Wyzwania autorytetu w praktyce społecznej i kulturze symbolicznej
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in1 1
2009-11-03 06:47:21
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in2 2
2009-11-03 06:47:22
Lech Witkowski
Wyzwania autorytetu w praktyce społecznej i kulturze symbolicznej (przechadzki krytyczne w poszukiwaniu dyskursu dla teorii) Posłowie: Maria Dudzikowa, Stanisław Zbigniew Kowalik, Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski
Kraków
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in3 3
2009-11-03 06:47:22
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków © Copyright by Lech Witkowski
Recenzenci: Prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa Prof. zw. dr hab. Stanisław Zbigniew Kowalik Prof. zw. dr hab. Zbigniew Kwieciński Prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski
Redakcja wydawnicza: Zespół
Projekt okładki: Dario Studio Moderno – Dariusz Sieradzki
Praca powstała w ramach realizacji programu badawczego nr /B/H/ (lata – na UKW w Bydgoszczy) w koordynacji Lecha Witkowskiego: Perspektywa kultury symbolicznej jako źródło humanistycznej strategii dla teorii i praktyki pedagogicznej (krytyka i próba rewitalizacji wybranych kontekstów)
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. (-) --, fax (-) -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in4 4
2009-11-03 06:47:22
Ukochanej Żonie i Kobiecie – Monice, odkryciu mojego życia, które przywróciło mi moje własne, powierzając swoje tkliwie
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in5 5
2009-11-03 06:47:22
O, jeśli zachwiać rzeczy kolejnością, Ową drabiną najwyższych zamysłów, Choroba stoczy osiągnięcia! Jakże Społeczność, stopnie w szkole, bractwa w miastach, Handel spokojny od odległych brzegów; Jak pierworództwo i prawo starszeństwa, Korony, berła i wieńce zwycięstwa Mogłyby miejsce uzyskać właściwe, Gdyby nie owe stopnie kolejności? Zniszczcie kolejność, zwolnijcie tę strunę I posłuchajcie, jaki rozdźwięk wzrośnie! Rzecz każda zaraz na inne uderzy: Wzburzone wody urosną nad brzegi I w papkę zmienią cały ten glob twardy [...]. William Szekspir (za: Girard, , s. )
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in6 6
2009-11-03 06:47:22
Spis treści Przedmowa ..................................................................................................................... Podziękowania ............................................................................................................... Wstęp .............................................................................................................................. Perspektywa ujęcia .................................................................................................. Ogniwa metodologiczne ......................................................................................... Wyznanie ................................................................................................................. Rozdział I Autorytet i „autorytety” jako problem kulturowy i społeczny oraz jego obecność w dyskursie publicznym transformacji w Polsce .................... Wstęp ........................................................................................................................ Autorytet w kulturze (według) Leszka Kołakowskiego ................................... Autorytet między degradacją i uwzniośleniem .................................................. Inteligencja w Polsce – bez autorytetu czy skazana na igranie nim? .............. Pułapka „systemu” i „sieci” autorytetów – trudności analiz Jacka Żakowskiego i nastawienia Adama Michnika ......................................... Przykład pułapki myślenia lewicowego o autorytetach .................................... Autorytet jako człowiek-twórca etycznie wyniesiony niezależnością – poza sporem o władzę ............................................................................................ Autorytet moralny w wersji salonowej z cudzysłowem – u Rafała Ziemkiewicza ..........................................................................................
Rozdział II Tropy historyczne, socjologiczne i pytanie o wpływ w psychologii społecznej ..... Wstęp ........................................................................................................................ Kryzys autorytetu jako kryzys kolejności w pułapce mimetycznego pragnienia (geniusz Williama Szekspira w oczach René Girarda) .........................................................................................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in7 7
2009-11-03 06:47:22
8
Spis treści
Lunatycy i „zacofańcy” – dwa bieguny autorytetu w historii nauki według Artura Koestlera ...................................................................................... Autorytet jako problem socjologii kultury, filozofii nauki i socjologii wiedzy ................................................................................................. Wyzwanie „refleksyjności” wobec autorytetów w „posttradycyjnym” społeczeństwie: przypadek iluzji „aktywnego zaufania” u Anthony’ego Giddensa; w stronę autorytetu globalizacji proceduralnej ...... Między oznakami autorytetu jako źródła wpływu a autorytetem oznak – badania Stanleya Milgrama ....................................... Rozdział III Szkoła frankfurcka, czyli o niemożności zniesienia autorytetu, a nawet o jego nieautorytarnej potrzebie w nowoczesności ................................. Wstęp ..................................................................................................................... Ericha Fromma postulat „autorytetu racjonalnego” poza konformizmem i anonimowością wpływu .............................................. Testament Maxa Horkheimera (kryzys autorytetu ojca i pułapka rozumu) ... Theodora W. Adorna problemy z autorytetem w filozofii, sztuce i życiu społecznym: przeciw autorytetowi realnej siły pozoru ......................
Rozdział IV Ćwiczenia filozoficzne z myśli o autorytecie – przypadek Hannah Arendt ...... Wstęp ...................................................................................................................... Autorytet w edukacji: poza posłuszeństwo ...................................................... Przeciw abdykacji i absolutyzacji autorytetu .................................................... Między liberalizmem i konserwatyzmem ......................................................... Walka o tradycję przeciw jej rzecznikom – casus reformacji ........................ Od absolutyzacji do formalizacji ........................................................................ Spory o źródła autorytetu ................................................................................... Autorytet cytatu jako źródła ............................................................................... Modalności pozycji autorytetu w kulturze .......................................................
Rozdział V Problem autorytetu a hermeneutyka Hansa-Georga Gadamera ........................ Wstęp ...................................................................................................................... W stronę krytyki czystego autorytetu ............................................................... Wyzwolenie spod autorytetu przyrodoznawstwa: przeżycie ........................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in8 8
2009-11-03 06:47:22
Spis treści
Autorytet i oświecenie – spór Hansa-Georga Gadamera z Jürgenem Habermasem .................................................................................... Błąd oświecenia a oświeceniowy błąd Hansa-Georga Gadamera ................ Oświecenie i romantyzm – autorytet w walce na dwa fronty ....................... Pochwała wpływu fragmentu: autorytet jako ślad ......................................... Klasyk jako autorytet: warunki realnego spotkania ....................................... Problem normatywności autorytetu .................................................................
9
Rozdział VI Z programu badań nad autorytetem u Richarda Sennetta (zapiski z lektury) ....................................................................................................... Wstęp ..................................................................................................................... Poza ujęcia Maxa Webera i Zygmunta Freuda: autorytet jako dwoistość respektu i lęku .......................................................... Mechanizm więzi (z) odrzucenia ...................................................................... Trzy przypadki: autorytet z odrzucenia, autorytet jako substytucja ideału, autorytet jako fantazmat zniknięcia .................................................... Autorytet z ducha negacji ................................................................................... Autorytet ewoluującego paternalizmu .............................................................. Autorytet relacji beznamiętnej jako perwersyjnej autonomii ....................... W stronę autorytetu racjonalnego: poprzez cztery kryzysy ......................... O wspólnictwie autorytetów i ich ofiar ............................................................ Autorytet jako ślad wyższego świata ................................................................ O trudnościach „czytania” autorytetu i o presji jego iluzji ............................ O groźbie niskiego autorytetu ...........................................................................
Rozdział VII (Po)nowoczesna aura dla autorytetu – impulsy myśli Zygmunta Baumana .... Wstęp ..................................................................................................................... Ślady autorytetu w zarysie socjologicznym z roku ................................ Etyczne fiasko autorytetu nowoczesności ........................................................ Autorytet: między parweniuszem, idolem i spożywcą a życiem w roju ...... Autorytet z lęku i niepewności ..........................................................................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in9 9
2009-11-03 06:47:22
10
Spis treści
Rozdział VIII Pułapy i pułapki słownikowe .................................................................................... Wstęp ..................................................................................................................... Bezradność słownikowa – odsłona pierwsza ................................................... Słowniki filozoficzne i ich ograniczenia ........................................................... Autorytet w nauce – ujęcie Janusza Goćkowskiego ....................................... Casus popularnego marksizmu .......................................................................... Wariant katolicki: afirmacja ideału ................................................................... Przewrotność Roberta Nisbeta ......................................................................... Rozdział IX Przymiarki pedagogiczne, mielizny i inne przeszkody psychologiczne ............. Wstęp ..................................................................................................................... Trudności w problematyzowaniu autorytetu .................................................. Funkcjonalność autorytetu i jego ambiwalencja .............................................. Pierwszeństwo autorytaryzmu? ......................................................................... Słowniki psychologiczne ..................................................................................... Profile autorytetu w perspektywie rozwojowej – Erik Erikson i Lawrence Kohlberg oraz ich niedoczytania pedagogiczne .......................... Autorytet jako „specyfika i indywidualność” – źródło „partycypacji mistycznej” według Carla Gustava Junga .................... Rozdział X Autorytet w perspektywie komunikacyjnej ........................................................... Wstęp ..................................................................................................................... Przypadek Jürgena Habermasa ......................................................................... Między narcyzmem i Cieniem ........................................................................... Pytanie o style bycia autorytetem: poza Hermanna Hessego ...................... Estetyki oddziaływania ....................................................................................... W stronę autorytetu symbolicznego .................................................................
Rozdział XI Autorytet w świetle Slavoja Žižka wykładni psychoanalizy Jacques’a Lacana .............................................................. Wstęp ..................................................................................................................... W kwestii autorytetu dyskursu naukowego ....................................................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in10 10
2009-11-03 06:47:22
Spis treści
Typy dyskursu i pozycje autorytetu .................................................................. Patologia autorytetu – pytania w kontekście groźby przemocy .................. Autorytet ojca (Imienia-Ojca) wobec dziecka ................................................. Wolność woli i perswazja (sugestia) autorytetu .............................................. Zmienne losy recepcji autorytetu: przypadki Hannah Arendt i Zygmunta Freuda ............................................................................................... Autorytet wobec innych i ich dzieł ..................................................................... Autorytet jako efekt performacji: między emanacją i namiastką mądrości ............................................................ Pozór autorytetu w wariancie totalitarnym ...................................................... Autorytet wobec roszczeń ofiary i wyzwania cierpienia ................................. Przeciw autorytetowi Nikogo .............................................................................
11
Rozdział XII Nauczyciel jako autorytet – o błędach opisów i projektów normatywnych ...... Wstęp ...................................................................................................................... Przeciw ideałowi niekwestionowania u Mieczysława Łobockiego ............... Pozorny prymat ufności ....................................................................................... Przestrogi w pracach Henryki Kwiatkowskiej ................................................. Przeciw integralnej sentymentalności ............................................................... W stronę autoryzacji – współmyślenie na marginesie rozważań Marii Dudzikowej o autorytecie nauczyciela ................................................... Marzenie Johna Holta o autorytecie „naturalnym” nauczyciela – z namawianiem do forteli w grze „w Szkołę” w pułapce formalizmu edukacyjnego ................................................................. Rozdział XIII Błąd sentymentalizmu, dydaktyzmu i psychologizmu – pytanie o ukryty autorytaryzm i bezradność wobec słabości autorytetu pedagogicznego nauczycieli ........................................ Wstęp ...................................................................................................................... Stefana Baleya elementy psychologii wychowawczej a autorytet .................. Przeciw dydaktyzmowi Bolesława Niemierki .................................................. Psychologizm Jolanty Miluskiej i innych .......................................................... O braku „fazowego” myślenia o autorytecie nauczyciela – z ograniczoną wizją „poziomu” autonomii i słabością badań nad aspektem stabilizującym komfort zamiast stymulacji rozwoju .............
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in11 11
2009-11-03 06:47:22
12
Spis treści
Rozdział XIV Autorytet pedagogiczny jako medium „obiektów niemych kulturowo” – o filozofii wychowania Zygmunta Mysłakowskiego .............................................. Wstęp ...................................................................................................................... Przeciw sentymentalizacji autorytetu ............................................................... W stronę autorytetu post-konwencjonalnego .................................................. Autorytet przeciw Erosowi? (pytanie o pedagogiczne minimum wpływu) ............................................................................................... Autorytet w kontekście dydaktyki przeżycia, podniet i sprzężenia ............. Autorytet między napięciem i rozproszeniem ................................................. Rozdział XV Autorytet przeciw dominacji. Radykalna wizja autorytetu w pedagogice amerykańskiej (Larry Grossberg, Henry A. Giroux i Peter McLaren) .......................................................................................................... Wstęp ...................................................................................................................... Cztery typy elitaryzmu i autorytetu w edukacji .............................................. Źródła walki o autorytet (w) edukacji ............................................................... Autorytet między dominacją a hierarchią ......................................................... Zadanie pracy wobec autorytetu ........................................................................ Autorytet i intelektualiści .................................................................................... Jak bronić autorytetu przed konserwatyzmem i liberalizmem? .................... Autorytet w perspektywie trójwymiarowej niewspółobecności .................... W stronę głosu jako przejawu autorytetu ......................................................... Trzy sposoby widzenia kryzysu autorytetu ...................................................... Od zysku z krytyki autorytetu do odzysku autorytetu (dla) krytyki .......... Peter McLaren o językowym i etycznym upełnomocnieniu do walki o autorytet .............................................................................................. Edukacja jako walka o nowe oblicze autorytetu .............................................. Zamiast zakończenia – czyżby mission impossible? ................................................ Bibliografia ....................................................................................................................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in12 12
2009-11-03 06:47:22
Spis treści
Posłowie ........................................................................................................................ Słowo od autora ..................................................................................................... Maria Dudzikowa – Na marginesie maszynopisu ........................................... Stanisław Zbigniew Kowalik – Opinia o książce .............................................. Zbigniew Kwieciński – Recenzja wydawnicza (fragmenty) ............................. Bogusław Śliwerski – Rekomendacja lektury... ..................................................
13
Indeks nazwisk .............................................................................................................
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in13 13
2009-11-03 06:47:22
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in14 14
2009-11-03 06:47:23
Przedmowa Geneza tej książki jest dla jej autora dość niezwykła. Praca powstała w wyniku nieudanej próby napisania artykułu o pojęciu autorytetu. Bolesna niemoc opracowania krótkiego tekstu naukowego jest pouczającym doświadczeniem. Najpierw przygnębia, a potem uskrzydla, wręcz czyni śmiałka zakładnikiem zagadnienia. W taki sposób powstały moje monografie o Eriksonie (Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona) czy o Bachtinie (Uniwersalizm pogranicza. O semiotyce Michała Bachtina w kontekście edukacji). Temat traktowany poważnie nie pozwala na potraktowanie go zdawkowo, ukazuje bowiem stopniowo swoją złożoność i pogmatwane zaplecze rozmaitych postaw wobec niego. Człowiek, zmierzając się z nim na serio, szybko orientuje się w powierzchowności czy jednostronności dostępnych ujęć przedmiotu, i z pokorą musi spojrzeć na własną zredukowaną samowiedzę. Takich redukcji nie da się powielać, jeśli ma się niezbędne minimum krytycyzmu i samokrytycyzmu. Konieczne są najzwyklejsze badania podstawowe i ambitne studia samokształceniowe. Inaczej nie da się pisać, jeśli to ma być „gra na serio”. Chcąc coś napisać, trzeba się najpierw solidnie naczytać, ale wówczas temat uruchamia własne presje i żądania, uczy pokory, ale także rodzi bunt przeciw tym, którzy pisali bez wysiłku, bez próby wzięcia głębszego oddechu albo bez własnej perspektywy, bez głębokości wejrzenia. Na początku nie miałem ani jednego, ani drugiego. Temat jednak zaczął mnie wciągać i usidlać. Co więcej, okazało się, że problem redefinicji, rewizji i rewitalizacji autorytetu – jako kategorii społecznej i wymiaru myślenia teoretycznego o kulturze, edukacji i rozwoju osobowym – jest ważny poza jego obiegowym sytuowaniem i funkcjonowaniem w wyobraźni ludzkiej i praktyce komunikacji, o walce politycznej nie wspominając. Praca ta jest właściwie rezultatem podjęcia przeze mnie zaproszenia od profesora Stanisława Zbigniewa Kowalika do napisania krótkiego artykułu o autorytecie w ramach publikacji zbiorowej W poszukiwaniu autorytetu (Poznań ) pod jego redakcją. Nie umiałem odmówić, choć pierwsze strony tekstu rodziły się w bólach, bez poczucia, że sprostam oczekiwaniom. Najpierw powstał tekst, który stanowi fragment niniejszego opracowania. Później dopiero, już po złożeniu artykułu do druku, spadła na mnie lawina tropów. Tematyka autorytetu na tyle mnie zafrapowała, że nie mogłem już przerwać podjętych studiów i lektur, nastąpiła ich eskalacja, przynosząca nowe zaskakujące podsumowania i rekonstrukcje, a nawet
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in15 15
2009-11-03 06:47:23
16
Przedmowa
polemiki z uznanymi autorytetami. Udało mi się także rozwinąć własną perspektywę lektur i analiz, często rozmijających się z typowymi podejściami w naukach społecznych. Zestaw lektur rozmija się więc z odniesieniami dominującymi w innych publikacjach i różni skalą podjętych rekonstrukcji i krytyk. Zaskoczyły mnie niektóre spostrzeżenia, do których doszedłem, np. w zakresie jakości opracowań słownikowych i typowego stosunku do klasyki wypowiedzi o autorytecie (Max Weber, Hannah Arendt, Erich Fromm, Theodor Adorno etc.). Najpoważniejszą trudnością w realizacji podjętego zadania było to, że w poszukiwaniu wartościowego dyskursu dotyczącego autorytetu, trzeba się zdobyć na peregrynacje w poprzek podziałów akademickich na dyscypliny, a nawet jednocześnie pokonywać ich ograniczenia i ramy problematyzowania kategorii. Okazało się, że typowe ujęcia pedagogiczne czy badania psychologiczne, a także opisy słownikowe charakteryzują się uproszczeniami, nad którymi nie wolno przechodzić obojętnie. Konfrontacja argumentów, jakie wysuwam, czy z którymi się zmierzam, może – mam nadzieję – posunąć ustalenia i interpretacje dotyczące kategorii i pojęcia autorytetu o milimetr albo wręcz rok świetlny do przodu. Z tego powodu narracja, poza moim komentarzem, ma formę rozbudowanych rekonstrukcji miejsc reprezentatywnych dla co najmniej kilkunastu, jeśli nie więcej, stanowisk czołowych humanistów, z co najmniej kilku dyscyplin nauk społecznych. Sygnalizując główną ideę mojego tekstu, pragnę wskazać na wypracowanie przeze mnie uzasadnienia koncepcji narzucającej swoją strategię wbrew nagminnie pokutującym wśród pedagogów (i poniekąd psychologów) skłonnościom do afirmowania strategii sprawowania władzy, naśladowania, dyscyplinowania czy modelowania, posłuszeństwa i uległości jako podatności na wpływ i działania opartego na pełnym zaufaniu i gotowości do akceptacji. Powstają tu tymczasem zręby dla postulowanej przeze mnie wizji kulturowej autorytetu symbolicznego, w którym paradygmatycznym punktem wyjścia jest stosunek do „wielkich filozofów”, a także nieredukowalny pluralizm afirmacji wielkości czy statusu bycia „klasykiem” w rozmaitych obszarach wiedzy. Kontekstem wyjściowym jest wizja kultury jako pamięci symbolicznej tekstów, które mają pozostać dla nas żywotne, życiodajne, pomocne w poszukiwaniu własnej drogi myślowej, w kształtowaniu wyobraźni i dyscypliny twórczej. Chodzi o autorytet symboliczny, który zamiast wzorca do imitowania (irytującego w wielu tekstach) bezrefleksyjnego operowania postulatem naśladowania, funkcjonuje jako ważne źródło inspirowania, czyli dawania do myślenia, nie na zasadzie podawania i zadawania treści gotowych do przejęcia lub przejęcia się nimi, ale dla pobudzania nawet wstrząsem i choćby wywołanym w nas znaczącym sprzeciwem, w zderzeniu z innymi impulsami, lekturami i doświadczeniami. Mamy do czynienia z zaproszeniem do pójścia po śladach, nie w sensie naśladowania, ale śledzenia wysiłku myślowego, poznania rozmaitych pułapek, trudności i konsekwencji, których sami byśmy nie odkryli bez kontaktu z tak „znaczącym Innym”. Autorytetem symbolicznym jest w tej perspektywie ten, kogo warto pytać, kogo
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in16 16
2009-11-03 06:47:23
Przedmowa
17
zmagania warto śledzić, nie oczekując przy tym wiążących i zamykających kwestie odpowiedzi, a raczej otwierających dopowiedzeń czy podpowiedzi. Autorytet symboliczny to taki, z którym warto, naszym zdaniem, toczyć spór, który widzi dalej, zaskakująco, a przynajmniej inspirująco inaczej, który wyróżniamy uznaniem, że warto przyjrzeć się jego myśleniu, wysłuchać go, nie zakładając obowiązku posłuchu, ale jako zachęty do sprawdzenia samego siebie w zakresie tego, na co mnie samego stać. Warunkiem uzyskiwania impulsów do własnego myślenia staje się z tej perspektywy wysiłek otwierający na obcowanie z mnożącymi się autorytetami, bez potrzeby dzielenia się perspektywą własnego myślenia z żadnym z nich. Nasze otwarcie na autorytet nie musi mieć nic (znowu wbrew opowieściom o rzekomych cnotach nauczycieli – kandydatów na autorytet – jako warunku sine qua non) wspólnego z uznaniem jego walorów osobistych, których możemy nie znać, albo znając je, oddzielać od wartości dzieła czy stanowiska zajmowanego w jakiejś kwestii. Autorytet symboliczny może być rezultatem wdzięcznego poczucia, że warto było się z nim skonfrontować, bo zawdzięczamy mu coś istotnego dla nas samych, zresztą być może bez związku z jego intencjami, w końcu teksty żyją własnym życiem i są szansą dla odbiorcy w trybie interakcji, niereglamentowanej przez żadne ramy interpretacyjne czy nakazy i oczekiwania. Autorytetem staje się ta osoba, której spotkanie (choćby w warstwie historycznie dostępnego przekazu) było ważne dla naszego rozwoju, którą uznajemy za katalizator naszych przemian wewnętrznych, wobec której mamy dług wdzięczności, choć bez poczucia pełnej uległości. Mam też wrażenie, że w świetle przeprowadzonych analiz uzyskujemy kryterium pozwalające na krytyczne weryfikowanie realnego – i obnażanie pozorowanego jedynie – odniesienia do „klasyki” myśli. Odsłaniamy też pułapki utraty twórczego kontaktu z historią interesującej odbiorcę dyscypliny naukowej, w tym przypadku pedagogiki. Warunkiem bycia autorytetem czy klasykiem jest to, aby umieć uczyć się od niego i umieć ukazywać życiodajne efekty tej nauki we własnym postępowaniu intelektualnym. W przeciwnym razie uczestniczymy w oszustwie kulturowym, którego przejawy tak często dają o sobie znać w książkach przygotowywanych na stopnie naukowe, i nie tylko. Warto podkreślić, że tzw. kryzys autorytetów jest tak naprawdę kryzysem zapotrzebowania na autorytety albo kryzysem gotowości do samokrytycznego uznania wartości innych, nie do naśladowania – wbrew nagminnym, banalnym wyobrażeniom o autorytecie – ale do sięgania do nich jako wskazujących ślady, po których warto samodzielnie iść, ale na własne ryzyko i we własnym stylu, dla odsłonięcia jakiejś niedostępnej tajemnicy, dla pokonania nierozpoznanego celu czy wyzwania. Presja rozmaitych syndromów aroganckiej przeciętności, czy to w wersji postawy człowieka masowego (obecnego, jak pisał José Ortega y Gasset, „po obu stronach katedr uniwersyteckich”), czy konsumenta „płynnej nowoczesności” w ujęciu Zygmunta Baumana, czy narcyza, generuje odmowę uznania znaczącej różnicy, uczącej pokory i mobilizującej do drapieżnego zmagania się. Gdybym miał posłużyć się prowokacyjną kategorią Józefa Marii Bocheńskiego o „zabobonach” w filo-
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in17 17
2009-11-03 06:47:23
18
Przedmowa
zofii, to musiałbym powiedzieć, że typowy zabobon polega na sugestii, że autorytet zaprasza do naśladowania i posłuszeństwa. Wartości nie da się naśladować, na co zwracał uwagę już Józef Tischner, mówiąc w jednym z wywiadów, że tam, gdzie jest wyższa wartość, tam są większa wolność i odpowiedzialność. Wielkość jest nie do przejęcia, a jeśli już, to do przejęcia się jej jakością, skazana na efekt zredukowanego nastawienia odbiorcy, także w warunkach adoracji i afirmacji. Jednocześnie nie wolno zapominać, że wielkość jest nie do uznania, pozbawiona zapotrzebowania na nią, z pozycji odbiorców małych, słabych duchem, acz wywyższających się. Wyniesiona przeciętność przekreśla zadanie mierzenia się z upadłymi wielkościami, recepcja jałowieje w sposób czyniący z żywej twórczej myśli jałowe potwory, będące jedynie wytworami zmarniałej mentalności. Dobrze byłoby uświadomić sobie wszystkie dramatyczne okoliczności poetyckiego pytania Hőlderlina, podjętego przez Heideggera, w naszej trawestacji w formule: cóż po autorytecie w czasie marnym? Czas marny jest to, przypomnijmy, czas zmarniałej, znikczemniałej egzystencji, która tej marności nie jest zdolna nawet sobie uświadomić. Nikczemność ta może być zadufana w sobie, lekceważyć wysiłek i afirmować namiastki (po)wagi kulturowej. Nędza duchowa nie potrzebuje wielkości duchowej, wręcz brzydzi się nią, dlatego ogłasza, że nie ma autorytetów, żeby jej samej było łatwiej zamaskować brak własnego kapitału symbolicznego wymachiwaniem banalnymi wyróżnikami kapitału władzy. Mylenie tych dwóch wymiarów, jako zasypywanie przepaści między kulturą i społeczeństwem, jest to największy obecnie, jak mniemam, generator kulturowego nikczemnienia życia społecznego, funkcjonowania instytucji, które miały być kulturowe, a stają się tylko społeczne (co niestety dotyczy także uniwersytetów). Upadek szans na społeczeństwo wiedzy, dokonujący się w barbarzyńskim trybie „orwellizacji” świata społecznego, przez ogłaszanie, że właśnie takie społeczeństwo powstaje, jest jednym z wymiarów kryzysu wartości autorytetu. Książka powstała ostatecznie w wysiłku rozważania szans na przeciwstawienie się temu procesowi, któremu sprzyjają nędzne czasem podręczniki akademickie, oszukańcze słowniki, pozorne wielkości medialne, znaczące przez sam fakt obecności. Żadną miarą nie jestem pod tym względem optymistą, a nawet uważam, że optymizm nie tylko w tej kwestii może być jednym ze źródeł barbarzyństwa. Jestem zbuntowanym pesymistą i daję wyraz swemu buntowi, wobec tego, co dzieje się w murach uczelni wyższych, w środowiskach humanistycznych, wśród studentów i profesury, po równi, nawet nie podejmując się rozważenia tego, które patologie są bardziej zdradliwe kulturowo. W kontekście kondycji pedagogiki praca jest wyrazem upominania się o wysiłek podejmowania tematów monograficznie penetrowanych, dla ogarnięcia stanu refleksji i badań. Rezultat nigdy nie może być w pełni zadowalający, ale tym bardziej trzeba podejmować ryzyko, z nadzieją na próby kolejnych śmiałków, pogłębiających ustalenia, a nie je przemilczających, jak to wielokrotnie w naszym światku pseudo-autorytetów ma miejsce.
Witkowski_Wyzwania autorytetu.in18 18
2009-11-03 06:47:23