Szkoła – polityka – prawo by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

SZKOŁA – POLITYKA – PRAWO

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 1

08.07.2019 10:07:18

George Zygmunt Fijałkowski-Bereday (20 VII 1920–22 X 1983)

Moim najbliższym – Mirkowi i Ani

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 2

08.07.2019 10:07:20

Justyna Wojniak

SZKOŁA – POLITYKA – PRAWO George Zygmunt Fijałkowski-Bereday i jego wizja edukacji

Kraków 2019

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 3

08.07.2019 10:07:20

Recenzenci: dr hab. Anna Kargol prof. dr hab. Julian Dybiec

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk

Opracowanie typogra iczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna Majorek

Zdjęcie przedstawiające wieżę Russell Hall, wykonane w pierwszej połowie XX wieku, pochodzi z zasobów archiwalnych Teachers College, Columbia University

Publikacja s inansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-8095-667-4 O icyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulso icyna.com.pl, e-mail: impuls@impulso icyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 4

08.07.2019 10:07:20

Spis treści

Przedmowa  ..........................................................................................................................  7 Przedmowa Wstęp  ......................................................................................................................................  11 Wstęp Rozdział 1. Jerzy Adam Rotblit / George Z. F. Bereday: żołnierz – imigrant – uczony  uczony ...............................................................................  23 1.1. Dzieciństwo i wczesna młodość w międzywojennej Polsce  ..............  23 1.2. Czas drugiej wojny światowej – kariera wojskowa i emigracyjne nadzieje  .......................................................................................  29 1.3. Amerykański sen: uczony i edukator  ..........................................................  45 Rozdział 2. Idea społecznej równości i edukacja dla wszystkich – źródła etycznych i intelektualnych inspiracji inspiracji  ...........................................  81 2.1. Richard Henry Tawney i idea społecznej równości  ..............................  82 2.2. Robert Ulich i jego wizja edukacji  ................................................................. 104 2.3. Edukacja dla wszystkich  ................................................................................... 123 Rozdział 3. Metoda porównawcza w badaniach nad edukacją  edukacją .............. 145 3.1. Pedagogika porównawcza jako dyscyplina naukowa w ujęciu George’a Z. F. Beredaya  ................................................................... 145 3.2. Proces badawczy w badaniach komparatystycznych – uwarunkowania i kontrowersje  .................................................................... 168 3.3. Etapy realizacji badań porównawczych w dziedzinie edukacji – model czterech kroków  ..................................................................................... 188 3.4. Metodologiczne założenia Beredaya a współczesna pedagogika porównawcza – potencjał i ograniczenia  ......................... 219 Rozdział 4. Metoda porównawcza w praktyce – wybrane systemy edukacyjne w ujęciu Beredaya  Beredaya .......................................................................... 231 4.1. Geogra iczne preferencje w badaniach Beredaya  .................................. 231 4.2. Związek Radziecki – szkoła jako trybik w politycznej machinie ................................................................................................................... 252

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 5

08.07.2019 10:07:20

Spis treści

4.2.1. Radziecka polityka edukacyjna i jej priorytety  ........................... 254 4.2.2. Radziecka szkoła a polityka narodowościowa federacji  ....................................................................................................... 261 4.2.3. Edukacja w Związku Radzieckim – droga ku bezklasowemu społeczeństwu?  ..................................... 266 4.3. Japonia – edukacja jako przestrzeń międzynarodowego porozumienia  ......................................................................................................... 274 4.3.1. Edukacja japońska a edukacja amerykańska – dwa różne światy?  ................................................................................... 278 4.3.2. Japońsko-amerykański program dla nauczycieli – od uprzedzeń narodowościowych do ujednolicenia poglądów  ..................................................................................................... 289 Rozdział 5. Dziecko i jego prawa – nowa perspektywa w edukacji  edukacji ...................................................................................................................... 297 5.1. Zagadnienia edukacyjne w perspektywie prawnej i prawo oświatowe  .............................................................................................. 298 5.2. Prawo dotyczące niepełnoletnich – w stronę koncepcji praw dziecka  .......................................................................................................... 304 5.2.1. Prawo do życia  .......................................................................................... 307 5.2.2. Prawo dotyczące dzieci  ......................................................................... 312 5.2.3. Prawo obywatelskie  ............................................................................... 321 5.2.4. Prawo szkolne  ........................................................................................... 326 5.2.5. Wymiar sprawiedliwości dla nieletnich  ........................................ 332 Zakończenie  .................................................................................................................. 343 Zakończenie Bibliogra ia  ia .................................................................................................................... 347 Spis fotogra ii  ii ............................................................................................................... 363

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 6

08.07.2019 10:07:21

Przedmowa

chwycenie natury mojego ojca jest jak próba, cytując słowa piosenki, „złapania fali i przytrzymania jej”1. Zawsze miał silne poczucie radości życia. Ale tak jak woda może niekiedy przynieść powódź, tak on mógł czasem przytłoczyć. Zawsze jednak będzie on dla mnie jak ocean – głęboki i rozległy, z jego hipnotyzującym pięknem i niezgłębioną mocą. Bycie córką George’a Z. F. Beredaya wymagało zatem mocnej deski sur ingowej, aby móc pływać na falach tego oceanu. Być może dlatego, że rodzice czekali na moje narodziny przez sześć lat, Papcio, jak go nazywaliśmy, mawiał, że „naznaczył” swoje pierwsze, bardzo oczekiwane dziecko – powiedziano mi, że to on zajmował się mną zaraz po urodzeniu, w czasie gdy moja matka dochodziła do siebie po porodzie. Być może to tłumaczy (podobnie jak nasze izyczne, emocjonalne i intelektualne podobieństwo) naszą trwającą całe życie więź, ogromnie bliską i, gdy wyrosłam na zadziorną młodą kobietę, czasami pełną napięć, jakie pojawiają się w relacjach ojców i córek w pewnym wieku. Jednak bardzo wcześnie, już jako dziecko zrozumiałam, że obcuję z postacią wielkiego formatu. Ojciec kochał moją matkę Mary, mnie i mojego młodszego brata Tadeusza (nazwanego tak na cześć wielkiego polskiego męża stanu Tadeusza Kościuszki) z żarliwością, był oddany rodzinie i niezwykle opiekuńczy. Dopiero później zacznę rozumieć, że oprócz autorytetu rodzicielskiego był także znaczącą postacią na gruncie profesjonalnym. Kiedy w wieku pięciu lub sześciu lat zostałam posadzona w pierwszym rzędzie na jednym z jego wykładów w Teachers College w Columbia University w moim rodzinnym Nowym Jorku, uśmiechnął się z dumą, gdy wspomniał o „swoim największym osiągnięciu”, pilnej córeczce, pierwszoklasistce, siedzącej w sali wykładowej. Dla mnie ojciec był wtedy kimś wielkim, otoczonym dziesiątkami adeptów zabiegających o jego uwagę pod koniec każdego wykładu. Dopiero później zacznę w pełni pojmować koleje losu George’a Beredaya. Ciągłe rozstania, jakie były jego udziałem w rodzinnej Polsce, wymuszone przez rozwód rodziców i zawarte przez nich nowe małżeństwa, odesłanie go do szkoły z internatem, jeszcze w dzieciństwie – trudna więź 1

„How can you catch the cloud and pin it down” – cytat z musicalu Dźwięki muzyki (reż. R. Wise, USA 1965).

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 7

08.07.2019 10:07:21

Przedmowa

z błyskotliwą, ale porywczą matką, Haliną Piwko Beredą-Fijałkowską, moją ukochaną Babcią, która być może bardziej niż ktokolwiek inny odcisnęła na dzieciach zarówno piętno swojej osobowości, jak i swoich wysokich oczekiwań w stosunku do Jerzego i jego młodszej siostry Marii Renaty. Papcio opowiadał nam, jak w czasie spędzanych w domu wakacji dzieci były przyprowadzane matce (i ojczymowi Zygmuntowi, znanemu przedsiębiorcy) przed kolacją, „żeby ucałować ich ręce”. Prawdopodobnie ojciec w młodości więcej czasu spędził w należących do majątku ojczyma stajniach niż z własnymi rodzicami, stąd jego trwająca przez całe życie miłość do koni i naturalne umiejętności doskonałego jeźdźca. Jerzy, kiedy nie przebywał w szkole z internatem, raczył członków rodziny recytacją wierszy wielkich polskich poetów, które znał na pamięć. Jego dzieciństwo nie było więc łatwe i wkrótce też się skończyło. Przyszedł 1 września 1939 roku – wtedy w wieku dziewiętnastu lat mój ojciec wstąpił do polskiej armii, służąc później w polsko-brytyjskich oddziałach spadochronowych i zdobywając order Virtuti Militari za odwagę w bitwie pod Arnhem w Holandii, którą ukazuje ilm O jeden most za daleko2. Myślę, że doświadczenie rozbicia rodziny, rygorystyczne jezuickie zasady życia szkolnego i trauma wojny, podczas której stracił wielu towarzyszy, wywarły głęboki wpływ na mojego ojca. Zanim więc koncepcja resilience stała się przedmiotem naukowych dociekań i weszła do świadomości kulturowej, w osobie mojego ojca mamy jej doskonałe ucieleśnienie – stąd jego rozwój intelektualny w Oksfordzie i London School of Economics zaraz po wojnie oraz jego emigracja do Stanów Zjednoczonych i uzyskanie stopnia doktora w Harvard University. To pozwala mi dostrzec, że uratowała go edukacja. Dzisiaj moglibyśmy nazwać George’a Beredaya „wybitną i utalentowaną” jednostką i, rzeczywiście, jego błyskotliwy umysł pozwolił mu być może przepłynąć przez burzliwe wody jego młodości. Pomimo inklinacji do ciągłych podróży, która charakteryzowała go właściwie przez całe życie, z wyjątkiem kilku ostatnich lat, mój ojciec zawsze powtarzał, że spotkanie na swojej drodze mojej matki, amerykańskiej nauczycielki sztuk plastycznych i pogodnej duszy, dało mu pewność, że niezależnie od okoliczności zawsze znajdzie dla siebie bezpieczne, pełne miłości schronienie. Od ślubu w 1954 roku aż do śmierci ojca w 1983 roku rodzice dali nam przykład, że miłość, choć z natury niedoskonała, jest warta tego, by o nią walczyć. Papcio był zarówno oddanym ojcem, jak i pracowitym akademikiem, który często gonił za swoimi marzeniami – a czasami walczył z wiatrakami. Długie dyskusje przy stole czy weekendowe rodzinne wycieczki to był wyjątkowy czas, jako dzieci czuliśmy się w jego obecności uprzywilejowani – ja i mój brat wygrzewaliśmy się w aurze, jaką tworzył ojciec. Był wielkoduszny, 2

O jeden most za daleko, reż. R. Attenborough, USA 1977.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 8

08.07.2019 10:07:21

Przedmowa

pomysłowy i ogromnie zabawny. Jego polska przeszłość, brytyjski akcent i światowy sposób bycia (nosił szyte na zamówienie garnitury z Savile Row, zawsze z ozdobną chusteczką w górnej kieszeni marynarki, palił pachnące, cienkie cygara i każdego ranka polerował swoje buty, żeby lśniły, zanim wyruszył do ukochanego biura na uniwersytecie) tworzyły magiczną rzeczywistość, w której dwie kultury, dwoje bardzo różnych rodziców i dwa spojrzenia na świat funkcjonowały w zgodzie przez cały czas. Pozwoliło mi to na otwarcie się na różnorodność, zmianę i na niespodziewane – elementy szczególnie ważne w mojej pracy kapelana hospicyjnego. Wierzę, że po ojcu odziedziczyłam elastyczność, by być gotową stawić czoła wyzwaniom każdego dnia i nieprzewidzianym sytuacjom, jakie niesie życie. Dzięki jego naturalnej ekstrawersji, ciekawości świata i chęci uczenia się ja także stałam się otwarta zarówno na przygodę, jak i wyzwania związane z powołaniem, które doprowadziło mnie do podjęcia opieki nad osobami szczególnie wrażliwymi i bezbronnymi – tymi, którzy są ciężko chorzy i dobiegają kresu życia. Mój ojciec swoją naukową niszę znalazł w badaniach porównawczych w dziedzinie edukacji, być może dlatego, że jego wielokulturowe doświadczenia przygotowały go do eksplorowania obszaru, który z natury rzeczy wymaga uwzględnienia wielu punktów widzenia. Sam był dobrze wykształcony, a to otwierało mu w życiu wiele drzwi. Wierzył, że edukacja jest kluczem do osobistej pomyślności, kształtowania indywidualnej tożsamości, zdolności do zrozumienia rzeczywistości i do społecznego zaangażowania. Papcio ciężko pracował, aby stworzyć swoim dzieciom jak najlepsze warunki. Ten dar nie tylko przygotował mnie do pracy, jaką wybrałam, lecz także pozwolił mi wykształcić w sobie umiejętność krytycznego dociekania i potrzebę ciągłego uczenia się – w moim przypadku przez książki, doświadczenie i duchowe objawienie. Ojciec wczesną część swojej kariery poświęcił rzeszom studentów, którzy mogli korzystać z jego dynamicznego stylu nauczania, encyklopedycznej wiedzy i oratorskiej kwiecistości. Co jednak charakterystyczne, zawsze obierał nowy kurs, odkrywał nowe brzegi – i tak w późniejszych latach życia przedmiotem jego fascynacji stało się prawo nieletnich. Podjęcie przez niego studiów prawniczych zaskoczyło nas i ze zdumieniem skonstatowaliśmy, że stał się jednym z najstarszych absolwentów Columbia Law School. Pod koniec swojego życia, na tej nowej drodze, starał się zmienić dominujący w społeczeństwie sposób myślenia o prawach młodych ludzi. Jego dorobek w tej dziedzinie przekroczył granice klasy, rasy i statusu społecznego, w tym obszarze więc znacznie wyprzedzał swoją epokę. Chociaż praca mojego ojca zawsze była istotna ze względu na wkład, jaki wniósł w swoją dziedzinę, nigdy nie została całościowo opisana i nie jest szerzej znana w Polsce. Żywił ogromną miłość i tęsknotę za swoją ojczyzną, do której nigdy nie mógł wrócić, nie tylko dlatego że postanowił

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 9

08.07.2019 10:07:21

Przedmowa

na nowo odkryć siebie jako Amerykanina, lecz także z powodu zniszczenia w czasie wojny Warszawy, która nigdy nie była już dla niego taka sama. Pojechaliśmy tam w 1975 roku, do dziś doskonale pamiętam miejsce narodzin Chopina. Jego muzyka dobiegała z ukrytych na drzewach głośników, a my spacerowaliśmy, pozwalając tęsknemu pięknu tego miejsca i muzyce kompozytora przenieść nas w sferę marzeń. Nagle zdałam sobie sprawę, że mój ojciec płacze. Oto o icer, opiekun, olbrzym w moich oczach załamał się, wspominając to, co stracił. Przypominając sobie, co odeszło i nigdy nie wróci: młody człowiek, jakim był, i Polska, którą kiedyś znał. Po powrocie do Nowego Jorku ojciec nie pozwalał nam grać muzyki takich kompozytorów, żeby nie zalała nas fala nieznośnej „polskiej chandry”. Mimo to jego praca, wielkie marzenia, a przede wszystkim rodzina dawały mu niekończącą się radość. Wyobrażam sobie, że Papcio byłby uradowany (tak jak ja) tym, że projekt dr Justyny Wojniak – ta książka – znajdzie się w jego rękach. To także byłoby powodem do świętowania. Przywrócenie dzieła życia mojego ojca miejscu jego urodzenia, moim zdaniem, zamyka to, co do tej pory było złamanym kręgiem. Teraz, dzięki godnej podziwu osiągnięciom pracy dr Wojniak, nagroda imienia Beredaya (George Bereday Award) może po raz pierwszy stać się dostępna dla środowisk akademickich w całej Europie. Można sobie wyobrazić skutki wzbogacenia w ten sposób zasobów wiedzy i półek bibliotecznych uniwersytetów w Polsce i poza nią. Ufam, że inni przyjmą ideały Beredaya i dokonają ich reinterpretacji dla budowania przyszłości, w której wszechstronna edukacja na wysokim poziomie jest dostępna dla wszystkich. Jestem głęboko wdzięczna dr Wojniak za jej pomysł i energię do podjęcia pracy nad książką o George’u Z. F. Beredayu. Nie tylko sprawnie i fachowo zgromadziła olbrzymią ilość opracowań i materiałów archiwalnych autorstwa mojego ojca, lecz także zadała sobie trud odbycia podróży do Bostonu, aby zbadać dokumenty i materiały w moich prywatnych archiwach. Spędziłyśmy kilka wspaniałych i pracowitych dni na zagłębianiu się w życie i pracę mojego ojca. Ten godny podziwu projekt pomaga ożywić pamięć mojego ojca, jak również pomaga w zrozumieniu, kim on jest, co próbował zrobić w swoim krótkim, bo zaledwie 63-letnim życiu i jak – wbrew wielu przeciwnościom – miał nadzieję, że jego praca może mieć znaczenie. Niech pamięć mojego ojca będzie błogosławieństwem i niech utwierdzi następne pokolenia nauczycieli, uczonych i badaczy w przekonaniu, że wszystko jest możliwe dla tych, którzy wierzą. Wielebna Krysia Bereday-Burnham, 12 kwietnia 2019, Boston, Massachusetts, USA Tłumaczenie: Justyna Wojniak

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 10

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

Gdyby podjąć próbę syntetycznego podsumowania naukowych doko-

nań George’a Beredaya oraz jego drogi życiowej, najtrafniej chyba oddałby to tytuł jednego z artykułów, w jakim zaprezentowano jego sylwetkę w amerykańskiej prasie. Brzmi on mianowicie University Professor Is ‘Man of Many Worlds’1 – człowiek wielu światów. W wypadku Beredaya mamy bowiem do czynienia z niezwykle barwną, wielowymiarową postacią. W pierwszym rzędzie scharakteryzować go można jako uczonego, który zyskał międzynarodową sławę w swojej dziedzinie, człowieka o wszechstronnym wykształceniu i niezwykle szerokich horyzontach myślowych. Z drugiej strony lektura prac Beredaya, jego notatek, korespondencji i innych materiałów, do których dotarła autorka, ukazuje osobę o niezwykłym życiorysie, charyzmatyczną osobowość, którą cechowała ogromna aktywność i która stale poszukiwała nowych wyzwań intelektualnych. Ten niewątpliwie znamienity badacz polskiego pochodzenia, profesor między innymi Harvard University oraz Columbia University, pozostaje postacią mało znaną na gruncie polskim. Informacje na jego temat mają dość pobieżny charakter, ograniczający się do lapidarnych wzmianek w podręcznikach akademickich oraz w zasobach internetowych. Z reguły pojawiają się na marginesie szerszych zagadnień dotyczących de inicji i rozwoju pedagogiki porównawczej. Tymczasem wkład Beredaya w rozwój pedagogiki porównawczej jest niezaprzeczalny, a jego wpływ na jej kształt uznać trzeba za niepodważalny. Tym bardziej więc uwidacznia się brak kompleksowego opracowania, ilustrującego dokonania Beredaya na tym polu, zarówno w rodzimej, jak i w międzynarodowej literaturze przedmiotu. Okoliczność ta skłoniła autorkę do podjęcia szczegółowych badań w zakresie dokonań Beredaya na polu edukacyjnej komparatystyki (comparative education), z którą to dziedziną badacz ten jest konotowany. W ramach ich realizacji i podczas kwerendy w Stanford University, Columbia University oraz Harvard University okazało się jednak, że Bereday nie ograniczał się wyłącznie do jednej dziedziny naukowej, a pedagogika porównawcza, 1

S. Nichol, University Professor Is ‘Man of Many Worlds’, „Palm Beach Times” 1979, May 11.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 11

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

jakkolwiek zajmuje w jego dorobku poczesne miejsce, nie jest jedyną, jaką w swojej akademickiej karierze eksplorował. Na późniejszym etapie działalności badawczej zajął się bowiem kolejnym szerokim zagadnieniem – prawami osób niepełnoletnich (juvenile law). Co znamienne, aby móc w sposób kompetentny realizować badania w tym obszarze, zdecydował się na podjęcie studiów prawniczych w momencie, kiedy był już naukowcem o ugruntowanej pozycji zawodowej, mającym za sobą dwadzieścia lat akademickiej kariery2. Poza akademickim wymiarem decyzja ta przyniosła Beredayowi możliwość zaistnienia w świecie palestry. Zdobycie w 1976 roku zawodowego tytułu Doctor of Jurisprudence otworzyło mu drogę do praktyki prawniczej, a po uzyskaniu odpowiednich licencji wszedł w skład izby adwokackiej w stanie Connecticut oraz na Hawajach. Tak daleko idącą różnorodność zainteresowań naukowych Bereday przejawiał zresztą dużo wcześniej, czego potwierdzeniem są dyplomy kilku uczelni, jakich był absolwentem, oraz różnorodne kierunki studiów, które ukończył. Wśród nich znajduje się oczywiście pedagogika, w której to dyscyplinie w Harvard University uzyskał w 1953 roku stopień doktora na podstawie dysertacji zatytułowanej The Role of Wealth and Education in English Class Structure3. Oprócz tego ścieżka edukacji uniwersyteckiej Beredaya biegła przez takie ośrodki, jak: London University (London School of Economics), Oxford University czy Columbia University. W tych uczelniach zdobył dyplomy w dziedzinie ekonomii, socjologii, nauk politycznych, a także wspomnianego prawa. Wszechstronność wykształcenia Beredaya odzwierciedla się również w jego znajomości języków obcych – poza ojczystym i angielskim, posługiwał się też francuskim, niemieckim, rosyjskim, włoskim, hiszpańskim oraz japońskim. Swoją działalność zawodową i życie prywatne zdecydował się związać z zagranicą. Jakkolwiek opuszczenie Polski było dla niego bardzo trudnym przeżyciem osobistym, decyzja ta otworzyła mu drogę do światowej kariery naukowej. Jak zostało to już zaznaczone, postać i dorobek naukowy George’a Beredaya wiązane są przede wszystkim z dziedziną, jaką jest pedagogika porównawcza. Ma to swoje oczywiste uzasadnienie, jako że wiele prac jego autorstwa, ze sztandarowym opracowaniem zatytułowanym Comparative Method in Education z 1964 roku, tego obszaru dotyczy. Bereday, jako jeden ze spadkobierców takich myślicieli edukacyjnych jak Michael Sadler (1861–1943) czy Isaac L. Kandel (1881–1965), wniósł oryginalne spojrzenie na społeczną, a nawet polityczną rolę badań porównawczych

G. Z. F. Bereday, First Semester at Law School, „Law & Justice” 1975, April. G. Z. F. Bereday, The Role of Wealth and Education in English Class Structure, Cambridge MA 1952, December [niepublikowana praca doktorska].

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 12

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

w pedagogice. Zwrócił też uwagę na potrzebę ujmowania tych zagadnień w perspektywie, którą dziś określilibyśmy mianem globalnej. Akcentując społeczny wymiar zagadnień edukacyjnych i ich niepodważalne powiązanie z realiami, w jakich przyszło im funkcjonować, Bereday nawiązywał bezpośrednio do Sadlera i jego przekonania o wpływie, jaki zewnętrzne otoczenie wywiera na szkołę. Zauważał, że fakty edukacyjne są głęboko uwikłane w skomplikowaną strukturę, którą tworzą okoliczności społeczne. Nie mogą zatem być przedmiotem porównań w oderwaniu od ich społecznego zakorzenienia i bez odniesienia do całościowej sytuacji, z jaką mamy do czynienia w kraju, którego system edukacyjny poddawany jest analizie4. To założenie nie wyczerpywało jednak całości wątpliwości natury metodologicznej, jakie towarzyszyły prowadzeniu badań porównawczych w edukacji właściwie od momentu, kiedy można mówić o wykrystalizowaniu się ich naukowego charakteru. Za taki przyjmuje się powszechnie 1817 rok, kiedy to ukazała się praca Marca Antoine’a Julliena de Paris pod tytułem Esquisse et vues préliminaires d’un ouvrage sur l’éducation comparée, et séries de questions sur l’éducation, uznawana za pierwsze naukowe opracowanie w dziedzinie komparatystyki edukacyjnej. Wątpliwości, jakie towarzyszyły Beredayowi, tyczyły się przede wszystkim braku samodzielnych metod badawczych w obrębie pedagogiki porównawczej, a co za tym idzie – ewentualności podważania jej naukowego statusu czy przypisywania jej naukowego eklektyzmu. Stąd jego propozycja wyodrębnienia dla tej dziedziny badań dyscypliny naukowej, która miałaby w stosunku do niej charakter nadrzędny. Z racji interdyscyplinarnej specy iki badań porównawczych w edukacji Bereday poruszał się oczywiście w kręgu nauk społecznych, proponując dość oryginalną dziedzinę, a mianowicie geograię polityczną. Jako że odrzucał on stanowczo ujęcie czysto historyczne, a zatem koncentrowanie się w badaniach wyłącznie na historii myśli pedagogicznej czy rozwoju instytucji oświatowych i wychowawczych, skłaniał się ku traktowaniu pedagogiki porównawczej w kategoriach „współczesnej historii edukacji” (contemporary history of education)5. Oznaczało to, że analizowane zjawiska historyczne zachodzą w czasie dostępnym doświadczeniu badacza, w określonych okolicznościach społecznych i politycznych, przez które w oczywisty sposób są determinowane, a co więcej – mają miejsce w konkretnej przestrzeni izycznej, a więc w dającej się precyzyjnie wskazać części globu. Ogromna aktywność międzynarodowa, w ramach której współpraca z uniwersytetami w Moskwie, Tokio czy na Hawajach, a także gościnne 4

G. Z. F. Bereday, Preface [w:] G. Z. F. Bereday, Comparative Method in Education, New York 1964. G. Z. F. Bereday, Comparative Method…, dz. cyt., s. 4.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 13

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

wykłady w ośrodkach, takich jak Warszawa, Edynburg, Heidelberg, Barcelona, Paryż, Sztokholm, Singapur czy Kuala Lumpur, stanowią tylko pewien wycinek zawodowej mapy Beredaya, skłania do zadania pytania, czy Bereday nie traktował swojej pracy jako swego rodzaju intelektualnej misji. W świetle przytoczonego poglądu na temat roli badań porównawczych we wzajemnym poznawaniu się i zbliżaniu przedstawicieli różnych kultur oraz różnych systemów politycznych i edukacyjnych taka teza wydaje się prawdopodobna. Potwierdza to także wywiad z córką Beredaya, Cornelią Krystyną Bereday-Burnham, przeprowadzony przez autorkę we wrześniu 2018 roku. Niewątpliwie taki wymiar miało też zaangażowanie Beredaya w działalność dyplomatyczną w obszarze kultury i edukacji. W ramach misji do Związku Radzieckiego reprezentował w 1958 roku amerykański Departament Edukacji, z kolei z ramienia Departamentu Stanu wchodził w skład delegacji do Finlandii czy Japonii. Na uwagę zasługuje również jego współpraca z organizacjami międzynarodowymi: Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz UNESCO. Obok zarysowanych powyżej aktywności należy wspomnieć o działalności społecznej Beredaya. Wymienić tu można chociażby zaangażowanie w powstanie organizacji START, działającej na rzecz trudnej młodzieży, czy jego indywidualną walkę z dyskryminacją rasową, w ramach której prowadził warsztaty dla czarnych dziewcząt z ubogich dzielnic Nowego Jorku, mające na celu zwiększenie ich szans na zatrudnienie i awans społeczny. W pracach naukowych Beredaya uwagę zwracają też tendencje egalitarystyczne, jakie propagował w odniesieniu do oświaty. Autor jawi się tu jako orędownik jak najszerszego dostępu do edukacji, w szczególności uczniów, których dzisiejszym językiem określilibyśmy jako mających specjalne potrzeby edukacyjne. W opracowaniach poświęconych temu zagadnieniu Bereday porusza kwestie edukacji zarówno dzieci i młodzieży ze szczególnymi uzdolnieniami, jak i grupy przejawiającej problemy wychowawcze. Znamienną ilustracją poglądów autora na dostęp do edukacji jest opracowanie zatytułowane Universities for All6. Kształcenie na poziomie akademickim miało jego zdaniem zaspokajać intelektualne ambicje społeczeństwa i jak najpełniej zagospodarowywać ludzki potencjał intelektualny. Poza publikacjami o charakterze naukowym ważne miejsce w dorobku Beredaya zajmuje publicystyka. W codziennej prasie amerykańskiej podejmował przede wszystkim tematy społeczne, zagadnienia związane z oświatą i wychowaniem, piętnował słabości amerykańskiego systemu edukacji. Poruszał też kwestie prawne, między innymi dotyczące własności intelektualnej czy przestępczości nieletnich. 6

G. Z. F. Bereday, Universities for All, San Francisco CA 1973.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 14

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

Nakreślenie pełnego obrazu życia naukowego, w którym Bereday uczestniczył, a w dużej mierze także je współtworzył, wymaga również wzmianki dotyczącej jego działalności na rzecz powstałego w 1956 roku Comparative Education Society (CES), od 1969 roku występującego pod nazwą Comparative and International Education Society (CIES). Bereday oraz Franz Hilker znaleźli się w gronie animatorów rodzącego się organizacyjnego ruchu, skupiającego badaczy zajmujących się problematyką porównawczą w edukacji. Zaangażowanie Beredaya w tworzenie ram instytucjonalnych i organizacyjnych dla rozwijania i doskonalenia jakości badań w tym obszarze potwierdza jeszcze jedna inicjatywa, a mianowicie powołanie do życia naukowego periodyku pod tytułem „Comparative Education Review”, o icjalnego organu Comparative Education Society, w którym od momentu powstania w 1957 roku pełnił funkcję redaktora naczelnego7. Bereday w swojej pracy akademickiej starał się o podtrzymanie więzi z Polską. Zapraszał polskich uczonych do publikowania w redagowanych przez siebie rocznikach edukacyjnych, bywał w Polsce na gościnnych wykładach, między innymi w Warszawie i Poznaniu, odbywał spotkania z polskimi badaczami. Dzięki jego inicjatywie nawiązana została korespondencja między uczniami jednej ze szkół amerykańskich i szkoły w Dębinkach, majątku należącym przed wybuchem drugiej wojny światowej do jego rodziny. W świetle dorobku naukowego jednego z najbardziej godnych uwagi przedstawicieli nauki o edukacji XX wieku i jego osiągnięć na innych polach pewne zdziwienie budzi fakt, że do tej pory brakuje całościowego opracowania poświęconego tej postaci. Niniejsza monogra ia stanowi próbę wypełnienia istniejącej luki, zarówno w polskim, jak i międzynarodowym piśmiennictwie poświęconym wybitnym badaczom zjawisk edukacyjnych, których aktywność przypadła na XX wiek. Warto w tym kontekście także podkreślić polski wątek w rozwoju światowej nauki i kultury, chociaż w przypadku Beredaya mówić tu należy o postaci międzynarodowego formatu, kosmopolitycznym uczonym, który identy ikował się przede wszystkim jako obywatel amerykański. Bereday i jego dokonania jak dotąd zostały omówione w dwóch publikacjach autorstwa Justyny Wojniak, jakie ukazały się stosunkowo niedawno. Pierwsza z nich to George Z. F. Bereday (Zygmunt Fijałkowski) and His Comparative Method in Educational Research, opublikowana w 2018 roku w serwisie SHS Web of Conferences. Kolejna, której współautorem jest David Post, stanowi część wydanego w 2019 roku zbioru pod tytułem

W. W. Brickman, A New Journal in Comparative Education, „Comparative Education Review” 1957, Vol. 1, No. 1, s. 1.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 15

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

North American Scholars of Comparative Education pod redakcją Erwina H. Epsteina. Wkład Beredaya w rozwój pedagogiki porównawczej, w szczególności w kontekście zaproponowanej przez niego metody czterech kroków w komparatystyce edukacyjnej, omawia też Christel Adick w swoim opracowaniu zatytułowanym Bereday and Hilker: Origins of the ‘Four Steps of Comparison’ Model8. Przywołać tu należy także prace Marii Manzon, w których postać Beredaya pojawia się na tle szerszych rozważań poświęconych zagadnieniom metodologicznym w badaniach porównawczych systemów edukacyjnych: Comparative Education. The Construction of a Field9 oraz Comparing Places, który to artykuł ukazał się w opracowaniu Comparative Education Research. Approaches and Methods pod redakcją Marka Braya, Boba Adamsona i Marka Masona w 2014 roku10. W podobnym kontekście osoba Beredaya przywołana została także przez Roberta Cowena w artykule Robustly Researching the Relevant. A Note on Creation Myths in Comparative Education, pochodzącym z opracowania zbiorowego pod tytułem Enlightenment, Creativity and Education. Polities, Politics, Performances, którego redaktorami są Lennart Wikander, Christina Gustaffson i Ulla Riis11. Można tu również wymienić pozycję z 2001 roku zatytułowaną Doing Comparative Education Research. Issues and Problems, której redaktorem jest Keith Watson, i rozdział jego autorstwa: Comparative Educational Research: The Need for Reconceptualization and Fresh Insights12. Z kolei o zaangażowaniu Beredaya i Geralda H. Reada w działalność na rzecz CIES oraz „Comparative Education Review” traktują rozdziały autorstwa Lindy F. Robertson i Kennetha Cushnera oraz José Cossy w tomie pod redakcją Erwina H. Epsteina zatytułowanym Crafting a Global Field. Six Decades of Comparative and International Education Society, który ukazał się w 2016 roku13. 8

Ch. Adick, Bereday and Hilker: Origins of the ‘Four Steps of Comparison’ Model, „Comparative Education” 2018, Vol. 54, No. 1. 9 M. Manzon, Comparative Education. The Construction of a Field, Dordrecht 2011. 10 M. Manzon, Comparing Places [w:] M. Bray, B. Adamson, M. Mason (red.), Comparative Education Research. Approaches and Methods, Hong Kong 2014. 11 R. Cowen, Robustly Researching the Relevant. A Note on Creation Myths in Comparative Education [w:] L. Wikander, Ch. Gustaffson, U. Riis (red.), Enlightenment, Creativity and Education. Polities, Politics, Performances, Rotterdam 2012. 12 K. Watson, Comparative Educational Research: The Need for Reconceptualization and Fresh Insights [w:] K. Watson (red.), Doing Comparative Education Research. Issues and Problems, Oxford 2001. 13 L. F. Robertson, K. Cushner, Early Leaders: Gerald H. Read and George Z. F. Bereday [w:] E. H. Epstein (red.), Crafting a Global Field. Six Decades of the Comparative and International Education Society, Hong Kong 2016; J. Cossa, Shaping the Intellectual Landscape [w:] E. H. Epstein (red.), Crafting a Global Field…, dz. cyt.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 16

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

Jak łatwo zauważyć, żadna z przywołanych prac nie ma charakteru całościowego, przybliżającego sylwetkę George’a Beredaya w ujęciu biogra icznym, jak również w możliwie wyczerpujący sposób prezentującego jego naukowe dokonania, z uwzględnieniem zainteresowań i osiągnięć wykraczających poza problematykę badań porównawczych w pedagogice oraz związane z tym zagadnienia metodologiczne. Niniejsze opracowanie za cel stawia sobie przybliżenie postaci George’a Beredaya czytelnikowi, nie tylko z punktu widzenia wpływu, jaki uczony ten wywarł na współczesny kształt edukacyjnej komparatystyki. Niezwykle interesująca, nie tylko dla polskiego czytelnika, wydać się może droga życiowa Beredaya, której poświęcony jest pierwszy rozdział książki. Omówiono w nim lata młodości badacza spędzone w Polsce w okresie międzywojennym, a następnie udział w walce zbrojnej w czasie drugiej wojny światowej. Przybliżone zostały również dalsze lata życia Beredaya spędzone na emigracji w Wielkiej Brytanii i późniejszy wyjazd do Stanów Zjednoczonych, gdzie na tamtejszych renomowanych uczelniach pogłębiał swoje wykształcenie i zdobywał pierwsze akademickie szlify, by później w pełni rozwinąć swoją karierę i zyskać międzynarodową rozpoznawalność w swojej dziedzinie. Ujęte w tej części opracowania informacje o charakterze biogra icznym pozwolą w jak najbardziej wyczerpujący i wielowymiarowy sposób nakreślić postać, której poświęcona jest niniejsza książka. Część druga poświęcona została inspiracjom intelektualnym i światopoglądowym Beredaya, które łączyć należy przede wszystkim z takimi postaciami jak Richard Henry Tawney oraz Robert Ulich. Do dorobku tych badaczy Bereday odwoływał się w swojej dysertacji doktorskiej. Tawney był jego mentorem podczas studiów w London School of Economics, jego egalitarne poglądy i idea społecznej równości, w szczególności w zakresie dostępu do oświaty, której był orędownikiem, wywarły na Beredaya silny wpływ. Dawał temu niejednokrotnie wyraz w swoich wykładach, przemówieniach oraz tekstach, w których stanowczo i jednoznacznie opowiadał się za koniecznością eliminacji wszelkich przejawów dyskryminacji, bez względu na ich podłoże. Z Tawneyem oraz Ulichem Bereday dzielił również przekonanie o potrzebie otwarcia kształcenia na potrzeby i oczekiwania osób dorosłych. Tym samym koncepcja kształcenia przez całe życie również stała się dla Beredaya jedną z ważniejszych przesłanek, przesądzających o efektywności systemu edukacji. W to przeświadczenie wpisywała się idea „uniwersytetu dla wszystkich”, której Bereday poświęcił jedną ze swoich książek, pod takim właśnie tytułem (Universities for All z 1973 roku14).

G. Z. F. Bereday, Universities…, dz. cyt.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 17

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

Drogą do osiągnięcia tego celu miało być zwiększenie elastyczności systemu kształcenia wyższego, które nie ograniczałoby się wyłącznie do instytucji uniwersyteckich, ale obejmowało także placówki oferujące kształcenie nakierowane na praktyczne przygotowanie zawodowe. Szczególnie mocno podkreślał Bereday rolę edukacji dostępnej dla grup defaworyzowanych: mniejszości i kobiet. Posługiwał się przy tym ciekawą kategorią pojęciową „otwartej szkoły” w miejsce „szkoły egalitarnej”, które to określenie mogło budzić kontrowersje związane z obniżeniem jakości kształcenia15. Trzeci rozdział opracowania koncentruje się na metodzie porównawczej w badaniach pedagogicznych. Opiera się na rekonstrukcji przemyśleń Beredaya, które zawarł w swojej pracy Comparative Method in Education z 1964 roku, dotyczących metodologicznego statusu badań porównawczych w pedagogice. W tej części zarysowane zostały poszczególne etapy kształtowania się tej dyscypliny naukowej oraz priorytety badawcze, jakie wskazywali poszczególni uczeni, którzy na przestrzeni wieków nadali badaniom porównawczym nad oświatą i wychowaniem konkretny kształt. Z oczywistych względów zasadne w tym kontekście stało się przywołanie postaci klasyków dyscypliny, w osobach między innymi Julliena de Paris, Sadlera, Kandela, Ulicha, Schneidera czy Rosselló. W dalszej części rozważań omówiono wizję Beredaya dotyczącą celowości i zasadności prowadzenia badań porównawczych wraz z niezwykle interesującą tezą, wykraczającą daleko poza walory poznawcze nauki związane z zaspokojeniem ciekawości badacza czy odbiorcy publikowanych przez niego treści. Przywołano tu również towarzyszące Beredayowi wątpliwości na temat usytuowania pedagogiki porównawczej w systemie nauki oraz jego propozycje powiązania jej z konkretną dyscypliną o charakterze nadrzędnym, z której to należałoby wyprowadzić metody i techniki, jakimi badacze systemów edukacyjnych powinni się posługiwać w swojej pracy. Geogra ia polityczna, bo o niej tutaj mowa, została tu scharakteryzowana jako najbardziej odpowiednia ze względu na wymiar przestrzenny – jego uwzględnienie jest nieodzownym elementem wyczerpującej analizy danego systemu edukacyjnego, który rozwija się w określonym układzie społecznym, politycznym czy kulturowym, ale jednocześnie ulokowany jest w konkretnej przestrzeni izycznej. Dla wyczerpania metodologicznych problemów, jakie pojawić się mogą w toku prowadzenia badań, niezwykle istotne stało się również odniesienie do czynników, których rola może decydować o zniekształceniu uzyskiwanych wyników. Bereday zwracał szczególną uwagę na potrzebę uświa-

G. Z. F. Bereday, Universities…, dz. cyt., s. 143.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 18

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

domienia sobie przez badacza niebezpieczeństw wynikających z jego osobistego stosunku do przedmiotu badań i z istnienia związanych z nim potencjalnych schematów myślowych czy nawet uprzedzeń, które determinować mogą ostateczny rezultat naukowych poszukiwań. W tym rozdziale szczegółowo opisany został także model czterech kroków w prowadzeniu badań porównawczych, a mianowicie schemat opis-wyjaśnienie-zestawienie-porównanie faktów edukacyjnych będących przedmiotem badania. Model wykorzystywany przez Beredaya stał się przedmiotem ożywionej dyskusji w środowisku komparatystów, w której głos zabrała między innymi przywołana już Christel Adick. Kontrowersje, jakie w tym obszarze się pojawiały, dotyczą tego, kogo uznać należy za autora omawianej koncepcji: Franza Hilkera czy też George’a Beredaya? Przywołano tu argumenty, jakie zostały przytoczone w tej dyskusji, i podjęto próbę kompromisowego rozstrzygnięcia tej niejasności. Podsumowanie tej części rozważań stanowi analiza potencjału i ewentualnych ograniczeń, jakie towarzyszą propozycji metodologicznej Beredaya i omawianemu modelowi we współczesnych badaniach porównawczych. Akcentowany przez Beredaya interdyscyplinarny charakter tych badań i brak ich zakorzenienia w konkretnym paradygmacie badawczym powodują, że komparatystyka edukacyjna nadal pozostaje dziedziną żywą, atrakcyjną poznawczo i stawiającą przed badaczami nieustanne wyzwania intelektualne. Rozdział czwarty opracowania przybliża sposoby praktycznego wykorzystania założeń metodologicznych Beredaya, a okazją do ich testowania stały się badania nad konkretnymi systemami edukacyjnymi. Szczególnie interesujące dla Beredaya i jego zespołów badawczych okazały się tu dwa państwa, a mianowicie Związek Radziecki i Japonia. W kontekście tak dokonanej selekcji przedmiotu badań trudno uniknąć skojarzenia z politycznymi motywacjami, jakie tej selekcji towarzyszyły. Wpisują się one zresztą w artykułowane przez Beredaya cele, jakie powinny przyświecać badaniom porównawczym w dziedzinie edukacji. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim wzajemne poznanie się narodów, odrzucenie etnocentrycznego punktu widzenia i budowanie przyjaznych, pokojowych relacji niezależnie od dzielących poszczególne kraje różnic ideologicznych, politycznych czy historycznych resentymentów. Te części książki, które dotyczą zagadnień metodologicznych związanych z uprawianiem badań porównawczych w pedagogice, zostały najbardziej rozbudowane treściowo. Przesądził o tym fakt, że kwestia ta znajdowała się w centrum naukowych zainteresowań Beredaya. W tym obszarze dostrzegał także pewne istotne braki, jakie mogły w jego przekonaniu stanowić źródło kontrowersji wokół naukowego statusu pedagogiki porównawczej. Jego celem stało się więc poszukiwanie takich rozwiązań metodologicznych, które pozwoliłyby na eliminowanie tego rodzaju

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 19

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

wątpliwości pojawiających się w środowisku badaczy z zakresu nauk społecznych. Przemawiała za tym także społeczna wartość, jaką dostrzegał w edukacyjnych badaniach porównawczych. Z tego też względu duża część dorobku Beredaya została poświęcona tej właśnie problematyce, a dostępne w zasobach archiwalnych i bibliotecznych materiały pozwoliły na dokonanie możliwie jak najbardziej szczegółowej rekonstrukcji jego prac w tym właśnie obszarze. Rozdział piąty książki dotyczy z kolei tematyki, jaką Bereday systematycznie zaczął zgłębiać w późniejszej fazie swojej akademickiej kariery, a mianowicie praw osób niepełnoletnich. Jak sam zaznaczył w jednej z wypowiedzi do prasy, jego celem było dokonanie swoistej syntezy zagadnień pedagogicznych i prawnych, a swoistym ukoronowaniem jego kariery stać się miało trzytomowe dzieło im poświęcone. Niestety, dzieło to nigdy nie powstało, choć zachowało się wiele materiałów i szkiców dotyczących praw nieletnich. Jak się jednak wydaje, autorowi po prostu nie wystarczyło czasu, by przed swoją śmiercią zebrać je w postaci wspomnianej monogra ii. Jakkolwiek zachowane materiały mają dość rozproszony charakter i pochodzą z różnych lat, widoczne w nich jest dążenie do skonstruowania szerokiego, systematycznego opracowania odnoszącego się w sposób wyczerpujący do statusu prawnego osób małoletnich. Mamy tu bowiem do czynienia z próbą uporządkowania przepisów odnoszących się do sytuacji dzieci i młodzieży w zróżnicowanych okolicznościach życia prywatnego i społecznego. Cel, jaki autor sobie tu postawił, tworząc jednocześnie de inicję praw osób niepełnoletnich (juvenile law), polegał na konsolidacji poszczególnych obszarów prawnych po to, by uniknąć ich izolacji, która jego zdaniem nie sprzyjała efektywnej ochronie wspomnianych praw. Stąd zasadne według niego było całościowe ujęcie takich pozornie odległych od siebie problemów, jak: prawo do dziedziczenia przez dziecko, które ma dopiero przyjść na świat, roszczenia wynikające z nadużycia przez rodziców władzy rodzicielskiej, prawo do dwujęzycznej edukacji czy postępowanie sądowe z udziałem małoletniego. Co warto podkreślić, takie kompleksowe podejście do wymienionych zagadnień zbliżało koncepcję Beredaya do regulacji, które współcześnie określane są wspólną, szeroką kategorią praw dziecka. Podmiotowość dziecka i poszanowanie jego godności stanowiły zresztą w rozważaniach tego autora wartości priorytetowe, a inspiracji dla tego sposobu myślenia doszukiwać się należy przede wszystkim w prowadzonych przez niego długoletnich badaniach systemów edukacyjnych. Pewnym impulsem mogły być też doskonale znane Beredayowi prace Janusza Korczaka – jemu i jego poglądom pedagogicznym poświęcił jedno ze swoich wystąpień, zaznaczając, że postawa Korczaka powinna stanowić wzorzec postępowania każdego pedagoga.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 20

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

Poświęcona zagadnieniu praw małoletnich ostatnia część niniejszej publikacji treściowo pozostaje najmniej obszerna, z uwagi na wzmiankowane okoliczności, które każą traktować prace Beredaya na wspomniany temat jako niedokończone. Dlatego też, co zostało już zaznaczone, ilość materiału, jaki poddano analizie, jest niewspółmierna do dorobku w dziedzinie metodologii badań porównawczych w edukacji. Ze względu na charakter opracowania w niniejszej publikacji posłużono się metodą jakościową, bazującą na technice analizy treści, której poddano prace Beredaya – książki, artykuły naukowe oraz prasowe, jak również zachowane w archiwach teksty jego wystąpień, zarówno te o charakterze naukowym, jak i prezentowane publicznie poza akademią. Tego rodzaju analiza zastosowana została także w odniesieniu do dokumentów prywatnych, jak korespondencja czy różnego rodzaju notatki. Z racji tego, że materiały te wykorzystano również do rekonstrukcji biogra ii Beredaya, można tu mówić o metodzie biogra icznej. Równolegle, zwłaszcza w zakresie dotyczącym wątków biogra icznych podjętych w niniejszej monogra ii, zastosowanie znalazł wywiad pogłębiony, jaki przeprowadzony został z córką George’a Beredaya, Cornelią Krystyną Bereday-Burnham. W trakcie tego wywiadu autorka miała możliwość uzyskania informacji na temat życia prywatnego Beredaya, do których dotarcie nie byłoby możliwe inną drogą. Spotkanie z Cornelią Krystyną umożliwiło także autorce pozyskanie materiałów fotogra icznych o charakterze prywatnym, niezbędnych do zilustrowania istotnych z biogra icznego punktu widzenia treści. Dostęp do tego rodzaju informacji stał się możliwy również dzięki analizie zawartości sieciowych dzienników, dotyczących pochodzenia i historii rodziny Bereda-Fijałkowskich. Blog taki prowadzony jest zarówno przez Cornelię Krystynę Bereday-Burnam (The Quest, https://krysiaquest.wordpress.com), jak i przez jej kuzynkę, siostrzenicę George’a, Marysię Galbraith (Uncovering Jewish Heritage, https://uncoveringjewishheritage.com). W tym miejscu autorka pragnie wyrazić serdecznie podziękowania Cornelii Krystynie Bereday-Burnham nie tylko za wspomniane informacje, fotogra ie i inne niepublikowane materiały. Przede wszystkim autorka dziękuje za czas poświęcony na rozmowy o swoim ojcu i relacjach rodzinnych, a także za podzielenie się wieloma szczegółami z życia rodziny Beredayów, jej historii oraz za cenne spostrzeżenia, ważne z punktu widzenia próby rekonstrukcji osobowości Beredaya. Cenny materiał fotogra iczny, za który również autorka dziękuje, udostępnił też syn George’a, Thaddeus Matthew, który dysponuje kolekcją zdjęć z okresu wojennego, ilustrujących przebieg wojskowej kariery ojca. Podziękowania kierowane są również do prof. Marysi Galbraith, która wyraziła zgodę na wykorzystanie w pracy materiałów publikowanych przez nią na wspomnianym blogu. Szczególnie cenne okazały się

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 21

08.07.2019 10:07:21

Wstęp

informacje dotyczące historii rodziny i jej wojennych losów oraz okresu poprzedzającego emigrację do Stanów Zjednoczonych. Niezwykle interesującą część tej historii stanowią koleje losu młodszej siostry Beredaya, Marii, które wypada uznać za ucieleśnienie postaw i wartości kultywowanych w rodzinie. Jeśli chodzi o akademicką drogę Beredaya, to w dotarciu do jego ideowych inspiracji oraz przesłanek światopoglądowych, jakie wyznaczyły jej kierunek, szczególnie pomocne okazały się wskazówki i sugestie prof. Davida Posta, prezesa Comparative and International Education Society. Podziękowania pod jego adresem autorka kieruje w szczególności za udostępnienie manuskryptu pracy doktorskiej Beredaya, której nie udało się odnaleźć w zasobach archiwalnych Teachers College w Columbia University. Profesor Post chętnie dzielił się również w korespondencji z autorką swoimi re leksjami i wspomnieniami na temat Beredaya, z którym pozostawał w przyjaźni. Zgromadzenie tak dużej ilości zróżnicowanego materiału uznać należy za pomocne w możliwie jak najpełniejszym zaprezentowaniu sylwetki Beredaya. Intencją autorki było bowiem ukazanie tej postaci w sposób wielowymiarowy, ujmujący zarówno sferę profesjonalną, jak i prywatną.

WOJNIAK_Szkola-Polityka-Prawo.indb 22

08.07.2019 10:07:21