9 788366 990593
MIKOŁAJ WOLANIN
OBOWI¥ZKI UCZNIA Kraków 2021
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 3
16.12.2021 12:41:24
© Copyright by Mikołaj Wolanin, 2021
Recenzentki: dr. hab. Elżbieta Karska, prof. UKSW dr Elżbieta A. Maj
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie na okładce: © Artur Verkhovetskiy | Depositphotos.com
Zdjęcie autora na okładce: Anna Pawelczak
ISBN 978-83-66990-59-3
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 4
16.12.2021 12:41:24
Bogu Trójjedynemu za mnogość łask Najświętszej Maryi Pannie z Góry Karmel za stałą matczyną opiekę Wszystkim bojowniczkom i bojownikom o polską praworządność i niezależne sądownictwo
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 5
16.12.2021 12:41:24
Spis treści
Wprowadzenie ................................................................................................... 9 Pryncypia ............................................................................................................. 15 Definicje ............................................................................................................. 15 Osoby uczące się ............................................................................................. 15 Obowiązki – podział i prawny charakter ......................................................... 18 Relacja praw z obowiązkami ........................................................................... 26
Prawne uregulowania obowiązków osób uczących się ............................... 33 Akty uniwersalne ............................................................................................... 34 Powszechna deklaracja praw człowieka ......................................................... 35 Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych ............................ 36 Preambuła – z mocą prawną czy tylko jako uroczysty wstęp? .................... 39 Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych ...... 43 Przykłady deklaracji dotyczących obowiązków człowieka .............................. 45 Konwencja o prawach dziecka ........................................................................ 47 Akty regionalne ................................................................................................. 50 Rada Europy .................................................................................................... 51 Unia Europejska .............................................................................................. 53 Obowiązki człowieka w innych regionalnych systemach prawnych – zarys tematu ................................................................................................... 58 Akty krajowe ..................................................................................................... 60 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ............................................................ 61 Ustawy ............................................................................................................ 67 Kodeks rodzinny i opiekuńczy ...................................................................... 67 Ustawa o systemie oświaty ......................................................................... 68 Prawo oświatowe ........................................................................................ 73 Rozporządzenia ............................................................................................... 86
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 7
16.12.2021 12:41:24
8
Spis treści
Analiza poszczególnych obowiązków osób uczących się .......................... 89 Obowiązek przestrzegania prawa ................................................................... 91 Karanie za niewywiązywanie się z obowiązków ........................................... 94 Obowiązek poszanowania praw innych osób ................................................ 97 Obowiązki szkolny i nauki ............................................................................... 100 Wychowanie przedszkolne ........................................................................... 104 Obowiązek szkolny – szczegółowe aspekty .................................................. 104 Obowiązek nauki – szczegółowe aspekty ..................................................... 106 Niewypełnianie obowiązków szkolnego i nauki ............................................ 108 Obowiązek właściwego zachowania się podczas zajęć edukacyjnych ........... 109 Właściwe zachowanie się poza szkołą? ........................................................ 111 Obowiązek właściwego zachowania się wobec pracowników szkoły oraz pozostałych osób uczących się ................................................................ 113 Obowiązek usprawiedliwiania nieobecności na zajęciach edukacyjnych ..... 114 Obowiązek przestrzegania zasad ubierania się na terenie szkoły ................. 117 Jednolity strój (mundurki) ........................................................................... 120 Obowiązek przestrzegania warunków wnoszenia i korzystania z urządzeń elektronicznych na terenie szkoły ................................................ 122 Zarekwirowanie urządzenia elektronicznego ............................................... 124 Całkowity zakaz korzystania z urządzeń elektronicznych ............................. 126
Podsumowanie ................................................................................................. 129 Bibliografia ........................................................................................................ 133
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 8
16.12.2021 12:41:24
Wprowadzenie
W 2020 roku w Oficynie Wydawniczej „Impuls” została opublikowana pierwsza monografia autora zatytułowana Prawa ucznia1. W 2021 roku na ręce Drogiej Czytelniczki lub Drogiego Czytelnika autor oddaje natomiast swoją drugą książkową publikację – Obowiązki ucznia. Autor w czasie jej pisania był absolwentem II Liceum Ogólnokształcącego im. Generałowej Zamoyskiej i Heleny Modrzejewskiej w Poznaniu, w chwili wydania natomiast – studentem pierwszego roku prawa na Uniwersytecie Warszawskim i prawa kanonicznego na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zarazem jest fundatorem i prezesem Fundacji na rzecz Praw Ucznia, która została ustanowiona w 2019 roku na podstawie zezwolenia sądu rodzinnego z uwagi na ówczesną jego niepełnoletność. Od niedawna (od lipca 2021 roku) jest także redaktorem naczelnym czasopisma naukowego „Student Rights and Legal Education Journal” – kwartalnika publikowanego w języku angielskim i skupiającego się na prawach osób uczących się, edukacji prawnej oraz regulacjach prawnych dotyczących szkolnictwa. Szczegóły dotyczące tegoż czasopisma znaleźć można na stronie internetowej: journal.prawaucznia.pl. Natomiast numer ORCID autora to: 0000-0003-3574-6999. W razie jakichkolwiek pytań, sugestii, krytycznych uwag czy chęci kontaktu, autor zachęca do skorzystania z drogi elektronicznej i napisania do niego na adres: mikolaj@mwolanin.pl. Niniejsza publikacja jest swoistym przejawem ciągłości badań nad tematyką praw i obowiązków osób uczących się, co sprawia, że Obowiązki
1
W celu uniknięcia ewentualnych oskarżeń o autoplagiat autor oświadcza że nie zostały skopiowane ani nie będą ponownie publikowane fragmenty pierwszej monografii w tej książce, choć w nielicznych miejscach zdarzają się odwołania do Praw ucznia za pomocą przypisu i odesłania do nich, w których np. jakiś wątek – nieco mniej istotny dla treści oraz struktury Obowiązków ucznia – został opracowany szerzej.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 9
16.12.2021 12:41:24
10
Wprowadzenie
ucznia są niejako kontynuacją Praw ucznia. Książka powstaje z uwagi na lukę na rynku naukowo-wydawniczym w tym zakresie. Do momentu wydania Praw ucznia nie było żadnego monograficznego (w rozumieniu definicji pochodzącej z właściwego rozporządzenia2) opracowania tematu praw osób uczących się, podobnie jest z Obowiązkami ucznia. Autor ma zatem nadzieję, że udało mu się sporządzić w niniejszej publikacji kompletny oraz oparty na przepisach prawnych katalog obowiązków osób uczących się i tym samym przyczynić się – chociażby w najmniejszym stopniu – do rozwoju nauki w tej dziedzinie. Monografia adresowana jest przede wszystkim do samych zainteresowanych – do osób uczących się (choć z uwagi na język publikacji raczej dla tych nieco starszych), a także ich rodziców, nauczycielek i nauczycieli, dyrekcji szkół oraz innych osób (w tym naukowczyń i naukowców), którzy zajmują się podejmowaną tematyką. Autor ufa, że książka pozwoli poszerzyć swoją wiedzę osobom, które zawodowo lub ze względu na swój status (np. ucznia/uczennicy) uczestniczą w działalności polskiego systemu edukacji. W publikacji konsekwentnie skorzystano z obowiązującego we wrześniu 2021 roku porządku prawnego, choć – w miejscach, gdzie to stosowne – znajdują się także odwołania do regulacji już nieobowiązujących albo takich, które mają dopiero wejść w życie. Zapoznający się z publikacją mają natomiast możliwość weryfikacji treści zapisanych w kolejnych rozdziałach dzięki wskazywaniu na końcu danych wypowiedzeń, akapitów lub zespołów akapitów odpowiednich przepisów prawnych regulujących tematykę podejmowaną w danym fragmencie tekstu. Dzięki temu niniejsza monografia będzie publikacją czerpiącą z prawa, opartą na nim, analizującą je i – autor ma nadzieję – stanowiącą wkład do nauk prawnych. W niektórych miejscach znajdują się dygresje dotyczące np. obowiązków rodziny czy rodziców (opiekunek i opiekunów prawnych, osób sprawujących opiekę nad dzieckiem…), które mają swoje uzasadnienie w analizie konkretnego obowiązującego na danym terytorium aktu prawnego czy deklaracji. Zabieg ten zastosowano z zamiarem dokonania szerokiej analizy, a nie tylko takiej skupiającej się wyłącznie na osobach uczących się. Nieprzywołanie takiego obowiązku mogłoby bowiem sprawić, że pewne ważne kwestie zostałyby pominięte, co z całą pewnością nie byłoby zarówno przez osoby zapoznające się z tą publikacją, jak i autora pożądane. 2
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie ewaluacji jakości działalności naukowej (Dz.U. 2019 poz. 392 ze zm.), § 10 ust. 1.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 10
16.12.2021 12:41:24
Wprowadzenie
11
Celem niniejszej monografii jest natomiast odpowiedź na następujące pytania: 1. Jaka jest istota obowiązku w systemie praw człowieka (naturalnym i pozytywnym)? 2. Jak zdefiniować obowiązki osób uczących się? 3. Jakie (konkretnie) obowiązki mają osoby uczące się? 4. Jaki charakter mają te obowiązki, kto może je ustanawiać i czy są one powiązane z prawami człowieka w zakresie pochodzenia? 5. Czy istnieje obligatoryjność wypełniania obowiązków oraz korelacja pomiędzy wywiązywaniem się z nich a korzystaniem z praw? 6. Co w przypadku niewywiązywania się z własnych obowiązków? Do odpowiedzi na te pytania posłużą natomiast poniższe metody badawcze (które będą stosowane pomimo zauważonego przez doktrynę ogólnego problemu braku samoświadomości metodologicznej w naukach prawnych przez dogmatyczki i dogmatyków3, tj. przez osoby zajmujące się „[...] badaniem aktualnie obowiązującego prawa w ramach [jego – przyp. M.W.] poszczególnych gałęzi”4): 1. Dogmatyczna (formalno-dogmatyczna) – rozumiana przez autora jako metoda logiczno-językowa służąca analizie aktów normatywnych, orzeczeń sądowych oraz literatury, co zdecydowanie wpisuje się w pogląd formułowany np. przez D.R. Bugajskiego5 czy Ł. Gruszczyńskiego6. Odmienne przekonanie wyraża np. P. Zakrzewski7, którego zdaniem ta metoda służy egzegezie wyłącznie przepisów prawnych, a do analizy orzeczeń czy literatury mają zastosowanie inne metody (np. te nazywane w artykule D. van Kędzierskiego metodą „analizy orzecznictwa” i „analizy piśmiennictwa”8). Z tym stanowiskiem
3
4 5 6 7 8
Zob. np. J.M. Smits, What is Legal Doctrine? On the Aims and Methods of Legal-Dogmatic Research, „Maastricht European Private Law Institute Working Paper” No. 2015/06, s. 4; P. Wahlgren, On the Future of Legal Science [w:] P. Wahlgren (red.), Legal Theory, Scandinavian Studies in Law, vol. 40, Sztockholm 2000, s. 521; D. van Kędzierski, Metodologia i paradygmat polskich szczegółowych nauk prawnych, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2018, nr 3, s. 15. D. van Kędzierski, op. cit., s. 7. D.R. Bugajski, Recenzja rozprawy doktorskiej Anety Ratkowskiej, niepubl., Gdynia 2015, s. 2; cyt. za: D. van Kędzierski, op. cit., s. 13. Ł. Gruszczyński, Recenzja rozprawy doktorskiej Dominika Horodyskiego, niepubl., Warszawa 2017, s. 3; cyt. za: D. van Kędzierski, op. cit., s. 14. P. Zakrzewski, Recenzja rozprawy doktorskiej Karoliny Walancik-Ryby, niepubl., Lublin 2017, s. 2; cyt. za: D. van Kędzierski, op. cit., s. 14. D. van Kędzierski, op. cit., s. 12.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 11
16.12.2021 12:41:24
12
Wprowadzenie
należy polemizować z dwóch głównych powodów. Przede wszystkim ze względu definicyjnego – dogmatycy to przecież osoby zajmujące się aktualnie obowiązującym prawem, jego właściwą wykładnią, interpretacją. Sama metoda ma natomiast na celu usuwać wątpliwości mogące powstać z powodu uwarunkowań językowych czy wywodzących się ze specyfiki danego systemu prawnego9. Kto może te wątpliwości usuwać? Zarówno teoretycy, jak i praktycy prawa. W jaki sposób? Nie tylko zmieniając prawo, jako prawodawca, ale też wydając orzeczenia czy publikując swoje tezy we właściwych periodykach czy publikacjach naukowych. Trzeba bowiem pamiętać, że prawo to nie tylko przepisy, ale też doktryna oraz linia orzecznicza, które czasem bywają równie ważne jak przepisy normatywne. Niezasadne byłoby zatem niewłączanie literatury oraz orzeczeń sądowych pod właściwość metody dogmatycznej, skoro i jedne, i drugie są elementami niezwykle ważnymi dla danego systemu prawnego, a ich właściwe rozumienie (czyli zastosowanie metody dogmatycznej) pomaga w zmianie przepisu na lepszy (np. bardziej szczegółowy), wydaniu kolejnego sądowego orzeczenia czy napisaniu np. artykułu naukowego na dany temat. Drugim powodem, dla którego autor opowiada się po tej, a nie drugiej stronie sporu, jest czysty pragmatyzm. Zupełnie niezasadne jest bowiem tworzenie kolejnych metod badawczych (np. metod „analizy orzecznictwa”, a także „analizy piśmiennictwa”), skoro z całą skutecznością można te metody zawrzeć w jednej metodzie i niepotrzebnie nie dublować dostępnych prawniczce czy prawnikowi metod badawczych, ponieważ doprowadzałoby to wyłącznie do jeszcze większego nieuporządkowania tej kwestii, a już teraz występuje przecież w tym zakresie problem „braku samoświadomości metodologicznej”10, o czym wspomniano już wcześniej. 2. Funkcjonalna – polegająca na skupianiu się na celach konkretnych zjawisk prawnych oraz skutkach przez nie wywoływanych i wyciąganiu z tego właściwych wniosków11. W tej metodzie uwaga nie skupia się zatem na samej treści przepisów prawnych, ale na ich celach i skutkach12. Zarówno ta metoda, jak i dwie poniższe nie będą jednak
9
S. Kasprzak, Metody badawcze w prawie i prawie kanonicznym, „ , , H o Bic ” 2011, nr 1(1), s. 316. 10 Zob. J.M. Smits, op. cit., s. 4; P. Wahlgren, op. cit., s. 521; D. van Kędzierski, op. cit., s. 11. 11 D. van Kędzierski, op. cit., s. 34. 12 Ibidem.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 12
16.12.2021 12:41:24
Wprowadzenie
13
stosowane w tej publikacji tak często, jak metoda dogmatyczna, która pozwala na holistyczną (wraz z metodą funkcjonalną) analizę prawa obowiązującego w momencie tworzenia tegoż wywodu. Autor uważa, że w tej publikacji przede wszystkim trzeba analizować prawo obowiązujące w momencie pisania książki. Należy to robić w pierwszej kolejności, przed interpretacją prawa historycznego (metoda historyczna) lub obowiązującego gdzie indziej (metoda prawnoporównawcza). 3. Historyczna (historyczno-prawna) – definiowana jako metoda badawcza polegająca na porównywaniu obecnych przepisów z tymi obowiązującymi w przeszłości, a obecnie uchylonymi bądź zmienionymi. Jej doniosłość wynika z tego, że prawo z epok minionych wpływa na powstawanie prawa w wiekach późniejszych13, choć trzeba pamiętać o tym, że metoda ta nie funkcjonuje samodzielnie, lecz razem z innymi metodami i technikami badawczymi14. 4. Komparatystyczna (prawnoporównawcza) – rozumiana jako metoda opierająca się na poznaniu rozwiązań danego problemu czy przepisów poruszających daną kwestię w innych państwach, co z kolei pozwala na porównanie przepisów wywodzących się z jednego systemu prawnego z tymi z drugiego systemu, a następnie wyciągnięcie właściwych wniosków oraz być może nawet zaproponowanie konkretnych propozycji de lege ferenda. Metoda ta jest coraz bardziej popularna z uwagi na „przyspieszające procesy internacjonalizacji i globalizacji”15, co objawia się także poszerzeniem i pogłębieniem się „[...] współzależności między krajami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych”16. Pozwala ona także na integrowanie się prawa, co J. Starościak rozumiał jako przyczynianie się do powstawania „swoistego »esperanto prawniczego«”, tj. „ogólnie zrozumiałego
13
H. Olszewski, Podejście historyczne w prawoznawstwie [w:] A. Łopatka (red.), Metody badania prawa. Materiały sympozjum, Warszawa 28–29.IV.1971 r., Wrocław 1973, s. 12–13. 14 P. Janus, Metodologia badań nad samorządem gospodarczym [w:] K. Dąbrowski (red.), Zarządzanie instytucjami obywatelskimi i samorządowymi, Warszawa 2013, s. 35. 15 A. Drabarz, Komparatystyka prawnicza a umiędzynarodowienie obrotu krajowego [w:] M. Perkowski, W. Zoń (red.), Umiędzynarodowienie krajowego obrotu prawnego, t. 1, Białystok 2016, s. 31. 16 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej [w:] B. Liberska (red.), Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, Warszawa 2002, s. 20.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 13
16.12.2021 12:41:25
14
Wprowadzenie
języka prawa”17. Ponieważ jednak w niniejszej publikacji uwaga skupia się na Polsce i obowiązkach osób uczących się w polskich szkołach, metoda ta będzie najrzadziej wykorzystywana ze wszystkich wymienionych w liście i stąd też została umieszczona na jej końcu.
17
J. Starościak, Metoda porównawcza w nauce prawa administracyjnego, https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/19493/1/008%20JERZY%20STAROŚCIAK.pdf [dostęp: 3 sierpnia 2021], s. 111.
Wolanin_Obowiazki uczna.indb 14
16.12.2021 12:41:25