ZAGROﾅｹONE CZﾂ｣OWIECZEﾃ全TWO
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 1
23.05.2013 10:51
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 2
23.05.2013 10:51
ZAGROŹONE CZ£OWIECZEÑSTWO Tom I
Zagrożenia w obszarze rodziny, dzieciństwa i okresu dorastania
pod redakcją naukową Katarzyny Białobrzeskiej i Cezarego Kurkowskiego
Kraków 2012
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 3
23.05.2013 10:51
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Recenzent: dr hab. Wioleta Danilewicz
Redakcja wydawnicza: Zespół
Opracowanie typograficzne i projekt okładki: Anna Bugaj-Janczarska
Autor plakatu wykorzystanego w projekcie okładki: Mirosława Roznerska
Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ISBN 978-83-7850-155-8 ISBN 978-83-7850-123-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 4
23.05.2013 10:51
Spis treści
Przedmowa (Katarzyna Białobrzeska, Cezary Kurkowski) .......................................
7
Katarzyna Białobrzeska, Cezary Kurkowski Na wstępie. Zagrożone człowieczeństwo – refleksje pedagoga społecznego .............
9
Część I Rodzina wobec współczesnych zagrożeń Elżbieta Górnikowska-Zwolak Rodzinna przestrzeń tradycji publicznych – ochrona przed zagrożeniami współczesnego świata .................................................. 23 Lidia Willan-Horla Obraz współczesnej polskiej rodziny, czyli od matki Polki (przez kobietę wielozadaniową) po kobietę dokonującą wyborów ............................ 39 Małgorzata Biedroń Zagrożenia relacji małżeńskich związane z pracą zawodową w percepcji młodych bezdzietnych par ..................................................................... 57 Irena Fiedorczuk Zagrożenia dla rozwoju więzi między matką a dzieckiem na wczesnym etapie macierzyństwa .......................................................................... 71 Anna Dudak Konflikt rozwodowy w percepcji ojców ubiegających się o prawo do dziecka ........... 89 Majka Łojko Rodzina zastępcza jako próba odbudowy utraconego bezpieczeństwa – obszary społeczne i prawne ....................................................................................... 107 Małgorzata Bereźnicka Współczesna rodzina a zagrożenia w sieci ................................................................ 123
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 5
23.05.2013 10:51
6
Spis treści
Małgorzata Ciczkowska-Giedziun Zagrożona rodzina – próby wyjścia z sytuacji problemowych ................................... 141 Cezary Kurkowski Rodzina z problemem alkoholowym – doświadczenia kobiet z perspektywy ich współuzależnienia i uzależnienia ......................................................................... 157
Część II Zagrożone dzieciństwo i dorastanie Anna Hajdukiewicz Wychowanie i edukacja w społeczeństwie informacyjno-cyfrowym ......................... 171 Joanna Frankowiak „doskonale Niedoskonali” – odpowiedź studentów na kult wirtualnego piękna ....... 185 Iwona Myśliwczyk Życie w niepewności – rekonstrukcja doświadczeń biograficznych niepełnosprawnych ................................................................................................... 207 Anna Jankowska, Marta Bogdanowicz, Steven R. Shaw, Marta Łockiewicz Zagrożenia społeczne osób z inteligencją niższą niż przeciętna – jak powstaje błędne koło społecznych niepowodzeń? ............................................... 223 Zbigniew Babicki Troska o dziecko i rodzinę w środowisku lokalnym z perspektywy parafii ............... 241 Ewa Budziak Pedagog szkolny wobec nowych zagrożeń ................................................................ 259 Maciej Bernasiewicz Wybrane formy i metody pracy pedagoga społecznego z dziećmi marginalizowanymi społecznie ................................................................. 275 Anna Emilia Godlewska Arteterapia jako forma przekazu doświadczeń dzieci z rodzin dysfunkcyjnych ........ 287 Katarzyna Białobrzeska Dzieciństwo w biedzie – w poszukiwaniu perspektywy badawczej ........................... 303 Podsumowanie (Katarzyna Białobrzeska, Cezary Kurkowski) ................................. 313 Informacje o autorach ............................................................................................. 315
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 6
23.05.2013 10:51
Przedmowa
Prezentowana książka stanowi wstęp do dyskursu dotyczącego zagrożonego człowieczeństwa, kontynuowanego w tomie drugim opracowania Zagrożone człowieczeństwo, noszącym tytuł Obszary zagrożeń człowieka w realiach współczesności, wydanym pod redakcją naukową Ewy Kantowicz i Grażyny Orzechowskiej. Drugi tom poświęcony został problematyce zagrożonego człowieczeństwa w ujęciu zarówno interpretatywnym, jak i teleologicznym. Zawarto tam próbę typologizacji współczesnych zagrożeń człowieka, podjęto analizę zagadnień związanych z bezpieczeństwem kulturowym (w odniesieniu do otwartości granic, przenikania zjawisk kulturowych, zderzeń cywilizacyjno-kulturowych o podłożu religijnym, informatyzacji społeczeństwa, globalizacji itp.), a także tematyki juwentologicznej w kontekście szeroko rozumianych przeobrażeń społecznych. Wiele miejsca poświęcono również rozważaniom dotyczącym zagrożonej jesieni życia. Niniejszy tom poświęcony został m.in. zagadnieniom związanym z analizą zagrożeń w kontekście środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina. Zaprezentowano różne stanowiska dotyczące przemian struktury współczesnej rodziny, jak też pełnienia przez nią przypisanych jej funkcji. Artykuły wyraźnie ukazują powiększanie się obszarów ryzyka dotyczących funkcjonowania rodziny w dynamicznie zmieniających się warunkach globalizującego się świata. W tomie znalazły się również teksty traktujące o braku poczucia bezpieczeństwa, w szerokim tego słowa znaczeniu, dotyczące okresu dzieciństwa i dorastania, a w szczególności kryzysu autorytetów, wartości, buntu młodych ludzi w odniesieniu do ładu społecznego oraz budowaniu przez nich wizji świata opartej na wzorcach kultury masowej. Syntetycznie przedstawiono tu również istotne z punktu widzenia pedagogiki społecznej sposoby czy też próby identyfikacji tych zagrożeń i poszukiwania różnych środków zaradczych pozwalających na wsparcie dzieci i młodzieży w różnych obszarach ich życia. Zebrane w tym tomie artykuły przybliżą czytelnikowi spektrum różnorodnych przemian zachodzących w otaczającej nas rzeczywistości społecznej i być może staną się inspiracją do poszukiwania lepszych, bardziej skutecznych metod,
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 7
23.05.2013 10:51
8
Przedmowa
form pracy w obszarze zagrożonego człowieczeństwa. Założeniem autorów publikacji nie było kompleksowe określenie genezy, struktury czy typologizacji zagrożeń współczesnego człowieka, gdyż mają oni świadomość, że zjawisko to jest bardzo szerokim, interdyscyplinarnym zagadnieniem. Hasło „zagrożone człowieczeństwo” miało wywołać dyskurs podjęty z perspektywy nauk społecznych i humanistycznych, a w szczególności z perspektywy pedagogiki społecznej, co udało się, zdaniem autorów, osiągnąć. Katarzyna Białobrzeska Cezary Kurkowski
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 8
23.05.2013 10:51
Katarzyna Białobrzeska Cezary Kurkowski
Na wstępie. Zagrożone człowieczeństwo – refleksje pedagoga społecznego
W XX wieku wierzono, że rozwiązanie wszystkich problemów politycznych, społecznych i ekonomicznych lokuje się w rozwoju nauki i techniki. Historia minionego stulecia, a także przemiany w nim zachodzące zweryfikowały tę tezę. Wzrosła świadomość społeczna w zakresie skończoności zasobów świata, których dalsze tak ekspansywne wykorzystywanie może doprowadzić do zagłady społeczeństw. Przełom tysiącleci przyniósł nowe, wynikające z przemian, wcześniej niezdefiniowane zagrożenia, które przez swoje tempo i zakres stały się nieprzewidywalne. Koniec minionego wieku to okres pogłębienia się już istniejących zagrożeń, związanego m.in. z procesem globalizacji. Powyższe zjawiska znajdują odzwierciedlenie w przemianach społeczno-politycznych (dokonujących się np. w Europie Wschodniej czy krajach północnej Afryki), ekonomicznych ściśle powiązanych z globalizacją, przejawiających się w ogólnoświatowym kryzysie. Globalizacja polega przede wszystkim na koncentracji kapitału środków i mechanizmów jego pomnażania, a także dysponowania jego zasobami. Globalizacja, która z założenia miała przynieść poprawę egzystencji ludzkiej, przyczynia się także do tworzenia swoistego ryzyka, stanowiącego główną cechę społeczeństw początku XXI wieku, tzw. społeczeństw ponowoczesnych. Niepewność i ryzyko dotyczą wszystkich obszarów ludzkiego życia (Kawula, 2012, s. 102–103). W społeczeństwach ponowoczesnych produkcja ryzyka jest rezultatem zbiorczej produkcji i dostatku, [...] oznacza to, że podstawowemu zagadnieniu podziału dóbr oraz legitymizacji nierówności społeczeństwa industrialnego towarzyszą mechanizmy kanalizacji, ukrywania i tuszowania prowadzące do rozdzielenia powstającego ryzyka (Kawula, 2012, s. 47).
Jak podkreśla Amadeusz Krause (2000, s. 34), ryzyko zagraża egzystencji całej zbiorowości ludzkiej, niezależnie od społecznego statusu czy przynależności
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 9
23.05.2013 10:51
10
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
warstwowo-klasowej. Produkcja ryzyka powoduje, że model społeczeństwa konsumpcyjnego i państwa opiekuńczego [...] ustępuje dzisiaj miejsca giętkiemu kapitalizmowi, który proponuje logikę niestałości, niepewności i krótkoterminowości oraz selektywnych doborów (Mayor, 2001, s. 13).
W konsekwencji społeczeństwa przełomu wieków stały się, niemal we wszystkich dziedzinach życia, społeczeństwem ryzyka. Można tu wymienić chociażby ujemny przyrost demograficzny, pauperyzację społeczeństw, utratę poczucia bezpieczeństwa osobistego, publicznego, socjalnego i zawodowego, a także niepewność i nieprzewidywalność, jaką niesie z sobą przyszłość (Białobrzeska, Kurkowski, 2009–2010). Przemiany ostatnich dziesięcioleci doprowadziły do sytuacji, w której niemal połowa ludzkości egzystuje w chronicznym niedostatku. Jak zaznacza Stanisław Kawula, [...] okazuje się jednak, że mimo iż spora część mieszkańców ziemi [...] żyje w poczuciu dobrostanu, dobrobytu i pokoju, to równocześnie niemal połowa ludzkości egzystuje w chronicznym niedostatku [...], a część z nich żyje w przestrzeni nomadycznej [...]. Niedostatek ten jest widoczny nie tylko w krajach „ubogiego południa”, a doznają go również wybrane grupy żyjące na bogatej północy (Kawula, 2012, s. 102).
Owe przemiany można ująć w kategoriach proponowanych przez Petera L. Bergera, który wyróżnił społeczeństwo losu i społeczeństwo wyboru. Wobec czego można postawić tezę, że w coraz większym zakresie stajemy się społeczeństwem losu, nie mogąc z różnych przyczyn dokonywać wyborów bądź wybory te są wieloczynnikowo warunkowane. Nie mogąc dokonywać świadomych wyborów, będąc skazanym na to, co przyniesie jutro, człowiek uwalnia się od dotychczasowych systemów aksjologicznych, od rygorów powinności i odpowiedzialności za siebie i innych. Obserwując przemiany ostatnich lat, czy wręcz miesięcy, można zauważyć, że narastające ryzyko powoduje tworzenie się społeczeństwa przetrwania, nie zaś rozwoju. Utrwalanie się tego zjawiska powoduje, że człowiek coraz częściej czuje się zagrożony, co przedkłada się na jego funkcjonowanie bio-psycho-społeczne. Stając się społeczeństwem losu, czy też społeczeństwem przetrwania, zaczynamy mieć coraz mniejszy wpływ na kształtowanie otaczającej nas rzeczywistości. Jak zaś podkreśla Ewa Kantowicz we wstępie do drugiego tomu Zagrożonego człowieczeństwa, człowieczeństwo wyraża się przez „zdolność świadomego kształtowania przez człowieka własnego życia i rozwoju” (Kantowicz, Orzechowska, 2012, s. 7). Twierdzenie to może być urzeczywistniane tylko w społeczeństwie zdolnym do rozwoju, które [...] charakteryzuje się stosunkami opartymi na wzajemnym wspomaganiu swoich istotnych składników (osób, grup, instytucji, organizacji, stowarzyszeń, wspólnot etc.) w różnych układach (zwłaszcza glokalnych i lokalnych),
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 10
23.05.2013 10:51
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
11
których skutki działalności zapewniają warunki bezpieczeństwa indywidualnego i zbiorowego oraz zapewniają swym członkom względnie trwałe standardy egzystencji (psychofizycznej, społecznej, duchowej, kulturalnej) (Kawula, 2012, s. 107).
Z perspektywy pedagogiki społecznej istotne wydaje się rozpatrywanie zagrożeń tkwiących w różnych środowiskach wychowawczych człowieka. Zagrożenia będą tu interpretowane jako [...] taki rodzaj zjawisk, w wyniku którego powstaje prawdopodobieństwo zmniejszenia się zdolności do utrzymania określonego i zaplanowanego porządku (Długosz, 2009, s. 119).
Przemiany świata współczesnego wydają się w pełni potwierdzać tę tezę. Rośnie liczba obszarów, w których człowiek traci poczucie sprawstwa, czując się bardziej bezradnym, a zatem zagrożonym. Zagrożenia wynikające z dynamicznego rozwoju społecznego charakteryzują się dużą zmiennością. Dokonując analizy zagrożeń, należy podkreślić ich dwoistość. Z jednej strony można postrzegać je jako zaburzenia poczucia bezpieczeństwa rozumianego jako utrata odporności na powstawanie sytuacji niebezpiecznych – zagrożeń, co może mieć ścisły związek z procesami globalizacji; z drugiej strony łączyć je z poczuciem braku zabezpieczeń systemowych rozumianych jako zdolność do ochrony wewnętrznych wartości przed zagrożeniami wynikającymi z przemian społecznych, niebezpiecznych dla tych wartości. W niniejszym opracowaniu aspekty związane z zagrożonym bezpieczeństwem ujmowane są dualnie: w ujęciu obiektywnym (występowanie realnych zagrożeń) i subiektywnym (poczucie bycia zagrożonym). Obszary zagrożeń pojawiają się z różnym nasileniem we wszystkich środowiskach wychowawczych człowieka, m.in. rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole czy w środowisku lokalnym. Zważywszy na fakt, że w drugim tomie Zagrożonego człowieczeństwa omawiane są zagadnienia dotyczące człowieka wobec zagrożeń współczesności, m.in. w kontekście przesłanek kulturowych oraz zagrożonej jesieni życia, przedstawione jako dyskurs o charakterze identyfikacji zjawisk, a także jako przestrzeń teleologiczna, w tomie pierwszym uwaga autorów koncentruje się wokół zagrożeń środowiska rodzinnego, a także okresu dzieciństwa i dorastania. Najważniejszym środowiskiem wychowawczym niepodważalnie jest rodzina, w której przez właściwą realizację przypisanych jej funkcji (Kawula, 2007, s. 65–69) budowane zostaje szeroko rozumiane poczucie bezpieczeństwa. W dyskursie familiologicznym można wyróżnić dwugłos zawieszony pomiędzy kryzysem w rodzinie a kryzysem myślenia o małżeństwie i rodzinie. Z jednej strony mówi się o kryzysie rodziny, i to zarówno w charakterze globalnym, jak i indywidualnym, z drugiej strony natomiast przyjmuje się bardziej optymistyczną koncepcję przemian rodziny jako wyrazu dostosowywania się jej do wymogów współczesnego świata.
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 11
23.05.2013 10:51
12
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
Interesująco przeobrażenia rodziny współczesnej ujęła Lidia Willan-Horla. Autorka w artykule pt. Obraz współczesnej polskiej rodziny, czyli od matki Polki (przez kobietę wielozadaniową) po kobietę dokonującą wyborów omawia dwa odmienne poglądy dotyczące kondycji współczesnej rodziny – jeden traktujący o tym, że grozi jej kryzys, i drugi, według którego rodzina przechodzi transformację, dostosowując swoje funkcjonowanie do zmieniających się wymogów życia. Autorka charakteryzuje różne typy związków, koncentrując się na rolach, które kobiety pełnią w rodzinie. Opisuje rodzinę tradycyjną, a w niej poświęcającą się matkę Polkę, związki mieszane z kobietami dążącymi do perfekcyjnego wypełniania ról rodzinnych i zawodowych oraz partnerskie – z egalitarnym podziałem ról. Bezdyskusyjne jest, że współczesna rodzina podlega przeobrażeniom, które można opisać jako różnorodność przemian jej struktury, kształtów i funkcjonowania. Określa się ją często jako rodzinę mozaikową. Jednocześnie wzrasta tolerancja w zakresie tworzenia różnych form życia małżeńskiego i rodzinnego, w tym związków alternatywnych. Coraz więcej jest również konfliktów rodzinnych, których konsekwencją jest narastanie zjawisk niepożądanych społecznie. Nowe formy życia rodzinnego, a także przeobrażenia w funkcjonowaniu rodzin we współczesnych czasach generują nowe problemy. Problemy współczesnych rodzin to płaszczyzna, w którą wpisuje się artykuł Anny Dudak pt. Konflikt rozwodowy w percepcji ojców ubiegających się o prawo do dziecka. Tekst poświęcony konfliktom rozwodowym opisuje sytuację ojców, którzy borykają się z wieloma problemami, chcąc budować swoje relacje z dzieckiem w trakcie konfliktu z byłą partnerką. Artykuł stanowi analizę sytuacji kryzysowej, w jakiej znajdują się ojcowie podejmujący walkę o prawo do kontaktów z dzieckiem. W szczególnym położeniu są, zdaniem autorki, ojcowie, którzy dążąc do utrzymania kontaktów z dzieckiem, zazwyczaj ograniczanych wyrokiem sądu lub utrudnianych przez matkę dziecka, muszą przezwyciężać trudności w relacjach z byłą partnerką. Kolejny problem, z jakim borykają się współczesne rodziny, opisuje w swoim artykule pt. Współczesna rodzina a zagrożenia w sieci Małgorzata Bereźnicka. Autorka charakteryzuje zagrożenia, jakie wiążą się – czy raczej mogą się wiązać – z użytkowaniem nowoczesnych technologii, w tym Internetu, zarówno w perspektywie ogólnej, jak i biorąc pod uwagę prawidłowe funkcjonowanie rodziny. Opisane zagrożenia dotyczą przede wszystkim: bezpieczeństwa danych i informacji, określonych treści i materiałów (zwłaszcza pornografii, materiałów pedofilskich, treści drastycznych, makabrycznych, scen przemocy, treści związanych z sektami, satanistami, narkotykami – zachęcających do ich zażywania – treści faszystowskich, nazistowskich itp.), znajomości nawiązywanych w sieci, spędzania zbyt dużej ilości czasu online. W artykule autorka nakreśla, jak można przeciwdziałać tym problemom, zarówno w wymiarze społecznym, jak i jednostkowym.
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 12
23.05.2013 10:51
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
13
Nawiązując do teorii zagrożeń i poczucia bezpieczeństwa, można wyróżnić obiektywne czynniki burzące bezpieczne funkcjonowanie rodziny, m.in. przemoc domową, uzależnienia, rozwody, migracje (w tym eurosieroctwo), syndrom 3B (bieda, bezrobocie, bezdomność). Na zmniejszanie się poczucia bezpieczeństwa mają również wpływ czynniki subiektywne, czyli stosunek i ocena przemian zachodzących w rodzinie, m.in. zmian w zakresie ról, hierarchii wartości, wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, zanik tradycyjnych norm obyczajowych oraz struktury rodziny. Opisane przemiany znalazły odzwierciedlenie w wielu zamieszczonych w tym tomie artykułach. Jak podkreśla Irena Fiedorczuk w tekście pt. Zagrożenia dla rozwoju więzi między matką a dzieckiem na wczesnym etapie macierzyństwa, kobieta w polskiej kulturze jest silnie kojarzona z rolą matki. Coraz więcej młodych kobiet deklaruje, że chce mieć dzieci, lecz na równi z macierzyństwem traktowana jest kariera zawodowa. Na podstawie danych Fundacji „Rodzić po Ludzku” można opisać współczesną matkę – jest solidnie wykształcona, aktywna zawodowo, w zdecydowanej większości nastawiona na karierę. Rodzenie i wychowanie dzieci to norma wywiedziona z biologii, mająca wiele biologicznych uwarunkowań emocjonalnej więzi matki z dzieckiem. Jednak obecnie jest ona tak skonstruowana przez kulturę i społeczeństwo, że stanowi duże zagrożenie dla rozwoju i kształtowania osobowości dziecka. Irena Fiedorczuk na podstawie prowadzonych badań stwierdza m.in., że postrzeganie przez kobiety aktywne zawodowo dzieci w okresie niemowlęcym jako uciążliwych i pochłaniających wszystkie siły matki stanowi zagrożenie dla rozwoju więzi między matką a dzieckiem. Artykuł Małgorzaty Biedroń pt. Zagrożenia relacji małżeńskich związane z pracą zawodową w percepcji młodych bezdzietnych par jest próbą nakreślenia problemów, jakich doświadczają bezdzietne pary o różnym stażu. Autorka opisuje wyniki przeprowadzonych badań jakościowych, w których respondenci identyfikują, a także definiują problemy i zagrożenia relacji małżeńskiej wynikające z wykonywanej pracy zawodowej. Wypowiedzi badanych w obszarze źródeł zagrożeń ogniskują się głównie wokół następujących pól semantycznych: przeciążenia obowiązkami zawodowymi wynikającymi z obawy przed utratą pracy, nadmiernego zaangażowania w pracę spowodowanego silną potrzebą awansu, samorealizacji, sukcesu, poświęcania ogromnej liczby godzin na pracę, związanego z chęcią poprawy statusu materialnego, „ucieczki w pracę” jako sposobu kompensowania różnorodnych kompleksów, problemów, braku satysfakcji na innych polach, niezadowolenia z wykonywanej pracy, zachowań kompetytywnych między małżonkami (prestiż, stanowisko, wysokość zarobków), nieumiejętności zarządzania własnym budżetem czasu, nieumiejętności wytyczania granic między życiem zawodowym i prywatnym. Z badań przeprowadzonych przez autorkę wynika, że na zaburzenia relacji między partnerami wpływ mają takie czynniki, jak: lekceważenie istniejącego problemu, jak również odwlekanie jego
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 13
23.05.2013 10:51
14
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
rozwiązania, długotrwały konflikt utajony, niezadowalający kompromis, formalizacja kontaktów, emocjonalna separacja, deprecjonowanie partnera, jego potrzeb oraz osiągnięć, otwarta walka o dominację, gorący konflikt rozszerzający się na inne sfery życia pary. Rodzina jako środowisko wychowawcze podlega wielu przeobrażeniom, co niejednokrotnie osłabia poczucie bezpieczeństwa czy wręcz doprowadza do wzrostu poczucia zagrożenia. Jak podkreśla Elżbieta Górnikowska-Zwolak w artykule pt. Rodzinna przestrzeń tradycji publicznych – ochrona przed zagrożeniami współczesnego świata, zagrożenia dla funkcjonowania rodziny są różnorodne i jest ich niemało. Autorka proponuje jednak, by zamiast koncentrować się na nich samych, ich katalogowaniu i opisie, skupić się na poszukiwaniu sił tkwiących w rodzinie, czynników, które mogą decydować o jej potencjale socjalizacyjno-wychowawczym, o charakterze ochronnym, co z kolei pozwoli zapobiec ewentualnym zagrożeniom lub pomoże w ich usunięciu. Jak zaznacza E. Górnikowska-Zwolak, wydaje się, że w tym konkretnym momencie historycznym szczególnie pożądane jest myślenie o rodzinie w relacji ze społecznością lokalną, o pomnażaniu sił własnych rodziny dzięki wykorzystaniu sił wspólnoty lokalnej, lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Rodzina powinna kształtować aktywnych obywateli, mających poczucie przynależności do środowiska lokalnego, zainteresowanych zagadnieniami społecznymi, gotowych do działania w interesie wspólnego dobra. Może to czynić, zdaniem autorki, dzięki budowaniu i wzmacnianiu rodzinnych tradycji publicznych. W podobnym klimacie umiarkowanego optymizmu lokuje się artykuł Małgorzaty Ciczkowskiej-Giedziun pt. Zagrożona rodzina – próby wyjścia z sytuacji problemowych. Autorka w swoim artykule opisuje nowe inicjatywy mające na celu przywracanie sił, wspieranie zasobów i energii w procesie wspomagania rodziny. Jedną z takich idei jest empowerment, idea, której zadaniem jest wzmacnianie kapitału ludzkiego polegające na przywracaniu siły, godności i rozwijaniu umiejętności, a w konsekwencji przyczyniające się do umacniania samokontroli nad własnym życiem. Przykładem praktycznego zastosowania empowermentu jest przytoczona przez autorkę koncepcja budowania rozwiązań, zwana terapią/podejściem skoncentrowanym na rozwiązaniach (PSR). W pierwszej części znajduje się też tekst Majki Łojko pt. Rodzina zastępcza jako próba odbudowy utraconego bezpieczeństwa – obszary społeczne i prawne. Artykuł przybliża zagadnienia związane z funkcjonowaniem rodzinnej opieki zastępczej w Polsce od końca lat 90. XX wieku, ukazując przez pryzmat rozważań teoretycznych obszary działań społeczno-prawnych na rzecz rodzin zastępczych. Część drugą poświęcono zagrożeniom, jakie pojawiają się w życiu człowieka na początku drogi życiowej, jeszcze przed wkroczeniem w dorosłość. Należy podkreślić, że dzieciństwo i dorastanie to okres, w którym dokonują się najintensywniejsze zmiany w rozwoju człowieka, zmiany, które zasadniczo i nieodwra-
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 14
23.05.2013 10:51
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
15
calnie wpływają na jego trajektorie życiowe. Łączą się ze sobą, wzajemnie się warunkując, przeobrażenia o charakterze biologicznym (wzrastanie i dojrzewanie), psychicznym (reorganizacja poznawcza) i społecznym (socjalizacja). W naukach społecznych dzieciństwo uzyskało autonomię dopiero w XX wieku, niemniej zarówno dzieciństwo, jak i młodość to etapy życia, o których przebiegu w dużej mierze decydują dorośli. Podejście do dzieci i dzieciństwa ewoluowało od – ujmując w dużym uproszczeniu – uprzedmiotowienia do upodmiotowienia ich w XX wieku. Obecnie najmłodsi niezaprzeczalnie traktowani są jako kategoria biopsychiczna, o wielowymiarowym wizerunku uwarunkowanym czynnikami o podłożu historycznym, kulturowym, społeczno-politycznym i ekonomicznym. Współcześnie można mówić wręcz o „dzieciocentryzmie” i „utowarowieniu dzieciństwa”. Dzieciństwo i młodość warunkowane są wieloma czynnikami, wśród których istotną rolę odgrywają czas i miejsce. Czynniki te to splot determinantów zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych, które stanowią o warunkach, w jakich wychowuje się człowiek. Na czas i na miejsce należy spojrzeć dualnie. Z jednej strony z perspektywy makrospołecznej, która obejmuje zmieniającą się sytuację społeczno-polityczną, kulturową, ekonomiczną i technologiczną społeczeństwa, a z drugiej strony z perspektywy środowiskowych uwarunkowań rozwoju jednostki, ulokowanych głównie w rodzinie, grupie rówieśniczej, szkole, środowisku lokalnym itp. Wymienione czynniki, czy też determinanty charakteryzują się dużą zmiennością, czy wręcz nieprzewidywalnością w odniesieniu nie tylko do przemian społeczno-politycznych i ekonomicznych w ujęciu makro-, mezo- i mikrostrukturalnym, lecz także do przemian zachodzących w poszczególnych środowiskach wychowawczych. Taka „płynna rzeczywistość” stawia przed człowiekiem żyjącym w ponowoczesności, także dziećmi i młodzieżą, zadanie polegające na tworzeniu własnej osoby zintegrowanej ze światem, który wciąż się zmienia, światem, w którym nawarstwiają się stare nierozwiązane problemy z nowymi, dotąd nieznanymi. Towarzyszy temu częściowa lub całkowita dezintegracja tradycyjnego świata, który był dla człowieka bardziej przyjazny, bezpieczny, choć niejednokrotnie ograniczał jego wolność. Umberto Eco nazywa naszą epokę okresem „permanentnego przejścia”, w której nakładają się na siebie „stara i nowa” wizja rzeczywistości (1996, s. 91). Jak podkreśla Zbyszko Melosik, najpopularniejszym czynnikiem socjalizacji w ponowoczesności jest kultura popularna, która w coraz większym stopniu dominuje w życiu współczesnych społeczeństw. Popkultura dostarcza dzieciom i młodzieży wzorów, które pomagają w kształtowaniu osobowości i tożsamości młodych ludzi. Rozwój kultury współczesnej jest wyznaczany przez zjawisko permanentnej konsumpcji. Konsumpcja przejęła rolę, którą przez długi czas odgrywała produkcja, stając się główną perspektywą postrzegania zjawisk
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 15
23.05.2013 10:51
16
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
społecznych. Współczesne społeczeństwo Zbyszko Melosik nazywa, za Timothym W. Lukiem, społeczeństwem spektakli opartych na konsumpcji (Melosik, 2004, s. 68). Współczesna tożsamość i marzenia kształtowane są niejednokrotnie wokół roli konsumenta. Świat konsumpcji jest dla młodego pokolenia światem normalnym, naturalnym i obowiązującym. W ciekawy sposób do powyższej problematyki odniosła się Anna Hajdukiewicz w artykule pt. Wychowanie i edukacja w społeczeństwie informacyjno-cyfrowym. Autorka koncentruje się na zagadnieniach związanych z wpływami kultury konsumpcyjnej na procesy wychowania i uczenia się młodych ludzi w społeczeństwie informacyjno-cyfrowym. W centrum rozważań autorki ponadto znalazły się sposoby spędzania czasu wolnego przez młodych ludzi, motywy, dla których zdobywają wykształcenie, oraz to, kto jest dla nich „Znaczącym Innym” w podejmowaniu ważnych życiowych wyborów. W kolejnym artykule, pt. „doskonale Niedoskonali” – odpowiedź studentów na kult wirtualnego piękna, zaprezentowano refleksje dotyczące specyfiki kultu ciała, a także konsekwencji jego istnienia. Przedstawiony w książce tekst nawiązuje do kampanii o nazwie „doskonale Niedoskonali” zrealizowanej przez studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i adresowanej do uczniów dwóch liceów. Współczesny świat rewolucjonizuje szybki rozwój technologiczny, m.in. dystrybucja informacji przy użyciu nowoczesnych narzędzi komunikacji, np. Internetu, telefonii komórkowej i innych powszechnie dostępnych mediów, które przyczyniają się do zwiększenia tempa przemian społeczno-politycznych, kulturowych i obyczajowych (zwoływanie się na Facebooku, aktywność w portalach społecznościowych, błyskawiczny przekaz informacji). Te zmiany o charakterze globalnym wpływają również na przemiany zachodzące w funkcjonowaniu środowisk wychowawczych człowieka, co w konsekwencji rzutuje na rozwój młodych pokoleń. Jak podkreśla Z. Melosik, wrażenie mocy w kontakcie ze światem młode osoby uzyskują przez kontakt z mediami. Specjaliści z zakresu wychowania twierdzą, że są oni manipulowani przez świat mediów, jednak dzieci i młodzież zaprzeczają temu stanowisku. Kierując się subiektywnymi odczuciami, przekonani są, że to oni manipulują mediami. W ich odczuciu Internet daje im nieograniczone możliwości działania, budując przeświadczenie, że posiadają moc sprawczą i pełną kontrolę nad tym, co robią. Świat jest zdominowany przez mass media, które stały się instrumentem kształtowania systemu wartości. Zbyszko Melosik zauważa, że media nie tyle reprezentują rzeczywistość, ile ją wytwarzają. Telewizja i Internet nie są lustrem, w którym odzwierciedlane jest społeczeństwo. To życie społeczne staje się imitacją rzeczywistości ekranu. Mamy do czynienia z tworzeniem się kultury upozorowania, w której rzeczywistość społeczna miesza się z medialną aż do stopnia zorowania nierozpoznawalności granicy między nimi (Melosik, 2004, s. 76–78).
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 16
23.05.2013 10:51
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
17
W społeczeństwie ponowoczesnym zanika styl życia oparty na refleksji nad życiem i na poszukiwaniu sensu życia. Ideologia konsumpcji, ideologia przyjemności, przymus życia w natychmiastowości powodują zagłuszanie pytań egzystencjalnych. Można odnieść wrażenie, że konsekwencją takiego stanu rzeczy jest zagubienie dzieci i młodzieży w tej „biegnącej rzeczywistości” (Melosik, 2004, s. 74). Rzeczywistość pokazuje jednak, że jest inaczej, młodzi ludzie nie boją się żyć, mają poczucie sprawstwa, mocy, kontroli nad rzeczywistością. Od urodzenia uczą się funkcjonować w świecie bez ostatecznych prawd i odpowiedzi. Biorąc sprawy w swoje ręce, wyznają pragmatyczną koncepcję prawdy; prawdą jest to, co się sprawdza i pozwala im „iść do przodu” (Melosik, 2004, s. 74). Problem – jak się wydaje – w równej mierze dotyczy dorosłych, którym trudno zaakceptować fakt, że współczesna młodzież zorientowana jest obecnie na to, co dla niej dobre, codzienne, szybko zmieniające się, chwilowe itp. Dorośli niejednokrotnie odnoszą wrażenie, że młodzi żyją „obok rzeczywistości” (Melosik, 2005, s. 16). Jednak jak podkreśla Anthony Giddens, są to jedynie złudzenia dorosłych o konstruowaniu tożsamości przez młode osoby. Dzieci i młodzież są odpowiedzialne za to, kim są i kim się staną w przyszłości. Podejmują zatem wyzwanie ponowoczesnego, refleksyjnego projektu własnego Ja (Giddens, 2006, s. 15). W tym miejscu rodzą się pytania: Jaka jest rola dorosłych w życiu dzieci i młodzieży we współczesnym, ponowoczesnym społeczeństwie? Jakie zadania stoją przed tzw. znaczącymi dorosłymi w socjalizacji i wychowaniu młodych pokoleń i czy głos owych znaczących dorosłych może być słyszalny (atrakcyjny) dla dzieci i młodzieży? Odpowiedzi na wyżej postawione pytania można również poszukiwać w artykule Ewy Budziak pt. Pedagog szkolny wobec nowych zagrożeń. Zdaniem autorki jedną z grup dorosłych, które mają szansę stać się osobami znaczącymi dla dzieci i młodzieży, są pedagodzy szkolni. Specyfika ich zawodu wpisuje działania podejmowane wobec zagrożeń w ich codzienność. Na podstawie indywidualnych wywiadów z pedagogami szkolnymi z olsztyńskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych autorka opisuje rodzaje współczesnych zagrożeń, z jakimi spotykają się pedagodzy szkolni, kierunki ich pracy, niezbędne im kompetencje itp. Również tekst Macieja Bernasiewicza pt. Wybrane formy i metody pracy pedagoga społecznego z dziećmi marginalizowanymi społecznie traktuje o roli i wadze znaczących dorosłych we wspieraniu rozwoju dzieci i młodzieży. Autor omawia metodykę pracy pedagoga społecznego wśród dzieci ulicy, pokazuje, w jaki sposób pedagogika podwórkowa może zyskać dzięki zastosowaniu aparatu pojęciowego interakcjonizmu symbolicznego. Pojęcia jaźni, definicji sytuacji, znaczenia, sygnifikacji, wzajemności i interakcji oraz osób znaczących składają się na koncepcję człowieka, którego określają najlepiej takie sformułowania, jak: homo reciprocus (człowiek w interakcji) oraz homo symbolicus (człowiek symboliczny). Artykuł Zbigniewa Babickiego pt. Troska o dziecko i rodzinę w środowisku lokalnym z perspektywy parafii ukazuje, że wśród znaczących dorosłych w środowi-
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 17
23.05.2013 10:51
18
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
sku lokalnym szczególne miejsce mogą zajmować duchowni. Jak podkreśla autor, „Jeśli zgodnie z koncepcją pedagogiki społecznej przyjąć, że na proces wychowania człowieka fundamentalny wpływ ma środowisko ludzkiego życia, to nie ulega wątpliwości, że parafia tworzy przestrzeń oddziaływania wychowawczego”. Tekst Anny Emilii Godlewskiej pt. Arteterapia jako forma przekazu doświadczeń dzieci z rodzin dysfunkcyjnych stanowi głos w dyskusji dotyczącej wykorzystania arteterapii jako formy przekazu doświadczeń dzieci z rodzin problemowych. W tomie znajdują się dwa artykuły ukazujące niepełnosprawność jako obszar, w którym człowieczeństwo może być szczególnie zagrożone. Pierwszy z nich, pt. Życie w niepewności – rekonstrukcja doświadczeń biograficznych niepełnosprawnych, obnaża szereg zagrożeń i trudności, z którymi na co dzień muszą się borykać osoby niepełnosprawne. Iwona Myśliwczyk podkreśla w nim, że zmiana społecznego postrzegania i doświadczania niepełnosprawności, czyli zmiana przeświadczeń dotyczących etiologii i konsekwencji zaburzeń, kryteriów jej określania, norm wyznaczających sposób traktowania ludzi niepełnosprawnych oraz społecznych wzorów zachowań przyjmowanych wobec osób o niepełnej sprawności, może się przyczynić do kształtowania w społeczeństwie pozytywnych postaw wobec niepełnosprawnych, a tym samym uczynić ich życie bardziej godnym, wartościowym i pewnym. Artykuł Anny Jankowskiej, Marty Bogdanowicz, Stevena R. Shawa i Marty Łockiewicz pt. Zagrożenia społeczne osób z inteligencją niższą niż przeciętna – jak powstaje błędne koło społecznych niepowodzeń? poświęcony został problematyce zagrożeń społecznych wśród osób z inteligencją niższą niż przeciętna. Autorzy podkreślają, że mimo iż osoby z inteligencją borderline stanowią aż 14% społeczeństwa (według rozkładu normalnego), wciąż są jedną z najbardziej ignorowanych grup doświadczających długotrwałych niepowodzeń życiowych. Ze względu na trudności w sferze poznawczej, trudności w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym, ryzyko zaburzeń psychicznych i zachowań przestępczych jednostki te uwikłane są w pogłębiający się proces marginalizacji i wykluczenia społecznego. Tom dopełniają dwa artykuły redaktorów książki. Część pierwszą zamyka artykuł Cezarego Kurkowskiego poświęcony trudnościom, z jakimi borykają się rodziny z problemem alkoholowym (Rodzina z problemem alkoholowym – doświadczenia kobiet z perspektywy ich współuzależnienia i uzależnienia). W tekście kończącym część drugą Katarzyna Białobrzeska podejmuje kwestie związane z dziecięcą biedą (Dzieciństwo w biedzie – w poszukiwaniu perspektywy badawczej).
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 18
23.05.2013 10:51
K. Białobrzeska, C. Kurkowski. Na wstępie...
19
Bibliografia Białobrzeska K., Kurkowski C. (2009–2010): O potrzebie doskonalenia umiejętności w przekraczaniu barier w pracy z rodzinami ryzyka, „Pro Publico Bono”, z. 5. Długosz Z. (2009): Pojęcie bezpieczeństwa jako kategorii ontologicznej i fenomenologicznej, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji i Biznesu im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Gdyni”, z. 12, Prawo 1. Eco U. (1996): Semiologia życia codziennego, Warszawa. Giddens A. (2006): Nowoczesność i tożsamość, Warszawa. Kantowicz E., Orzechowska G. (red.) (2012): Zagrożone człowieczeństwo, t. 2: Obszary zagrożeń człowieka w realiach współczesności, Kraków. Kawula S. (2007): Rodzina współczesna – przeobrażenia i przyszłość a wyzwania pedagogiki rodziny, Olsztyn. Kawula S. (2012): Pedagogika społeczna dzisiaj i jutro, Toruń. Krause A. (2000): Integracyjne złudzenia ponowoczesności, Kraków. Mayor F. (2001): Przyszłość świata, Warszawa. Melosik Z. (2004): Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski: Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Warszawa. Melosik Z. (2005): Młodzież a przemiany kultury współczesnej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik: Młodzież wobec (nie)gościnnej przyszłości, Wrocław.
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 19
23.05.2013 10:51
ZAGROZONE CZLOWIECZENSTWO-T.1.indb 20
23.05.2013 10:51