Zagrożone człowieczeństwo. Tom VI serii

Tom VI serii:

ZAGROŹONE CZŁOWIECZEŃSTWO

Nurty aksjologiczno-epistemologiczne i inspiracje badawcze

w pedagogice Stanisława Kawuli

pod redakcją naukową

Ewy Kantowicz

Katarzyny Białobrzeskiej

i Cezarego Kurkowskiego

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2022

Redaktorzy serii: Katarzyna Białobrzeska, Cezary Kurkowski

Recenzent: prof. dr hab. Ewa Syrek

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Opracowanie typograficzne i projekt okładki: Katarzyna Kerschner

Plakat wykorzystany w projekcie okładki: Mirosława Roznerska

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ISBN serii: 978-83-7850-155-8

ISBN 978-83-8095-417-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel./fax: (12) 422 41 80, 506 624 220

www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2022

Przedmowa

Pedagogika społeczna to nauka praktyczna i zorientowana na badania naukowe, które pozostają w związku ze zmianami społecznymi i zagrożeniami w środowisku życia jednostek, grup i społeczności, jak również z wprowadzaniem zmian, które mają służyć poprawie ludzkiego życia oraz warunków rozwojowych człowieka. Przesłanki epistemologiczne badań podejmowanych na gruncie pedagogiki społecznej wiążą się nie tylko z poznaniem otaczającej rzeczywistości społeczno-wychowawczej, ale także – przede wszystkim – z diagnozą uwarunkowań zagrożeń i procesu instrumentalizacji relacji międzyludzkich, które to mogą prowadzić do dehumanizacji człowieka.

Perspektywa humanistyczna – tak charakterystyczna dla pedagogiki społecznej – wymusza też osobiste zaangażowanie badacza w obszarze naukowym oraz taką jego aktywność, która zobowiązuje do poszukiwania odpowiedzi na potrzeby i możliwości wprowadzania pozytywnych zmian służących podnoszeniu jakości warunków życia i rozwoju człowieka, promocji działań aktywizujących, krzewienia kultury współpracy oraz szacunku dla godności osoby ludzkiej i jej podmiotowości. Poniższy tom poświęcony Profesorowi Stanisławowi Kawuli wpisuje się w ten nurt epistemologiczno-aksjologicznych założeń pedagogiki społecznej.

Profesor Stanisław Kawula uznawany jest za czołową postać polskiej pedagogiki XX wieku oraz współtwórcę interesujących koncepcji, które znalazły swoje zastosowania w praktyce działania społeczno-edukacyjnego. Jest on jednym ze współzałożycieli szkół polskiej pedagogiki społecznej oraz twórcą metodologicznych podstaw badań nad nierównościami społecznymi dzieci i młodzieży, a także nad rodziną – w tym szczególnie rodziną ryzyka, relacjami socjopedagogicznymi w środowisku społeczno-wychowawczym oraz szkołą środowiskową.

Na część pierwszą monografii składają się dwa rozdziały poświęcone Profesorowi Stanisławowi Kawuli jako przedstawicielowi naukowego świata pedagogiki społecznej, autorytetowi i mistrzowi uczestniczącemu w procesie rozwoju osobistego, zawodowego i naukowego swoich studentów, doktorantów, pracowników. Przywołując wspomnienia o swoim mistrzu, autorzy próbują podjąć szerszy dyskurs na temat roli autorytetu i człowieka, który należał do grona ludzi o otwartych umysłach i wspierał innych.

Andrzej Olubiński w rozdziale wprowadzającym podejmuje refleksję nad rolą autorytetu w procesie edukacji, widząc w nim ważny, choć nieco zaniedbany wątek rozważań pedagogicznych. Z perspektywy teoretycznej i odwołując się do doświadczeń osobistych, autor poddaje analizie zagadnienie miejsca, roli oraz znaczenia postaci tzw. mistrza w procesie rozwoju osobistego, zawodowego i naukowego. Samo podejmowanie tego rodzaju refleksji nad postacią mistrza wydaje się mieć obecnie charakter staromodny, być może z uwagi na fakt, że w ponowoczesnym społeczeństwie – szczególnie w jego wersji industrialno-informatycznej – nie ma miejsca na istnienie manufaktur, warsztatów rzemieślniczych, stosunków rycerskich czy zwłaszcza relacji interpersonalnych tudzież rodzinnych wzorów uczenia się zawodu, które to społeczno-kulturowe uwarunkowania kreowały mistrza. Autor przywołuje niektóre wątki swoich rozmów ze Stanisławem Kawulą, którego miał szczęście spotykać na swojej drodze – nie tylko naukowej – w latach 70. na UMK w Toruniu, a potem, od roku 1999, na UWM w Olsztynie, oraz z którym przyjaźnił się przez wiele lat. Przywołując wspomnienia o swoim mistrzu – Profesorze Stanisławie Kawuli – próbuje sporządzić modele i wzory relacji pożądanych, które mogłyby zaświadczyć o istniejących relacjach dialogowo-podmiotowych i które mogą się stać ważnym wzorcem dla współczesnych praktyk akademickich.

Elżbieta Górnikowska-Zwolak w rozdziale zatytułowanym: Stanisław Kawula – obraz Profesora przywołany wspomnieniem podkreśla, że Profesor był dla niej ważną postacią i znakomitym przedstawicielem naukowego świata, wyrażając jednocześnie przekonanie, że u wszystkich tych, którzy go znali, może pojawić się potrzeba autobiograficznej refleksji nad czasem spędzonym z nim i na korzystaniu z jego dzieł. We wspomnieniach autorki Stanisław Kawula zalicza się do grona osób o otwartym umyśle. Umiał on słuchać innych, czynił to w skupieniu, z wytężoną uwagą, bez względu na nazwisko prelegenta czy jego rangę naukową. Był ciekaw nowych treści, chłonął je, w każdej chwili gotów do podjęcia merytorycznej dyskusji. Wyrazem ciekawości Profesora, gotowości do poznawania tego, co nowe, były ślady wielu lektur uczniów obecne w jego dziełach i uprzejmie przywoływane w przypisach do jego własnych książek czy artykułów. Mimo zaangażowania w wiele działań organizacyjnych i intensywnej pracy naukowo-dydaktycznej Stanisław Kawula znajdował czas na korespondencję, wykazując nieustająco zainteresowanie ludźmi, życzliwość i wsparcie.

Część drugą monografii, zatytułowaną Nurty aksjologiczno-epistemologiczne w pedagogice społecznej na kanwie twórczości Stanisława Kawuli, otwiera rozdział Ewy Marynowicz-Hetki, która analizuje wybrane stanowiska epistemologiczne w pedagogice społecznej. Autorka podejmuje refleksję epistemologiczną nad postrzeganiem pedagogiki społecznej, a zwłaszcza kluczowych dla tej (sub)dyscypliny związków między tym, co potocznie określa się jako teoretyczne, a tym, co praktyczne. Ta analiza została przeprowadzona w toku ponownej lektury prac

Stanisława Kawuli opublikowanych w latach 1980–2007. Ewa Marynowicz-Hetka, odnosząc się do rekonstrukcji związków między polem badań a polem praktyki, próbuje dookreślić znaczenia często powtarzanej tezy o praktyczności pedagogiki społecznej. Podstawowym założeniem, które strukturyzuje prowadzony tu dyskurs, jest przyjęcie, że linię podziału stanowisk epistemologicznych w pedagogice społecznej wyznaczają podejścia do usytuowania obszaru praktyki w stosunku do refleksji teoretycznej. To stanowisko generuje różne rodzaje związków między tym, co praktyczne, a tym, co teoretyczne, oraz ujmuje pedagogikę społeczną jako (sub)dyscyplinę i jako orientację działania.

Rozdział drugi, pt. Wybrane koncepcje teoretyczne Stanisława Kawuli jako inspiracje w polskiej pedagogice społecznej, autorstwa Ewy Kantowicz, koncentruje się na wybranych koncepcjach teoretycznych Profesora Stanisława Kawuli, które trwale wpisały się w innowacyjne podejścia pedagogiki społecznej XX wieku. Redefiniowane w kontekście interdyscyplinarnym i rozwijane w kontekście pedagogicznym teorie stały się dla wielu uczniów Profesora i jego kontynuatorów inspiracjami do pogłębionych badań i zastosowań praktycznych. Zaproponowane przykłady diagnozy różnych środowisk wychowawczych oraz modele wsparcia jednostek i grup wykluczanych nadal mogą stanowić interesujący wzorzec działań socjopedagogicznych. Autorka tekstu, wskazując na znaczący wkład Profesora Kawuli w rozwój pedagogiki społecznej oraz powstanie pedagogiki rodziny, zauważa, że jego zainteresowania przekraczały sztywne ramy subdyscyplin pedagogicznych, a nawet dziedzin nauki. Niewątpliwe uznanie, a tym samym trwałe miejsce w pedagogice społecznej zdobyły zaproponowane przez Profesora klasyfikacje, koncepcje i pomysły ujęć teoretycznych oraz badań. Jedną z nich jest teoria wsparcia społecznego – jako wciąż interesująca propozycja działań wspomagających jednostki i grupy narażone na wykluczenie społeczne w okresie transformacji społeczno-ekonomicznej w Polsce, a dziś znajdująca swoje zastosowania w pracy socjalno-wychowawczej opartej na zasobach i tworzeniu sieci wsparcia w środowisku rodzinnym oraz lokalnym.

Kolejny rozdział – Kształty rodziny współczesnej w świetle publikacji Stanisława Kawuli autorstwa Wiolety Danilewicz – omawia spojrzenie Stanisława Kawuli na problematykę współczesnych rodzin oraz wskazuje na dostrzeżenie nowych zjawisk w sferze życia codzienno-rodzinnego, a także skupia się na otwartym, refleksyjnym, interpretatywnym charakterze analiz, które stanowiły rezultat namysłu Profesora nad zmianami społecznymi. W przekonaniu autorki analizy te wynikały z odrzucenia normatywności, moralizowania, krytykowania, stygmatyzowania, stereotypowego postrzegania indywidualnych i wspólnotowych doświadczeń. Takie szerokie spojrzenie na doświadczenia rodzinne wymagało interdyscyplinarnego podejścia oraz refleksyjności badawczej. Ta refleksja pojawia się w budowaniu zaplecza teoretycznego dla pedagogiki rodziny, która była systematycznie rozwijana w twórczości Profesora. Niewątpliwe znaczenie ma

dostrzeżenie przez Stanisława Kawulę tej problematyki, nadanie jej wyrazistości i rangi oraz konsekwencja w dążeniu do uzasadniania jej znaczenia i doniosłości. Wojciech Sroczyński w artykule nt. Teorii środowiska wychowawczego w kontekście koncepcji Stanisława Kawuli podkreśla, że Profesor badania z zakresu pedagogiki środowiskowej usytuował w problematyce pedagogiki społecznej, dostrzegając w środowisku życia siły i dynamizmy oraz sugerując intencjonalność pracy wychowawczej i potrzebę aktywizowania jego zasobów. Autor tekstu zauważa, że teorię środowiska wychowawczego Stanisława Kawuli tworzy szereg zdefiniowanych kategorii, takich jak „środowisko sprzężone”, „otoczenie”, „środowisko typowe”, „środowisko zamieszkania/ habitat”, „przestrzeń społeczno-geograficzna”, „środowisko lokalne”. W kolejnych opracowaniach Profesor umieszcza kręgi życia współczesnego człowieka (jednostek i grup) w perspektywie procesów społecznych zachodzących w poszerzającej się, z punktu widzenia owych jednostek i grup, przestrzeni – od lokalnej, poprzez glokalną, aż do globalnej. Autor artykułu dokonuje próby zilustrowania teorii środowiska wychowawczego według Stanisława Kawuli, odnosząc się do niektórych pojęć i kategorii ważnych dla pedagogiki środowiskowej.

Tekst Małgorzaty Ciczkowskiej-Giedziun pt. Świadomość wychowawcza i kultura pedagogiczna rodziców w ujęciu Profesora Stanisława Kawuli podejmuje wskazane w tytule zagadnienie w kontekście twórczości Profesora, zaznaczając, że było ono obecne niemal od początku jego drogi naukowej. Autor zachęcał do tworzenia zintegrowanego modelu oddziaływań na rodziców, aby skuteczniej kształtować ich kulturę ogólną i pedagogiczną. Bez względu na przyjętą formę kształcenia rodziców Profesor nawoływał do tego, by „pedagogizacja była prowadzona nie tylko ze znajomością rzeczy, ale i z dużym taktem”. Jest to bowiem działalność, w której ma się do czynienia z osobami dorosłymi, mającymi już własne doświadczenia życiowe, utrwalone postawy i przyzwyczajenia. Prowadzone badania oraz koncepcja wzorca kultury pedagogicznej społeczeństwa wciąż inspirują kolejne pokolenia badaczy do zajmowania się tą problematyką. Autorka podkreśla, że wnioski z wcześniejszych, jak również obecnych badań ukazują ciągłą potrzebę prowadzenia działań zmierzających w stronę pedagogizacji rodziców. Chodzi jednakże o taką pedagogizację, o jakiej mówił Profesor Kawula, a która byłaby prowadzona nie tylko ze znajomością rzeczy, ale i z dużym taktem wobec doświadczeń życiowych, utrwalonych postaw i przyzwyczajeń rodziców. Wykorzystywanie potencjałów rodziców, ich intuicji, wiedzy potocznej było dla Stanisława Kawuli równorzędne z instytucjonalną pedagogizacją rodziców. Podkreślenie rangi kompetencji i wiedzy rodziców stanowiło podejście nowatorskie, a dziś stało się podstawą całego systemu pomocy i wspierania rodzin.

Bożena Chrostowska w artykule Moc samopomocy w kontekście koncepcji „spirali życzliwości” Stanisława Kawuli omawia jedną z kategorii wprowadzonych przez Profesora do obszaru zainteresowań pedagogiki społecznej, jaką jest wsparcie

społeczne. Kategoria wsparcia obok „rodziny” i „człowieka” stanowiła ważne, pedagogiczne przesłanie wielu rozpraw Profesora, w tym prac z zakresu metodyki działania socjalnego. Podstawowym założeniem jest znalezienie się jednostki w „spirali życzliwości”, która według Stanisława Kawuli wiąże się z zasadą korzystności w zachodzących tam relacjach, a cechuje ją wrażliwość na potrzeby człowieka, nastawienie na udane rozwiązanie jego problemów, wyzwalanie impulsów do podejmowania działań. Nawiązuje to bezpośrednio do idei i procesu samopomocy, która może się odbywać w grupie, a tworzą ją przeważnie osoby mierzące się z poważnym problemem, który zniszczył lub zaburzył ich dotychczasowe poczucie tożsamości. Opisane przez autorkę mechanizmy funkcjonowania grup samopomocy osób z niepełnosprawnościami oraz przyświecające im idee pozwalają w ich działaniach dostrzegać opisywany przez Stanisława Kawulę ruch od wsparcia ku samodzielności, samostanowieniu, samorozwojowi.

W trzeciej części książki wiele miejsca poświęcono dyskursowi poruszającemu kwestie wszechobecnych zagrożeń, które zauważalne są na poziomie globalnym, narodowym czy lokalnym. Zagadnienia dotyczące zarówno zagrożeń, jak i wyzwań przez nie generowanych niejednokrotnie podejmowane są przez pedagogów społecznych i poddawane oglądowi naukowemu. Problem wydaje się niezwykle złożony, gdyż niejednokrotnie trudno jest zidentyfikować źródło i kierunek tych procesów, a także przewidzieć, jaki przyniosą skutek.

Część tę otwiera tekst Tadeusza Pilcha pt. Pedagogika społeczna w konfrontacji z potęgą praw globalnej ekonomii oraz niewydolnością państwa. W artykule wiele miejsca poświęcono zjawisku transformacji, która jest udziałem naszego pokolenia i ma wymiar globalny oraz lokalny. Jej źródła tkwią w równym stopniu w procesach gospodarczych inspirowanych w swej naturze ideologią neoliberalną, co w przeobrażeniach kulturowych oraz aksjologicznych wywołanych rewolucją informatyczną i specyficzną hybrydą kultury – kulturą masową. W rezultacie, zdaniem autora, społeczeństwo obywatelskie – pożądany stan ładu społecznego – staje się bytem pozornym, kategorią, która istnieje w podręcznikach politologii. Artykuł Tadeusza Pilcha stanowi mocny akcent mający za zadanie poddać dyskursowi krytycznemu relacje panujące między światem nauki i polityki. Zdaniem autora wobec potęgi bezwzględnych praw turbokapitalizmu i perfekcyjnej sztuki operowania propagandą ośrodki akademickiej myśli społecznej są bezradne. W zadziwiający sposób kanały informacyjne między światem badań i nauki a światem rządów politycznych są niemal całkowicie zablokowane. Nauki społeczne, zdaniem Tadeusza Pilcha, realizują więc pierwszy człon 11. tezy Marksa o Feuerbachu. Trawestując tę tezę na użytek prezentowanego tekstu, można przyjąć, że nauki te „poznają świat starannie, kompetentnie i wszechstronnie”, nie robią natomiast nic, aby zrealizować drugi człon tej alternatywy, który brzmi: „chodzi o to, aby świat zmieniać i doskonalić”.

Ciekawy punkt widzenia w artykule pt. Opieka – pomoc – ratownictwo: paradygmaty pedagogiki społecznej w czasach ery prekariatu zaprezentowała Małgorzata Orłowska. W tekście autorka próbuje znaleźć odpowiedź na fundamentalne pytanie: jak w sytuacji zmiany społecznej, systemowego zagrożenia w erze prekariatu, powinny i mogą radzić sobie jednostki czy całe społeczności funkcjonujące według zasad demokratycznych? Artykuł stanowi krytyczną analizę sytuacji zagrożenia totalnym wykluczeniem znacznej części społeczeństwa. Późna epoka kapitalizmu – era prekariatu, w której się znajdujemy, tworzy, zdaniem autorki, sytuację niepewności losu i wykorzenienia rzeszy ludzi z ich praw obywatelskich. Prowadzi do zrywania więzi społecznych, pozbawia jednostki wsparcia, opieki i troski w potrzebie. Sytuacja izolacji rodzi zagrożenie trwałym wykluczeniem. Małgorzata Orłowska upatruje antidotum na ten współczesny stan wykluczenia w doświadczeniach polskiej pedagogiki społecznej, która u podstaw swojego powstania – w czasach przed odzyskaniem niepodległości i później, w dwudziestoleciu międzywojennym czy okresie PRL, umiała postawić trafną diagnozę sytuacji oraz wypracować adekwatne metody działania przeciwdziałające marginalizacji. Sformułowane na gruncie pedagogiki społecznej cele i zadania wychowawcze autorka przełożyła na koncepcje sił społecznych i środowiska życia oraz troski wyrażające się w paradygmacie ratownictwa, opieki i pomocy, które łącznie wydają się panaceum oraz drogą wyjścia z sytuacji totalnego wykluczenia. Katarzyna Białobrzeska w swoim artykule podejmuje rozważania nad problemem opieki długoterminowej, zainspirowane ostatnimi zainteresowaniami naukowymi Profesora Stanisława Kawuli. Problematyka opieki instytucjonalnej skierowanej do seniorów jest kwestią złożoną i wymaga szeregu rozwiązań w ramach polityki społecznej. Autorka, odwołując się do sugestii i doświadczeń Profesora Stanisława Kawuli, podkreśla konieczność reformy systemowej w tym obszarze, pokazując szereg zaniedbań w tej dziedzinie. W artykule wskazuje się na takie procesy jak starzenie demograficzne czy podwójne starzenie się ludności, które determinują potrzeby opiekuńcze i konieczność opieki długoterminowej w ostatniej fazie życia, by seniorzy godnie mogli dotrzeć do końca drogi życiowej. W rozdziale podkreślono znaczenie działań i projektów zmierzających do poprawy jakości świadczeń pozwalających na zagwarantowanie ciągłości i stabilności opieki długoterminowej nad człowiekiem starszym.

W kolejnym rozdziale tej części książki Monika Maciejewska i Katarzyna Białobrzeska poddają analizie wielowymiarowość zjawiska wykluczenia społecznego i nowo zdefiniowaną kategorię „syndromu znikającej ławeczki” – czyli poczucia tracenia miejsca, które ukształtowane było w doświadczeniach i wyobrażeniach dotyczących aktywności podejmowanych w relacjach rozbudowanych sieci rodzinnych, silnych więzi sąsiedzkich, a także tracenia poczucia wspólnotowości mieszkańców wsi. Autorki tekstu podkreślają, że przeobrażenia środowiska społecznego polskiej wsi w sposób szczególny dotykają jej najstarszych mieszkańców.

Prezentowany artykuł jest próbą opisu nowych tendencji w funkcjonowaniu środowisk wiejskich, dokonanego na podstawie badań diagnostycznych przeprowadzonych w województwie warmińsko-mazurskim. Uwzględniono w nim dwie perspektywy. Pierwsza odnosi się do ograniczania przestrzeni społecznej partycypacji seniorów i związanego z nią wykluczenia społecznego, określonego jako syndrom znikającej ławeczki. Druga pokazuje próby wypracowania nowych sposobów aktywizacji starszych mieszkańców wsi. Koncentruje się na kwestiach podejmowania współpracy między różnymi podmiotami działającymi na rzecz seniorów i z seniorami, tworzenia sieci wsparcia oraz unikania pułapek i zagrożeń zmniejszających efektywność prowadzonych działań.

Część trzecią zamyka tekst Cezarego Kurkowskiego, w którym podkreślono znaczenie animowania zasobów społecznych zgodnie z tezą propagowaną przez Profesora Stanisława Kawulę, głoszącą że w środowisku istotną rolę odgrywa aktywizowanie sił ludzkich otoczenia. Autor przybliża kategorię sił społecznych w kontekście rozważań wybranych przedstawicieli pedagogiki społecznej, dla których aktywność i aktywizacja stanowią podstawę kształtowania postawy twórczej i są jednymi z czynników rozbudzania tych sił. W artykule zaprezentowano także fragment wyników badań przeprowadzonych w latach 2018–2019, które były próbą rozpoznania kategorii sił społecznych w odniesieniu do ich praktycznych ilustracji. Założono, że kluczowym elementem uruchamiającym bądź wspierającym siły społeczne społeczności lokalnej są działania aktywizujące i projekty o charakterze społeczno-kulturalnym. Celem badań była próba ukazania roli projektów w kontekście pobudzania sił społecznych w środowiskach lokalnych na terenach Warmii i Mazur. Analiza wyników badań pozwoliła przedstawić czynniki, które zdaniem uczestników rzutują na kontynuowanie aktywności w środowisku lokalnym po zakończeniu projektu. W badaniach ukazano zakres zmian w środowisku lokalnym, jakie przyniósł udział w projektach o charakterze społeczno-kulturalnym. Wyniki badań wskazały też, że uczestniczenie w projektach społeczno-kulturalnych inicjuje pozytywne zmiany zachodzące w środowisku lokalnym – szczególnie dotyczą one zwiększenia aktywności społecznej jednostek i grup działających w środowisku.

Niniejszy, szósty tom z cyklu „Zagrożone Człowieczeństwo” podejmuje refleksję nad zagadnieniami pedagogiki społecznej i kwestiami współczesnych zagrożeń w kontekście twórczości naukowej jednego z wybitnych przedstawicieli polskiej pedagogiki społecznej. Celem publikacji jest przybliżenie Czytelnikom sylwetki Profesora Stanisława Kawuli przez pryzmat jego koncepcji, ale także osoby mistrza i autorytetu, który nie tylko wywarł wpływ na rozwój teorii i metodologii polskiej pedagogiki społecznej, ale i współuczestniczył w rozwoju osobistym, naukowym i zawodowym wielu swoich kontynuatorów.

Mamy nadzieję, że opracowanie spotka się z szerokim zainteresowaniem i znajdzie wielu odbiorców wśród badaczy problemów społecznych, nauczycieli

akademickich, studentów, a także praktyków podejmujących badania i działania wspierająco-aktywizujące na rzecz różnych grup społecznych i społeczności lokalnych.

Ewa Kantowicz Katarzyna Białobrzeska Cezary Kurkowski