Zamiast edukacji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

John Holt

Zamiast edukacji Warunki do uczenia się przez działanie

przekład z języka angielskiego Dorota Konowrocka wprowadzenie do wydania polskiego Bogusław Śliwerski

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 3

2007-08-31 14:52:36

Tytuł oryginału: Instead of Education: Ways to Help People Do Things Better First Sentient Publications edition, 2004 Copyright © 2004 by Holt Associates, Inc. Copyright © for the Polish edition by Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007

Konsultacja merytoryczna przekładu: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Daria Loska

Korekta: Magdalena Polek

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-906-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 4

2007-08-31 14:52:36

Spis treści Wprowadzenie do wydania polskiego ....................................................... 9 Wprowadzenie do wydania amerykańskiego ........................................... 19 Rozdział 1 Działanie, a nie „edukacja” .......................................................................... 27 Rozdział 2 Mit „uczenia się” ........................................................................................... Działanie jest uczeniem się .................................................................... Dziecko nie „przygotowuje się” ............................................................ Wiedza jest działaniem ...........................................................................

35 38 39 41

Rozdział 3 Szkoły aktywnych ludzi przeciwko szkołom edukatorów ...................... To nie ma związku z chomikami .......................................................... To nie ma związku z zasadami .............................................................. nauczyciele i Nauczyciele ....................................................................... Siła przeciw prawdzie ..............................................................................

43 45 46 48 50

Rozdział 4 Zasoby przydatne aktywnym ludziom ...................................................... 53 Rozdział 5 Więcej zasobów dla ludzi aktywnych ........................................................ 65 Biblioteki – centra zasobów dla ludzi aktywnych ............................... 65 Inne zasoby ................................................................................................ 73

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 5

2007-08-31 14:52:36

Spis treści

Rozdział 6 Pomysły związane ze sportem ................................................................... 79 Rozdział 7 Aktywni ludzie i ich nauczyciele ................................................................ Natura informacji zwrotnej ................................................................... Informacja zwrotna bez pomocy nauczyciela ..................................... Zagadnienia właściwej kolejności ........................................................ Opracowywanie zadania w głowie ........................................................ nauczyciel jako źródło wsparcia ............................................................ nauczyciel jako przewodnik ...................................................................

87 93 95 100 104 107 110

Rozdział 8 Jeszcze o nauczycielach przy pracy ............................................................ Matematyczny praktyk i jego pomocnicy ........................................... Użyteczne wzorce dla pisarzy ................................................................ Zastosowania jednomyślności ..............................................................

115 119 124 135

Rozdział 9 Prawdziwy autorytet nauczycieli ................................................................ 139 Rozdział 10 O naturze ludzkiej ......................................................................................... 147 Rozdział 11 Jedna z najlepszych Szkół ............................................................................ 153 Opis ............................................................................................................. 157 Dlaczego to działa ..................................................................................... 165 Rozdział 12 Klęska reformy oświaty ................................................................................ 173 Szkoły są gorsze ....................................................................................... 179 Mit i oszustwo „podstaw” ...................................................................... 188

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 6

2007-08-31 14:52:37

Spis treści

Rozdział 13 Po co są Szkoły? ............................................................................................ Wygrani i przegrani ................................................................................ Szkoły muszą ponosić porażkę .............................................................. Nieuczciwy wyścig ................................................................................... Uczenie się życia jako przegrany ...........................................................

191 192 195 197 200

Rozdział 14 Czego muszą nauczyć wszystkie Szkoły .................................................... 205 Człowiek ekonomiczny ........................................................................... 208 Rozdział 15 Posłuszni oprawcy ........................................................................................ 213 Rozdział 16 Przekształcić Szkoły w szkoły ..................................................................... 225 Rozdział 17 Po co w ogóle nauczać? ................................................................................ 237 Reformatorzy systemu Edukacji ........................................................... 245 Rozdział 18 Czy mamy jakieś szanse? ............................................................................. 247 Co mogą zrobić rodzice? ........................................................................ 248 Drogi ucieczki .......................................................................................... 256 Dodatki ........................................................................................................... Dodatek A ................................................................................................. Dodatek B ................................................................................................. Dodatek C .................................................................................................

263 265 271 289

Wybrana bibliograﬁa .................................................................................... Edukacja i społeczeństwo ....................................................................... Pokrewne problemy społeczne .............................................................. Rozwój i psychologia człowieka ............................................................

295 295 296 297

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 7

2007-08-31 14:52:37

Spis treści

Filmy .......................................................................................................... 297 Inne źródła informacji ............................................................................ 297 Wydania polskie ...................................................................................... 298 O autorze ........................................................................................................ 299

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 8

2007-08-31 14:52:38

Wprowadzenie do wydania polskiego Gdybyśmy nauczali dzieci mowy w szkołach, nigdy by jej nie opanowały1.

Trzydzieści lat po ukazaniu się w Polsce pierwszej publikacji z nurtu descholaryzacyjnego autorstwa Ivana Illicha2 polscy czytelnicy otrzymują kolejny tytuł wydawniczy, jakim jest książka Johna Caldwella Holta (ur. 14 kwietnia 1923 roku w Nowym Jorku, zm. 14 września 1985 roku) Zamiast edukacji (Instead of Education). Warto w tym miejscu przypomnieć, że Polska była wśród krajów realnego socjalizmu jedynym, w którym oﬁcjalnie została wydana książka I. Illicha. Było to możliwe dzięki staraniom wybitnego polskiego pedagoga Bogdana Suchodolskiego, który dopiero w 1991 roku mógł ujawnić, iż praca ta: [...] wyszła w Polsce nie bez pewnych trudności, w nakładzie bardzo niewielkim, żeby nie zatruwać świadomości społecznej krytyką szkoły3.

Zawarte w niej tezy wzbudzały nie tylko wśród ówczesnych polskich decydentów obawy i zastrzeżenia, czy aby nie wywołają społecznych napięć, jakichś rewolucyjnych dążeń emancypacyjnych. Radykalna krytyka monopolu systemu szkolnego dotyczyła wszystkich krajów świata, gdyż – zdaniem I. Illicha – ten typ instytucji edukacyjnej jest wszędzie z gruntu taki sam: podtrzymuje mit jakoby wiedza i umiejętności były rezultatem nauczania szkolnego. Uczenie się jest bowiem tym ludzkim działaniem, które nie wymaga kierowania nim przez inne osoby, natomiast niezbędne jest mu zapewnienie wolności, swobodnego dostępu do źródeł wiedzy oraz otwartości na ludzkie potrzeby, zdolności i zainteresowania.

W. Hull, za: J. Holt, Děti neprospívají, transl. J. Tůma, Agentura Strom, Praga 1994, s. 4. I. Illich, Społeczeństwo bez szkoły, przeł. F. Ciemna, przedmową opatrzył B. Suchodolski, PIW, Warszawa 1976. 3 B. Suchodolski, Wychowanie mimo wszystko, WSiP, Warszawa 1991, s. 279. 2

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 9

2007-08-31 14:52:38

Wprowadzenie do wydania polskiego

Radykalne „odszkolnienie” społeczeństwa zaczyna się wtedy, kiedy rewolucjonista kulturalny burzy mit szkoły. Następnie walczy on o to, by uwolnić umysły innych ludzi od jej fałszywej ideologii, która sprawiła, że szkoła nieuchronnie obłaskawia człowieka. W swym końcowym, pozytywnym stadium jest to walka o prawo do wolności w sferze kształcenia4.

W krajach Europy Zachodniej i obu Ameryk książki z tego właśnie nurtu przyczyniły się do intensyﬁkacji badań socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych w obszarze systemów szkolnych oraz do promocji alternatywnych teorii, form, metod i środowisk edukacyjnych. Przygotowana do druku rozprawa Johna Holta ukazała się w 1976 roku, a więc dokładnie w tym samym czasie, kiedy wyszło polskie wydanie pracy I. Illicha, jednego z najwybitniejszych badaczy systemów oświatowych na świecie, twórcy założonego w 1960 roku w Cuernavaca w Meksyku międzykulturowego ośrodka dokumentacyjnego (Centro Intercultural de Documentación – CIDOC). To właśnie tutaj prowadzone były między innymi badania i studia porównawcze nad antyhumanistycznymi tendencjami rozwoju zarówno ubogich, jak i wysoko uprzemysłowionych społeczeństw, ze szczególnym zwróceniem uwagi na realizowane w nich funkcje systemów oświatowych. Ośrodek ten stał się zarazem pierwszym tego typu centrum oświatowym, w którym – jak nigdy do tej pory – zajmowano się w sposób nieskrępowany i otwarty kontrowersyjnymi problemami wychowania i kształcenia na świecie. Do 1967 roku szkolił on także misjonarzy udających się ze swoją służbą do krajów Ameryki Łacińskiej. Na światowym rynku wydawniczym pojawiły się dzięki „descholersom” publikacje, które zainspirowały w wielu krajach świata ruch alternatywnej edukacji, ruch zarówno tzw. szkół wolnych, jak i edukacji domowej. Sam ośrodek stanowił swoisty przykład otwartego dla wszystkich uniwersytetu, w którym nie było formalnego podziału na nauczycieli i uczniów, wszyscy bowiem zainteresowani własną edukacją byli członkami pewnego rodzaju wspólnoty uczących się. Tutaj każdy mógł być nauczycielem, o ile znalazł sobie uczniów, a zarazem każdy mógł się uczyć, o ile znalazł tu sobie nauczyciela. Wielką zaletą tego centrum, funkcjonującego do 1975 roku, było postawienie społeczeństw wobec pytań tak podstawowych, jak te dotyczące celów, struktury, efektywności powszechnie obowiązującej edukacji szkolnej, przyczyn kryzysu szkół i ich ukrytego oblicza. 4

I. Illich, Celebrowanie świadomości, przeł. A. Gomola, Rebis, Poznań 1994, s. 206.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 10

2007-08-31 14:52:38

Wprowadzenie do wydania polskiego

John Holt należał do grona bliskich współpracowników Illicha, uczestnicząc w debatach oświatowych na temat budowania społeczeństw uwolnionych od szkół. Brali w nich udział tak znaczący humaniści, jak: Everett Reimer, Paulo Freire czy Paul Goodman5. Mimo że po śmierci tego ostatniego w 1972 roku John Holt był zaliczany do najbardziej radykalnych przedstawicieli anarchistycznego nurtu krytyki szkoły i wychowania autorytarnego w Stanach Zjednoczonych, to jednak w polskiej literaturze pedagogicznej okresu PRL nie poświęcono mu w ogóle uwagi. Być może dlatego, że zarówno pedagodzy radzieccy, jak i rodzimi6 w tym okresie ostrzegali przed fascynacją jego publikacjami jako wpisującymi się w obszar pedagogiki neohumanistycznej, której twórcy widzą w autorytarnym wychowaniu jedną z ważniejszych przyczyn pogłębiającego się moralnego kryzysu burżuazyjnego społeczeństwa7.

5 E. Reimer, Schafft die Schule ab! Befreiung aus der Lernmaschine, aus dem Amerikanischen übertragen von J. Abel, Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg 1972; P. Goodman, Growing up Absurd: Problems of Youth in the Organized System, Random House, New York 1960; J. Holt, Wozu überhaupt Schule?, aus dem Amerikanischen übersetzt von P. Schmitt, Otto Maier Verlag, Ravensburg 1975; tenże, Freiheit ist mehr. Von den Grenzen schulischer Erziehung, aus dem Amerikanischen übersetzt von M. Liedtke, Otto Maier Verlag, Ravensburg 1974. 6 Od krytyki idei odszkolnienia społeczeństwa w świetle prac I. Illicha, P. Goodmana i E. Reimera zaczął swoją książkę czołowy polski dydaktyk Czesław Kupisiewicz, powielając zresztą swoje argumenty z okresu PRL także po upadku totalitarnego ustroju, a co gorsza, bez odniesienia do nowych źródeł, w tym także z pominięciem rozpraw J. Holta. Zob. C. Kupisiewicz, Paradygmaty i wizje reform oświatowych, PWN, Warszawa 1985; tenże, Szkoła w XX wieku. Kierunki i próby przebudowy, PWN, Warszawa 2006. 7 Zdaniem W. J. Pilipowskiego w teorii Johna Holta „[...] odbija się iluzyjne dążenie do rozwiązania podstawowych problemów wychowania społecznego poprzez odwoływanie się do mikrosystemu jednostki i bez brania pod uwagę realiów społecznego życia. Nowsza burżuazyjna pedagogika przede wszystkim nie jest w stanie wyzbyć się błędów, dawno strąconych z piedestału przez myśl marksistowską. Zwolennicy »wychowania humanistycznego« nie mogą lub nie chcą zrozumieć, że nie można (nie popadając w naiwność) mówić o wychowaniu jednostki bez uwzględniania kontekstu realnego życia społecznego. Nie dociekają rzeczywistych przyczyn społecznych różnic w burżuazyjnych społeczeństwach. Uważają, że wewnętrzny świat jednostki determinowany jest przez dziedziczenie cech, temperamentu, charakteru, intelektu. Indywidualne skłonności natury ludzkiej należy zatem aktualizować, co jest celem »wychowania humanistycznego«. Wychwalana jest tu jednostka, zamykająca się w świecie własnych reﬂeksji. Przy tym pozostaje w cieniu problem dotyczący dehumanizacji jednostki w warunkach burżuazyjnego społeczeństwa”. В. Я. Πилиповский, Критика современных буржуазных теорий формирования личности, Педагогика, Москва 1985, s. 74.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 11

2007-08-31 14:52:39

Wprowadzenie do wydania polskiego

W Polsce poglądy Johna Holta stały się znane na przełomie lat dziewięćdziesiątych XX wieku dzięki moim badaniom ruchu antypedagogicznego na świecie8. Wskazywałem wówczas na jego pionierską aktywność na rzecz praw dziecka w Stanach Zjednoczonych. W przewodniej dla tego ruchu książce z 1974 roku pt. Escape from Childhood (Ucieczka od dzieciństwa)9 pisał on o potrzebie budowania ruchu emancypacyjnego nieletnich jako procesu osiągania krok po kroku możliwości równoważenia praw osób nieletnich z prawami ludzi dorosłych. Jego zdaniem realizacja tego procesu zajmie wprawdzie wiele lat, ale nie da się już go powstrzymać czy cofnąć. W ramach założonej przez siebie Organizacji Praw Dziecka, zwanej John Holt Association, zabiegał o takie prawa dla młodych osób, jak: ‒ prawo do równego potraktowania dzieci wobec prawa, co oznacza, że w żadnej sytuacji nie będą one traktowane gorzej niż dorośli; ‒ prawo do czynnego udziału w życiu politycznym i wyborczym; ‒ prawo do ponoszenia odpowiedzialności prawnej za swoje życie i postępowanie; ‒ prawo do otrzymywania wynagrodzenia za pracę; ‒ prawo do życia prywatnego; ‒ prawo do niezależności i odpowiedzialności ﬁnansowej, tzn. prawo do własności prywatnej, do zakupów i sprzedaży; do pożyczania pieniędzy, do zaciągania kredytów, do zawierania umów itp.; ‒ prawo do kierowania i zarządzania własną edukacją; ‒ prawo do podróżowania, do życia poza własnym domem rodzinnym, do wyboru lub utworzenia własnego domu rodzinnego; ‒ prawo do zapewnienia przez państwo minimalnego dochodu, tak jak czyni się to w stosunku do dorosłych obywateli; ‒ prawo do wyboru innych osób jako własnych rodziców lub opiekunów bądź prawo do zrzeczenia się zależności od naturalnych rodziców;

Zob. B. Śliwerski, Antypedagogika, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1990 nr 1; tenże, Przekraczanie granic wychowania. Od „pedagogiki dziecka” do antypedagogiki, Wyd. UŁ, Łódź 1992; tenże, Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1998; H. von Schoenebeck, Kocham siebie takim, jakim jestem. Antypedagogiczna ﬁlozoﬁa życia, przeł. I. Pańczakiewicz, Impuls, Kraków 1994. 9 J. Holt, Zum Teufel mit der Kindheit, aus dem Amerikanischen übertragen von M. Schroeren, Verlag Büchse der Pandora, Wetzlar 1978, s. 13–14.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 12

2007-08-31 14:52:39

Wprowadzenie do wydania polskiego

‒ ogólnie prawo do czynienia tego wszystkiego, na co państwo zezwala w ramach istniejącego prawa dorosłym obywatelom10. Nic dziwnego, że książki Holta są naukowymi bestsellerami, doskonale sprzedającymi się w różnych regionach świata – w końcu pisane były z perspektywy dziecka, jego mentalności. Będąc nauczycielem, Holt doskonale potrafił obserwować swoich uczniów, rozmawiać z nimi, badać podstawy ich aktywności edukacyjnej oraz rozpoznawać uwarunkowania ich sukcesów i niepowodzeń. Uczenie się jest procesem uniwersalnym, ponadnarodowym. Przedkładana polskiemu czytelnikowi książka Zamiast edukacji nie jest zatem pierwszą rozprawą tego autora, ale książką z końcowego okresu jego twórczości, tym samym jest ona pracą niezwykle dojrzałą, oświetloną bogactwem kolejnych doświadczeń, dyskusji i analiz. Może dlatego książki Holta są tak dobrze przyjmowane przez czytelników, że nie trącą akademickim językiem, a zarazem oddają nauce to, co wnosi ona najlepszego, by opisać i wyjaśnić interesujące nas zjawiska i procesy edukacyjne. Podstawowe pytanie, które zadawał sobie Holt, brzmiało: jak to się dzieje, że dzieci wraz z biegiem lat uczęszczania do szkoły tracą zainteresowanie uczeniem się. Na podstawie swoich obserwacji i własnej pracy nauczycielskiej doszedł do wniosku, że głównym powodem tego stanu rzeczy jest lęk uczniów przed udzielaniem nauczycielom błędnych odpowiedzi na pytania i byciem wyśmiewanym z tego powodu przez rówieśników w klasie. W pewnym sensie można porównać Johna Holta do Janusza Korczaka, gdyż z równą mu finezją potrafił opisywać w swoich książkach nauczycielskie doświadczenia i wyciągać z nich wnioski na przyszłość, także te dające się zastosować w praktyce przez innych. Podobnie jak Stary Doktor zajmował on jednoznaczną postawę wobec każdego dziecka, które zawsze sytuował w swoich edukacyjnych doświadczeniach na pierwszym miejscu, ufał mu, chciał, by było akceptowane oraz szanowane przez innych i przez samego siebie oraz by – tak, jak oczekiwała tego także Maria Montessori – pozwolić mu być samodzielnym w działaniu. Co ciekawe, pierwszym postsocjalistycznym państwem, w którym wyszły przekłady dwóch jakże kluczowych dla nurtu antypedagogicznego książek Johna Holta, a mianowicie How Children Fail (Klęska dzieci)11 i How 10 11

Tamże. J. Holt, Proč děti neprospívají, transl. J. Tůma, Agentura Strom, Praga 1994.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 13

2007-08-31 14:52:39

Wprowadzenie do wydania polskiego

Children Learn (Jak dzieci się uczą)12 była Republika Czeska. Szkoda, że nie ma ich przekładów na język polski, gdyż wydane w ponad milionowym nakładzie w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku i przetłumaczone na 13 języków świata, stanowią kanon literatury edukacyjnej. Autor analizuje w nich problem sytuacji dziecka w szkole powszechnej, zobowiązującej je pod groźbą kary do uczenia się, stosującej strategie intensyﬁkowania poziomu lęku i szantażu wobec uczniów, w której muszą oni odczuwać strach, obawy, poczucie niepewności, a częstokroć także przeżywać upokorzenia. Wskazuje przy tym na negatywne konsekwencje realizacji obowiązku szkolnego w instytucjach szkolnych, m.in. na brak osiągnięć szkolnych i życiowych dzieci. Odsłania także swoje stanowisko wobec procesu uczenia się dzieci, oparte nie tylko na jego wiedzy psychologicznej o tym fenomenie, ale także na wieloletnich doświadczeniach i obserwacjach, bogato zresztą w tych pracach egzempliﬁkowanych. Na szczęście w niektórych fragmentach niniejszej książki Holt powraca do tych poprzednich, przywołując niektóre przykłady i cytując reakcje czytelników. Zdaniem Johna Holta, podobnie jak w opinii Johna Deweya, nie ma różnicy między uczeniem się a życiem, traktowanie tych procesów oddzielnie jest zaś szkodliwe, nonsensowne, a przy tym i tak niemożliwe. Człowiek bowiem rozwija się tylko wówczas, kiedy sam tego pragnie oraz kiedy realizuje odziedziczony potencjał osobowy. Uczenie się zachodzi w nierozerwalnym związku z doświadczeniem, w toku prawdziwych, autentycznych spotkań międzyludzkich, w których nikt nie odgrywa ról, nie zakłada kolejnych masek. Każdy sam jest podmiotem swoich sukcesów i porażek, swoją tożsamość odkrywa zaś w wyniku podejmowanych decyzji, dokonywanych wyborów, wypróbowywania rzeczy, poznawania świata w działaniu. Każdy nowy wybór wnosi coś do naszego doświadczenia, kształtując naszą tożsamość. Takie podejście do edukacji ma także ogromne znaczenie w kształceniu przyszłych pedagogów, gdyż i im powinno się stworzyć warunki do dokonywania wyborów i suwerennego kontrolowania własnego procesu uczenia się. Powinno się ich nauczyć tego wszystkiego, co już dawno uległo w ich własnym życiu zapomnieniu, a mianowicie zabawy, ciekawości, fantazji, entuzjazmu, energii, zaufania, nadziei i radości13. 12 13

J. Holt, Jak se děti učí, transl. S. Kostika, J. Tůma, Agentura Strom, Praga 1995. J. Holt, Freiheit ist mehr..., dz. cyt.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 14

2007-08-31 14:52:40

Wprowadzenie do wydania polskiego

John Holt założył także ruch edukacji domowej (Homeschooling Bewegung), który od 1980 roku skupia rodziców przeciwstawiających się przymusowi uczenia się ich dzieci w szkole, oraz założył w 1977 roku pierwsze w Stanach Zjednoczonych czasopismo dla rodziców nieposyłających dzieci do szkoły – „Growing Without Schooling” – informujące ich o formach prawnej obrony przed grożącymi im z tego tytułu sankcjami ze strony administracji oświatowej. Przez wiele lat pracował jako nauczyciel w Kolorado, a później w Bostonie. Wraz z Williamem Hullem zainicjował w szkole projekt badań w działaniu dotyczący stymulowania samodzielnego uczenia się. Weryﬁkował, w jakim stopniu dzieci i młodzież potraﬁą samodzielnie decydować o tym, kiedy, w jakim zakresie i u kogo będą się uczyć. Uważał, że powinno się zagwarantować im prawo do decydowania o tym, czy chcą się uczyć w szkole, a jeżeli tak, to od kiedy, w której szkole, ile godzin w ciągu dnia i z kim. Zachęcam zatem do przeczytania książki jednego z najbardziej reprezentatywnych dla ruchu domowej edukacji i radykalnej krytyki szkoły powszechnej przedstawicieli amerykańskiej humanistyki, którego książka Zamiast edukacji została napisana w połowie lat siedemdziesiątych minionego stulecia i wpisała się w znaczący sposób w dziedzictwo praktyki i myśli pedagogicznej. To niezwykle ujmujący przewodnik po krainie dziecięcego świata, w której uczenie się jest procesem naturalnym, sprawiającym wielką radość, pozwalającym na czerpane z niego przyjemności. Holt nie pisał tej książki po to, by nauczyciele szkolnictwa powszechnego znaleźli w niej inspiracje do innowacji czy reform, gdyż w te absolutnie nie wierzył. Nie chodziło mu o to, [...] by usprawnić system edukacji, lecz o to, by się go pozbyć – położyć kres obrzydliwemu, nieludzkiemu procederowi kształtowania ludzi i pozwolić im kształtować się samodzielnie. [...] W tej książce zwracam się, jak sądzę – pisze J. Holt – głównie do tej mniejszości, składającej się m.in. z niektórych rodziców, nauczycieli, przyszłych nauczycieli i samych uczniów, która jest przekonana, że dzieci (jak wszyscy ludzie) będą żyć lepiej, uczyć się więcej i stopniowo coraz lepiej radzić sobie z otaczającym je światem, jeśli nie będą ustawicznie przekupywane, karmione pochlebstwami, prześladowane, straszone, poniżane i krzywdzone; jeśli nie będą bez końca współzawodniczyć ze sobą w wyścigu, który tylko nieliczni mogą wygrać, a cała reszta musi przegrać; jeśli nie będą się stale czuły niekompetentne, głupie, niegodne zaufania, winne, przestraszone i zawstydzone; jeśli ich zainteresowania, troski i entuzjastyczne pomysły nie będą ignorowane lub wyśmiewane; i jeśli zamiast tego

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 15

2007-08-31 14:52:40

Wprowadzenie do wydania polskiego

wszystkiego pozwoli im się [...] uczyć się od siebie nawzajem, myśleć, mówić, pisać i czytać o rzeczach, które je najżywiej interesują i ekscytują.

Dzięki lekturze tej książki łatwo będzie nam zrozumieć, czym zasadniczo różni się edukacja domowa od tej, jaka ma miejsce w Summerhill – jednej z najbardziej antyautorytarnych szkół alternatywnych w świecie14. Dowiemy się także, dlaczego – zdaniem Johna Holta – realizacja obowiązku uczenia się w szkole powszechnej, tak jak wszelkie uczenie się pod przymusem, jest okrucieństwem i zbrodnią przeciwko ludzkiemu umysłowi i ludzkiej duszy. Warto zrobić wszystko, co jest tylko możliwe, by wykluczeni z systemu powszechnej edukacji szkolnej mogli znaleźć swoje miejsce w świecie i by mogli uczyć się tak, jak w okresie poprzedzającym ich okres szkolny. Wiedza jest bowiem [...] procesem zachodzącym w umysłach żyjących ludzi. Wiedza jest działaniem, które podejmujemy po to, by dowiedzieć się, kim jesteśmy, gdzie żyjemy i dokąd zmierzamy.

Holt przestrzega nauczycieli kochających swoją profesję przed traceniem energii na zmianę tego, czego się zmienić nie da, czyli szkoły publicznej. Lepiej już podjąć wysiłek na rzecz stworzenia własnej, alternatywnej, wolnej szkoły, która przyniosłaby radość uczenia się wszystkim uczniom i nauczycielom. Jeśli jednak nie będzie to możliwe, to pozostaje nam całkowite opuszczenie systemu szkolnego i zaangażowanie się na rzecz edukacji domowej przez pomaganie tym, których system ten mógłby zniszczyć, pozbawić naturalnej umiejętności i chęci uczenia się, zainteresowań, ciekawości świata, pomysłowości, intuicji i odwagi. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że niektóre elementy podejścia Holta do uczenia się zostały już przejęte do współczesnej edukacji instytucjonalnej, formalnej, a nawet klasycznej, jako swoistego rodzaju innowacje wspierające jakość tego procesu, jak np. zawieranie kontraktu z uczniami czy udzielanie informacji zwrotnej. Jeśli sięgniemy po tę książkę z własnej, nieprzymuszonej ciekawości, to proces ten zaistnieje w sposób naturalny, mimowolny, uświadamiając nam prawdę m.in. o nas samych, o naszych zasobach i o edukacji, która jest cząstką naszego życia. Książka Johna Holta

A. S. Neill, Summerhill, przeł. B. Białecka, Almaprint, Katowice 1991; tenże, Nowa Summerhill, przeł. M. Duch, Zysk i S-ka, Poznań 1994.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 16

2007-08-31 14:52:40

Wprowadzenie do wydania polskiego

jest dowodem na to, że uczenie się może być jak udział w koncercie ulubionego artysty, który pochłania się i przeżywa z poczuciem żalu, że w którymś momencie niestety będzie musiał się skończyć. Po jej przeczytaniu zapewne niektórzy Czytelnicy poproszą o bis, sięgając po nią ponownie, a może i wykorzystując w swoim życiu osobistym czy zawodowym to, co wydało się im najważniejsze lub najbardziej wartościowe, z niewątpliwym pożytkiem dla innych. prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 17

2007-08-31 14:52:41

Wybrana bibliograﬁa* Edukacja i społeczeństwo Holt J., Escape from Childhood, Dutton 1974, Ballantine 1975, Holt Associates 1996. Holt J., Freedom and Beyond, Dutton 1972, Delta 1974, Boynton/Cook 1995. Holt J., What Do I Do Monday, Dutton 1970, Delta 1970, Dell 1972, Boynton/Cook 1995. Holt J., The Underachieving School, Pitman 1969, Delta, Sentient 2005. Holt J., How Children Learn, Pitman 1967, Dell, Perseus 1995. Holt J., How Children Fail, Pitman 1964, Delta, Dell, Perseus 1995. Holt J., To The Rescue, recenzja książki Dennisona The Lives of Children, „New York Review of Books”, 10/69. Holt J., Big Bird, Meet Dick and Jane, krytyka Ulicy Sezamkowej, „Atlantic”, 5/71. Holt J., Free The Children; They Need Room to Grow, fragment Escape from Childhood, „Psychology Today”, 10/74. Holt J., The Cuteness Syndrome: Kitchie-Kitchie-Coo and Other Problems, fragment Escape from Childhood, „Ms. Magazine”, 3/74. Bennett H., No More Public School (how to get your child out and what to do then), Random House 1972. Berg I., Education and Jobs: The Great Training Robbery, Praeger 1970, referat. Berg L., Look at Kids, Penguin 1972. Dennison G., The Lives of Children, Random House 1969, Boynton/Cook 1999. *

Bibliograﬁę w wydaniu polskim uzupełniono o informacje o nowszych wydaniach – przyp. tłum.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 295

2007-08-31 14:54:11

296

Wybrana bibliograﬁa

Dillon J., Personal Teaching, Merrill 1971. Fader D., McNeill E., Hooked on Books, Berkeley Press 1968. Goodman P., Compulsory Miseducation, Vintage 1962. Goodman P., Growing Up Absurd, Vintage 1956. Hapgood D., Diplomaism, Donald Brown 1971. Hawkins F., The Logic of Action, Pantheon 1974. Herndon J., How to Survive in Your Native Land, Simon & Schuster 1970, Bantam 1971, Boynton/Cook 1997. Herndon J., The Way It Spozed to Be, Simon & Schuster 1968, Boynton/ Cook 1997. Illich I., Deschooling Society, Harper & Row 1970, Marion Boyars Publishers 1999. Illich I., Celebration of Awareness, Doubleday 1970, Marion Boyars Publishers 2001. Illich I., Tools for Conviviality, Harper & Row 1973, Heyday 1989. Illich I., Energy and Equity, Calder & Boyars Ltd., London 1974, Perennial, Marion Boyars Publishers 2001. Kohl H., Math, Writing and Games, Vintage 1974. Kohl H., Reading: How To, Dutton 1973, Boynton/Cook 1998. Macrorie K., A Vulnerable Teacher, Hayden 1974. Macrorie K., Writing to Be Read, Hayden 1971, Boynton/Cook 1986. Macrorie K., Uptaught, Hayden 1970, Boynton/Cook 1996. Lopate P., Being with Children, Doubleday 1975, Poseidon 1989. Pearse I., Crocker L., The Peckham Experiment: A Study of the Living Structure of Society, Geo. Allen & Unwin Ltd., London 1943, Scottish Academic Press 1985. Reimer E., School is Dead, Doubleday 1971, Doubleday 2000. Schrag P., Divoky D., The Myth of the Hyperactive Child, Pantheon 1975. Stallibrass A., The Self-Respecting Child, Thames and Hudson, London 1974, Da Capo 1989.

Pokrewne problemy społeczne Jacobs J., The Death and Life of Great American Cities, Vintage, Random House 2002.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 296

2007-08-31 14:54:11

Wybrana bibliograﬁa

297

Scott R., Muscle and Blood, Doubleday 1974. Taylor E., Richer by Asia, Houghton Miﬄin 1964. Terkel S., Working, Pantheon 1974, New Press 1997.

Rozwój i psychologia człowieka Fromm E., Escape from Freedom, Avon 1941, Owl Books 1994. Fromm E., The Sane Society, Avon, Routledge 2003. Laing R. D., The Politics of Experience, Ballantine 1967, Pantheon 1983. Laing R. D., The Divided Self, Penguin 1965, Routledge 1998. Laing R. D., Self and Others, Pantheon 1970, Routledge 1998. Maslow A., Toward a Psychology of Being, Insight (van Nostrand), Wiley 1998. Maslow A., The Father Reaches of Human Nature, Viking 1971, Penguin 1993. May R., Man’s Search for Himself, Signet 1967, Souvenir Press 1982. Milgram S., Obedience to Authority, Harper & Row 1974, Harper Perennial 2004. Van den Berg J. H., The Changing Nature of Man, Delta 1975.

Filmy Hughes P., We Have to Call It School. Film o małej duńskiej wolnej szkole, komentarz po angielsku. 16 mm, czarno-biały. Gorąco polecane. Więcej informacji: Holt Associates, Boston. (617) 261-3920. Wiseman F., High School; Law and Order; The Cool World; Hospital; Basic Training; Essene; Juvenile Court; Primate; Welfare. Zipporah Films, 54 Lewis Wharf, Boston, Mass. (617) 742-6680.

Inne źródła informacji Beacon Hill Free School 315 Cambridge St.; Boston, Mass. 02114. The Learning Exchange P.O. Box 920, Evanston, Ill. 60204.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 297

2007-08-31 14:54:11

298

Wybrana bibliograﬁa

Manas P.O. Box 32112, El Sereno Sta., Los Angeles, CA 90032. Przedruki na temat przymusu szkolnego. „Mother Earth News” 105 Stoney Mtn. Rd., Hendersonville, N.C. 28739, www.motherearthnews. com. New Schools Exchange Pettigrew, ARK 72752. (501) 677-2300. Informacja na temat nowych i alternatywnych szkół, wymiana wiedzy na temat wszystkich aspektów alternatywnej edukacji. Publikuje katalog szkół alternatywnych wraz z dodatkami. Dobre źródło informacji. W biuletynie wymieniane są źródła informacji i publikacje na temat edukacji z całego kraju. „Observations from the Treadmill” Mort Yanow, ed. RFD I, Union, ME 04862. Nieregularnik na temat edukacji i zmian społecznych. Playgrounds Informacja na temat „przygodowych placów zabaw” [adventure playgrounds]. Lynn Converse, 25 Monument St., Charlestown, MA 02129.

Wydania polskie Fromm E., Ucieczka od wolności, przeł. O. Ziemilska, A. Ziemilski, Czytelnik, Warszawa 2005. Illich I., Społeczeństwo bez szkoły, przeł. F. Ciemna, przedmową opatrzył B. Suchodolski, PIW, Warszawa 1976. Illich I., Celebrowanie świadomości, przeł. A. Gomola, Rebis, Poznań 1994. Laing R. D., Polityka doświadczenia. Rajski ptak, przeł. A. Grzybek, KR, Warszawa 1996. Laing R. D., „Ja” i inni, przeł. B. Mizia, Rebis, Poznań 1999. Laing R. D., Podzielone „ja”, przeł. M. Karpiński, Rebis, Poznań 2004. Maslow A. H., W stronę psychologii istnienia, przeł. I. Wyrzykowska, Rebis, Poznań 2004.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 298

2007-08-31 14:54:11

O autorze John Caldwell Holt (1923–1985) był amerykańskim pisarzem, nauczycielem i wykładowcą, przez wiele lat jedną z głównych postaci reformy systemu edukacji, a następnie jednym z najbardziej znanych propagatorów nauczania domowego (homeschooling). W latach pięćdziesiątych John Holt rozpoczął pracę jako nauczyciel klas piątych w prywatnych szkołach w Colorado i Massachusetts. Notatki z jedenastu lat pracy pozwoliły mu na napisanie jego pierwszej, niezwykle wówczas kontrowersyjnej, a jednocześnie do dziś najpopularniejszej, książki How Children Fail (Klęska dzieci), opublikowanej w 1964 roku i przetłumaczonej do dziś na 14 języków. Holt dostrzegł, że główną przyczyną akademickich niepowodzeń dzieci są wywoływany przez szkoły strach przed porażką, blokujący jakikolwiek proces uczenia się, i stopniowo kształtowana w dzieciach skłonność do poszukiwania odpowiedzi nagradzanych przez nauczycieli. Początkowo Holt nie dążył do odrzucenia instytucjonalnego systemu edukacji, lecz jedynie do jego zreformowania, z czasem jednak ocenił, że zrewolucjonizowanie szkół tak, by stały się bardziej przyjazne dzieciom, nie jest możliwe w istniejącym systemie społecznym. W książce Zamiast edukacji, wydanej w 1976 roku, po raz pierwszy wezwał do stworzenia dzieciom warunków do uniknięcia systemu przymusowego szkolnictwa. W 1977 roku założył ukazujący się do 2001 roku biuletyn „Growing Without Schooling” („Wzrastanie bez Szkoły”), umożliwiający wymianę doświadczeń rodzicom uczącym swoje dzieci w domu, poza oﬁcjalnym systemem edukacji. Holt wierzył w to, że dzieci nie muszą być zmuszane do uczenia się, chcą się uczyć i będą się uczyć w naturalny sposób, jeśli zostaną im stworzone odpowiednie warunki i jeśli pozostawi się im wolność wyboru przedmiotu działania. „Uczenie się nie jest efektem nauczania. Uczenie się jest efektem działania podejmowanego przez tego, który się uczy” – to chyba jedne z najbardziej znanych słów Holta.

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 299

2007-08-31 14:54:12

300

O autorze

Do swojej śmierci w wieku 62 lat napisał dziesięć książek, w tym How Children Learn (Jak dzieci się uczą) i Learning All the Time (Ucząc się cały czas), opisujące mechanizmy uczenia się dzieci, oraz najbardziej chyba radykalną Escape from Childhood (Ucieczka od dzieciństwa). Dorota Konowrocka

Konowrocka-30sierpnia 2007.indd 300

2007-08-31 14:54:12