Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 1
2010-08-18 10:25:51
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 2
2010-08-18 10:25:52
Aleksandra Zawiślak
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
Kraków 2010
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 3
2010-08-18 10:25:52
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
Recenzent: dr hab. Jacek J. Błeszyński prof. UMK i WSEZ w Łodzi
Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7587-497-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 4
2010-08-18 10:25:52
Spis treści Wstęp .................................................................................
7
Rozdział 1 Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki Istota pedagogiki specjalnej ......................................................................... Status teoretyczny pedagogiki specjalnej jako nauki .................................... Terminologia w pedagogice specjalnej ........................................................ Podstawowe pojęcia związane z pedagogiką specjalną ................................. Zapamiętaj ................................................................................................... Poćwicz ...................................................................................................... Przeczytaj ...................................................................................................
9 14 23 26 32 33 34
Rozdział 2 Systematyka w pedagogice specjalnej Przegląd dotychczasowych stanowisk .......................................................... Współcześnie wyróżniane subdyscypliny pedagogiki specjalnej .................. Zapamiętaj ................................................................................................... Poćwicz ...................................................................................................... Przeczytaj ....................................................................................................
37 42 57 57 58
Rozdział 3 Pedagogika specjalna w perspektywie historycznej Stosunek społeczeństw do osób niepełnosprawnych na przestrzeni dziejów ................................................................................. Tradycje polskiej pedagogiki specjalnej ....................................................... Zapamiętaj ................................................................................................... Poćwicz ....................................................................................................... Przeczytaj ....................................................................................................
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 5
59 62 81 83 84
2010-08-18 10:25:53
6
Spis treści
Rozdział 4 Kształcenie specjalne Istota kształcenia specjalnego ...................................................................... 85 Specjalne potrzeby edukacyjne ..................................................................... 87 Problematyka diagnozy pedagogicznej ........................................................ 89 Cele i zadania kształcenia specjalnego ........................................................ 93 Współczesne przemiany kształcenia specjalnego ......................................... 96 Kierunki oddziaływań rehabilitacyjnych ...................................................... 102 Działania terapeutyczne ............................................................................... 107 Zapamiętaj ................................................................................................... 114 Poćwicz ...................................................................................................... 115 Przeczytaj ................................................................................................... 116 Rozdział 5 Człowiek z niepełnosprawnością Pojęcie niepełnosprawności ......................................................................... 117 Proces przystosowywania się do niepełnosprawności ................................... 122 Złożona sytuacja człowieka z niepełnosprawnością ..................................... 126 Zapamiętaj ................................................................................................... 132 Poćwicz ....................................................................................................... 133 Przeczytaj .................................................................................................... 134 Bibliografia ........................................................................ 135 Spis tabel i schematów .................................................. 143 Aneks .................................................................................. 145
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 6
2010-08-18 10:25:53
Wstęp Niniejsza książka została napisana z myślą o tych wszystkich, którzy chcieliby zapoznać się z podstawami wiedzy o pedagogice specjalnej. Dziedzina ta, będąca znaczącym elementem nauk pedagogicznych, posiada długą tradycję i bogaty dorobek. Jednocześnie jest gałęzią dynamicznie się rozwijającą, o szerokich perspektywach. W życiu współczesnym obserwujemy nieodwracalne zjawisko włączania osób niepełnosprawnych w nurt normalnego życia. Społeczeństwo staje się coraz bardziej otwarte. Nikt już nie neguje prawa tych osób do samostanowienia i niezależnego życia. Szczególnie cieszą zmiany, które dokonują się w rzeczywistości oświatowej. Te pozytywne zjawiska muszą iść w parze z przemianami świadomości ludzkiej. Obecnie każdemu pedagogowi niezbędna jest wiedza z zakresu wychowania dzieci, młodzieży i osób dorosłych z niepełnosprawnościami, gdyż spotka się z tymi problemami w swojej pracy pedagogicznej. Konieczne staje się przygotowanie z tej dziedziny już w toku studiów, a później także w trakcie dokształcania się. Ideą napisania tej książki było wyjście naprzeciw tym potrzebom. Publikacja ma charakter propedeutyczny i przedstawia najważniejsze zagadnienia w sposób jasny, ale i syntetyczny. Starano się uwzględniać dorobek pedagogiki specjalnej oraz prezentować zagadnienia w ujęciach najnowszych. Publikacja jest wynikiem poszukiwania przez autorkę własnej koncepcji pedagogiki specjalnej. Spośród bogactwa dorobku teoretycznego pedagogiki specjalnej dokonano wyboru najważniejszych zagadnień. Starano się zainteresować czytelnika tymi problemami, aby później z chęcią sięgnął po literaturę bardziej zaawansowaną. Praca przybliża wiadomości podstawowe dotyczące tożsamości pedagogiki specjalnej jako nauki, zapoznaje z najlepszymi wzorami z przeszłości, zawiera elementarne informacje dotyczące praktyki pedagogicznej oraz ukazuje specyficznie skomplikowaną sytuację człowieka niepełnosprawnego. Starano się zwracać uwagę czytelnika na zagadnienia kluczowe, stosując niejednokrotnie graficzne formy prezentacji treści. Schematy i tabele mają często charakter podsumowujący dane zagadnienie. Tekst wzbogacono o bloki uzupełniające wiedzę odbiorcy, których zadaniem jest rozszerzenie horyzontów myślowych i wzbudzenie refleksji. Czytelnik znajdzie również w treści książki wiele ciekawostek, które powinny urozmaicić lekturę oraz ćwiczenia mobilizujące do aktywności własnej.
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 7
2010-08-18 10:25:53
8
Wstęp
Autorka ma nadzieję na zainteresowanie czytelników zagadnieniami teorii i praktyki tej fascynującej dziedziny wiedzy. Marzeniem jej jest, aby książka ta spełniła swoje zadanie, stając się dla jej adresatów pierwszym krokiem do przygody z pedagogiką specjalną. Bydgoszcz, lipiec 2009 Aleksandra Zawiślak
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 8
2010-08-18 10:25:53
Rozdział
1 Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki Istota pedagogiki specjalnej
Pedagogika specjalna posiada wśród nauk pedagogicznych ugruntowaną pozycję oraz niekwestionowany dorobek. Najczęściej określa się ją jako wyspecjalizowany dział pedagogiki ogólnej lub naukę szczegółową pedagogiki, będącą teorią i praktyką wychowania jednostek z odchyleniami od normy. Z racji swego usytuowania w pedagogice jest jednocześnie częścią nauk społecznych (schemat 1). Schemat 1. Miejsce pedagogiki specjalnej w systemie nauk Nauki społeczne Nauki pedagogiczne
Pedagogika ogólna Pedagogika specjalna
Źródło: opracowanie własne.
Jest to dyscyplina naukowa wyrosła na wielowiekowych tradycjach praktycznych, sięgających czasów najdawniejszych, o czym świadczyć mogą liczące ponad
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 9
2010-08-18 10:25:53
10
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
3000 lat zapisy dotyczące sposobów postępowania z dziećmi upośledzonymi, znalezione na papirusach egipskich czy glinianych i kamiennych tablicach Sumerów i Etrusków. Jednak myśl teoretyczna jest stosunkowo młoda, a formułowana była dopiero od XIX wieku. Możemy też mówić o wyodrębnieniu się w tamtym czasie pedagogiki specjalnej jako zintegrowanej nauki stanowiącej wspólną nadbudowę dla poszczególnych subdyscyplin (Sowa, 1997; Kosakowski, 1996). Jako punkt zwrotny w historii pedagogiki specjalnej wymienia się rok 1861, kiedy ukazał się pierwszy zwarty zarys teoretyczny autorstwa Deinhardta i Georgensa Pedagogika lecznicza ze szczególnym uwzględnieniem idiotyzmu i zakładów dla idiotów. Praca ta zawierała 12 odczytów na temat pedagogiki leczniczej, jej genezy, podstawowych pojęć i zasad oraz postulowała wydzielenie tej nowej nauki jako samodzielnej dyscypliny. Silne związanie przez autorów pedagogiki leczniczej z naukami medycznymi spowodowało, iż dopiero w połowie XX wieku uznano powszechnie bliższe związki pedagogiki specjalnej z naukami pedagogicznymi (Gasik, 1990a, s. 214; Lipkowski, 1996, s. 572). Współcześnie formułowane definicje wyjaśniają zakres problematyki, którą zajmuje się pedagogika specjalna. Tabela 1. Przegląd definicji pedagogiki specjalnej Autor
Definicja
Kazimierz Kirejczyk
„Pedagogika specjalna wyodrębniona z pedagogiki ogólnej jest nauką o wychowaniu i nauczaniu osób ujemnie lub dodatnio odchylonych od normy w tym stopniu, iż wymagają one specjalnego postępowania, w celu zapewnienia im optymalnego, dostępnego dla nich fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju” (Kirejczyk, 1981, s. 158).
Otton Lipkowski
„Pedagogika specjalna, jako dział pedagogiki w jej najszerszym znaczeniu, ogranicza się do wychowania jednostek odbiegających od normy i z zaburzeniami, które bez specjalnej pomocy nie mogłyby osiągnąć poziomu rozwoju i przystosowania do zadań społecznych i zawodowych leżących w zakresie ich możliwości. Pedagogika specjalna to więc teoria i praktyka wychowania jednostek upośledzonych” (Lipkowski, 1996, s. 572).
Władysław Dykcik
„Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń” (Dykcik, 1997d, s. 13).
Józef Sowa
„Pedagogika specjalna jest to nauka o nauczaniu i wychowaniu jednostek niepełnosprawnych, odbiegających od normy psychicznej lub fizycznej” (Sowa, 1997, s. 17).
Zofia Sękowska
„Pedagogika specjalna jest dyscypliną zajmującą się osobami obarczonymi niepełnosprawnością oraz ich rehabilitacją, a także osobami niedostosowanymi społecznie i ich resocjalizacją” (Sękowska, 2001, s. 13).
Źródło: opracowanie własne.
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 10
2010-08-18 10:25:53
Rozdział 1. Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki
11
Powyższy krótki przegląd uświadamia, że formułowane są zbliżone definicje, w których zazwyczaj podkreśla się związki z pedagogiką ogólną oraz uwypukla specjalną działalność charakterystyczną dla tej subdyscypliny. Wszystkie definicje zawężają też podmiot działań pedagogiki specjalnej do osób „nietypowych”. Zauważyć można, iż stosuje się tutaj wymiennie wiele określeń i jak na razie dalecy jesteśmy jeszcze od ujednolicenia terminologii. Jak wyjaśnia Dykcik, Zakres oddziaływania pedagogów specjalnych tradycyjnie dotyczył osób określanych jako „upośledzony”, „opóźniony”, „niedorozwinięty”, „niedostosowany”, „zaniedbany”, „specjalnej troski” lub ich specyficznych właściwości rozwojowo-wychowawczych kwalifikowanych jako „utrudnienia”, „braki”, „dolegliwości”, „uszkodzenia”, „mikrodefekty”, „dysfunkcje”, „dysharmonie”, „dewiacje”, „zagrożenia” itp. (1997d, s. 20).
Po przeanalizowaniu obecnego dorobku pedagogiki specjalnej możliwe jest sformułowanie definicji, która odnosiłaby się do współczesnych ujęć problematyki tej dziedziny. Zgodnie z tym myśleniem pedagogika specjalna jest nauką pedagogiczną zajmującą się szeroko pojętą działalnością wychowawczą w odniesieniu do dzieci, młodzieży i osób dorosłych posiadających specjalne potrzeby edukacyjne, których zaspokajanie uzasadnione jest równymi prawami tych osób do edukacji i rehabilitacji. Takie ujęcie zwraca uwagę na pedagogiczny charakter tej dyscypliny wiedzy, odnosząc się do potrzeb edukacyjnych. W rozdziale czwartym zawarto szersze informacje o pojęciu specjalnych potrzeb edukacyjnych. W celu zobrazowania zakresu pedagogiki specjalnej literatura odwołuje się często do pojęcia normy zazwyczaj rozumianej jako: – powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania; – zgodność z przyjętymi wzorami, nastawieniami, konwencjami, oczekiwaniami czy przepisami; – synonim wyrażenia „zdrowy psychicznie” w odniesieniu do człowieka (Sowa, 1984; Dykcik, 1997d). W tym ujęciu jednostki będące podmiotem pedagogiki specjalnej to te, które nie spełniają kryteriów tzw. normalności (schemat 2). Schemat 2. Podmiot pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem kryterium normy
Jednostki powyżej normy NORMA
Pedagogika specjalna
Jednostki poniżej normy
Źródło: Dykcik, 1997d, s. 21 – po uproszczeniu.
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 11
2010-08-18 10:25:53
12
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
Należy jednak pamiętać, iż odwoływanie się do powyższego kryterium obarczone jest wieloma ograniczeniami, gdyż norma zależna jest od szeregu czynników, takich jak: poziom oświaty i kultury, stopień rozwoju społecznego i ekonomicznego, postęp w zakresie nauki i techniki, tradycja itp. Mogą istnieć różnice w interpretacji zachowania jednostki w zależności od kręgu kulturowego czy środowiskowego. Na przykład jednostka społecznie niedostosowana w środowisku zdemoralizowanym jest traktowana jako normalna, gdyż postępowanie jej nie odbiega od uznanych w tych kręgach norm zwyczajowych i obyczajowych (Lipkowski, 1996, s. 573). Z tego powodu w przeszłości wielu teoretyków wyjaśniało, kto jest podmiotem oddziaływań pedagogiki specjalnej. Na przykład Hulek pisał, iż obejmuje ona: – dzieci, które wskutek złego stanu zdrowia, uszkodzenia lub braku analizatorów zmysłowych bądź narządów ruchu, albo też wskutek niewydolności mózgu, wymagają specyficznych metod wychowania, terapii i nauczania; – młodzież nieprzystosowaną społecznie i wymagającą specyficznych metod resocjalizacji; – dorosłych, potrzebujących rehabilitacji (1969). Sękowska natomiast uznawała, iż osoby będące przedmiotem i podmiotem pedagogiki specjalnej można podzielić najogólniej na: – mające trudności w poznawaniu świata i komunikowaniu się z nim wskutek braku lub uszkodzenia analizatorów zmysłowych; – te, u których procesy poznawcze przebiegają w sposób nieprawidłowy, wskutek czego mają nieadekwatny do rzeczywistości obraz poznawczy, ograniczoną zdolność rozumowania i są poniżej normy, mają utrudnione przystosowanie do życia i pracy; – mające z powodu uszkodzenia narządów ruchu lub przewlekłej choroby ograniczoną zdolność do działania, do ekspresji, do aktywnego udziału w życiu społecznym; – wymagające resocjalizacji niedostosowane społecznie, wskutek zaniedbań i błędów wychowawczych rodziców i szkoły, prowadzących do konfliktu z normami obyczajowymi i prawnymi; – znacznie przekraczające poziom normy inteligencji i zdolności, potrzebujące stymulacji i ukierunkowania kształcenia (2001, s. 26). Współcześnie jednak, ze względu na wkraczanie pedagogiki specjalnej na nowe tereny badawcze podmiot określa się bardziej ogólnie. Można przyjąć, iż są to osoby ze wszystkimi rodzajami niepełnosprawności, w każdej sferze (somatycznej, fizycznej, psychicznej i społecznej), z różnych przyczyn (dziedziczne, wrodzone, nabyte), oraz wybitnie zdolne i uzdolnione, we wszystkich przedziałach wieku, od urodzenia aż do późnej starości, oraz z różnych środowisk i sytuacji życiowych, od osób przebywających w domach rodzinnych, instytucjach ogólnodostępnych, w placówkach o zróżnicowanych formach integracji po formy segregacyjne (Hulek, 1982; Sowa, 1997).
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 12
2010-08-18 10:25:53
Rozdział 1. Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki
13
Z kolei przedmiot pedagogiki specjalnej określany jest najczęściej jako proces rehabilitacji i resocjalizacji osób niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie. Jest to szerokie spektrum zagadnień związanych z funkcjonowaniem człowieka upośledzonego, skupiające się na pięciu kluczowych zakresach: etiologii, fenomenologii, profilaktyce, terapii wychowawczej, przystosowaniu do życia oraz integracji społecznej (Sękowska, 2001). Trzeba jednak zauważyć, iż w wyniku współczesnych zmian, kiedy podejścia typu medyczno-klinicznego coraz częściej zastępowane są rozwojowymi i społecznymi, następuje również przemiana w zagadnieniach podejmowanych przez badaczy. Obecnie znacznie mniejszą uwagę poświęca się przyczynom czy objawom niepełnosprawności na rzecz następstw i konsekwencji dla człowieka oraz środków zaradczych niwelujących lub łagodzących stany patologiczne. Powyższy krótki wstęp uświadamia, iż pedagogika specjalna jest dyscypliną pedagogiczną ukierunkowaną na jednostki z odchyleniami od normy, a jej obszerna problematyka wychodzi naprzeciw ważkim problemom życiowym tych osób. Interesujące będzie zapoznanie się z jej obliczem teoretycznym.
BLOK ROZSZERZAJĄCY „Odniesieniem dla normy i odchylenia byłyby zdrowie i choroba. Już tutaj jawi się jednakże trudność w odróżnieniu obydwu od siebie. Nie oznacza to jednak, jakoby należało całkowicie zrezygnować z pojęcia normy i z samych norm. Możemy wyróżnić: – normy statystyczne; – normy biologiczne; – normy społeczne; – normy etyczne. Normy statystyczne są zależne od mierzalności określonych kryteriów (danych określonej populacji). Podstawę obliczeń stanowi rozkład normalny, który można przedstawić graficznie jako krzywą Gaussa. Normę spełnia wówczas to, co znajduje się w obrębie wartości średniej lub przeciętnej. Za niespełniające normy (anormalne) uchodzi to, co leży poniżej (subnormalne) lub powyżej wartości średniej. Stosując metody matematyczne, wyliczamy wielkość odchylenia (odchylenie standardowe). Normy biologiczne są normami funkcjonalnymi. Ich obecność niekoniecznie musi się pokrywać z rozkładem normalnym w obrębie określonej populacji. Odnoszą się one do funkcjonalności organizmu bądź organu […] Punktem odniesienia jest funkcjonowanie odpowiadające celom i zadaniom organizmu, czyli stan, który jest do niego stosowany. Normy społeczne są określane przez konwencje, oczekiwania, przepisy ustawy lub przez inną kategoryzację określonych sposobów zachowania w danej grupie. Za istotne odchylenie od normy uchodzi, przykładowo przestępczość. Normy społeczne – w prze-
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 13
2010-08-18 10:25:53
14
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
ciwieństwie do norm biologicznych (fizycznych) – najbardziej zależą od decyzji subiektywnych, dlatego też w najwyższym stopniu grozi im to, że zrodzą się wokół nich kontrowersje. Normy etyczne w węższym znaczeniu określają to, co powinno być […] Obliczalność (nie: możliwość uzasadnienia!) jest tutaj wykluczona, gdyż chodzi o normy subiektywne i jakościowe. Normy etyczne albo tak zwane wartości są istotne szczególnie dla pedagogicznego wyznaczania celów i działalności wychowawczej. Normy biologiczne, podobnie jak społeczne, okazują się normami wartościującymi. […] Zaburzenia uchodzą ogólnie za odchylenia obniżające wartość. Problem stosowanych w społeczeństwie norm nie polega na normach samych w sobie, lecz na obchodzeniu się z nimi. Co się zaś tyczy traktowania norm statystycznych, należy tak samo brać pod uwagę określone miary. Ważne jest, na przykład, aby wiedzieć, że każda definicja normalności powinna być uznawana za specyficznie powszechnie obowiązującą i stałą. Oznacza to, że wszystkie jednostki, których dotyczy określona (zdefiniowana) norma, należy uznać za »normalne«, to zaś odnosi się tylko do określonej grupy jednostek. […] Znaczy to, że takie standardy nie mogą się zmieniać w zależności od czasu, miejsca czy innych warunków. Wraz z tym rodzą się problemy, gdy pierwotne grupy odniesienia czy standardy zostają rozszerzone i przeniesione na inne, na przykład ulegają uogólnieniu, obejmując całą osobę. Dlatego kryterium normalności należy stosować z największą ostrożnością. W obszarze społecznym ma ono bardzo ograniczoną ważność, wywołuje też raczej nieporozumienia i powoduje fałszywe interpretacje, a nawet szkody. Na nowo i niebezpośrednio wprowadzone zostało pojęcie normalności w dziedzinie pracy z upośledzonymi za sprawą terminu »normalizacja«. Zawarte jest w tym zadanie społeczne i polityczne (norma idealna), odnoszące się do tego, że wspólne życie z ludźmi, u których wystąpiło jakieś upośledzenie lub inne odchylenie, powinno uchodzić za część normalnego zadania społeczeństwa. Bycie upośledzonym to też normalne zjawisko społeczne”. (Speck, 2005, s. 202–204)
Status teoretyczny pedagogiki specjalnej jako nauki Teoretyczny status pedagogiki specjalnej jest konsekwencją faktu, iż jest to dyscyplina pedagogiczna, w związku z tym jej naukowe oblicze jest tożsame z innymi naukami pedagogicznymi, chociaż jednocześnie posiada ona swoją specyficzną odrębność. Ze względu na zainteresowanie człowiekiem jako istotą podlegającą wszystkim prawom charakterystycznym dla grup ludzkich należy do nauk społecznych. Jednocześnie jest niewątpliwie nauką humanistyczną, dla której najważniejszą kwestią jest „uczłowieczenie jednostki ludzkiej” poprzez realizację postulatów pedagogiki i psychologii humanistycznej zawartych w hasłach samourzeczywistnienia, auto-
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 14
2010-08-18 10:25:53
Rozdział 1. Tożsamość pedagogiki specjalnej jako nauki
15
nomii, intersubiektywnego charakteru emocji, orientacji na cel i sens własnego życia, holistycznej wizji człowieka czy samowychowania (Milerski, Śliwerski, 2000, s. 150). Model człowieka przyjmowany we współczesnej pedagogice specjalnej odpowiada tej humanistycznej wizji, gdyż postrzega się go jako jednostkę nastawioną na rozwój i samodoskonalenie, bez względu na jej uszkodzenia i ograniczenia. Zakłada się w działaniach daleko idący optymizm pedagogiczny, w którym uznaje się, iż granice osiągnięć osób niepełnosprawnych nie są do końca zbadane (Dykcik, 2002). Kosakowski podkreśla, że podmiotowość jest celem i drogą i „narzuca się [...] z samej istoty niepełnosprawności ludzkiej i specyfiki pedagogiki specjalnej jako dziedziny” (1996, s. 102). Pedagogika specjalna jest również niewątpliwie nauką stosowaną. Jej teoretyczno-praktyczny charakter uwidoczni się, jeżeli przeanalizujemy za Kirejczykiem zadania, które realizuje jako nauka: – gromadzenie wiedzy i jej rzetelny opis; – uogólnianie tej wiedzy, ustalanie i wyjaśnianie związków (praw i zależności), a następnie formułowanie wniosków do procesu wychowania specjalnego; – ciągła weryfikacja (kontrola i ocena) pojęć; – dostarczanie praktykom dyrektyw prakseologicznych w zakresie nauczania i wychowania specjalnego (1981, s. 148–149). Pedagogika specjalna dąży równocześnie do budowania teorii oraz dostarcza praktyce popartych naukowo wskazań do pracy. Informacje te przybierają najczęściej formę praw (prawidłowości) typu podstawowego, np. prawidłowości zmiany postaw młodzieży niedostosowanej społecznie czy działanie mechanizmów motywacyjnych dzieci upośledzonych umysłowo. Zestawy tych praw, ujętych w postaci ogólnych norm i wskazań wychowawczych, określa się mianem zasad (Sowa, 1997, s. 221).
Należy pamiętać, że pedagogika specjalna wyrosła na bazie praktycznych działań, miała i nadal ma ścisły związek z rzeczywistością edukacyjną oraz jest dziedziną o wybitnie pragmatycznym nastawieniu. Dykcik podkreśla, że Jednym z zasadniczych kryteriów wyboru orientacji naukowych pedagogów specjalnych jest pragmatyzm, jako idea, postulat praktycznego sposobu myślenia i działania, wykorzystywania metody krytycznego, życiowego rozsądku i nauk doświadczalnych, gdyż właśnie one potwierdzały prawdziwość wykorzystywanych twierdzeń, hipotez i teorii oraz uzależniały od ich praktycznych zastosowań lub oczekiwanych efektów (2002, s. 33).
Inną charakterystyczną rysą pedagogiki specjalnej jest jej interdyscyplinarność. Współcześnie wiele nauk interesuje się człowiekiem odchylonym od normy, co daje szansę na kompleksowe i holistyczne rozwiązywanie jego problemów. Dziedziny te często współpracują ze sobą w ramach tzw. studiów nad niepełnosprawnością. Pedagogika specjalna najsilniejsze związki ma z medycyną, psychologią, socjologią,
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 15
2010-08-18 10:25:53
16
Wybrane zagadnienia z pedagogiki specjalnej
prawem i techniką, a słabsze – z szeregiem innych nauk. Wykorzystuje postęp w tych dziedzinach do realizacji własnych celów, dzięki czemu sama również się rozwija. Na przykład skonstruowanie stymulatorów mowy dało szansę wzbogacenia procesu dydaktycznego, lecz wymusiło konieczność metodycznego opracowania zagadnienia, natomiast rozwój psychologicznych narzędzi diagnostycznych umożliwił rozróżnienie autyzmu od upośledzenia umysłowego, co z kolei spowodowało wyodrębnienie się nowej subdyscypliny w pedagogice specjalnej. Tabela 2 prezentuje powiązania między pedagogiką specjalną a naukami pokrewnymi. Tabela 2. Pedagogika specjalna a nauki współpracujące Nauki medyczne Dziedziny najbliższe pedagogice specjalnej
genetyka, fizjologia, anatomia, farmakologia, biochemia, psychiatria, pediatria, neurologia
Płaszczyzny współpracy
diagnoza i klasyfikacja uszkodzeń odróżnianie stanów patologicznych od normy ustalanie przyczyn i stopnia utraty zdrowia wskazywanie możliwości i drogi rozwoju leczenie chorób rehabilitacja medyczna wskazówki do edukacji specjalne środki pomocnicze (np. protezy)
Przykłady
badania prenatalne, chirurgia plastyczna, farmakologia, lokalizacja uszkodzenia w CUN, stymulatory Nauki psychologiczne
Dziedziny najbliższe pedagogice specjalnej
psychologia kliniczna, psychologia rozwojowa, psychologia odchyleń od normy, psychologia rehabilitacyjna, psychopatologia
Płaszczyzny współpracy
ustalanie możliwości rozwojowych diagnoza i jej weryfikacja kwalifikacja terapia psychologiczna analiza skuteczności metod rehabilitacyjnych
Przykłady
wyróżnienie stopni upośledzenia umysłowego, psychoterapia Nauki socjologiczne
Dziedziny najbliższe pedagogice specjalnej
socjopatologia, socjologia wychowania
Płaszczyzny współpracy
opieka i pomoc społeczna społeczne skutki niepełnosprawności postawy społeczne wobec niepełnosprawności środowiskowe czynniki zaburzeń i odchyleń przyczyny i przejawy dewiacji społecznych wsparcie społeczne profilaktyka społeczna organizacje społeczne instytucje wspierające proces rehabilitacji
Przykłady
domy pomocy społecznej, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, rodzina
Zawislak_Wybrane zagadn..indd 16
2010-08-18 10:25:53