Iluzje - interpretacje - iluminacje by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Iluzje – Interpretacje – Iluminacje O przekazie telewizyjnym – badacze i gimnazjaliści

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i1 1

2007-12-14 10:23:00

ZieliĹ&#x201E;ska_Iluzje_interpretacje.i2 2

2007-12-14 10:23:00

Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze

Daria Zielińska-Pękał

Iluzje – Interpretacje – Iluminacje O przekazie telewizyjnym – badacze i gimnazjaliści

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i3 3

2007-12-14 10:23:00

Recenzent: prof. dr hab. Tomasz Szkudlarek

Korekta: Zuzanna Bochenek Urszula Lisowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-7308-803-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i4 4

2007-12-14 10:23:00

Spis treści Opowiastka z życia pedagoga szkolnego 1) ............................................. 9 Opowiastka z życia pedagoga szkolnego 2) ............................................. 10 Wstęp ..................................................................................................... 11 Rozdział pierwszy Od telewizora do telewizji ...................................................................... 17 Ewolucje poglądów na temat społecznej roli mediów .......................... 17 Odtwarzający i kreujący charakter mediów ......................................... 21 Między misją a komercją .................................................................... 30 Rozdział drugi Teorie mediów i komunikowania masowego .......................................... 43 Analiza mediów w poglądach szkoły frankfurckiej ............................... 43 Przekaz telewizyjny w teorii krytycznej ......................................... 44 Przekaz telewizyjny w krytycznej teorii ekonomiczno-politycznej .... 49 Kultura popularna a strukturalizm i semiologia .................................. 51 Media w poglądach postmodernistów kulturowych ............................ 56 Media w koncepcji „neoplemiennej wspólnoty” ................................. 58 Przekaz telewizyjny w teorii interakcjonizmu symbolicznego .............. 65 Interakcja pomiędzy nadawcą a odbiorcą przekazów telewizyjnych ............................................................... 70 Symbol w przekazie telewizyjnym ................................................. 77 Gra jako rodzaj interakcji ............................................................. 81

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i5 5

2007-12-14 10:23:00

 Spis treści Odbiorca w aspekcie teorii komunikowania masowego ..................... 86 Ogólna charakterystyka publiczności telewizyjnej ....................... 88 Charakterystyka odbiorcy-gimnazjalisty ..................................... 97 Rozdział trzeci Podstawy metodologiczne badań przekazu telewizyjnego ...................... 101 Dotychczasowe badania nad odbiorem przekazu telewizyjnego.......... 101 Ogólne założenia badań empirycznych .............................................. 115 Badania nad przekazem telewizyjnym – hermeneutyczna analiza programu ................................................. 120 Badania nad odbiorem przekazu telewizyjnego – jakościowa analiza treści ................................................................. 134 Rozdział czwarty Jawne i ukryte programy typowych form przekazu telewizyjnego .......... 141 Typowe formy przekazu telewizyjnego .............................................. 141 Jawna i ukryta warstwa poszczególnych gier z telewidzami ................ 151 Typ I – Wszechwiedzący Kowalski ............................................... 154 Odmiana – Mózg audiotele ................................................. 156 Typ II – Seria(le) ........................................................................ 158 Odmiana – Na wesoło ......................................................... 160 Typ III – Zabawa w reżysera ....................................................... 161 Typ IV – Z życia wzięte .............................................................. 163 Typ V – Z człowiekiem wśród kamer ............................................ 165 Typ VI – Słowne szarady ............................................................. 167 Rozdział piąty Rodzaje odbioru przekazów telewizyjnych przez młodzież gimnazjalną ................................................................... 173 Odbiór bezreﬂeksyjny – nieidentyﬁkujący ukrytych przekazów telewizyjnych .................................................................................... 175

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i6 6

2007-12-14 10:23:01

Spis treści



Bezrefleksyjny odbiór entuzjastyczny ........................................... 175 Entuzjastyczny „biały” ........................................................ 183 Entuzjastyczny „czarny” .................................................... 186 Entuzjastyczny „szary” ........................................................ 192 Bezrefleksyjny odbiór negujący ................................................... 195 Negujący „biały” ................................................................ 199 Negujący „czarny” .............................................................. 202 Odbiór refleksyjny – identyfikujący ukryte przekazy telewizyjne ....... 207 Refleksyjny „czarny” .................................................................. 208 Refleksyjny „biały”, czyli strategie pozyskiwania telewidzów odczytywane przez młodzież ....................................................... 210 Rozdział szósty Od edukacji medialnej do rozumienia przekazu telewizyjnego .............. 219 Wokół edukacji medialnej ................................................................ 219 Wizja edukacji medialnej w świetle wypowiedzi gimnazjalistów ........ 231 Edukacja medialna jako osobny przedmiot ................................. 232 Edukacja medialna w formie zajęć pozalekcyjnych ...................... 237 Edukacja medialna jako element WOS-u .................................... 240 Zakończenie ......................................................................................... 245 Bibliografia ........................................................................................... 249 Aneks .................................................................................................... 261 Spis schematów .................................................................................... 271 Spis tabel .............................................................................................. 272 Spis aneksów ........................................................................................ 273 Spis ilustracji ........................................................................................ 273

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i7 7

2007-12-14 10:23:01

ZieliĹ&#x201E;ska_Iluzje_interpretacje.i8 8

2007-12-14 10:23:01

Opowiastka z życia pedagoga szkolnego 1) (gimnazjum gminne; gabinet pedagoga) Podczas jednego z dyżurów do mojego gabinetu weszła uczennica klasy drugiej. Była roztrzęsiona, rozżalona i zapłakana. Kiedy trochę się uspokoiła, zaczęłam rozmowę mającą na celu ustalenie przyczyny jej płaczu. Dziewczynka ze szczegółami opowiedziała mi sytuację, która zdarzyła się podczas ostatniej przerwy. Dowiedziałam się, że spora grupa kolegów z klasy dziewczynki zdecydowała się zabawić jej kosztem. Najpierw długo się naradzali, szepcząc między sobą, po chwili wszyscy po kolei zaczęli podchodzić do dziewczynki i uderzać ją w tył głowy. Siedząca przede mną uczennica znów się rozpłakała. Zauważyłam, że podczas naszej rozmowy ciągle trzymała się za kark; dostrzegłam zaczerwienione miejsce na jej ciele. Dziewczynka nie kryła żalu; nie rozumiała, dlaczego chłopcy tak się zachowali. Po chwili wezwałam więc do gabinetu kilku chłopców z tej grupki, chcąc z nimi porozmawiać i dowiedzieć się czegoś o tej niezrozumiałej również dla mnie sytuacji. Chłopcy niczemu nie zaprzeczali. Ich tłumaczenie jednak było dla mnie ogromnie zaskakujące. Dowiedziałam się bowiem, że nikt z nich nie uderzył koleżanki. – Myśmy jej nie bili – usłyszałam. Nie kryłam już swojego zdziwienia i zniecierpliwienia całą sytuacją. Wskazałam na zapłakaną dziewczynkę i miejsce, które wyraźnie zdradzało ślady uderzenia. Chłopcy zdawali się nie rozumieć, w czym biorą udział. – Myśmy jej tylko robili „HEJ” – padła odpowiedź jednego z nich. Teraz to ja nie rozumiałam. Cała ta sytuacja stawała się coraz bardziej dziwna. Poprosiłam o dalsze wyjaśnienia. – No, nie widziała Pani tej reklamy? Tej, gdzie wszyscy biją innych w kark i mówią góralskie „HEJ”? Okazało się więc, że inspiracją całego zajścia była jedna z reklam telewizyjnych prezentująca walory mleka góralskiego o nazwie „HEJ”. Bohaterowie (górale) faktycznie promowali ten towar poprzez uderzanie innych w kark i wypowiadanie słów: „HEJ!”. Osoba uderzona wpadała twarzą w talerz mleka... Cała reklama utrzymana była w wesołym tonie; wszyscy na ekranie byli uśmiechnięci i rozbawieni. Inaczej niż u mnie w gabinecie...

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i9 9

2007-12-14 10:23:01



Iluzje – Interpretacje – Iluminacje

***

Opowiastka z życia pedagoga szkolnego 2) (to samo gimnazjum; lekcja wychowanie do życia w rodzinie). Był środek tygodnia, godziny przedpołudniowe. Prowadziłam zajęcia, usiłując zainteresować swoich uczniów zagadnieniem funkcji rodziny. Cała klasa, podzielona na mniejsze grupki, w koncentracji pracowała nad zadaniami. Było cicho. Nagle usłyszałam stłumiony dźwięk dzwonka telefonu komórkowego dochodzący z plecaka jednego z uczniów. Zdziwiłam się. Nie zdążyłam jednak zareagować, gdy usłyszałam kolejny dzwonek, a po nim następny i jeszcze następny. W tym samym momencie kilkanaście uczniowskich telefonów komórkowych (oczywiście skrzętnie ukrytych w torbach i plecakach) rozbrzmiało dźwiękami SMS-ów. Jako wyjaśnienie miał mi posłużyć podniecony szept jednej z uczennic: – „Picia” wyleciał z programu!!! – To niemożliwe! – odkrzyknęła druga. – Naprawdę!!! W klasie zapanował rozgardiasz, a o zadaniach wynikających z tematu lekcji dawno zapomniano. Starając się zebrać myśli, poprosiłam o wyjaśnienie sytuacji. – Proszę Pani, stało się coś strasznego! „Picia” nie mieszka już w domu Wielkiego Brata!!! Jak się okazało również i w tym zdarzeniu z wyjaśnieniem przyszedł mi aktualny program telewizyjny. „Picia” to jeden z bohaterów pierwszej edycji programu reality show pt. Big Brother. Chłopiec szybko zyskał sobie sympatię młodych telewidzów, stając się idolem nastolatków. Podczas trwania programu niespodziewanie został karnie usunięty z dalszego udziału w nim. Moi uczniowie, bacznie śledząc losy mieszkańców domu Wielkiego Brata, wykupili usługę polegającą na natychmiastowym (!) informowaniu SMS-em o najważniejszych wydarzeniach. Informacje te dostarczane były na bieżąco, a ów „Picia” opuścił program właśnie podczas prowadzonej przeze mnie lekcji wychowania do życia w rodzinie. Jakże wyraźnie odczułam słowa zawarte w haśle promującym program: „Wielki Brat patrzy!”.

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i10 10

2007-12-14 10:23:01

Wstęp

Doświadczenia, jakie zebrałam pracując w szkole gimnazjalnej oraz codzienne obserwacje zachowań młodzieży, stały się dla mnie źródłem wielu pytań. Były to pytania o jakość i sens współczesnej oferty telewizyjnej, o umiejętność, a zarazem trudność bycia krytycznym telewidzem, o rolę szkoły w zakresie edukacji medialnej. Bardzo interesujący, lecz jednocześnie zastanawiający, wydał mi się fakt ogromnego zaangażowania młodzieży w treść pewnych ofert medialnych. Dla współczesnego młodego widza świat mediów staje się środowiskiem naturalnym. Już bardzo małe dzieci stykają się z obrazem telewizyjnym, potem jako przedszkolaki z zachłannością oglądają kreskówki, żeby w młodszych klasach szkoły podstawowej buszować wśród gier komputerowych. Czwartoklasiści są już wybrednymi widzami seriali dla dorosłych i wielbicielami „mocnych” scen filmowych. Gimnazjaliści zaś, to już weterani medialni. To oni głównie stanowią klientelę przemysłu filmowego, fonograficznego, przysparzają też zysków koncernom prasowym1. Przytoczone wyżej Opowiastki z życia pedagoga szkolnego jednoznacznie dowodzą co najmniej dwóch istotnych spraw. Pierwszą z nich jest fakt powstawania wspólnot odbiorców poszczególnych programów i przekazów telewizyjnych. Gimnazjaliści doskonale orientują się w symbolice programu, rozumieją i wspólnie interpretują charakterystyczne gesty, słowa. Natomiast dorośli nie zawsze nadążają za młodzieżą, a tym samym nie zawsze są obeznani z treścią współczesnych ofert telewizyjnych. Obecnie przekaz telewizyjny jest bowiem bardzo żywy i chce się rządzić swoimi prawami. 1

Zob. T. Sawicka, Poradnik – edukacja medialna i czytelnicza. Gimnazjum I–III, Toruń 1999, s. 4.

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i11 11

2007-12-14 10:23:01

 Wstęp Drugą sprawą, na którą zwróciłam uwagę, jest to, że młodzież bezkrytycznie (choć bardzo aktywnie) odnosi się do wybranych elementów kultury masowej. Cytowane Opowiastki pokazują, że młodzież żyje życiem mediów. To właśnie one, tworząc złożony i zróżnicowany świat, są dla młodych ludzi swoistym arsenałem zachowań społecznych. Często bywa tak, że to właśnie ze szklanego ekranu (monitora komputerowego) lub ulubionej gazety młodzież czerpie pomysły i wzorce. Nic więc dziwnego, że uczniowie powielają zaobserwowane w mediach zachowania, traktując je zupełnie normalnie, stają się również bardzo aktywnymi odbiorcami pozamedialnych, marketingowych ofert. Badania, na podstawie których powstała niniejsza książka, były próbą zrozumienia tej wielowątkowej medialnej rzeczywistości. Przemyślenia i analizy zamknęłam w sześciu rozdziałach. Pierwszy z nich, w którym koncentruję się na samej telewizji, ukazuje przeobrażenia, jakim ulegały przekazy telewizyjne od początków swego istnienia. Podejmuję w nim też próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie: W jakim stopniu media są jedynie przekaźnikami treści kulturowych, a w jakim ich twórcami? Poruszam również zagadnienie komercjalizacji przekazu, w którym oglądalność stanowi najistotniejsze odniesienie. Media, jak również cała kultura popularna, analizowane były w literaturze przedmiotu z różnych perspektyw teoretycznych: marksizmu, teorii krytycznej, strukturalizmu, semiologii, postmodernizmu. W rozdziale drugim dokonuję właśnie opisu tła teoretycznego. Odwołuję się w nim, poza wymienionymi teoriami, również do teorii krytycznej tzw. ukrytego programu. Jednak nadrzędną rolę w wyjaśnianiu istoty i działania współczesnych mediów przypisuję interakcjonizmowi symbolicznemu. Twierdzę bowiem, że interakcjonistyczne ujęcie mediów, mimo ponad stuletniej obecności tej orientacji w badaniach społecznych, nie wyczerpało jeszcze swoich możliwości. Często dokonywane są analizy poszczególnych, bardzo różnorodnych, dziedzin życia z perspektywy tej właśnie teorii. W odniesieniu do współczesnych przekazów telewizyjnych należy mieć na względzie, że w dzisiejszym świecie media nie istnieją same dla siebie: mają swoich odbiorców, komunikują się z nimi i dbają o wzajemne relacje. Współcześnie media współtworzą więc otoczenie społeczne, są elementem życia społecznego, jak również częścią kultury symbolicznej. Dlatego, dokonując analizy przekazu telewizyjnego, czynię to właśnie z perspektywy symbolicznego interakcjonizmu.

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i12 12

2007-12-14 10:23:01

Wstęp



Moje stanowisko wobec współczesnego przekazu telewizyjnego porządkują także teorie odbioru i przekazu. Interesowało mnie bowiem, w jaki sposób przemiany dotyczące przechodzenia od starych do nowych form przekazu wpłynęły na pozycję widza. Dokonuję więc analizy wybranych teorii komunikowania masowego traktujących odbiorców jako jednostki aktywne lub pasywne. Próbuję również scharakteryzować widza współczesnego, a zwłaszcza tego, który odgrywa znaczącą rolę w prowadzonych przeze mnie badaniach – gimnazjalisty. Dwa pierwsze rozdziały są więc przeglądem dotychczasowych stanowisk teoretycznych dotyczących relacji telewizja – odbiorca. Przytoczenie ich i szerokie omówienie w książce ma na celu przypomnienie, jak różnorodnie można ujmować rolę mediów w życiu jednostki i społeczeństwa. Opierając się na doświadczeniach teoretycznych i metodologicznych badaczy, zaproponowałam jednak swoją wizję badań nad przekazem telewizyjnym. W trzecim rozdziale dookreślam więc problemy badawcze i formułuję pytania. Istotnym jego punktem jest swoista próba dopasowania i wykorzystania hermeneutyki do badań nad tekstem medialnym (tu: telewizyjnym). Uniwersalne powiedzenie Johana W. Goethego: „wszystko jest symbolem”, czyli każda rzecz wskazuje na jakąś inną rzecz – stanowi ostatecznie najszerszą formułę myśli hermeneutycznej2. Z takiego ujęcia wyraźnie widać, że hermeneutyka jako metoda badań może mieć bardzo wiele zastosowań. Mówiąc słowami Hansa G. Gadamera – „uniwersalność stanowiska hermeneutycznego nie ma granic”3. W myśl tego twierdzenia interesująca wydała mi się możliwość wykorzystania hermeneutyki i rozumienia hermeneutycznego w badaniach nad sensem przekazów telewizyjnych. Rezultatem jest wypracowanie swoistej procedury postępowania badawczego i wyrysowania spirali hermeneutycznej, którą wykorzystałam przy analizie tekstu telewizyjnego. Umożliwiła mi ona odkrycie istoty oraz roli podwójnego oblicza współczesnych mediów. W literaturze pedagogicznej niejednokrotnie podejmowano temat ukrytego programu działania różnych instytucji (szkoły, przedszkola4), ja staram 2

Zob. H. G. Gadamer, Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane, tłum. M. Łukasiewicz, K. Michalski, Warszawa 1979, s. 127. 3 Tamże. 4 Zob. m.in. R. Meighan, Socjologia edukacji, tłum. E. Kiszkurno-Koziej i in., Toruń 1993; E. Siarkiewicz, Ostatni bastion. Jawne i ukryte wymiary pracy przedszkola, Kraków 2000.

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i13 13

2007-12-14 10:23:01

 Wstęp się przeanalizować ukryte treści przekazów medialnych. Swoje poszukiwania przedstawione w rozdziale czwartym celowo ograniczyłam do kilku ofert telewizyjnych. Są to nowe produkcje, które biją rekordy popularności – telenowele dokumentalne typu reality show, programy rozrywkowe, takie jak: teleturnieje, talk-show i seriale telewizyjne (z ich odmianą w postaci sitcomów). W tej książce zagadnienie ukrytego programu analizuję z punktu widzenia gier społecznych, starając się udzielić odpowiedzi na pytanie: W co gra telewizja? W rozdziale czwartym prezentuję zatem nową, zaobserwowaną przeze mnie, relację, która tworzy się współcześnie między nadawcą a odbiorcą komunikatów medialnych. Relacja ta, zasadzająca się na konwencji gry, powoduje, że jej uczestnicy stają się stronami w grze. Podążając krokiem Erica Berne’a, próbuję więc wyszukać, nazwać i przeanalizować swoiste gry, jakich dopuszcza się telewizja, aby pozyskać odbiorcę. Myślę, że potraktowanie relacji telewizja – odbiorca jako gry społecznej jest swoistym uniezależnieniem się od innych interpretacji odbioru przekazu telewizyjnego. Wyodrębnione gry telewizyjne stają się dla mnie odniesieniem przy dokonywaniu analizy zebranego materiału badawczego. Kolejny rozdział jest więc analizą sposobów odbioru przekazów telewizyjnych przez młodzież gimnazjalną. Na podstawie przeprowadzonych badań wyłoniłam i nazwałam kilka sposobów odbioru. Wyróżniłam odbiór bezreﬂeksyjny oraz reﬂeksyjny, z których żaden nie jest jednorodny. Obu przypisuję różne kolory – od bieli do czerni. Piąty rozdział stanowi więc dokładny opis i analizę poszczególnych sposobów odbioru, w których metafora kolorów odgrywa zasadniczą rolę. Pracę kończę rozważaniami dotyczącymi roli edukacji medialnej we współczesnej szkole. Współczesne media często bywają obszarem, na którym koncentruje się niepokój pedagogów. Są one elementem kultury popularnej, tak przecież często krytykowanej za estetyczną niedojrzałość, wulgarność, banalność bądź skłonność do okrucieństwa i epatowania przemocą5. Witold Jakubowski pisze: Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że większość pedagogów neguje a priori zjawiska związane z kulturą popularną jako potencjalny teren działań edukacyjnych. Jeżeli już, to raczej jest ona traktowana jako obszar „antywzorów estetycz-

Zob. W. Jakubowski, Edukacja i kultura popularna, Kraków 2001, s. 82.

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i14 14

2007-12-14 10:23:01

Wstęp



nych”, z którymi należy walczyć, gdyż kształtuje zły gust wychowanków, oddala ich od kultury wysokiej6.

Zagadnienie „kultury niskiej” i „wysokiej” od dawna funkcjonuje w literaturze przedmiotu, a obszar mediów zaliczany jest, oczywiście, do tej pierwszej. W ostatnim rozdziale książki nie zagłębiam się jednak w owych podziałach7, analizuję w nim różne stanowiska koncentrujące się wokół zagadnienia szkoły i roli, jaką ma ona do odegrania w odniesieniu do edukacji medialnej. W tym celu przytaczam przepisy oświatowe dotyczące zadań, celów i treści tzw. ścieżki czytelniczej i medialnej. Ich analiza stanowi dla mnie punkt wyjścia interpretacji programów edukacji medialnej, których autorami są sami uczniowie gimnazjum. Okazuje się bowiem, że gimnazjaliści mają konkretne pomysły na to, w jaki sposób realizować edukację medialną w szkołach. Szósty rozdział jest więc opisem ich wizji na ten temat. Publikacja powstała na podstawie dysertacji doktorskiej, napisanej na Wydziale Nauk Pedagogicznych i Społecznych Uniwersytetu Zielonogórskiego pod kierunkiem Pana Profesora Józefa Kargula, któremu w tym miejscu pragnę podziękować za wszechstronną opiekę i wsparcie. Dziękuję również Pani Profesor Wielisławie Osmańskiej-Furmanek oraz Panu Profesorowi Tomaszowi Szkudlarkowi – pierwszym czytelnikom mego tekstu – za życzliwe i krytyczne recenzje oraz Pani Profesor Alicji Kargulowej za pomoc w przygotowaniu niniejszej pracy do druku. Daria Zielińska-Pękał

Tamże, s. 21. Zagadnienia „kultury niskiej” i „wysokiej” zostały zarysowane m.in. przez: D. Strinati (Wprowadzenie do kultury popularnej, tłum. W. J. Burszta, Poznań 1998) oraz W. Jakubowskiego (Edukacja i kultura..., dz. cyt.), A. Kłoskowską (Kultura masowa. Krytyka i obrona, Warszawa 1964). 7

Zielińska_Iluzje_interpretacje.i15 15

2007-12-14 10:23:01

ZieliĹ&#x201E;ska_Iluzje_interpretacje.i16 16

2007-12-14 10:23:02