Reintegracja społeczna i zawodowa podopiecznych systemu pomocy społecznej

Reintegracja społeczna i zawodowa podopiecznych systemu pomocy społecznej Przykład działalności Klubu Integracji Społecznej

Arkadiusz Żukiewicz

Reintegracja społeczna i zawodowa podopiecznych systemu pomocy społecznej Przykład działalności Klubu Integracji Społecznej

Kraków 2009

© Copyright by Arkadiusz Żukiewicz, 2009 © Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, 2009 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent: prof. dr hab. Anna Michalska

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

ISBN 978-83-7587-150-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

7

Rozdział I Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument aktywnej polityki społecznej ....................................................................................... 13 1. Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych ... 13 2. Prawna płaszczyzna reintegracji społecznej i zawodowej ......................... 21 3. Gospodarcze i społeczne konsekwencje bezrobocia ................................. 37 Rozdział II Metodyka pracy społecznej/socjalnej z osobami bezrobotnymi .................. 63 1. Marginalizacja i wykluczenie społeczne ................................................... 63 2. Aktywizacja osób bezrobotnych i polityka rynku pracy ........................... 71 3. Metody pracy społecznej/socjalnej z osobami bezrobotnymi – marginalizowanymi i wykluczonymi społecznie ................................... 80 Rozdział III Klub Integracji Społecznej jako promotor procesu reintegracji społecznej i zawodowej ................................................................................ 89 1. Geneza Klubu Integracji Społecznej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie .............................

2. Programy działania Klubu Integracji Społecznej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie .............................

3. Współpraca służb społecznych i środowiska akademickiego na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej.

Program „Bezpieczny Wał” jako przykład dobrej praktyki ......................

4. Doświadczenia praktyczne z realizacji programu reintegracji społecznej i zawodowej na przykładzie osób uczestniczących w programie „Bezpieczny Wał” ....................................................................................

89 98

124

128

6

Spis treści

Rozdział IV Tendencje i perspektywy reintegracji społecznej i zawodowej w dobie globalizacji ..................................................................................... 159 1. Globalizacja w życiu człowieka i społeczeństwa ...................................... 159 2. Wymiary reintegracji społecznej i zawodowej ......................................... 166 3. Reintegracja społeczna i zawodowa w obliczu globalnych i lokalnych zmian koniunktury gospodarczej ........................................... 175 Aneksy Aneks 1 ........................................................................................................ 181 Aneks 2 ........................................................................................................ 197 Bibliografia ................................................................................................... 247

Wstęp Problematyka bezrobocia postrzeganego jako problem i kwestia społeczna jest przedmiotem analiz wielu autorów reprezentujących różne dziedziny praktyki i nauki. W niniejszej monografii głównym zagadnieniem uczyniono konteksty działań związanych z przeciwdziałaniem marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych przez reintegrację społeczną i zawodową. Ten typ pracy, odnoszącej się bezpośrednio do idei pracy społecznej/socjalnej, jest instrumentem adresowanym szczególnie do osób, rodzin i grup społecznych, które z uwagi na doświadczanie długotrwałego bezrobocia mogą zostać zepchnięte na margines nie tylko życia zawodowego, lecz przede wszystkim społecznego. Ich izolacja lub autoizolacja wymagają podejmowania wysiłków mających na celu przywrócenie poczucia godności osoby ludzkiej oraz sił sprawczych w codziennym funkcjonowania w środowiskach rodzinnych, lokalnych czy też ponadlokalnych. Człowiek bezrobotny, szczególnie długotrwale bezrobotny, jest bowiem narażony na liczne niebezpieczeństwa zagrażające jego relacjom z otoczeniem.

Psychologiczne skutki wyłączenia z rynku pracy są również niekorzystne dla osób zdolnych i gotowych do aktywności zawodowej. Czynniki te skłaniają do poszukiwania takich form pomocy i pracy z bezrobotnymi, które pozwolą łagodzić i niwelować niekorzystne konsekwencje bezrobocia wpisanego w krajobraz wolnego rynku pracy.

Zdaje się, że potencjał, jaki niosą ze sobą reintegracja społeczna i zawodowa, nie jest jeszcze wystarczająco dostrzegany i wykorzystywany w działaniu odpowiednich służb społecznych. Dotyczy to szczególnie aspektów reintegracji społecznej, która, jak można dostrzec na przykładzie praktyki, ustępuje działaniom z zakresu reintegracji zawodowej, postrzeganej przez twórców programów i projektów operacyjnych jako priorytet w działalności reintegracyjnej. Bezpośrednią inspiracją do opracowania niniejszej monografii były osobiste doświadczenia w pracy z osobami długotrwale bezrobotnymi w kraju i zagranicą. Szczególnie pomocny okazał się projekt badań terenowych realizowany w USA, gdzie, eksplorując system pomocy społecznej, dotarłem do organizacji i podopiecznych zaangażowanych w reintegrację społeczną postrzeganą jako fundament dla reintegracji lub aktywizacji zawodowej. Badania te nie stanowią przedmiotu analiz w niniejszym opracowaniu, ale pozwoliły one uporządkować sposób postrzegania reintegracji społecznej i zawodowej prowadzonej w warunkach polskich.

8

Wstęp

Stąd czytelnik nie odnajdzie tu danych z terenu USA, nie będzie miał również okazji do porównań z Wielką Brytanią czy Niemcami, gdzie były prowadzone podobne badania. Unikanie analizy porównawczej i prezentacji zagranicznych modeli pracy z osobami bezrobotnymi jest celowe, ponieważ w założeniu pragnę pokazać rodzime warunki kształtowania się systemu przeciwdziałania marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych i ich rodzin. Chciałbym skoncentrować uwagę czytelnika na tym, co typowe i specyficzne dla polskiej reintegracji społecznej i zawodowej. Wspominam jednocześnie o doświadczeniach badawczych wynikających z uczestnictwa w działaniach praktycznych (action research), by pokazać genezę postrzegania i rozumienia polskiego modelu pracy z bezrobotnymi przez pryzmat tychże doświadczeń zdobytych w innych krajach. Kolejne opracowanie poświęcone problematyce pracy z osobami marginalizowanymi i wykluczonymi obejmie odpowiednią analizę porównawczą, która pozwoli zderzyć doświadczenia polskie z praktyką Niemiec, Wielkiej Brytanii i USA. Książka jest adresowana do praktyków pomocy społecznej, pracowników socjalnych, doradców zawodowych, psychologów, prawników i terapeutów, którzy w bezpośredniej relacji z bezrobotnymi podejmują trud odbudowy ich zdolności do pełnoprawnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym.

Grupą odbiorców, dla których monografia może się okazać pomocna w trakcie przygotowania zawodowego są studenci takich kierunków, jak: praca socjalna, pedagogika (w tym pedagogika społeczna), socjologia, politologia (polityka społeczna), psychologia, ekonomia (ekonomia społeczna) czy prawo. Jest także szansa, że zawarte w niej treści zainteresują również dydaktyków wskazanych grup studentów. Książka ta stanowi opis określonego wycinka rzeczywistości, charakteryzuje potencjalne realia funkcjonowania systemu pomocy osobom bezrobotnym w kontekście przeciwdziałania ich marginalizacji i wykluczeniu społecznemu. Może więc implikować kolejne pola eksploracji i eksplanacji. Jest zatem także skierowana do badaczy zjawisk i problemów społecznych, którzy zadając kolejne pytania i poszukując na nie odpowiedzi, przyczynią się do rozwoju wiedzy na temat możliwości i konieczności działań na rzecz aktywizacji społecznej i zawodowej ludzi bezrobotnych. Ich potencjał i siły należy bowiem wykorzystać zarówno dla dobra ich samych, jak i otoczenia, w którym na co dzień żyją. Książka powinna zainteresować również polityków społecznych i decydentów instytucji oraz organizacji pomocy społecznej, ponieważ to od nich zależy skala i jakość podejmowanych działań w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej. Ważne, by zdawali sobie sprawę z tego, że sfera społeczna jest pierwotna i priorytetowa – stanowi podstawę działań zorientowanych na reintegrację zawodową. Ufam, że w opracowaniu wyjaśniam tę zależność wystarczająco klarownie i przekonująco.

Książka składa się z czterech rozdziałów, przy czym ostatni stanowi zwieńczenie rozważań i wykracza poza ramy analizy rzeczywistości badanej. Ma on

Wstęp

9

charakter probabilistyczny – pozwala kontynuować teoriotwórcze dociekania w przyszłości.

Rozdział I „Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument aktywnej polityki społecznej” zawiera następujące podrozdziały: – „Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych”, – „Prawna płaszczyzna reintegracji społecznej i zawodowej”, – „Gospodarcze i społeczne konsekwencje bezrobocia”.

Zostały w nim opisane politologiczne, prawne, ekonomiczne oraz społeczne aspekty reintegracji społecznej i zawodowej. Szerszy kontekst pozwoli lepiej zrozumieć to zagadnienie, szczególnie studentom takich kierunków, jak psychologia, socjologia czy pedagogika, gdzie zakres kształcenia prawnego, ekonomicznego lub politologicznego ogranicza się jedynie do podstaw. Zarysowuję więc w tym rozdziale modele polityki społecznej, cytuję fragmenty ustaw oraz przedstawiam bezrobocie jako zjawisko wymagające interwencji w postaci działań reintegracyjnych. Sama problematyka bezrobocia jest bogato opracowana, zarówno w pedagogice, jak i socjologii, politologii, a przede wszystkim w ekonomii.

Stąd w niniejszej monografii analiza zjawiska bezrobocia została ograniczona do niezbędnego minimum. W licznych publikacjach poświęconych bezrobociu autorzy marginalnie traktują aspekty reintegracji, stąd zamysł koncentracji uwagi na problematyce reintegracji społecznej i zawodowej, a nie na bezrobociu. Ograniczenie rozważań na temat problematyki bezrobocia ma zatem charakter celowy. Starałem się uniknąć ryzyka związanego z utożsamianiem książki ze studium problemów bezrobocia i osób bezrobotnych.

Rozdział II „Metodyka pracy społecznej/socjalnej z osobami bezrobotnymi” zawiera kolejne podrozdziały: – „Marginalizacja i wykluczenie społeczne”, – „Aktywizacja osób bezrobotnych i polityka rynku pracy”, – „Metody pracy socjalnej/społecznej z osobami bezrobotnymi – marginalizowanymi i wykluczonymi społecznie”.

Ta część książki odnosi się do reintegracji społecznej i zawodowej w kontekście zjawiska marginalizacji i wykluczenia społecznego oraz odpowiednich form wsparcia skierowanych do osób bezrobotnych. Impulsem do działań naprawczych są zjawiska marginalizacji i wykluczenia społecznego. Poświęcono im już wiele opracowań, dzięki czemu można łatwiej prowadzić kolejne badania nad przeciwdziałaniem i zapobieganiem ekskluzji czy wyłączaniu konkretnego człowieka z życia zbiorowego. Budowa strategii reintegracji społecznej, a także zawodowej, opiera się na zrozumieniu mechanizmów marginalizacji i wykluczenia społecznego. Stąd w opracowaniu czytelnik znajdzie szeroko zarysowane tło obrazujące podstawy działalności reintegracyjnej, która w przyjętej tu koncepcji jest formą pracy społecznej/socjalnej adresowanej do osób, rodzin i grup społecznych doświadczających bezrobocia, szczególnie trwającego przez dłuższy okres.

10

Wstęp

Rozdział III „Klub Integracji Społecznej jako promotor procesu integracji społecznej” zawiera 4 podrozdziały: – „Geneza Klubu Integracji Społecznej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie”, – „Programy działania Klubu Integracji Społecznej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie”, – „Współpraca służb społecznych i środowiska akademickiego na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej. Program »Bezpieczny Wał« jako przykład dobrej praktyki”, – „Doświadczenia praktyczne z realizacji programu reintegracji społecznej i zawodowej na przykładzie osób zatrudnionych w programie »Bezpieczny Wał«”.

W tej części książki bezpośrednio odwołuję się do doświadczeń z okresu konceptualizacji i tworzenia Klubu Integracji Społecznej w ramach struktury organizacyjnej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie. Prezentuję także wyniki badań prowadzonych w ramach projektu „Reintegracja społeczna i zawodowa podopiecznych pomocy społecznej, długotrwale bezrobotnych w procesie zatrudnienia socjalnego na przykładzie programu robót publicznych »Bezpieczny Wał«”. Został on zrealizowany za zgodą dyrekcji Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie oraz przy udziale studentów Instytutu Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie, którzy w latach 2005–2007 uczestniczyli w pracach Koła Naukowego Prewencji Socjalnej. Na etapie prowadzenia badań pomoc okazali także pracownicy socjalni Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie.

Ostatni rozdział „Tendencje i perspektywy reintegracji społecznej i zawodowej w dobie globalizacji” stanowi zakończenie rozważań i jest swego rodzaju zachętą do kontynuacji pracy badawczej w przyszłości. Składa się z następujących podrozdziałów: – „Globalizacja w życiu człowieka i społeczeństwa”, – „Wymiary reintegracji społecznej i zawodowej”: • „Kompensacyjny wymiar reintegracji społecznej i zawodowej”, • „Profilaktyczny wymiar reintegracji społecznej i zawodowej”, • „Promocyjny wymiar reintegracji społecznej i zawodowej”, – „Reintegracja społeczna i zawodowa w obliczu globalnych i lokalnych zmian koniunktury gospodarczej”.

W tej części rozważań nakreślam podstawy i tendencje zjawiska globalizacji w jej wymiarze społecznym z uwzględnieniem mechanizmów, jakie zachodzą w relacjach człowiek – gospodarka. Prezentuję także wymiary reintegracji społecznej i zawodowej, rozszerzając zakres oddziaływania reintegracyjnego poza obszar bezrobocia. Przedstawiam także propozycję edukacji ekonomicznej, która mogłaby stanowić jeden z istotnych elementów kształtowania społecznej kultury ekonomicznej. W postrzeganej wielowymiarowo rzeczywistości byłaby to część wspólna

Wstęp

11

działań społeczno-pedagogicznych i ekonomicznych opartych na współdziałaniu 2 odmiennych dyscyplin naukowych, zbieżnych w fundamentalnym wymiarze służby człowiekowi zagrożonemu marginalizacją i wykluczeniem społecznym.

Książkę zamykają 2 aneksy, które są egzemplifikacją kompleksowego programu reintegracji społecznej i zawodowej stanowiącą dorobek pracy nad usystematyzowaniem oferty Klubu Integracji Społecznej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie adresowaną do osób długotrwale bezrobotnych i ich rodzin. Dokumenty te zostały zamieszczone w całości, ponieważ mogą być inspiracją dla praktyków, którzy pracują z osobami bezrobotnymi, a także dla studentów pracy socjalnej i pokrewnych kierunków, dla których doświadczenia z Krakowa mogą się okazać impulsem do prac koncepcyjnych i realizacji projektów socjalnych, szczególnie w sferze reintegracji społecznej osób bezrobotnych i ich rodzin.

Oddając tę książkę do rąk Czytelników, pragnę podziękować wszystkim osobom, które przyczyniły się do jej powstania. Zgoda pani dyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej na utworzenie Klubu Integracji Społecznej przy wykorzystaniu potencjału środowiska akademickiego rozpoczęła całą przygodę z problematyką reintegracji społecznej i zawodowej. Pracownicy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz studenci Koła Naukowego Prewencji Socjalnej działającego przy Instytucie Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie (obecnie Uniwersytet Pedagogiczny) to bezpośredni twórcy i realizatorzy zadań z dziedziny pracy społecznej/socjalnej z osobami bezrobotnymi i ich rodzinami, a także wykonawcy projektu badawczego – bez nich nie zostałby on sfinalizowany. Studenci wykazali się szczególną sprawnością działania podczas mojej nieobecności w Krakowie spowodowanej realizacją projektu badań terenowych w USA w roku akademickim 2005–2006. Za sprawą komunikacji na odległość za pośrednictwem Internetu udało się nam zrealizować 2 etapy badań wymagające merytorycznego i emocjonalnego zaangażowania studentów.

Podziękowania kieruję także do recenzentki – prof. dr hab. Anny Michalskiej, szczególnie za cenne uwagi, które pomogły mi uzupełnić niedostatki pierwotnej wersji książki, oraz duchowe wsparcie w trudnych chwilach związanych z niedyspozycjami zdrowotnymi towarzyszącymi pisaniu tej monografii. Na podkreślenie i podziękowanie zasługuje inspiracja Pani Profesor do rozwinięcia ostatniego rozdziału książki, który w początkowej wersji miał być zaledwie kilkustronicowym zakończeniem pozbawionym refleksji badacza. Wskazówka zawarta w końcowych słowach recenzji zaowocowała jego rozwinięciem i ujawnieniem kierunków dalszych prac badawczych, które być może zainspirują także innych badaczy do pracy nad wstępnie zarysowanym już obszarem rzeczywistości społeczno-ekonomicznej. Pragnę także podziękować dyrektorowi Instytutu Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie prof. dr hab. Mirosławowi J. Szymańskiemu oraz koleżankom i kolegom, którzy poparli mój wniosek o sfinansowanie publikacji.

12

Wstęp

Książkę dedykuję pracownikom służb społecznych, którzy odpowiedzialnie i ze świadomością misji niosą pomoc osobom dotkniętym zjawiskiem bezrobocia, marginalizacji oraz wykluczenia społecznego. Dedykuję ją także mojemu pierwszemu mistrzowi, który zaprosił mnie do przygody z pedagogiką społeczną i w początkowym okresie mojego wrastania w rzeczywistość pedagogiczną; będąc jeszcze doktorem – już z profesorską mądrością i matczyną cierpliwością wprowadzał mnie w świat współtworzenia społeczno-pedagogicznej refleksji na temat pomocy drugiemu człowiekowi – owym mistrzem jest Pani Profesor dr hab. Krystyna Ferenz.

Rozdział I

Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument aktywnej polityki społecznej 1. Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych Globalizacja, trzecia fala, społeczeństwo informacyjne, gigantyczny postęp technologiczny, a także wzmagający się terroryzm, eksplozja zagrożeń środowiska naturalnego, globalne ocieplenie, wzrost skali wykluczenia społecznego i marginalizacji, nierówny podział dóbr czy wreszcie produkcja ludzi – odpadów, czy mówiąc drastyczniej – śmieci na przemiał, to cechy znamionujące współczesność (Z. Bauman, 2000, 2007b; A. Toffler, 2001). Galopujący rozwój cywilizacyjny sprzyja wzrostowi poziomu życia jednych, nazwijmy ich „globalnymi zwycięzcami”, podczas gdy stanowiący większość inni są zaliczeni do „globalnych przegranych”. By uniknąć skrajności, trzeba wspomnieć o grupie środka, która stoi między bogactwem a skrajnym ubóstwem. Zdaje się, że ta część globalnego społeczeństwa stanowi największy procent. Są to ludzie, którzy nie doświadczają na co dzień negatywnych skutków zmian cywilizacyjnych. Pozostają jednak narażeni na ich oddziaływanie i nie dysponują potencjałem osłonowym, będącym tylko w zasięgu „zwycięzców”. Klasa średnia, bo tak można nazwać przedstawicieli „grupy środka”, będzie w swej strukturze podzielona na określone podgrupy, które może charakteryzować poziom dostępu do zdobyczy cywilizacyjnych. Im wyższy będzie ów poziom, tym wyższa klasa średnia. Trudno jednak wyznaczyć sztywne granice przynależności do poszczególnych grup, stąd pozostają one płynne. Nie jest to jednak kluczowy problem podjętych rozważań, stąd pozostanie on tu nierozstrzygnięty.

W społecznym wymiarze dokonujących się zmian można wskazywać na rosnącą liczbę problemów i kwestii, z którymi nieustannie zmaga się ludzkość. Dla czytelności wywodu warto odróżnić pojęcie problemu społecznego od kwestii

14

Rozdział I. Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument...

społecznej. Pierwszy z wskazanych terminów oznacza „[...] wszelkiego rodzaju dolegliwości, zakłócenia, niedogodności występujące w życiu zbiorowym” (J. Danecki, 1998, s. 109). Dynamiczną definicję podaje Leksykon polityki społecznej, gdzie problemy społeczne określa się jako „[...] przedmiot negatywnej oceny (coś złego, niepokojącego, szkodliwego, niepożądanego, oburzającego, bulwersującego itp.)” (B. Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 160).

Kwestia społeczna oznacza natomiast te problemy, które: – odznaczają się szczególną dotkliwością dla potencjału osobowego społeczeństwa, – są następstwem niedostosowania sposobu, w jaki funkcjonuje społeczeństwa do podstawowych potrzeb indywidualnych i zbiorowych, – nie są możliwe do rozwiązania siłami pojedynczych grup ludzkich (J. Danecki, 1998, s. 109–110).

W podobny sposób pojęcie to określa Leksykon polityki społecznej – kwestia społeczna to stan/proces społeczny blokujący zaspokajanie podstawowych potrzeb ludzkich lub konkretny problem społeczny o szczególnie dotkliwym wpływie na życie i współdziałanie członków danej zbiorowości (B. Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 77). Julian Auleytner, definiując pojęcie „kwestia społeczna”, podkreśla jego subiektywny wymiar aksjologiczny. Autor proponuje zobiektywizowaną koncepcję postrzegania analizowanego pojęcia, traktując kwestie społeczne jako „[...] wyraz asymetrycznych przekształceń w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenia społeczne” (J. Auleytner, 2002b, s. 87). Ta interpretacja wydaje się najbardziej przystawać do niniejszych rozważań i będzie obowiązywać w dalszej części dociekań.

Problemy i kwestie społeczne są, jak dowiedziono za pomocą definicji, zjawiskami negatywnymi dla jednostki, rodziny i grupy społecznej. Wymagają zatem odpowiednich działań zorientowanych na niwelowanie ich konsekwencji w życiu codziennym członków społeczeństw i narodów. Odpowiedzialnymi za inicjowanie programów naprawczych są państwa i organizacje międzynarodowe, które w skali makro, mezo i mikro posiadają kompetencje i instrumenty do przeciwdziałania zjawiskom utrudniającym lub hamującym harmonijny rozwój człowieka i ludzkości. Jednym ze sposobów działań systemowych zorientowanych na podwyższanie standardu życia jednostek narodów i społeczeństw jest polityka społeczna.

Zrodziła się ona w wyniku wystąpienia kwestii robotniczej (A. Rajkiewicz, 1998, s. 23), którą obok bezrobocia można zaliczyć do kategorii kwestii społecznych (D. Możdżeńska-Mrozek, M. Szyłko-Skoczny, 1998, s. 169–170). Leksykon polityki społecznej podaje wiele możliwych sposobów rozumienia i postrzegania polityki społecznej. Antoni Rajkiewicz utożsamia politykę społeczną ze sferą działania państwa oraz innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich, zwłaszcza w środowisku zamieszkania i pracy (A. Rajkiewicz, 1998, s. 27). Zdaniem innego znawcy przedmiotu – Wacława Szuberta, polityka społeczna jest powołana do

1. Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych

15

zaspokajania potrzeb ludzkich w zakresie, który decyduje o prosperowaniu jednostek, a przez to o prawidłowym rozwoju całego społeczeństwa (W. Szubert, 2002, s. 119). W niniejszych rozważaniach zastosowanie znajduje wyjaśnienie polityki społecznej zawarte w Leksykonie pojęć socjalnych, gdzie oznacza ona celową [...] działalność państwa i innych organizacji w dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków społecznych, mającą na celu między innymi zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, zapewnienie ładu społecznego (G. Firlit-Fesnak, B. Szatur-Jaworska, 1994, s. 92).

Definicja ta ma charakter opisowy i przedstawia cel tworzenia oraz realizacji zasad polityki społecznej zarówno w skali działania państwa, jak i odpowiednich organizacji powołanych do realizacji zadań objętych sferą oddziaływania polityki społecznej.

Przedmiotem zainteresowania polityki społecznej są potrzeby, ich rodzaje, stan i sposób ich zaspokajania z punktu widzenia jej celu generalnego jakim jest postęp społeczny (B. Kańtoch, B. Szatur-Jaworska, 1998, s. 43).

Postęp społeczny rozumie się tu jako [...] ciąg zmian społecznych, któremu przypisujemy pozytywne cechy, dzięki któremu przybywa zrealizowanych wartości, społeczeństwo staje się podobniejsze do „dobrego społeczeństwa” (J. Supińska, 1998, s. 67).

Warto wskazać różnicę między pojęciami „postęp społeczny” i „rozwój społeczny”. Rozwój społeczny jest bowiem często definiowany jako proces zwiększania zakresu możliwości wyboru przez ludzi. Obejmuje on [...] zarówno kształtowanie ludzkich zdolności, jak i tworzenie odpowiednich warunków do pełnego wykorzystania tych zdolności (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 13).

W dalszej części publikacji politykę społeczną będziemy utożsamiali z głównym jej celem – postępem społecznym.

Ustalenia Organizacji Narodów Zjednoczonych potwierdzają, że największym zagrożeniem dla postępu społecznego, a pośrednio i dla ogólnego rozwoju ludności świata są przede wszystkim bezrobocie oraz ubóstwo i patologie społeczne (A. Rajkiewicz, 1998, s. 25). Elementem systemowego przeciwdziałania negatywnym skutkom tych zjawisk jest polityka społeczna zarówno w sferze socjalnej – organizacja systemu pomocy w razie braku wydolności ekonomicznej, jak i w wymiarze promocyjnym – promocja produktywności – „inwestycje w rozwój człowieka” (edukacja, zdrowie, kultura) (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 12).

Cele szczegółowe polityki społecznej są budowane na uniwersalnych wartościach, takich jak:

16

Rozdział I. Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument...

– bezpieczeństwo socjalne, – inwestycje w człowieka, – pokój społeczny, – życie rodzinne (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 46–47).

Wartości te występują jako wyznaczniki i determinanty polityki społecznej w różnych krajach, niezależnie od obranej doktryny polityki społecznej rozumianej tu jako kompleks teoretyczno-normatywny, zawierający koncepcje kształtowania stosunków społecznych opierającego się na przyjętych systemach wartości (por. J. Auleytner, 2002b, s. 100). Owe doktryny wyznaczają modele polityki społecznej, które w praktyce określają zasięg ingerencji państwa w sfery społecznego oddziaływania. Wyróżnia się trzy zasadnicze modele polityki społecznej: – model marginalny lub rezydualny, – model motywacyjny, – model instytucjonalno-redystrybucyjny (por. M. Księżopolski, 1998, s. 75).

W każdym z modeli państwo realizuje w większym lub mniejszym stopniu funkcję socjalną. Są to [...] działania państwa w sferze zaspokajania wybranych potrzeb społecznych, podejmowane ze względu na: – Sprzeczności społeczne generujące konflikty społeczne zagrażające stabilizacji porządku publicznego i gospodarczego, którego gwarantem jest państwo.

– Potrzebę systemu politycznego legitymizowania działań państwa, w związku z czym państwo wkracza nie tylko tam, gdzie jest to konieczne, ale i tam, gdzie jego aktywność jest oczekiwana (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 97–98).

Najbardziej rozwinięta funkcja socjalna występuje w modelu demokratycznego państwa opiekuńczego. Do momentu transformacji, państwa bloku socjalistycznego realizowały właśnie ten model. W drodze redystrybucji dochodu narodowego organizowano kompleksową obsługę obywateli, realizując systemowo poszczególne komponenty funkcji socjalnej, w szczególności: – zatrudnienie, – edukację, – zabezpieczenie społeczne, – dialog społeczny, – mieszkalnictwo (J. Auleytner, 2004, s. 114).

Polska jest jednym z państw, które w dobie zmian transformacyjnych stanęło przed pytaniem o nowy model ustrojowy, polityczny, gospodarczy, społeczny, a także kulturowy (W. Jakóbik, 1994). Ówcześni konstruktorzy „Odrodzonej Polski” zdecydowali o wprowadzeniu w życie założeń tzw. strategii szoku, która ich zdaniem miała w szybkim czasie z nadwyżką zrekompensować straty społeczne poniesione w trakcie radykalnych reform w szczególności na płaszczyźnie gospodarczej (J. Danecki, 1998, s. 115). Pojawiło się w tym okresie nowe zjawisko – bezrobocie – nieznane dla wielu obywateli kształconych i wychowanych

1. Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych

17

w duchu socjalistycznej idei „praca dla wszystkich”. Formą zabezpieczenia podstawowych potrzeb człowieka, który stracił pracę były systemy pomocy finansowej w postaci zasiłków dla bezrobotnych. Nie rekompensowało to potrzeby aktywności zawodowej, naturalnej dla kolejnych etapów życia człowieka, który dla samorealizacji potrzebuje być osobą potrzebną, produktywną, tożsamą z określonym miejscem w strukturze społecznej i zawodowej (E. Erikson, 1997). Bezpośrednim rezultatem przyjętej strategii stał się wzrost bierności i roszczeniowości po stronie zasiłkobiorców, a także spadek ich aktywności na rynku pracy. Wypłaty zasiłków były dominującą formą działalności urzędów pracy i ośrodków pomocy społecznej. Dokonująca się reforma systemu pomocy społecznej i przejście „od opieki do pomocy” dodatkowo utrudniały efektywność działań praktycznych w bezpośrednim kontakcie z „nowym podopiecznym” (S. Golinowska, I. Topińska, 2002, s. 13–14).

Z perspektywy doświadczeń tamtego okresu można jednoznacznie stwierdzić, że działania osłonowe podejmowane w sferze polityki społecznej były błędne.

Prowadziły bowiem do marnotrawienia środków publicznych pochodzących ze składek podatników (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 17–18). Ratownictwo i rozdawnictwo pozbawione pracy społecznej/socjalnej (E. Marynowicz-Hetka, 2007) nie przyniosło zakładanych rezultatów w postaci usamodzielnienia się ekonomicznego bezrobotnych. Przeciwnie, poddali się oni w wielu wypadkach syndromowi wyuczonej bezradności i biedy. Można z pewnością mówić, że polityka społeczna okresu początków transformacji ustrojowej nie miała charakteru systemowych planów i działań (J. Auleytner, 2002a). Opracowywano wprawdzie tezy i założenia polityki społecznej, ale w żaden wymierny sposób nie przekładało się to na działania praktyczne, co powodowało, że odbiorcy planowanych działań byli pozbawieni szans na partycypację w dokonujących się zmianach. Indolencja w sferze polityki społecznej państwa przy galopującej restrukturyzacji i prywatyzacji gospodarczej wywołała nie tylko zmiany w postaci falowego bezrobocia, lecz także utrwalała poczucie niemocy obywatelskiej i postawy oczekiwań na „bieg wydarzeń” po stronie osób marginalizowanych i wykluczanych społecznie. Społeczne skutki transformacji gospodarczej przekładały się także bezpośrednio na proces ubożenia szerokich grup zawodowych i społecznych (S. Golinowska, 1992, s. 10–20). Nie wypracowano w tym czasie skutecznych mechanizmów obronnych przed marginalizacją społeczną, która jest postrzegana jako główny i podstawowy problem społeczny współczesnej Polski, pozostający w bezpośrednim związku z przyjętą w 1989 roku liberalną doktryną kształtującą system społeczno-ekonomiczny (J. Supińska, 1999, s. 27). W latach 1989–1994 liczba osób żyjących poniżej minimum socjalnego wzrosła trzykrotnie (J. Danecki, 1997, s. 12). Zabrakło i zdaje się, że wciąż istnieje spory deficyt działań pożądanych w walce z ubóstwem, biedą, marginalizacją i wykluczeniem społecznym: odpowiedniego kształcenia i oświaty kreującej prospołeczne postawy i społeczne kompetencje obywateli, inkluzji osób ubogich w proces społecznej komunikacji,

18

Rozdział I. Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument...

celem podniesienia poziomu ogólnej świadomości i wrażliwości na problemy społeczne, oraz tworzenia systemu gwarantowanych dochodów minimalnych umożliwiającego zawodowy i społeczny powrót do społeczności (L. Dziewięcka-Bokun, J. Mielecki, 1997, s. 120–121). Polska polityka społeczna początków transformacji nie wypracowała także skutecznych metod przeciwdziałania ubóstwu i patologii wśród dzieci i młodzieży. Potwierdzają to liczne raporty z badań i opinie specjalistów (J. Auleytner, 2004, s. 150; J. Auleytner, 2003, s. 178–179; H. Domański, 2002; J. Czapiński, T. Panek, 2004, s. 244 i nast.; D. Raś, 1997, s. 198–199; M. Kaczmarek, 2002, s. 15–17; A. Kotlarska-Michalska, 1999, s. 57–69; W. Warzywoda-Kruszyńska, 1999, s. 80; J. Lustig, 1998, s. 65–69).

Stan taki zdaje się utrzymywać, choć obecnie podjęto działania zorientowane na wsparcie żywieniowe dzieci i młodzieży z rodzin żyjących poniżej kryterium minimum socjalnego. Znacznie lepiej przedstawia się sytuacja w odniesieniu do działań zorientowanych na integrację oraz rehabilitację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych. Istnieją liczne projekty finansowane z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych mające na celu likwidację barier komunikacyjnych, architektonicznych, ograniczeń związanych z dostępem do pracy (preferencje dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne), a także wspomagających proces rehabilitacji medycznej i usprawniających infrastrukturę przyjazną osobom z niepełnosprawnością ruchową. W trudniejszej sytuacji są osoby starsze, dla których przewidziano wprawdzie wsparcie finansowe na cele zdrowotne w ramach działań polityki społecznej, ale jest to każdorazowo uzależnione od indywidualnych możliwości gminy. Natomiast istotna dla tej kategorii społecznej oferta aktywizacji kulturalnej, turystycznej czy integracji społecznej jest wciąż nieznaczna i w praktyce ogranicza się do większych miast, które rozwijają sieć środowiskowych placówek wsparcia dziennego adresowanych w głównej mierze do osób starszych zainteresowanych aktywnością społeczną.

Odrębną grupę zainteresowania polityki społecznej tworzą osoby bezrobotne.

Początki lat dziewięćdziesiątych XX wieku charakteryzuje indolencja w sferze skutecznych i aktywnych form wspierania ludzi, którzy znaleźli się na marginesie rynku pracy. Jednak zdaje się, że od początku XXI wieku w Polsce i na świecie można mówić o znaczącej zmianie w postrzeganiu roli polityki społecznej, która w zasadzie ogniskuje się wokół problematyki zatrudnienia. Przedmiotem jej zainteresowania jest w głównej mierze rynek pracy. Można odnaleźć w doktrynie określenie dla współczesnej polityki społecznej – „model aktywnej polityki społecznej”. Aktywna polityka społeczna to zaprzeczenie polityki pasywnej, rozumianej jako polityka gwarantowania bezpieczeństwa socjalnego przez system świadczeń pieniężnych i rzeczowych oraz usług społecznych. Aktywna polityka to działania, które aktywizują beneficjentów (M. Rymsza, 2003, s. 30). Zdaje się, że tak pojmowana polityka społeczna daje nadzieję na przezwyciężenie wśród podopiecznych systemu pomocy społecznej syndromu wyuczonej bierności i bezradności, a przede wszystkim uwolnienie skutecznego, choć niejedno-

1. Polityka społeczna państwa w dobie globalnych zmian gospodarczych

19

krotnie bolesnego procesu dojrzewania do uczestnictwa w życiu społeczeństwa obywatelskiego na zasadach równoprawności i współodpowiedzialności za siebie i środowisko życia.

Poza negatywnymi skutkami reformy, czy też „terapii szokowej”, która dla wielu grup społecznych stała się przyczyną niepokojów i utraty bezpieczeństwa socjalnego, strategia transformacji po 1989 roku wyzwoliła mechanizm kreowania nierówności społecznych (J. Auleytner, 2002b, s. 487). Nie znaczy to, że owe dysproporcje nie występowały w okresie PRL-u. Były one ukrywane, ale w rzeczywistości tylko uprzywilejowani (związani z układem politycznym „przewodniej siły narodu – Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”) mieli z zasady prawo do obejmowania stanowisk kierowniczych, do reglamentowanych dóbr będących wytworem gospodarki narodowej, czy kontaktów międzynarodowych, które pozostawały pod ścisłą kontrolą służb bezpieczeństwa. Powstałe w wyniku zmian ustrojowych enklawy zamożności i uruchomione procesy marginalizacji całych grup społecznych i środowisk zawodowych stanowią trwały element obrazu współczesnej Polski, a także Europy Środkowej i Wschodniej. Trwałe jest także zjawisko bezrobocia, któremu towarzyszą wszelkie społecznie negatywne skutki, takie jak w szczególności znaczący wzrost patologii społecznych i przestępczości obejmującej coraz niższe grupy wiekowe sprawców czynów karalnych (R. Borkowski, 2004, s. 17).

Mimo wielokrotnych deklaracji kolejnych ekip rządzących po 1989 roku, brak realizacji zasad społecznej (socjalnej) gospodarki rynkowej spowodował (J. M. Thieme, 1995), że Polska przechodzi proces od równości w biedzie do niekontrolowanej i nieakceptowanej nierówności w bogactwie (J. Auleytner, 2002, s. 487).

Funkcjonuje bowiem gospodarka rynkowa, której model nie jest oparty na mechanizmach społecznego zaangażowania, drobnej i rodzinnej przedsiębiorczości.

Zarówno w produkcji, jak i usługach dominuje wielki kapitał. Koncerny kontrolowane przez rodzimych i zagranicznych „nieobecnych dziedziców” przynoszą zyski. Jednak nieznaczny ich procent zasila skarb państwa i uczestniczy w niwelowaniu nierówności społecznych.

W wyniku liberalizacji stosunków gospodarczych, bez wcześniejszego przygotowania społeczeństwa do nowych warunków wolnego rynku pracy, do aktywności i przedsiębiorczości, do bezrobocia i skutecznego poszukiwania pracy, do umiejętnego i skutecznego rozwiązywania problemów środowiskowych, pojawiło się zjawisko masowej degradacji całych grup społecznych i zawodowych.

Często jest to niezależne od kwalifikacji, predyspozycji osobowościowych czy zdolności. Proces reprywatyzacji odbywał się w Polsce w warunkach chaosu. Był przy tym przeprowadzony stosunkowo szybko i obejmował wielkie obszary gospodarki – zarówno przemysł i usługi, jak i produkcję rolno-spożywczą. W wyniku tych zmian prywatni właściciele, stanowiący nieliczny procent społeczeństwa, stali się posiadaczami wielkich połaci gruntów (rolnych lub budowlanych), firm produkcyjnych lub usługowych, a także akcjonariuszami spółek prawa handlo-

20

Rozdział I. Reintegracja społeczna i zawodowa jako instrument...

wego. Należy tutaj dodać, że nie zawsze była spójność między wyceną i realną wartością prywatyzowanego majątku. Szczególnie w kontekście odczuć społecznych widoczne były rozbieżności i dysonans poznawczy. Sferą prywatyzacji lub reprywatyzacji, która objęła większą część społeczeństwa jest mieszkalnictwo. Na mocy uregulowań prawnych wielu posiadaczy tytułu prawnego do lokalu mieszkalnego, szczególnie w zasobach spółdzielczych, mogło wykupić go na własność za symboliczną „złotówkę”. Sytuacja taka sprawiła, że podwyższył się poziom zamożności wielu obywateli, którzy, wykorzystując posiadane oszczędności, mogli skorzystać z przysługującego im prawa. Wartość rynkowa takich mieszkań znacząco odbiegała od nakładów poniesionych na ich prywatyzację.

Jednakże w odniesieniu do gospodarczych aspektów, szczególnie na rynku pracy, liczne grupy zawodowe doświadczyły utraty miejsc zatrudnienia i prawa do współdecydowania o kształcie modelu gospodarki w Polsce. Skutkiem tego była destytucja wielu ludzi, pogłębiająca ich przekonanie o braku sprawstwa. Ulegli oni marginalizacji w życiu zawodowym i społecznym. Wyjątkowo szkodliwym skutkiem tego procesu było ukształtowanie się postaw negacji wobec autorytetów.

Zdaje się, że grupą szczególnie podatną na relatywizm moralny i upadek podstawowych wartości, takich jak prawda, uczciwość, odpowiedzialność, lojalność patriotyzm czy przyjaźń, była młodzież tamtego okresu (por. M. J. Szymański, 2000). Wielu młodych ludzi nabrało przekonania, że dobrobyt materialny można zdobywać wyłącznie dzięki złodziejstwu i kombinatorstwie, rzadziej dzięki przedsiębiorczości (J. Danecki, 1998, s. 117). Bez wątpienia proces ten znacząco rzutuje na postęp w odbudowie morale społeczeństwa obywatelskiego, gdzie samorządność, inicjatywa społeczna, aktywność w sprawach publicznych oraz dobroczynność to fundamenty struktur państwa demokratycznego. Bezradność, brak zaangażowania w życie lokalne, poczucie braku wpływu na sprawy własne i innych czy skrajny egocentryzm to antyteza społeczeństwa obywatelskiego i obywatelskości w postawach poszczególnych członków danego społeczeństwa.

Zdaje się, że odbudowa poczucia sprawiedliwości społecznej, przywrócenie zasad odpowiedzialności za korupcję, defraudację, nieuczciwość, czy wykorzystywanie zajmowanych urzędów dla realizacji partykularnych interesów wąskich grup społecznych to szansa na odbudowę wiary przeciętnego obywatela w wartość „bycia przyzwoitym” (W. Bartoszewski, 2005).

Poza działaniami mającymi na celu zwalczanie przestępczości gospodarczej, które w początkowej fazie reprywatyzacji nie były możliwe z uwagi na likwidację w strukturach organów ścigania wydziałów do walki z przestępczością gospodarczą (PG), istotne wydaje się podejmowanie działań systemowych zorientowanych na kształtowanie kompetencji społecznych, komunikacyjnych, przedsiębiorczych, rodzicielskich itp. wśród ludzi, którzy nie zdołali zaadaptować się do nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej, politycznej i kulturowej. Może temu służyć praca społeczna/socjalna skoncentrowana na działaniach w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej.