Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną Wielowymiarowość uwarunkowań

Agnieszka Żywanowska

Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną Wielowymiarowość uwarunkowań

Kraków 2009

Recenzenci: prof. US dr hab. Teresa Żółkowska prof. UWM dr hab. Amadeusz Krause

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ISBN 978-83-7587-041-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści Przedmowa ..............................................................................................

Wstęp ......................................................................................................... 11 Rozdział 1 Agresja w świetle literatury Przegląd wybranych badań i stanowisk ........................................... 15 1.1. Problemy deﬁnicyjno-pojęciowe ........................................................... 1.1.1. Agresja ........................................................................................ 1.1.2. Agresywność ............................................................................... 1.1.3. Przemoc ...................................................................................... 1.2. Teorie agresji w świetle badań i poglądów ............................................ 1.2.1. Teorie biologiczne agresji ........................................................... 1.2.1.1. Neuroﬁzjologiczne i organiczne teorie agresji ............... 1.2.1.2. Popędowo-instynktywistyczne teorie agresji ................. 1.2.2. Psychospołeczne teorie agresji .................................................... 1.2.2.1. Agresja jako reakcja na frustrację ................................... 1.2.2.2. Teoria społecznego uczenia się agresji ........................... 1.2.3. Teorie socjologiczne ................................................................... 1.3. Rodzaje agresji ...................................................................................... 1.4. Uwarunkowania zachowań agresywnych .............................................. 1.4.1. Uwarunkowania indywidualno-osobowościowe ......................... 1.4.2. Uwarunkowania rodzinne ........................................................... 1.4.3. Uwarunkowania tkwiące w środowisku szkolnym i rówieśniczym ............................................................................

15 16 19 20 22 22 22 26 28 28 32 36 38 44 44 51 57

Rozdział 2 Upośledzenie umysłowe ........................................................................ 61 2.1. Niepełnosprawność – ustalenia terminologiczne .................................. 61 2.2. Upośledzenie umysłowe ........................................................................ 69 2.2.1. Perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego ...................... 69

Spis treści

2.2.2. Przemiany w deﬁniowaniu upośledzenia umysłowego ................ 2.2.3. Kryteria i klasyﬁkacje upośledzenia umysłowego ........................ 2.2.4. Wielowymiarowość upośledzenia umysłowego .......................... 2.2.4.1. Wymiar organiczny ....................................................... 2.2.4.2. Wymiar psychiczny ....................................................... 2.2.4.3. Wymiar społeczny ......................................................... 2.2.5. Zachowania agresywne osób lekko upośledzonych umysłowo w świetle dotychczasowych badań ..............................................

71 78 83 84 86 88 90

Rozdział 3 Metodologia badań własnych .............................................................. 99 3.1. Przedmiot i cel badań ........................................................................... 3.2. Problemy i hipotezy .............................................................................. 3.3. Zmienne i ich wskaźniki ....................................................................... 3.4. Metody, techniki i narzędzia badań ...................................................... 3.5. Dobór próby i organizacja badań .......................................................... 3.6. Zastosowana procedura statystyczna .....................................................

99 99 103 105 110 113

Rozdział 4 Zjawisko agresji u uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym w świetle podstawowych danych ................................ 115 4.1. Przejawy zachowań agresywnych .......................................................... 4.1.1. Przejawy zachowań agresywnych w zależności od płci ............... 4.1.2. Przejawy zachowań agresywnych w zależności od typu szkoły ... 4.2. Umiejscowienie zdarzeń występowania zachowań agresywnych ...........

115 115 120 124

Rozdział 5 Sytuacja osobista badanych uczniów w świetle wyników badań własnych ................................................... 129 5.1. Obraz samego siebie ............................................................................. 5.1.1. Ja realne ...................................................................................... 5.1.2. Ja idealne .................................................................................... 5.1.3. Samoakceptacja .......................................................................... 5.2. Motywy zachowań agresywnych ...........................................................

129 130 134 137 139

Rozdział 6 Sytuacja rodzinna badanych uczniów w świetle wyników badań własnych ................................................... 145 6.1. Struktura rodziny .................................................................................. 146 6.2. Warunki materialno-bytowe rodzin ..................................................... 154

Spis treści

6.3. Atmosfera domu rodzinnego ................................................................ 6.4. Styl wychowania ................................................................................... 6.5. Postawy rodzicielskie ............................................................................ 6.5.1. Górowanie .................................................................................. 6.5.2. Koncentracja ............................................................................... 6.5.3. Bezradność ................................................................................. 6.5.4. Dystans .......................................................................................

7 156 162 167 168 171 173 174

Rozdział 7 Sytuacja szkolna badanych uczniów w świetle wyników badań własnych ................................................... 181 7.1. Wyniki w nauce .................................................................................... 7.2. Przystosowanie społeczne ..................................................................... 7.2.1. Motywacja do nauki ................................................................... 7.2.2. Uspołecznienie ........................................................................... 7.3. Pozycja w zespole klasowym ................................................................. 7.4. Klimat szkoły ........................................................................................

183 187 187 192 198 200

Rozdział 8 Podsumowanie badań ........................................................................... 205 Rozdział 9 Implikacje dla praktyki .......................................................................... 221 9.1. Proﬁlaktyka agresywnych zachowań uczniów ....................................... 9.2. Poziomy oddziaływań proﬁlaktycznych ................................................ 9.2.1. Oddziaływania ukierunkowane na jednostkę .............................. 9.2.2. Oddziaływania ukierunkowane na rodzinę ................................. 9.2.3. Oddziaływania ukierunkowane na szkołę ................................... 9.2.4. Oddziaływania wiążące się z konsekwencjami zachowań agresywnych ...............................................................

221 224 224 226 228 230

Bibliografia ............................................................................................... 233 Spis schematów i wykresów ................................................................ 255 Spis tabel .................................................................................................. 257

Przedmowa Problem agresji w szkole stanowi temat wielu monograﬁi, artykułów i doniesień badawczych, ale jak dotychczas nie doczekał się opracowania żadnej spójnej koncepcji teoretycznej, jak również skutecznych metod jego niwelowania (Rejzner, 2004, s. 5). W literaturze przedmiotu można znaleźć liczne przykłady wyjaśniania i interpretowania zjawiska agresji. Zarówno w codziennej praktyce, jak i w wielu publikacjach agresywność zalicza się do podstawowych objawów upośledzenia. C. Kosakowski (1997, s. 172) uważa, że przyjmowanie takiego poglądu jest wynikiem silnie zakorzenionego w pedagogice specjalnej biologizmu. Jak pisze A. Mikrut (1999, s. 70), [...] na ogół żywo reagujemy na przejawy agresji, bywa ona przez nas ostro piętnowana i potępiana, jednak staje się przedmiotem szczególnej krytyki i często błędnych interpretacji wówczas, gdy jest udziałem ludzi w jakiś sposób innych od pozostałych. Należą do nich osoby upośledzone umysłowo.

Wybór tematyki prezentowanej w tej książce w dużej mierze został podyktowany nie tylko względami badawczymi, lecz także praktycznymi, a dokładniej – społecznymi. Przedstawienie przejawów zachowań agresywnych badanych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym oraz zależności między sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a przejawianą przez nich agresją może stanowić podstawę do poznania nie tylko zjawiska agresji wśród uczniów, lecz także działań proﬁlaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresywności lub obniżających jej nasilenie czy zmieniających jej formę na bardziej akceptowaną społecznie. O wyborze właśnie tego tematu pracy zadecydowały także moje liczne kontakty z uczniami lekko upośledzonymi umysłowo w trakcie wielu praktyk studenckich, jak również praca z osobami upośledzonymi umysłowo przebywającymi w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Olsztynie. Pod tym względem nie bez znaczenia pozostają także zainteresowanie problemem agresji uczniowskiej na poziomie pracy magisterskiej oraz chęć dalszego zgłębiania badawczego zjawiska agresji. Problem agresywności uczniów lekko upośledzonych umysłowo jest trudnym i stosunkowo mało opisanym zagadnieniem w publikacjach naukowych – zarówno teoretycznie, jak i empirycznie. Bogato jest reprezentowany w literaturze

Przedmowa

temat agresji osób pełnosprawnych intelektualnie, natomiast badania nad agresją jednostek z lekkim upośledzeniem umysłowym obejmują zazwyczaj jedynie wycinek problemu dotyczący ogólnego poziomu agresji z uwzględnieniem poziomu poszczególnych jej rodzajów (Bartkowicz, 1983, 1995; Bobek, 1989; Mikrut, Olszewski, 1998; Mikrut, 1999; Skowrońska, 1994, 1995a, 1997; Giryński, 1994, 1997). W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele doniesień z badań dotyczących zachowań agresywnych osób w normie intelektualnej (Kirwil-Parzych, Fraczek, 1979; Feshbach, 1964; Schachter, Singer, 1962; Ranschburg, 1980; Kubacka-Jasiecka, 1986; Bandura, Walters, 1968; Skorny, 1989 i in.), podczas gdy niewiele jest badań empirycznych traktujących zagadnienie w sposób interdyscyplinarny, odnoszących się do zachowań agresywnych osób lekko upośledzonych umysłowo w kontekście ich sytuacji osobistej, rodzinnej i szkolnej. Ważne jest zatem wypełnienie tej luki w badaniach nad agresją jednostek lekko upośledzonych umysłowo i niniejsza książka wychodzi naprzeciw tej potrzebie. Publikacja stanowi część mojej rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Czesława Kosakowskiego. Promotorom składam serdeczne podziękowania za wsparcie i życzliwość, jakie otrzymywałam na każdym z etapów zgłębiania podjętej przeze mnie problematyki. Serdecznie dziękuję również recenzentom – prof. dr hab. Teresie Żółkowskiej i prof. dr. hab. Amadeuszowi Krause. Ich cenne wskazówki pomogły mi w wytyczeniu kierunków badawczych i przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu tej pracy. Wyrazy szczególnej wdzięczności składam również moim najbliższym: Mamie, Bratu i Mężowi Krzysztofowi, którzy byli dla mnie wyjątkowym źródłem zrozumienia i wsparcia. W dowód wdzięczności dedykuję im tę książkę. Agnieszka Żywanowska

Wstęp Przemoc i agresja to jedne z tych zjawisk, które towarzyszą człowiekowi nieodłącznie od zarania jego bytowania na tej ziemi. To również zjawiska – dylematy nieodłączne uprawianiu zawodu nauczyciela – wychowawcy oraz funkcji rodzica – opiekuna. Problemy te w myślach od zawsze, dziś może i częściej, bo i czasy, w jakich przyszło nam żyć, stanowią grunt podatny do ich narastania. (Czesław Kosakowski, 2003)

Brutalizacja życia społecznego sprawia, że dla wielu młodych ludzi agresja stała się atrakcją. Wykorzystywanie przewagi ﬁzycznej jest naturalnym sposobem zdobywania dóbr materialnych i regulowania stosunków międzyludzkich. Przemoc i agresja są również nieodłącznymi elementami życia codziennego szkół oraz placówek opiekuńczych, wychowawczych i resocjalizacyjnych. Zainteresowanie agresją wzrasta wraz z jej coraz większym przenikaniem w codzienne życie ludzi. Jak pisze I. Obuchowska (1997, s. 6), [...] już nie tylko wojny, obozy zagłady, porywanie zakładników, nie tylko pospolita przestępczość są jej wyrazem, ale również wzajemne kontaktowanie się ludzi bywa nasycone agresją.

Wzrost zainteresowania problematyką agresji wśród naukowców reprezentujących różne dziedziny wiedzy jest zatem bez wątpienia wyrazem społecznych potrzeb. Współcześnie agresja przyjmuje coraz większe rozmiary, budząc w społeczeństwie poczucie zagrożenia i niepokoju. Szczególnie przerażający staje się fakt, że zachowania agresywne z wysokim stopniem brutalizacji pojawiają się wśród dzieci i młodzieży (Karwowska, 2001). Obecnie zjawisko agresji dzieci i młodzieży zajmuje znaczące miejsce wśród problemów społecznych. Wiele jest przyczyn jej powstawania, począwszy od predyspozycji osobowościowych, przez wpływ rodziny, na środowisku szkolnym i rówieśniczym skończywszy. Występowanie różnego rodzaju zachowań agresywnych stanowi istotny problem społeczny, zwłaszcza w przypadku dzieci (Wawryk, 2004, s. 117). U osób upośledzonych umysłowo zachowania agresywne nierzadko prowadzą do wytworzenia znacznego dystansu społecznego, utrudniającego, a często wręcz hamującego proces ich integracji ze środowiskiem. D. Skowrońska (1995a, s. 163) zwraca uwagę, że

Wstęp

[...] agresja jest kategorią ludzkiego zachowania podlegającą wartościowaniu i na tyle istotną w życiu społecznym, że jej poziom jest niemal dokładnym wskaźnikiem socjalizacji.

Niewątpliwie osoby agresywne są odrzucane lub izolowane przez otoczenie społeczne nie z powodu dysfunkcji intelektualnych, lecz dlatego, że ujawniają zachowania nieaprobowane społecznie. Zachowania te mogą również wpływać na kształtowanie się negatywnego obrazu psychologicznego osoby upośledzonej umysłowo i stwarzać warunki sprzyjające pojawianiu się stygmatyzacji społecznej. Książka, którą oddaję do rąk Czytelnika, składa się z dziewięciu rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter teoretyczny, natomiast pozostałe są prezentacją wyników badań własnych. Rozdział pierwszy zawiera rozważania terminologiczne, czyli analizę takich pojęć, jak: „agresja”, „agresywność” i „przemoc”. Przedstawiono w nim też koncepcje wyjaśniające przyczyny agresji, ujęte w dwa nurty: biologiczny (obejmujący neurofizjologiczne i organiczne podłoże agresji oraz jej popędowo-instynktowne uwarunkowania) i psychospołeczny (koncentrujący się na teorii frustracja – agresja i ujmujący agresję jako nawyk będący efektem klasycznej teorii uczenia się), a także teorie socjologiczne. Szczególną uwagę poświęcono rodzajom agresji i wielości form jej wyrażania. Omówiono zarówno agresję fizyczną, jak i słowną oraz zachowania napastliwe i destruktywne w ich bezpośredniej i pośredniej formie. Dużo uwagi poświęcono także zagadnieniom związanym z uwarunkowaniami zachowań agresywnych – opisano je w trzech aspektach: indywidualno-osobowościowym, rodzinnym oraz środowiska szkolnego i rówieśniczego. W rozdziale drugim przedstawiono ustalenia terminologiczne dotyczące niepełnosprawności. Wskazano na upośledzenie umysłowe jako jedną z form niepełnosprawności ludzkiej. Ukazano perspektywy badawcze upośledzenia umysłowego, pojęcie upośledzenia umysłowego i przemiany w jego definiowaniu na przestrzeni lat. Wyjaśniono też kryteria i klasyfikacje upośledzenia umysłowego. Jednak największy nacisk położono przede wszystkim na omówienie wielowymiarowości zjawiska upośledzenia umysłowego, z uwzględnieniem jego trzech aspektów: organicznego, psychicznego i społecznego. W rozdziale tym przedstawiono także zachowania agresywne osób lekko upośledzonych umysłowo w świetle badań empirycznych dotyczących zachowań agresywnych tej grupy. Zagadnienia związane z metodologią badań własnych stanowią trzon rozdziału trzeciego. Przedstawiono w nim bowiem założenia teoretyczne i metodologiczne przeprowadzonych badań, problemy badawcze, teren badań i ich organizację. Rozdział czwarty zawiera rozważania na temat zjawiska agresji uczniów w świetle podstawowych danych. Analizowano przejawy zachowań agresywnych badanych uczniów z uwzględnieniem rozróżnienia na płeć i typ szkoły, do której uczęszczają. Zwrócono także uwagę na miejsca, w których dochodzi do zachowań agresywnych, np. boisko, korytarz szkolny. Rozdział piąty dotyczy sytuacji osobistej uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym. Ukazano w nim obraz siebie przez przedstawienie „ja realnego”, „ja

Wstęp

idealnego” i samoakceptacji badanych uczniów; wskazano też na zależność między motywami zachowań agresywnych uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym a ujawnianą agresją. Sytuację rodzinną badanych osób ilustruje rozdział szósty. Problem ten rozpatrzono w kontekście struktury rodziny, warunków materialno-bytowych, atmosfery domu rodzinnego, stylu wychowania oraz postaw rodzicielskich. W rozdziale siódmym omówiono zaś sytuację szkolną badanych uczniów: ich wyniki w nauce, motywację do nauki szkolnej, uspołecznienie, pozycję w zespole klasowym, oraz klimat społeczny szkoły, do której uczęszczają. Rozdział ósmy to refleksje końcowe autorki w postaci podsumowania uzyskanych wyników badań, a ostatni zawiera implikacje dla praktyki wynikające z przeprowadzonych badań. Omówiono w nim profilaktykę zachowań agresywnych uczniów z uwzględnieniem trzech poziomów jej oddziaływania. Pierwszy obejmuje działania ukierunkowane na jednostkę, drugi – na rodzinę, trzeci – na szkołę, a czwarty dotyczy działań związanych z z konsekwencjami zachowań agresywnych. Taki układ książki daje możliwość omówienia działań profilaktycznych bezpośrednio wynikających z badań. Celem pracy jest uzupełnienie istniejącej wiedzy na temat zachowań agresywnych osób lekko upośledzonych umysłowo, a także pełniejsze poznanie mechanizmów pojawiania się zachowań agresywnych wśród uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym oraz związków między ich sytuacją osobistą, rodzinną i szkolną a przejawianiem przez nich zachowań agresywnych. Innym ważnym celem było też praktyczne ujęcie agresywności uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, ujawniające się głównie w dostarczeniu Czytelnikom informacji oraz propozycji wieloaspektowych i komplementarnych działań profilaktycznych przeciwdziałających pojawianiu się agresji wśród uczniów. Ze względu na to, że coraz powszechniej używa się terminu „niepełnosprawność intelektualna”, zamiast pojęcia „upośledzenie umysłowe”, w niniejszej pracy termin „upośledzenie umysłowe” będzie stosowany zamiennie z określeniem „niepełnosprawność intelektualna”. Wynika to między innymi z tego, że wraz z przyjęciem przez Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym modelu niepełnosprawności za WHO nastąpiła zmiana jego nazwy na Międzynarodowe Stowarzyszenie do Badań nad Niepełnosprawnością Intelektualną. Ponadto argumentem za przyjęciem tego terminu jest też fakt włączenia osób z upośledzeniem umysłowym do grupy wszystkich ludzi niepełnosprawnych oraz jego mniej stygmatyzujący charakter. Należy również zaznaczyć, że zarówno w Polsce, jak i większości krajów Unii Europejskiej widać dążenie do zastępowania terminu „upośledzenie umysłowe” pojęciem „niepełnosprawność intelektualna”. Obydwa będę stosować zamiennie także z uwagi na częstość występowania terminu „upośledzenie umysłowe” w literaturze przedmiotu oraz jego używania przez terapeutów, nauczycieli i rodziców osób niepełnosprawnych.

Rozdział 1

Agresja w świetle literatury Przegląd wybranych badań i stanowisk Na drodze przemocy nie można dotrzeć do lepszej przyszłości. (Jan Paweł II)

1.1. Problemy definicyjno-pojęciowe W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowań problematyką agresji we wszystkich dziedzinach nauk zajmujących się człowiekiem i jego zachowaniem. Dzieje się tak zapewne dlatego, że coraz bardziej przenika ona do codziennego życia ludzi, jest wszechobecna i powszechna. Wydaje się, że preferencje te są odzwierciedleniem rangi problemu, aczkolwiek z faktu powszechności agresji w naszym otoczeniu nie wynika jednak to, że nauka prezentuje pełną zgodność co do tak podstawowej kwestii, jaką jest określenie pojęcia „agresji”. Agresja – ujmowana zarówno jako indywidualne zachowanie interpersonalne, jak i jako zjawisko społeczne – jest problemem złożonym i wieloaspektowym. Zachowanie określane jako agresja stanowi przedmiot badań, obserwacji i analiz specjalistów różnych dziedzin nauki i sfer życia społecznego. Zjawiskiem tym interesują się psycholodzy, prawnicy, socjolodzy i pedagodzy. Zainteresowanie wynika z tego, że często stykają się oni z przejawami zachowań agresywnych i ich skutkami w swej działalności naukowej lub praktyce. Dlatego też trudność sprawia sformułowanie takiej definicji agresji, która zyskałaby akceptację wszystkich specjalistów (Borecka-Biernat, 1998). Wielość i wieloaspektowość wiedzy nie ułatwiają jej porządkowania oraz wykorzystywania. Już dwadzieścia lat temu w literaturze psychologicznej odnotowano ponad 250 różnych definicji agresji (Harre, Lamb, 1983). Tak więc, mimo długiej tradycji rozważań o naturze agresji u człowieka, a także dużej liczby badań empirycznych poświęconych temu zagadnieniu, nie stworzono jednolitej, powszechnie akceptowanej definicji agresji ludzkiej i nie ustalono opisu fenomenologicznych aspektów przejawów oraz etiologicznego kompleksu jej uwarunkowań.

Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną

Ponadto z pojęciem agresji wiążą się inne terminy, takie jak „agresywność” i „przemoc”, które wskazują na brak występowania jednolitego terminu dla określenia zachowań czy skłonności zmierzających do wyrządzenia szkody danym osobom, grupom społecznym czy też ich własności (Vitiello, Stoﬀ, 1997; Zakrzewski, 1990; Czub, 1992). Istniejąca wielość pojęć obliguje do wyjaśnienia każdego z osobna, z uwagi na częste i zamienne ich stosowanie. Reasumując, należy zaznaczyć, że termin „agresja” jest używany do określania różnych zjawisk, między innymi: – sytuacyjnie wywołanych stanów motywacyjnych (gniewu, irytacji emocjonalnej, gotowości do agresji); – reakcji lub aktywności (określonych zachowań agresywnych); – stałej cechy indywidualnej (charakteryzującej się stałością i powtarzalnością wzorów zachowania, zespołem określonych postaw i motywów – agresywność); – sekwencji interpersonalnych lub społecznych interakcji powstałych w odniesieniu do wzorców społeczno-kulturalnych, standardów społecznych (np. agresji związanej z pełnieniem roli mężczyzny, przywódcy i in.) (Frączek, 1993, s. 50).

1.1.1. Agresja Agresja jako zjawisko potępiane, nietolerowane, przynoszące negatywne skutki społeczne bywa deﬁniowana przez wyznaczanie dominującego kryterium. W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące kryteria: – występowanie komponenty emocjonalnej w zachowaniu, np. niechęć, złość, gniew (Buss, 1961; Feshbach, 1970, 1971); – intencjonalność czynienia szkody, kierowanie się motywem czynienia zła, wyrządzenia krzywdy przedmiotowi działań (Dollard i in., 1939; Frączek, 1973; Ranschburg, 1980; Tedeschi, Smith, Brown, 1974; Wójcik, 1977); – spowodowanie konkretnych konsekwencji zachowań, np. w postaci zadania cierpienia (Frączek, 1975a, 1985; Kosewski, 1977; Wójcik, 1977; Zakrzewski, 1986); – modyﬁkujący wpływ kontekstu społecznego zachowań, np. związanego z pełnioną rolą społeczną, statusem społecznym, realizowanym zadaniem, miejscem w hierarchii władzy czy społecznymi konsekwencjami perspektywicznymi (Frączek, 1973; Wójcik, 1977). Pierwsze kryterium jest związane z wystąpieniem reakcji emocjonalnej, drugie łączy się z charakterem motywacji leżącej u podstawy agresji, trzecie traktuje o skutkach agresji, natomiast kolejne wskazuje na przypisywane jej wartości moralne i społeczne.