Utilities 3 2017

UTILITIES NUMMER 03 - mei 2017 • ZEVENTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Biogasnetwerk ondersteunt energietransitie Industrie ontvouwt emissiereductieplannen Duurzaam alternatief stoomproductie is maatwerk

www.utilities.nl

® ol T o t S I s SS ning 2241 d) A ck ke O 1 er Ro bere N IS tifice r ne rm E ece i l (G fo on on 055 c Nu VDI 2 en

Technische isolatie, vormgegeven door experts.

Ervaar onze expertise met ROCKASSIST®, het online thermotechnisch berekeningsprogramma.

ROCKASSIST® is gratis verkrijgbaar op www.rockwool-rti.com

T ExpER TOOl

Deze experttool is het resultaat van onze uitgebreide knowhow en meer dan 75 jaar ervaring op het gebied van technische isolatie. In combinatie met onze duurzame ProRox steenwoloplossingen staat ROCKASSIST garant voor een optimale brandveiligheid en warmte- en geluidsisolatie.

Het programma geeft u ook de best mogelijke energiebesparing en reductie van CO2-emissies. Bereken nu zelf de ideale isolatiedikte met ROCKASSIST, ons gratis online berekeningsprogramma. Ga naar

rockwool-rti.com of bel 0475 35 36 18. Onze experten helpen u graag uw project de juiste vorm te geven.

www.rockwool-rti.com

i n h o u d

V E R D E R Tijd voor klimaatwet

14

In de aanloop naar de verkiezingen meden de politici grote onderwerpen zoals klimaatverandering. Toch vindt Gert Jan Kramer hoogleraar duurzame energievoorzieningssystemen van het Copernicusinstituut dat een nieuw kabinet prioriteit moet geven aan klimaatbeleid, al was het maar omdat de industrie er zelf om vraagt.

Industrie ontvouwt emissiereductieplannen 26

Dat de energietransitie zich over de gehele maatschappij uitstrekt, blijkt wel uit de diverse belangengroepen die zich allemaal over dezelfde vraagstelling bogen: Hoe kunnen we zo snel mogelijk de uitstoot van broeikasgassen terugdringen.

Handhaving energiebesparing en energie-audits op handen 30

Al jaren rust op ondernemingen de verplichting om alle beschikbare energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of minder te treffen. De handhaving loopt tot op heden achter, maar daar lijkt verandering in te komen.

8

Utilities Manager ‘We hebben circa twintig procent overtollige warmte. Door steeds meer gebruik van het hoge druknet te maken, kunnen we dat straks beter op en buiten het terrein kwijt’, zegt Richard de Haan, asset manager utilities van Emmtec Services.

18

Biogas in Twente Biogasnetwerk Twente zet de infrastructuur in voor het transport van biogas. Gerald de Haan, directeur van Cogas, vraagt daarbij wel om experimenteerruimte van de overheid. ‘We moeten eerst een markt creëren, voordat commerciële partijen zullen aanhaken.’

22 Duurzame stoom

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Trending news 6 Technologie 12 Product en oplossing 28 Market Review 32 Agenda 33 In het volgende nummer 34

Een aantal stoomexperts boog zich over de vraag welke alternatieven er bestonden voor stoomproductie met behulp van aardgas. Die alternatieven zijn er, maar die maken het leven van een utilitiesmanager er niet altijd gemakkelijker op.

UTILITIES 3 nr. 3 - mei 2017

SLAGVAARDIGER OPEREREN DOOR HOOGGEKWALIFICEERDE OPLEIDINGEN

De kwaliteit van uw organisatie valt of staat met de capaciteiten van de mensen die erin actief zijn. Hun kennis en vaardigheden actueel houden is een continue uitdaging.

Kiwa Training is hierin uw betrouwbare partner. Met een uniek aanbod van praktijkgerichte, specialistische opleidingen in techniek, veiligheid, kwaliteit, milieu en zorg verbreden en verdiepen Kiwa-opleidingen vakkennis en -vaardigheden op basisniveau of voor functies op middelbaar en hoger niveau.

Gevarieerd Het scholingsaanbod van Kiwa groeit en varieert van korte trainingen tot en met complete opleidingen. Ze zijn geschikt voor mensen die zowel technisch als bedrijfsmatig bezig zijn met installaties, apparatuur en distributie in de energietechniek (gas, warmte, water en elektriciteit), maar ook voor mensen die zich bezig houden met het opzetten, onderhouden, beheren en optimaliseren van het (kwaliteits-, veiligheids- en/of milieu-) managementsysteem. De incompany trainingen kenmerken zich door maatwerk, toegespitst op de specifieke organisatiebehoeftes. Tegelijkertijd maakt Kiwa Training volop gebruik van innovatieve digitale technologieën in service en opleidingsaanbod.

Top vijf trainingen De trainingstrajecten van Kiwa Training zijn sinds jaar en dag hooggekwalificeerd en vormen vaak de kwalificatie voor gespecialiseerde functies.

Het aanbod kent een vijftal paradepaardjes, omdat deze trainingen al lang met succes worden georganiseerd: Hogere gastechniek, Uitvoerder ondergrondse infratechniek, Interne Audits ISO 9001, Medisch Codeur ICD-10 en Legionella preventieadviseur. Daarnaast zijn we één van de grootste opleiders voor VCA cursussen (zie kader).

Kijkt u op www.kiwatraining.nl voor cursusdata en alle overige informatie over onze trainingen. Of neem contact op via training@kiwa.nl of bel naar 088-998 3539

Voor alle soorten VCA onderwijs een passende oplossing. VCANederland organiseert VCA cursussen, zowel klassikaal als via e-learning, voor een uitgebreid portfolio van opdrachtgevers uit alle mogelijke branches. Met u dragen wij zorg voor de veiligheid van uw werknemers, opdrachtgevers en klanten. Door de inzet van professionele docenten, de landelijke dekking en up-to-date lesmateriaal heeft VCANederland een gemiddeld slagingspercentage van ruim 90%. Kijkt u op www.

VCANederland.nl of neem contact op via customersupport@vcanederland.nl of bel naar +31 (0) 70 514 6434.

Klimaat en energie minister Beste minister van Klimaat en energie. Wie u bent, weet ik nog niet. Maar dat u binnenkort wordt beëdigd, lijkt me duidelijk. Het is lang geleden dat burgers, bedrijfsleven en de verschillende overheden op één lijn zaten. Het gebrek aan leiding van bovenaf creëerde een maatschappelijke onderstroom die de energiewereld in verlegenheid bracht en fossiele reuzen deed wankelen. Energiebedrijven zoeken naar een nieuwe positie in het snel veranderende energielandschap en industriële energiegrootverbruikers voelen een maatschappelijke druk om de uitstoot van broeikasgassen zoveel mogelijk te verminderen.

Wat burgers en bedrijfsleven bindt, is dat ze allemaal een sterke regie verwachten van de overheid. Niet dat ze willen dat u ze tot op de detail gaat vertellen waar ze in moeten investeren, maar ze willen wel een visie zien op de verre toekomst, duidelijke doelstellingen en daarbij behorend beleid. Kortom: u krijgt een mandaat om stevige wetgeving te maken die de Nederlandse industrie helpt bij het uitvoeren van zijn opdracht om de CO2-uitstoot snel terug te dringen.

Kies daarbij voor CO2-beprijzing, ofwel voortzetting van ETS. Uiteraard moet de prijs per kiloton dan wel een stuk hoger liggen dan nu het geval is. En help de industrie met het halen van zijn besparingsopdracht, net als dat is gelukt in de offshore windindustrie. Nu wordt nog zeer veel warmte weggekoeld, die ook nuttig had kunnen worden ingezet. De benodigde investeringen in infrastructuur in combinatie met onzekerheden rondom lange terugverdientijden, houden belangrijke besparingsprojecten tegen. Help ook de industrie bij zijn energiebesparingsprojecten, al was het maar met een achtergestelde lening. U kunt gerust rente daarvoor vragen en hoogstwaarschijnlijk meer dan de banken bieden.

Als laatste wil ik u meegeven dat u het wiel niet opnieuw hoeft uit te vinden.

Nederland is altijd goed geweest in het maken van rapporten. De plannen voor forse CO2-besparing liggen al klaar. Lees tussen de regels door wel de belangen van de verschillende partijen en trek uw eigen conclusies.

David@industrieperspectief.nl

COLOFON zeventiende jaargang nummer 3 - mei 2017 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 info@industrieperspectief.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Medewerkers aan dit nummer Tjeard Zoethout, Piet-Hein Eijssen, Energy Team Bird & Bird Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadmini­s­tratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min)

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt uw abonnement steeds manstilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen.

Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2017 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 3 - mei 2017

Trending news op www.utilities.nl Energie-intensieve industrie ondertekent 1 opnieuw energieakkoord De energie-intensieve industrie heeft een akkoord gesloten dat zal leiden tot een extra energiebesparing van negen petajoule in 2020. Daarmee voldoet zij aan de verplichting die zij zichzelf had opgelegd in het Energieakkoord uit 2013. Lange tijd leek het erop dat de energie-intensieve industrie deze doelstelling niet zou gaan halen, maar minister van Economische Zaken Henk Kamp kondigde in een Kamerbrief aan dat er alsnog een akkoord gesloten is dat tot deze besparing leidt.

2 AkzoNobel verduurzaamt chemiefabriek Rotterdam AkzoNobel gaat haar chemiefabriek in Rotterdam verduurzamen. Ze heeft hiervoor in het kader van het Energieakkoord een afspraak met het ministerie van Economische Zaken getekend. AkzoNobel gaat investeren in zogeheten ‘zero gap technology’ voor haar chloorbedrijf in de Botlek. Bij deze techniek zitten de platen met membranen die worden gebruikt voor de elektrolyse om zout om te zetten in bijvoorbeeld chloor zo dicht tegen elkaar dat er geen ruimte meer tussen zit. Hierdoor kunnen chemische processen efficiënter verlopen waardoor het energieverbruik voor de chemische processen in de elektrolysefabriek tot tien procent lager is.

3 Gasunie wil power-to-gas met vijfduizend zonnepanelen

Gasunie-dochters EnergyStock en New Energy willen bij Aardgasbuffer Zuidwending met zo’n vijfduizend zonnepanelen duurzame elektriciteit omzetten in waterstof. Hiervoor starten zij een pilotproject onder de naam HyStock dat tot doel heeft om een power-to-gas installatie bouwen; de eerste in Nederland met een capaciteit van één Megawatt of meer.

De locatie is ideaal omdat het de mogelijkheid biedt om in de toekomst waterstof grootschalig op te slaan in de speciaal voor gasopslag gemaakte zoutcavernes. De definitieve besluitvorming over de power-to-gas installatie valt deze zomer.

Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

nergiegrootverbruikers 4 Ewillen vaart achter energiebesparing

oppeling van elektriciteits8 Kmarkten in Europa flinke stap verder

Een achttal tastbare maatregelen in de energie-intensieve industrie waarmee de CO2-emissie in de periode tot 2050 radicaal reduceert. Dat is het voorstel van de energie-intensieve industrie aan de overheid waarmee concrete beslissingen kunnen worden genomen in de transitie van de industrie naar een innovatieve, moderne en koolstofarme bedrijvigheid. VEMW baseert deze zienswijze op onderzoek van consultancybureau McKinsey & Company.

De Europese lidstaten hebben de koppeling van de elektriciteitsmarkten in Europa een flinke stap verder gebracht. Ze hebben ingestemd met nieuwe regelgeving waarmee landelijk netbeheerders vraag en aanbod van elektriciteit nog beter op elkaar kunnen afstemmen. Dat wordt steeds belangrijker vanwege de toename van duurzame zonne- en windenergie, waarvan het aanbod per locatie en per moment sterk kan wisselen. Als in Nederland de zon niet schijnt en er geen wind is, moeten andere Europese landen kunnen bijspringen en omgekeerd.

neco en Mitsubishi bouwen 5 EEuropa’s grootste batterij

Onder de naam EnspireME bouwen Eneco en Mitsubishi een batterij met een capaciteit van meer dan vijftig megawattuur in het Duitse Jardelund. De batterij wordt deze zomer naast een onderstation in een gebied met veel onshore windenergie. De opslagcapaciteit wordt ingezet om overtollige windstroom op te slaan en de vijftig hertz-frequentie op het net te garanderen.

kost 1,6 tot 6 E5,5nergietransitie miljard euro in 2030

Afhankelijk van de ambities om de kooldioxide-uitstoot terug te dringen, kost de energietransitie in 2030 jaarlijks 1,6 tot 5,5 miljard euro, zo berekende het planbureau voor de leefomgeving samen met ECN. De onderzoekers gaan daarbij uit van een reductie van 43 tot 49 procent. Emissiereductiemaatregelen in de industrie is volgens de onderzoekers relatief goedkoop, terwijl die in woningen duur zijn.

istorisch lage 7 Helektriciteitsprijzen

Gedurende de eerste acht maanden van 2016 waren de gemiddelde day-ahead-prijzen in de CWE-regio historisch laag. Deze dalende trend kan worden toegeschreven aan een lagere gasprijs en hoge importvolumes van zonne- en windenergie uit Duitsland. De prijsverschillen tussen de CWE-landen waren behoorlijk klein.

9

Rotterdamse

industrie kan 98 procent CO2-vrij produceren

De Rotterdamse industrie kan haar CO2-uitstoot tot wel 98 procent reduceren.

Dat is de belangrijkste uitkomst van een onderzoek van het Wuppertal Institut. Zij heeft inzichtelijk gemaakt langs welke transitiepaden de Rotterdamse industrie haar CO2-uitstoot drastisch kan reduceren en tegelijkertijd de producten kan blijven maken waar de samenleving naar vraagt, zoals brandstoffen en chemische producten. Het onderzoek is gedaan in opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam dat de ambitie heeft het havengebied tot koploper in de energietransitie te maken.

10

Groot

warmtenet ZuidHolland in de maak

Vijf partijen hebben vandaag onder de naam Warmtealliantie ZuidHolland een intentieverklaring getekend met als doel het gezamenlijk realiseren van een hoofdinfrastructuur die warmte moet gaan transporteren naar onder andere particulieren, tuinders en bedrijven in de provincie. Havenbedrijf Rotterdam, Gasunie, Provincie Zuid-Holland, Eneco en Warmtebedrijf Rotterdam geven met dit initiatief een impuls aan de energietransitie in Zuid-Holland met een nieuwe, CO2-arme energievoorziening.

UTILITIES 7 nr. 3 - mei 2017

ENERGIE Emmtec, een van de oudste en grootste

industrieterreinen in ons land, zoekt driftig naar mogelijkheden om haar energiestromen te optimaliseren.

‘We hebben circa twintig procent overtollige warmte.

Door steeds meer gebruik van het hoge druknet te maken, kunnen we dat straks beter op en buiten het terrein kwijt’, zegt Richard de Haan, asset manager utilities van Emmtec Services over de nieuwe strategie.

Tekst: Tseard Zoethout

Zelfvoorzienend industriepark steeds verder optimaliseren

Het interview met De Haan stond al eerder gepland maar omdat hij het vóór de Kerst druk had met onderhandelingen over de verkoop van Emmtec Services door Nuon/ Vattenfall aan Getec Heat & Power AG uit Magdeburg, kwam het er niet van. Nu alle 200 werknemers van Emmtec Services - op engineering, logistiek, voor de utilities en in het 8 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

laboratorium – hun oude plaats hebben ingenomen en onder de paraplu van Getec Infra NL op volle kracht hun werkzaamheden vervolgen, kan hij voldoende tijd vrijmaken.

Achtergrond Maar wat is Emmtec precies? Het Drentse Emmen, het hart van de regio, wordt al sinds het begin van de 19de eeuw

door de textiel- en garenproductie gekenmerkt. Na de Tweede Wereldoorlog zette de gemeente succesvol in op de ontwikkeling van nieuwe industriële activiteit waar veel van de voormalige turfstekers emplooi vonden. Bargermeer, indertijd aan de zuidkant van de stad, bleek in 1952 een uitstekende plaats voor een van de grootste bedrijvenparken van Nederland. Na jarenlange verzoeken van de aldaar gevestigde bedrijven kreeg het terrein begin 1999 de naam ‘Emmtec Industry & Businesspark’.

Sinds de oprichting van het bedrijfsterrein zijn synthetische garens en nylon de belangrijkste industrieproducten van Emmen geworden. Vanuit de vroegere AKU, Enka en Akzo loopt er een rechtstreekse lijn naar de huidige chemiebedrijven, vaak fusies en afsplitsingen van het latere Akzo Nobel. Onder de afsplitsingen Acordis Industrial Fibers en Twaron heeft de polymeer-industrie de stad internationaal op de kaart gezet. De laatste is in 1999 door Teijin overgenomen en heet nu dan ook Teijin Twaron. Verder vinden wereldmarktspelers als DSM, technisch textielfabrikant Low&Bonar en gelatineproducent Jellice onderdak op het 115 hectare grote industrieter-

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

rein. Tenslotte zitten er tien, veel kleinere bedrijven die zich op polymeren, vezels en composieten hebben toegelegd. Met die grote en kleine partijen en samenwerkingen met onderzoeksinstellingen en opleidingen wil Emmen de komende jaren tot brandpunt van

ingang van het terrein, vlak erachter staat het ketelhuis. Daar zorgen twee Siemens-gasturbines die nog uit 1952 stammen, elk voor ruim vijftig ton hoge drukstoom en voor in totaal 30 Megawatt (MW) aan elektriciteit.

‘Ons bedrijvenpark heeft een vaste

Emmen wil de komende jaren uitgroeien tot brandpunt van de biobased economy (BBE) voor de chemie, de farmaceutische en de voedingsindustrie in Noord-Nederland. de biobased economy (BBE) voor de chemie, de farmaceutische en de voedingsindustrie in Noord-Nederland uitgroeien.

Zelfvoorzienend Emmtec Services is de enige leverancier die het park van niet alleen stroom maar ook van stoom, perslucht, water en stikstof voorziet. Het heeft een jaaromzet van zestig miljoen euro middels langjarige contracten met bedrijven die er zijn gevestigd. Voor het Industry & Businesspark koopt het tegen een niet nader gespecificeerde prijs uitsluitend aardgas in.

Verder is het grootste industriepark van Emmen zelfvoorzienend. Emmtec Services houdt kantoor pal naast de

basislast die vrijwel altijd rond de nul schommelt’, typeert De Haan de utilities. ‘Vier klanten nemen in kleine porties aardgas af, zo’n honderd ton stoom per uur gaat naar grote polymeerfabrikanten als DSM en Teijin. Air Liquide levert 900 à 1200 kuub per uur stikstof voor droging bij diverse industriële processen. Ingekocht demi-water wordt voor zestig procent voor de voeding in onze ketels gebruikt, de resterende veertig kuub per uur gaat naar klanten als DSM en Teijin. Wat er tenslotte aan afvalwater vrijkomt - als TOC (organische koolstof) en steeds meer biologische componenten - wordt na reiniging in onze eigen afvalwaterzuivering op het

Bargermeerkanaal geloosd.’

Dat laatste gebeurt natuurlijk niet zomaar. Het laboratorium van Emmtec Services heeft twee kerntaken.

Enerzijds analyseert het lab de kwaliteit van DSM en Teijin’s producten, anderzijds is het ook in den lande bekend door rapporten over asbestsanering.

‘Vroeger zat hier veel asbest voor isolatie en pakkingen. Dat is nu bijna allemaal verdwenen. Intussen rijden tien busjes van ons laboratorium door het hele land om analyses te maken van gebouwen en terreinen die met asbest verontreinigd zijn en die, na positieve sanering, door het bevoegd gezag worden vrijgegeven’, zegt De Haan.

Nieuwe strategie Voor de vleugels uitslaan krijgt de utility manager nu ook de kans. ‘Nuon slaat door de verkoop een andere koers in’, zegt De Haan. ‘Dit familiebedrijf is veel ondernemender en durft ook over de schutting van het park heen te kijken.

Er liggen, zeg maar, vier voetbalvelden open, buiten het park nog meer. Voor levering van onze overtollige warmte moeten we natuurlijk wel nieuwe klanten weten te vinden. Zo is er ruimte voor warmtelevering aan bijvoorbeeld een zwembad. Onze AMS

UTILITIES 9 nr. 3 - mei 2017

(Acquisition, Marketing & Sales) afdeling is daar nu druk mee bezig. Ook onderzoeken we de toepassing van warmtepompen en WKO (warmte/ koude opslag) op het terrein.’

De warmtepompen en WKO zijn onderdeel van het LOCOSTO project dat Emmtec als eindverbruiker sinds vorig jaar in een consortium onder leiding van TNO uitvoert.

Andere partijen zijn Bronswerk Heat Transfer, Perstorp, Nedmag en PCM Technology (met TNO en ECN als kennisinstituten). Het LOCOSTO (Low Cost Storage of Heat) richt zich de ontwikkeling van nieuwe WKO systemen tussen de 100 en 250 graden Celcius. ‘Een aantrekkelijke manier om warmte compact met

derd liter PCM in een cilindervat wil het consortium onderzoeken hoe de pieken in warmtevraag en –aanbod op industrieterreinen beter kunnen worden opgevangen. Dat ondersteunt

‘We zijn sinds kort met een niet nader genoemde partij in onderhandeling om een tweede steam expander, een verbeterde versie, in een andere drukklasse te plaatsen.’ behulp van een klein temperatuurverschil op te slaan is’, aldus het ECN persbericht, ‘het gebruik van Phase Changing Materials (PCM’s). De dichtheid van PCM buffers ligt tussen 0.3 en 0,6 GJ/m3, een factor vier hoger dan heetwaterbuffers.’

Met een testinstallatie van zo’n hon 10 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

de inzet van meer warmte en dito warmtepompen. ‘Wij willen zowel met stroom als met warmte innovatief bezig zijn’, zegt de asset manager.

Steam expander Een andere ontwikkeling waar De Haan veel van verwacht, zijn de nieuwe stream

expanders. Vakblad ‘Utilities’ schreef er al eerder over. Kort gezegd komt het erop neer de steam expander stoom op hoge temperatuur levert die bij het afnamepunt met koud water wordt verneveld wat nog wat extra stroom oplevert. ‘Weliswaar zou je in totaal iets meer gas gaan verbruiken maar naar verhouding levert het je meer elektriciteit op.

Dat is hartstikke duurzaam’, zei Gijs Schimmel, hoofdontwerper bij Innecs uit Eindhoven, het jonge bedrijf dat deze expander met steun van RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) op de markt heeft gebracht, indertijd tegen dit vakblad.

Een dergelijke steam expander is eind vorig jaar als pilotproject bij gelatine-

producent Jellice van start gegaan. De regelkast die Emmtec heeft ontwikkeld, bepaalt op elk moment hoeveel stoom er door de ketel moet stromen en hoeveel er door het reduceerstation. ‘We zijn’, zegt De Haan, ‘sinds kort met een niet nader genoemde partij in onderhandeling om een tweede steam expander, een verbeterde versie, in een andere drukklasse te plaatsen.’

Volgens de asset manager past de steam expander in een patroon om ook klanten buiten het park te bedienen. ‘Na opstartproblemen draait de eerste nu tot volle tevredenheid’, verduidelijkt hij. ‘Sinds de kinderziektes eruit zijn gehaald, groeien we steeds meer naar hoge drukstoomnetten toe.

Door veel dunnere leidingen kunnen we boven de 30 bar ook aanzienlijk meer kilometers maken. Daarvoor kannibaliseren we ons lage druk stoomnet. Over tien jaar ligt er een heel ander model.’

Door langdurige contracten heeft Emmtec Services een netwerk van zestig kilometer aan hoogspanningsleidingen kunnen aanleggen dat met circa drieduizend metingen per jaar aan een beheerssysteem wordt gekoppeld.

De Haan heeft daarmee de nodige instrumenten in handen voor een nieuwe bedrijfsstrategie: ‘Buiten het park liggen er zes voetbalvelden voor warmte- en stroomlevering open.’

branders. Bovendien zijn zulke alternatieve brandstoffen drie keer zo duur als aardgas. Die inkoopsprijs moet natuurlijk wel in onze leveringtarieven worden verdisconteerd. Onze bedrijven willen dergelijk hoge rekeningen niet betalen. Tsja, dan houdt het op.’

Volgens de asset manager is de nieuwe strategie en toekomst van Emmtec deels afhankelijk van hoe de politiek met energie-besparing omgaat. ‘Getec is een familiebedrijf dat grote risico’s wil nemen maar die moeten zich op termijn wél bewijzen. Intussen wordt onze procesindustrie opgezadeld met regeldruk die de implementatie van innovaties in de weg staat’, aldus De Haan.

Een voorproefje daarvan kreeg Emmtec Services nog dit najaar.

‘Weliswaar is op de steam expander subsidie verleend maar als de compressor voor perslucht onder de dertig procent aan elektriciteit produceert, zouden we van de belastingdienst een forse boete krijgen. Wat je dus ziet gebeuren, is dat het Rijk aan de ene kant subsidie verleent en het aan de andere kant weer naar binnen harkt. Dat viel ons toen rauw op het dak. Het gaat immers niet over kleine bedragen. Nu zijn onze KPI waarden door bemetering inzichtelijk gemaakt en blijven we altijd boven de dertig procent, onder meer door de volumes te regelen. Energie-efficiency moet hand in hand gaan met economische innovatie en tijdelijke ondersteuning door de overheid, anders is het niet haalbaar’, besluit hij. ■

Optimaliseren Ondertussen houdt hij nauwlettend de laatste ontwikkelingen in de gaten. ‘Daarom zijn we ook bij VEMW aangesloten’, zegt hij. ‘Voor wind- en voor zonneenergie kunnen we nog geen verdienmodellen ontwikkelen, tenzij je de hernieuwde subsidieaanvraag voor een PV parkje van 2 MW op een groot aantal bedrijfsdaken meeneemt. De vraag die we ons op de afdeling utilities en engineering altijd stellen, is of de opbrengsten en winsten opwegen tegen de investeringen en terugverdientijd. Als zo’n verdienmodel ontbreekt, beginnen we er niet aan.’ Hij verduidelijkt dat met voorbeeld, naar eigen zeggen een van de vele. ‘Neem nu eens biogas of groen gas. Daarvoor zouden we, zeg maar, moeten investeren in andere

UTILITIES 11 nr. 3 - mei 2017

technologie Bacterie zet ammoniak in een stap om in nitraten Wetenschappers van de Universiteit van Glasgow ontdekten bij toeval een nieuwe bacterie die ammoniak in één keer kan omzetten in nitraten. Normaal gesproken vindt deze

omzetting plaats in twee stappen: van ammoniak naar nitrieten die vervolgens worden geoxideerd naar nitraten. De micro-organismen kregen de toepasselijke naam Comammox, wat staat voor complete ammoniak oxiderende bacteriën. De organismen werden gevonden in een drinkwatersysteem in de Verenigde Staten en zijn inmiddels ook gedetecteerd in waterzuiveringsinstallaties en grondwater.

De nieuwe bacterie maakt het mogelijk om stikstof in een keer te verwijderen uit afvalwater, waarmee potentieel veel energie kan worden bespaard, aldus de onderzoekers.

Efficiënte opslag zonnewarmtewater De opslag van zonnewarmte is weer een stuk efficiënter geworden dankzij onderzoek van de Zweedse Chalmers universiteit. Doordat de energie in een vloeistof wordt opgeslagen, kan deze eenvoudig worden getransporteerd om vervolgens zijn warmte op elk gewenst moment af te staan.

De vloeistof waar het onderzoek op was gericht heet norbornadieen, een bicyclische organische verbinding die onder invloed van daglicht wordt omgezet in Quadricyclaan.

Onderzoeksleider Kasper MothPoulsen wil de chemische warmteopslag combineren met zonneboilers

12 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

waarmee theoretisch tachtig procent van het opgevangen zonlicht kan worden omgezet in warmte.

De onderzoekers werken al vier jaar aan de chemische opslag van warmte, maar gebruikten daarvoor het dure element ruthemium. De conversieefficiency van dat overgangsmetaal was 0,01 procent. Norbarnadieen is niet alleen goedkoper, maar zet ook zonlicht efficiënter om in warmte met een efficiency van 1,1 procent. De energieopslag en -afgifte cycli konden in het laboratorium meer dan 140 keer worden herhaald, zonder dat het dragermateriaal degradeerde.

Zelfvoorzienende bacteriële brandstofcel

Onderzoekers van de Binghamton Universiteit (New York) hebben een volgende stap gezet in de ontwikkeling van een microbiële brandstofcel.

Hoewel de technologie niet nieuw is, is het de onderzoekers gelukt een dergelijke brandstofcel op microschaal te ontwikkelen. En dat is tot nog toe niet eerder vertoond.

De onderzoekers plaatsten een gemengde cultuur van fototropische en heterotropische bacteriën in een brandstofcel ter grootte van negentig microliter. Dat is ongeveer een vijfde van een theelepel. De fototropische bacteriën gebruiken zonlicht kooldioxide en water om in hun eigen energie te voorzien. De heterotropische bacteriën hebben organische voedingsstoffen nodig om zich van energie te voorzien. Door de heterotropische bacteriën te voeden, produceerden ze kooldioxide, wat weer als voeding diende voor de fototropische bacteriën, die ook aan zonlicht werden blootgesteld. De fototropische bacteriën produceerden op hun beurt voldoende voedingsstoffen voor de heterotropische microben. Door dit metabolische proces ontstond een elektrische stroom van acht microampère per vierkante centimeter en de bacteriën hielden dit proces dertien dagen lang vol. De combinatie van bacteriën vergrootte de energieproductie met zeventig procent ten opzichte van de productie van op zichzelf staande fototropische bacteriën.

Nanovezel als katalysator

Materiaalonderzoekers van de technische universiteit van Georgia ontwikkelden een nanovezel die kan worden ingezet als katalysator voor zogenaamde oxygen evolution reactions (OER), zoals die plaatsvindt in bijvoorbeeld metaallucht batterijen. Maar ook de productie van waterstof kan profiteren van de nieuwe katalysator.

Metaal-luchtbatterijen vormen een interessant alternatief voor lithium-ion batterijen in auto’s omdat ze lichter zijn en een hogere energiedichtheid kennen. De onderzoekers maakten via de zogenaamde elektrospin-methode dubbele nanovezels van perovskiet-

Biomassa duurzaam naar waterstof

kristallen die de reactie met een factor 2,5 ten opzichte van iridium-oxide, de katalysator die tot nog toe de beste score had. De vezels hadden een diameter van zo’n twintig nanometer waardoor een groter deel van het perovskiet in aanraking kwam met het medium. Maar ook de intrinsieke vorm en samenstelling droeg bij aan de verbeterde prestaties. Met perovskiet wordt verwezen naar een bijzondere kristalstructuur die de basis vormt voor de nanovezels. De onderzoekers gebruiken de composition tuningtechniek om de vezels hun specifieke eigenschappen te geven.

Zelfherstellende membranen De kunststof membranen van brandstofcellen hebben doorgaans te leiden van zowel chemische als mechanische stress waardoor ze op den duur scheurtjes en gaatjes ontwikkelen die de levensduur verkorten. Wetenschappers van de universiteit van Delaware ontwikkelden een oplossing voor deze scheurtjes in membranen die zijn gemaakt van het veelgebruikte polymeer Nafion. Door microcapsules met een Nafion-oplossing in het membraan te kapselen, ontstaat een membraan dat zichzelf heelt zodra er een scheur op gat ontstaat.

Normaal gesproken wordt degradatie van het membraan pas waargenomen als het te laat is. Op dat moment moet het volledige membraan worden

vervangen. Hoewel de wetenschappers nog geen exacte cijfers delen, neemt de levensduur van een membraan in ieder geval ‘aanzienlijk’ toe, zo blijkt uit testen.

Een team van onderzoekers van de universiteit van Cambridge ontwikkelde een duurzame manier om het lastig te verwerken lignocellulose in biomassa via fotokatalyse om te zetten in waterstof. Lignocellulose is het meest taaie deel van planten en bomen. Volgens de onderzoekers is het materiaal het natuurlijke equivalent van gewapend beton. De combinatie van lignine en hemicellulose geeft planten en bomen hun stevigheid. Om de verbindingen te verbreken greep men tot voor kort vooral terug op de inzet van hoge temperaturen. Door vergassing van het materiaal was het mogelijk om waterstof te winnen uit het biomateriaal.

De Cambridgeonderzoekers kwamen met een nieuwe aanpak: een fotokatalytische conversie. Men voegde katalytische nanodeeltjes toe aan alkalinewater waarin het biomateriaal was gesuspendeerd en stelde dit bloot aan daglicht. Hiermee werd een deel van de biomassa omgezet in schoon waterstofgas.

De nanodeeltjes zijn in staat om voldoende zonlicht te absorberen en in te zetten om de atomen in het water en de biomassa zodanig te herschikken dat er waterstof ontstaat, maar ook mierenzuur en carbonaat. De waterstof die op deze manier wordt geproduceerd is zo schoon dat het kan worden gebruikt in brandstofcellen voor de productie van elektriciteit.

Het team gebruikte verschillende soorten biomassa en concludeerde dat zowel hout, papier als blaadjes zonder voorbehandeling konden worden omgezet in waterstof.

UTILITIES 13 nr. 3 - mei 2017

ENERGIE Hoewel de formatie nog in volle gang is, is in

ieder geval duidelijk dat VVD de verkiezingen heeft gewonnen en dat minister Schippers druk bezig is met de formatieonderhandelingen. In de aanloop naar de verkiezingen meden de politici grote onderwerpen zoals klimaatverandering. Toch vindt Gert Jan Kramer hoogleraar duurzame energievoorzieningssystemen van het Copernicusinstituut dat een nieuw kabinet prioriteit moet geven aan klimaatbeleid, al was het maar omdat de industrie er zelf om vraagt.

Tijd voor klimaatwet Op het moment van schrijven spreekt VVD minister en formateur Edith Schippers over knetterende discussies rondom de formatiebesprekingen met VVD, D66, Groen Links en CDA. De vier partijen zullen moeten onderhandelen over vele heikele kwesties zoals inkomen, veiligheid en de rol van Nederland in de Europese Unie. Maar misschien wel de meest ingrijpende kwestie is de aanpak van de klimaatcrisis. Want dat de mens verantwoordelijk kan worden gehouden voor de opwarming van de aarde, daar is inmiddels het merendeel van de bevolking wel van overtuigd.

CO2-beprijzing ‘Hoewel er nog altijd klimaatsceptici rondlopen, is de algemene consensus dat klimaatverandering een feit is en dat de overgang naar een emissieloze energievoorziening onafwendbaar is.’ Dat zegt Gert-Jan Kramer, die sinds vorig jaar hoogleraar duurzame energievoorzieningssystemen is aan het Copernicusinstituut. Kramer heeft een carrière bij Shell doorlopen waar hij begon in research in traditionele onderwerpen als katalyse voor olie- en gasconversie, maar vanaf 2000 vooral met waterstof en 14 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

alternatieve energie. In zijn nieuwe betrekking kijkt hij vooral naar de rol van koolwaterstoffen in het toekomstige, emissievrij energiesysteem en de socio-technische aspecten van de energietransitie. Kramer heeft daarbij een warme belangstelling voor de rol van de industrie in dit krachtenveld.

Kramer: ‘Al vanaf het begin van deze eeuw maken de CEO’s van grote industriële bedrijven duidelijke statements rondom klimaatverandering. En de recente oprichting van de transitiecoalitie, waar zeventig partijen hun handtekening onder zetten, bewijst dat het bedrijfsleven de klimaatcrisis serieus neemt. De vraag van de industrie is dan ook niet zozeer of we van kooldioxide-emissies af moeten, maar meer hoe dat het beste kan worden vormgegeven. Grote energiegebruikers vragen om een wettelijk kader, zodat ze hun investeringen in energiebesparende maatregelen kunnen verantwoorden naar de aandeelhouders. Een in beginsel goed instrument hiervoor is CO2-beprijzing, maar de huidige prijzen onder het ETS systeem geven onvoldoende prikkels om te investeren in energiebesparende maatregelen of duurzame energieopwekking, laat staan in CO2-afvang en opslag.’

De CO2-prijs die bij de introductie van emissiehandel nog op dertig euro per ton CO2 lag, daalde in 2013 onder de drie euro per ton.

De Europese Unie besloot daarop emissierechten uit het systeem te halen om de prijs op te drijven. Dat gebeurde ook, maar met een prijs van acht euro per ton is een investeringsprikkel nog ver te zoeken. ‘Toch hanteren de meeste bedrijven wel een schaduw CO2-prijs-, zegt Kramer.

‘De interne beoordeling van de CO2emissies moeten immers ook een waarde krijgen en de investeringen die worden gedaan in emissiebeperking, moet men in de boekhouding kunnen verantwoorden. Die schaduwprijs lig doorgaans een stuk hoger dan de huidige CO2-prijs en zou dus een goed uitgangspunt zijn om de industrie de goede richting in te sturen.’

Klimaatsceptici De opdracht aan de nieuwe regering is dan ook om in ieder geval na te denken over een klimaatwet, maar nog beter zou zijn om een ministerie toe te voegen dat zich dagelijks met energie en klimaat bezighoudt. Kramer: ‘Wie de partijprogramma’s leest moet constateren dat klimaatwetgeving een ‘links’ lijkt

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

te zijn, maar politiek-filosofisch gezien is er geen reden waarom ‘rechts’ zich er niet ook achter zou kunnen scharen. Gezien de grootte van de uitdaging is het niet meer dan een kwestie van betrouwbaar bestuur om een wettelijk kader te scheppen. Helaas is er een kleine klimaatsceptische groep binnen de VVD en is het CDA teleurstellend stil over het onderwerp.’

In het rapport Energietransitie: Politiek Robuust van het Duurzaamheids Overleg Politieke Partijen, werd een overzicht gegeven van de standpunten van de diverse partijen over de beste structurele aanpak van de energietransitie.

Kramer: ‘Uit de essays van de wetenschappelijke bureaus kwam een redelijk traditionele verdeling naar voren met Groen Links en Christen Unie als meest ecologische partijen en VVD en CDA vooral gericht op economische groei, zonder duidelijke wensen op ecologisch gebied.’

D66 staat in het onderzoek in het midden van het spectrum, waarmee de balans van de huidige coalitiekandidaten licht naar de kant van economische groei helt, met Jesse Klaver als enig tegenwicht. ‘Het zou triest zijn als de klimaatsceptici de koers gaan

bepalen’, zegt Kramer. ‘Het zou ook een belediging zijn van burgers en bedrijven die duidelijk hebben uitgesproken dat ze de politiek een mandaat geven om klimaatmaatregelen te nemen. Nederland heeft, net als de rest van Europa, het COP21 akkoord in Parijs ondertekend en onlangs won Urgenda nog de klimaatzaak tegen de Nederlandse staat.’

Innovatie Als het gaat om het hoe van de energietransitie verbaast Kramer zich over de manier waarop het begrip innovatie in het discours is geslopen. ‘In de recent gepubliceerde Energieagenda van het Ministerie van Economische Zaken struikel je iedere pagina over het woord. Innovatie betekent het bestaande anders doen.

En, ja, veel van de nieuwe energietechnologie verandert nog voortdurend. Maar ‘innovatie’ moet geen excuus worden om af te wachten tot er ‘iets beters’ uit het lab komt. Het feit dat Borssele twee goedkoper wordt gebouwd dan minister Kamp ooit heeft durven dromen, is een grote sprong voorwaarts. Je mag het innovatie noemen, maar het is innovatie in de manier van aanbesteden en het resultaat van durf. Het bouwt

voort op technische innovatie die geaccumuleerd is over een aantal decennia, en die technische innovatie kan alleen verder door verdere opschaling. Opschaling en niet innovatie zou het kernwoord moeten zijn voor een Energieagenda. Want zelfs als alle landen die COP21 ondertekenden daadwerkelijk hun afspraken nakomen, dan nog is dat niet genoeg om onder de twee graden temperatuurstijging te blijven. We moeten heel hard gaan lopen om de gevolgen van ons fossiele energiesysteem nog enigszins te beperken.’

Ook de industrie zal dus grote sprongen moeten maken om het tij te keren. ‘Hier zijn de oplossingen nog minder duidelijk dan in de elektriciteitssector’, zegt Kramer. ‘De hoge temperaturen die de industrie momenteel nodig heeft, kunnen bijna alleen met fossiele brandstoffen worden opgewekt. Ik denk dan ook dat CO2 afvang en opslag een grotere rol zou moeten spelen bij de decarbonisatie van de zware industrie. Het is nog altijd beter om CO2 in de grond te stoppen dan het in de lucht te stoten.

De plannen daarvoor liggen al klaar.

Het is nu tijd om de plannen ook daadwerkelijk uit te voeren.’ ■

UTILITIES 15 nr. 3 - mei 2017

HOUD UW METROFORM INSTALLATIE UP-TO-DATE

Het Metroform bord en het bedienend personeel beveiligen met de onderhoudsschakelaar Herconfiguratie van bestaande Metroform verdelers Inhoud lades vernieuwen eventueel introductie van bus automatiseringsystemen circuit breaker services

Sidunn conversiesets voor vermogensschakelaars

Advertentie-index Kiwa Training b.v.......................................................................... 4 MODELEC Data-Industrie b.v..................................................... 36 Rockwool Technical Insulation b.v................................................ 2 Santon Circuit Breaker Services b.v............................................. 16

WIJ HEBBEN ENERGIE VOOR TIEN. Samen met u werken we aan een optimale aardgaslevering .

WINGAS Benelux b.v.b.a............................................................. 16 WEG.......................................................................................... 35 Euroforum........................................................................ bijsluiter Hanze Development......................................................... bijsluiter PennWell Corporation..................................................... bijsluiter

Ook adverteren in Utilities Magazine?

Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

www.wingas.nl

GAS

UTILITIES 17 nr. 3 - mei 2017

GAS De fijnmazige Nederlandse gasinfrastructuur krijgt

een belangrijke rol in de energietransitie. Met name de opslagmogelijkheden en hoge energiedichtheid helpen bij het opvangen van productieschommelingen van duurzame assets en vraagpieken bij lage temperaturen.

Biogasnetwerk Twente zet de infrastructuur in voor het transport van biogas. Gerald de Haan, directeur van Cogas, vraagt daarbij wel om experimenteerruimte van de overheid. ‘We moeten eerst een markt creëren, voordat commerciële partijen zullen aanhaken.’

Biogasnetwerk ondersteunt energietransitie

De ingebruikname van de biogasleiding tussen Fleringen en Almelo is de opmaat naar het Biogasnetwerk Twente. De eerste producenten, Gebroeders Oude Lenferink uit Fleringen, werken het uit varkensmest vergist gas eerst ter plekke op tot biogas waarna het een 7,5 kilometer lange leiding in gaat naar Almelo. In Almelo volgt een tweede behandeling in een installatie die het gas opwerkt naar groen gas kwaliteit. Het op deze

18 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

wijze tot gas van aardgaskwaliteit opgewerkte biogas wordt vervolgens ingevoed in het aardgasnetwerk van de regionale netbeheerder Cogas Infra en Beheer B.V., die het groene gas samen met het grijze gas naar haar afnemers transporteert. Het productievolume ligt momenteel nog op een bescheiden vier miljoen kuub groen gas, maar de ambities van partners Cogas en Gasunie liggen duidelijk hoger. De opwerkingscentrale in Almelo heeft

namelijk een veel grotere capaciteit en kan tot zo’n veertig miljoen kuub groen gas produceren. Het bestaande gasleidingnet van zowel Gasunie als Cogas zou daarmee in de toekomst een belangrijke rol kunnen spelen in de energietransitie in het oosten van Nederland.

Cogas-directeur Gerald de Haan ziet een duidelijke rol voor de regionale netbeheerders in de energietransitie. ‘De transitie naar een duurzame energievoorziening is al in volle gang en het is onze taak om de infrastructuur hier zo goed mogelijk op te laten aansluiten, tegen maatschappelijk aanvaardbare kosten. Hoewel er steeds meer initiatieven ontstaan voor aardgasloze wijken, is het een misverstand te denken dat we de gasnetwerken ook maar meteen uit de grond zullen halen. Ten eerste heeft de 4400 kilometer leiding van Cogas een boekwaarde van 124 miljoen euro. Maar bovendien is het gasnet een belangrijke schakel in de energietransitie, zeker in een dunbevolkt gebied als Twente en Hardenberg, waar wij ook als netbeheerder werkzaam zijn’

Lagere investeringen Cogas is als netbeheerder ook verantwoor-

delijk voor het elektriciteitsnet in een deel van Oost-Nederland. ‘Met de toename van duurzame, intermitterende bronnen als ook een toenemende elektrificering van zowel transport als verwarming, loopt het elektriciteitsnet tegen zijn grenzen aan.

Tenminste: op sommige momenten.

Want ook typisch voor duurzame energie is het grillige karakter van de stroomproductie. Een elektriciteitsnet moet je dimensioneren op de hoogste belasting en het wordt heel duur om het hele netwerk te optimaliseren op

produceren uit reststromen of bijvoorbeeld door de splitsing van water.

Hybride warmtepomp Met name voor de warmtevoorziening is gas nog steeds de meest gebruikte energiebron. Het is niet verstandig om die energiebron helemaal uit te sluiten in de energietransitie, want daarmee maak je die transitie onnodig duur. Op momenten van extreme koude, hebben we nu eenmaal veel energie nodig om huizen en kantoren te verwarmen.

In de stedelijke omgeving kunnen

‘Ik pleit voor meer inzet van hybride warmtepompen die elektrisch warmte kunnen produceren onder de normale Nederlandse omstandigheden, maar waarbij gas kan bijspringen bij extremere temperaturen.’ pieken die misschien twee à drie keer per jaar voorkomen.

Gas heeft een aantal intrinsieke eigenschappen die aanvullend kunnen zijn voor elektriciteit en vice versa. Zo is gastransport via pijpleidingen significant goedkoper dan de infrastructuur die nodig is voor elektriciteitstransport. Gas is bovendien eenvoudiger op te slaan en heeft een hoge energiewaarde. Daar komt nog bij dat er verschillende manieren zijn om gas te

warmtenetwerken die rol vervullen, maar dat is in een landelijke omgeving niet rendabel omdat de afstanden te groot zijn en het aantal afnemers te klein. Natuurlijk kun je een huis ook met elektrische warmtepompen verwarmen, maar met temperaturen ver onder nul, hebben die heel veel stroom nodig. Op die momenten is gas een veel betere keuze. Ik pleit dan ook voor meer inzet van hybride warmtepompen die elektrisch warmte

kunnen produceren onder de normale Nederlandse omstandigheden, maar waarbij gas kan bijspringen bij extremere temperaturen. Op die manier zijn er ook veel lagere volumes aan gas nodig dan momenteel het geval is.

In zo’n hybride systeem kan groen gas een waardevolle rol vervullen.’

Groene gasrotonde De energietransitie van fossiele, grootschalige en centrale opwekking naar duurzame, kleinschalige en decentrale opwekking is ook in Twente in volle gang. Dat daarbij ook de netwerkstructuur verandert, is evident. ‘Er bestaat echter geen blauwdruk voor het netwerk van de toekomst’, zegt De Haan. ‘Net als de keuze voor duurzame energie regiogebonden is, zo moet ook het netwerk aansluiten op de eisen van de directe omgeving en de aanwezige mogelijkheden. In een agrarisch gebied als het onze, ligt het voor de hand om mest te vergisten. Zeker nu de emissie-eisen van veeboeren worden bijgesteld, kan vergisting wellicht een oplossing bieden.

Uiteraard zijn ook hier voorwaarden aan verbonden. De Gebroeders Oude Lenferink zijn niet voor niets gekozen als eerste leverancier van wat

UTILITIES 19 nr. 3 - mei 2017

PARTNERS UTILITIES PLATFORM

LEDEN UTILITIES PLATFORM

Vakblad Utilities

Congres en evenement

Partners (en Leden)

Rondetafel-bijeenkomsten

Experts

Nieuwsbrief

Website

Ad van Wijk Professor Sustainable Energy, TU Delft

Teus van Eck Teus van Eck Energie en Milieu

AndrĂŠ Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Sander de Bruyn manager/Researcher Environmental Economics CE Delft

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform?

Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Paul van Son CEO DII

Sophie Dingenen Bird & Bird

straks de biogasrotonde van Twente moet worden. Het bedrijf heeft al langer ervaring met mestvergisting en kan met hoge betrouwbaarheid biogas leveren. De eerste stap is in dit soort veranderingsprocessen altijd de moeilijkste. Er bestond immers nog geen infrastructuur. Bovendien moet het opgewerkte gas daarna nog worden ingevoed in ons bestaande gasnetwerk. Een tweede aansluiting verloopt al een stuk eenvoudiger en goedkoper omdat we deze kunnen toevoegen aan de bestaande infrastructuur en installaties. We kunnen zowel onze eigen bestaande infrastructuur als die van Gasunie inzetten om een ringleiding te maken door Twente, waardoor een biogasrotonde ontstaat. Er zijn talloze initiatieven in de regio die we zouden kunnen aansluiten. Vandaar ook de voorspelling dat de volumes kunnen vertienvoudigen. Maar dat wil overigens niet zeggen dat invoeding in het gasnet het uitgangspunt is. In sommige gevallen is het efficiënter om het gas direct in te zetten. Dat gaat bijvoorbeeld gebeuren in Noord Deurningen, waar acht mestvergisters direct gas gaan leveren aan twee bedrijven in de buurt. Je zult steeds meer naar maatwerk moeten zoeken en waar infrastructuur nodig is, zouden wij een rol kunnen spelen.’

Wet VEt Nu is die rol van Cogas in het veranderende energielandschap niet vanzelfsprekend. De Haan: ‘Hoewel de Wet voortgang energietransitie (Vet, red.) is bedacht om dit soort initiatieven te versnellen, houdt het ons tot nog toe vooral tegen omdat wij ons dienen te beperken tot wat ons wettelijk is toegestaan.

In het kader van vrije marktwerking wordt de experimenteerruimte van de netbeheerders behoorlijk beperkt.

Uiteraard snap ik ook dat een overheidsinstantie geen valse concurrentie mag aangaan met marktpartijen, maar deze markt is zo nieuw dat er nauwelijks marktpartijen zijn. De investeringen die we nu hebben gedaan, verwachten we in ongeveer twaalf jaar terug te verdienen. Dat tijdsbestek is voor een netbeheerder nog wel te overzien, maar commerciële bedrijven

zouden hier niet snel aan beginnen.

Het heeft gewoon tijd nodig om een volwassen markt te ontwikkelen. Kijk maar naar de infrastructuur voor elektrische auto’s. De eerste laadpalen werden alleen geplaatst omdat de netbeheerders er in investeerden.

Inmiddels is hier een volwassen markt ontstaan met commerciële aanbieders, maar dat heeft wel even tijd nodig gehad. Ik hoop dan ook dat een volgend kabinet de wet VEt naar de prullenbak verwijst. We moeten namelijk alle zeilen bijzetten om de energietransitie pijnloos te laten verlopen. Nederland loopt al behoorlijk achter vergeleken met andere landen en kan het zich niet veroorloven nog meer achter te raken. Wij hebben

geen geheimen, werken transparant en maken alle investeringen openbaar.

Het vreemde is dat de energieagenda die minister Kamp presenteerde juist een grotere rol mogelijklijkt te maken voor de netbeheerders. We willen graag meedenken over een schone en betrouwbare energievoorziening.

Daarvoor hebben we in ieder geval consistent beleid en een langetermijnvisie nodig die verder gaat dan één regeerperiode. Ik denk dat groen gas uit biomassa of mest en in de toekomst ook waterstof een waardevolle schakel in de energieketen blijven.

Laten we er dan in ieder geval voor zorgen dat we de installed base goed uitnutten en de energietransitie betaalbaar houden.’ n

HOGE POTENTIE Hoewel de vier miljoen kuub biogas bescheiden lijkt, is de bijdrage van groen gas in het duurzame energieveld significant. Zo is de hoeveelheid energie volgens projectpartner Gasunie te vergelijken met de energie die jaarlijks wordt opgewekt door zes onshore windturbines of die wordt opgewekt door ruim 173.000zonnepanelen. Of, nog een vergelijking, met het de energie die het gas oplevert zouden zo’n drieduizend auto’s een jaar lang kunnen rijden of ruim zes miljoen Tesla Powerwalls kunnen worden gevuld.

Het Biogasnetwerk Twente heeft de potentie om op termijn door te groeien naar 40 miljoen kubieke meter groen gas voor zo’n 25.000 huishoudens. Het aanbod groen gas in Nederland neemt door dit netwerk toe met ruim drie procent.

Het aanbod aan groen gas is toegenomen van twee miljoen kuub in 2009 naar 81 miljoen kuub in 2016. Uit de routekaart hernieuwbaar gas uit 2014 blijkt dat er in Nederland in 2030 3,7 miljard kuub biogas kan worden geproduceerd, goed voor 2,2 miljard kuub groen gas.

UTILITIES 21 nr. 3 - mei 2017

GAS De stoomvoorziening voor de agro en food en de

chemische industrie is vooralsnog grotendeels gevoed door aardgas. Desondanks overwegen steeds meer bedrijven duurzame alternatieven voor gasgestookte stoomketels. Een aantal stoomexperts boog zich over de vraag welke alternatieven er bestonden voor stoomproductie met behulp van aardgas. Die alternatieven zijn er, maar die maken het leven van een utilitiesmanager er niet altijd gemakkelijker op.

Duurzaam alternatief stoomproductie is maatwerk Klimaatveranderingen door CO2emissies, aardbevingen in Groningen en politieke spanningen bij de gasgrootmachten doen het imago van aardgas geen goed. Natuurlijk is de inzet van aardgas voor energieproductie wat betreft CO2-voetafdruk een stuk gunstiger dan bijvoorbeeld steenkool en is de levering door landen als Rusland naar Europa altijd betrouwbaar geweest. Toch lijkt de publieke opinie zich tegen alle fossiele brandstoffen te keren. De industrie is echter samen met de energiesector

grootverbruikers hebben echter heel wat meer warmte nodig en van hogere temperaturen.

Noodzaak De eerste vraag die moet worden gesteld is uiteraard of de industrie wel op zoek moet gaan naar alternatieven voor aardgas. De voorraden zijn immers nog lang niet op en de alternatieven zijn doorgaans duurder. De maatschappelijke druk op bedrijven om duurzamer te produceren en de CO2-uitstoot terug te dringen zijn dan ook zwaardere

De maatschappelijke druk op bedrijven om duurzamer te produceren en de CO2-uitstoot terug te dringen zijn zwaardere argumenten dan kostenbesparing of leveringszekerheid. nog steeds een grote afnemer van aardgas, net als overigens de meeste huishoudens nog aardgas gebruiken voor verwarming. Nu zijn er voor de Nederlandse huishoudens inmiddels wel wat alternatieven beschikbaar: stadsverwarmingsnetten of elektrische warmtepompen kunnen ook warmte leveren en zelfs elektrische boilers, al dan niet in combinatie met een zonneboiler, kunnen de gasketel op den duur vervangen. Industriële

22 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

argumenten dan kostenbesparing of leveringszekerheid.

Chris Velzeboer is energie coördinator bij de Europese oliezadendivisie van Cargill. Het Amerikaanse voedingsmiddelenbedrijf dat agribulk tot halffabricaten verwerkt, betaalt in een jaar zo’n 1,2 tot 1,5 miljard dollar aan energie en streeft naar een jaarlijkse efficiencyverbetering van minstens één procent. ‘Bij het verwerken van oliezaden en de raffinage van de olie

is dertig tot veertig procent van de kosten energie gerelateerd’, zegt Velzeboer. ‘Ik ben inmiddels twaalf jaar bezig met energiebesparing voor de Europese oliezadendivisie en die bedrijven produceren gezamenlijk zo’n zeshonderd ton stoom per uur. De energierekening voor die bedrijven gezamenlijk loopt dan al snel op tot zo’n 75 miljoen euro per jaar. Genoeg redenen dus om goed na te denken over energiebesparende maatregelen. Cargill heeft zich daarbij het doel gesteld om in 2020 zo’n achttien procent van zijn energieverbruik met renewables in te vullen. Deels gebeurt dat al. Zo gebruiken ze in Brazilië vaak houtpellets of bagasse, de vezelfractie van suikerriet, voor de productie van stoom in een biomassacentrale. In de Oekraïne gebruikt men de schillen van zonnebloempitten. Nu is het verbranden van fiberfracties van sojabonen of cacao niet hetzelfde als het verbranden van hout. Hoewel een leverancier van dit soort systemen dit wel zou kunnen beweren, leren onze ervaringen dat je daarmee grote problemen kunt krijgen. Wijs geworden van deze ervaringen hebben we uiteindelijk zelf een pilotinstallatie in Amsterdam

gebouwd die de lastige fiberfracties met een hoger rendement en minder vervuiling kunnen stoken. Maar dan nog biedt het bij of meestoken van biomassa meer kopzorgen dan een gasgestookte ketel.’

Lokale initiatieven Of de industrie nu daadwerkelijk op zoek is naar alternatieven voor aardgas, daarvan is Kees de Greef van Energy Technology Services nog niet geheel overtuigd. ‘De industrie is in de regel zeer conservatief aardgasgestookte installaties zijn nu eenmaal heel betrouwbaar en hebben een laag investeringsniveau. Alleen heel grote bedrijven durven het aan om te experimenteren met nieuwe energievormen zoals biomassa. En, laten we er niet omheen draaien, die projecten zijn met name rendabel dankzij de SDE-subsidie voor biomassa. Aardgas is nog altijd vele malen goedkoper dan biomassa en een aardgasinstallatie is daarbij ook eenvoudiger te bedrijven.

Marrius Dedden, senior adviseur van Rijksdienst voor ondernemend Nederland ziet toch wel voorbeelden van bedrijven die de businesscase rond biomassa-installaties kunnen sluiten. ‘Neem papierproducent Parenco,

die biomassa uit de omgeving en papierslib uit zijn eigen productieproces gebruikt voor de opwekking van stoom.’

Egbert Klop, directeur van Industrial Energy Experts vraagt zich af of het voorbeeld van Parenco nu typerend is voor de Nederlandse industrie.

‘Natuurlijk zijn er bedrijven die voorop lopen, maar dat komt ook vaak door de aard van de processen.

Neem Cosun, dat zijn eigen biogas produceert uit afvalstromen van suikerbieten. Dit bedrijf heeft een product dat goed kan worden vergist en heeft bovendien voldoende biomassa om een sluitende businesscase te krijgen. Maar hoeveel bedrijven in Nederland kennen een vergelijkbare situatie?’

Fons Heuven, stoom- en warmteexpert van KWA bedrijfsadviseurs wijst erop dat het verbranden of vergassen van biomassa niet altijd de meest duurzame oplossing is. ‘Een bierbrouwer kwam eens met de vraag of het mogelijk was bierborstel als brandstof te gebruiken voor de opwekking van stoom. Natuurlijk is dat mogelijk, maar bierborstel wordt al sinds jaar en dag gebruikt als veevoeder. In de afvalwaardeketen is

verbranden de laatste optie die je zou moeten overwegen. In dit soort processen, moet je kijken naar een cascadering van grondstoffen totdat er echt geen waardevolle grondstoffen uit te halen zijn.’

Synergie Het wordt al snel duidelijk dat er inmiddels wel voorbeelden zijn van bedrijven die duurzame stoom opwekken, maar dat er nauwelijks standaardoplossingen zijn. Klop: ‘Sommige partijen hebben het geluk dat ze een mooi rest- of bijproduct kunnen inzetten, andere bedrijven willen voorop lopen in de duurzame wedloop. Typerend voor de energietransitie is dat je heel lokaal moet kijken naar de beschikbare bronnen.

Of dat nu biomassa is of bijvoorbeeld restwarmte van een buurbedrijf. BDV Ede maakt bijvoorbeeld stadswarmte van snoeihout uit de bossen. Nu is biomassa verslepen uit verre landen niet heel duurzaam, maar als je lokaal genoeg brandstof hebt, biedt biomassa een prima oplossing. HSV Moulded Foam Group, dat eveneens in Ede is gevestigd, kwam bij ons met de vraag of het mogelijk was om zelf biostoom op te wekken. Het bedrijf heeft zo’n even a acht ton stoom per

UTILITIES 23 nr. 3 - mei 2017

uur nodig en bouwt aan een duurzaam imago. Biostoom zou daar goed op aansluiten. We stelden ze voor om een koppeling met de installatie van BDV te maken, wat niet alleen een investering scheelde, maar uiteindelijk ook duurzamer is. Het is een toevallige samenwerking, maar wel een voorbeeld van de synergie die kan worden gehaald als bedrijven buiten de eigen bedrijfsgrenzen kijken.’

De Greef kent een zelfde voorbeeld bij FrieslandCampina in Balkbrug. ‘Die installatie is gebouwd door Brouwer Bio Centrale, die toegang heeft tot een grote hoeveelheid biomassa. De keuze daar is: storten of verbranden, waar in dit geval - dankzij de SDEsubsidie - verbranden en daarmee stoom opwekken lucratiever is.’

Biomassa De algemene consensus van het team van experts is dat Nederland geen biomassaland pur sang is. De uitzonderingen daargelaten, missen we de grote volumes die nodig zijn om de totale stoombehoefte af te dekken. ‘Heuven: ‘Er zijn wel bedrijven die met biomassa uit Letland leuren en die dat spotgoedkoop aanbieden. Ook hier rijst de vraag of dit wel zo duurzaam is.

Als je de hele transportketen meeneemt in de berekeningen wordt de CO2-besparing van biomassa wel dun, rekening houdende met de uitstoot

van vervoersmiddelen die nodig zijn om het hout op zijn bestemming te krijgen.’

Velzeboer merkt op dat steeds meer bedrijven hun stoomproductie juist willen uitbesteden. ‘Het Duitse Getec is een goed voorbeeld van zo’n bedrijf dat een installatie bouwt en hem ver-

een Rotterdamse vestiging zouden we stoom gebruiken van een buurman die carbon black produceert. Uiteraard wil je niet dat er iets van hun producten in aanraking komt met die van ons.

Dat hoeft ook niet: we konden stoom aftappen en via een warmtetransformator ons eigen watersysteem verhit-

Bij FloraHolland is het noemen van biomassa als energiebron bijna vloeken in de kerk. Zij starten binnenkort met geothermie, samen met HVC. volgens vanuit het Duitse hoofdkwartier bedrijft. Voor gasinstallaties is dit goed te doen, maar voor biomassainstallaties is dit veel lastiger omdat het proces veel arbeidsintensiever is.’

Klop merkt op dat ook niet iedere bedrijfstak openstaat voor het gebruik van biomassa. ‘In een zuivelfabriek met al zijn hygiënische voorschriften staat men niet te wachten op een biomassacentrale vlakbij de voedingsmiddelen.

Bij FloraHolland is het noemen van biomassa als energiebron bijna vloeken in de kerk. Zij starten binnenkort met geothermie, samen met HVC. Dat geeft wel aan dat de kleur van de onderneming moet passen bij het soort duurzame energie ’ Velzeboer begrijpt de overwegingen vanuit hygiëne-oogpunt, ‘maar dit hoeft geen belemmering te zijn. Wij gebruiken stoom direct in het product, borrelen het door de olie heen. In

ten. Helaas is de plant van de buurman gesneuveld, maar het systeem was zeer interessant.’

Rol overheid De gunstige businesscases voor de opwekking van duurzame stoom kunnen in geen van de gevallen zonder SDE+, daar is iedereen het wel over eens. Of subsidie altijd tot verstandige keuzes leidt, vraagt men zich wel af.

Velzeboer: ‘Afval Energie Centrale Amsterdam produceert elektriciteit uit afval met een rendement van 25 procent. Als ze echt duurzaam zou produceren, zou ze alleen warmte moeten produceren omdat het thermisch rendement veel hoger is.

Maar als wij stoom zouden afnemen van deze centrale, moet er wel een stoomleiding worden aangelegd. Een dergelijke investering rendeert niet binnen vijf jaar en dus zou het voor

ons niet interessant zijn. Waarom zou de gemeente of de provincie niet investeren in zo’n leiding? De provincie Noord-Holland en de gemeente Amsterdam hebben geld over van de verkoop van Nuon en zeggen duurzame ambities te hebben. De overheid zou veel praktischer moeten kijken naar welke projecten de grootste CO2-besparing opleveren en daar de bottlenecks wegnemen. Infrastructuur is daar een goed voorbeeld van.’

Elektrificering Voor de bedrijven die geen toegang hebben tot duurzame biomassastromen, wordt de uitdaging om duurzaam stoom te produceren een stuk groter. Geothermie werd al eerder genoemd, maar voor de hogedruk stoom die de industrie nodig heeft, moet wel heel diep worden geboord. In Nederland is ervaring met boringen op vier a vijf kilometer, maar voor vijf bar druk is al een boring op zeven tot acht kilometer nodig.

Is elektrificeren dan wellicht de oplossing? Een elektrische ketel kan immers ook de benodigde hoge temperaturen leveren. De Greef: ‘Technisch is het opereren van een elektrische ketel misschien nog wel eenvoudiger dan een gasketel. In een

aantal landen waar veel stroomoverschotten zijn, gebruikt men al dit soort ketels. Het venijn zit hem in de infrastructuur. Je hebt namelijk wel een multi-megawatt aansluiting nodig om stoom te kunnen maken.’

In het power to products-onderzoek waaraan Klop meewerkte kwam al naar voren dat het momenteel niet rendabel is om elektrisch stoom te maken. ‘Er zijn niet veel periodes dat de stroomprijs zo laag is om de investering in een elektrische ketel te kunnen terugverdienen. Hybride stoomketels zouden een oplossing kunnen bieden, maar ook alleen in specifieke situaties. Sowieso is volledige elektrificatie van de energievoorziening op korte en middellange nog geen goede keuze omdat elektriciteit nu eenmaal moeilijk te bufferen is. Dit vraagstuk moet nog worden opgelost.’

Tempo opschroeven Het wordt al snel duidelijk dat aardgas op het gebied van gemak en kosten momenteel de beste kaarten in handen heeft voor het opwekken van hoge temperatuur stoom. Dat kan uiteraard anders worden als CO2 wordt beprijsd. Heuven: ‘Met optimaliseren van de huidige installaties

is ook nog veel te winnen. Hoeveel bedrijven gebruiken oneigenlijk hogedrukstroom voor processen die ook wel met lagere temperaturen afkunnen?’ Klop wil daar aan toevoegen dat de alternatieven misschien lastiger zijn dan het verstoken van aardgas, maar dat de industrie desondanks toch duurzame alternatieven moet zoeken voor hogetemperatuurwarmte, ofwel stoom.

Als er al een conclusie kan worden getrokken, dan is het dat een aantal industrietakken wel degelijk bezig is met het verduurzamen van zijn stoomproductie. De vraag is meer of het snel genoeg gaat. De maatschappelijke druk wordt steeds groter en vooral bedrijven die dicht bij de consument zitten, zoals de voedingsmiddelenindustrie, moeten wel laten zien dat ze het klimaat serieus nemen.

CO2-beprijzing zou een prima middel zijn om duurzame stoomproductie te stimuleren en als de overheid de benutting van industriële restwarmte stimuleert, is hier ook nog veel te winnen. Alternatieven voor aardgas zijn er wel degelijk, het is vooral de vraag welke prijs het bedrijfsleven, maar ook de maatschappij wil betalen voor emissieloze productie. n

UTILITIES 25 nr. 3 - mei 2017

GAS Dat de energietransitie zich over de gehele

maatschappij uitstrekt, blijkt wel uit de diverse belangengroepen die zich allemaal over dezelfde vraagstelling bogen: Hoe kunnen we zo snel mogelijk de uitstoot van broeikasgassen terugdringen. Hoever dat terugdringen gaat, daar zijn de meningen nog over verdeeld maar ratificatie van de COP21-afspraken is in ieder geval gewenst.

Industrie ontvouwt emissiereductieplannen Het regende de afgelopen maand rapporten. PBL kwam al in maart met zijn rapport over energieneutrale warmtenetten in Nederland terwijl het niet veel later de kosten doorberekende van de energietransitie. Als een ding duidelijk is uit deze rapporten, dan is het dat een centrale regie vanuit een sterke overheid gewenst is. Het doel is in ieder geval duidelijk: de CO2-emissies met 95 tot honderd procent verlagen.

Alle rapporten naast elkaar gelegd, laten zien dat de partijen het eens zijn over een aantal thema’s: terugdringing van fossiele brandstoffen, een hogere bijdrage van warmte, een hoge integratie van de energiesystemen en een sterkere regie op de energiemarkt. Energiebesparing levert in de plannen nog steeds de grootste bijdrage, terwijl flexibilisering en de grotere marktdynamiek de grootste uitdagingen zijn. Uit de doorberekeningen van PBL blijkt dat de CO2besparingsmogelijkheden in de industrie zoals de inzet van biomassa, CCS, recycling en efficiencyverbetering de hoogste opbrengsten genereren tegen de laagste kosten.

VEMW Misschien de meest praktische bijdrage komt van de industriële

26 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

grootverbruikers die een onderzoek lieten uitvoeren door onderzoeksbureau McKinsey. Geen conceptuele vergezichten, maar een achttal tastbarre maatregelen die de koolstofemissies van de zware industrie met 95 procent kunnen terugdringen. De industrie is verantwoordelijk voor veertig procent van de totale emissies in Nederland en de genoemde percentages kunnen dan ook een belangrijke stap zijn in de terugdringing van CO2-emissies in Nederland.

Energiebesparing staat daarbij op nummer één. Met warmtepompen, netwerken voor restwarmte en mechanische damprecompressie kan de industrie nog veel van de warmte die verloren gaat nuttig inzetten.

De industrie kan volgens onderzoeksbureau McKinsey ook een rol spelen in loadbalancing door gebruik te maken van hybride boilers die zowel op elektriciteit als gas kunnen draaien. In processen waar CO2-uitstoot onvermijdelijk lijkt, pleit men voor afvang van CO2 om dit ondergronds op te slaan of eventueel nuttig in te zetten als grondstof.

Een meer circulaire benadering van industriële productieprocessen, kan de industrie helpen bij het terugdringen

van de CO2-emissies. Praktische voorbeelden zijn een hub in Rotterdam voor het recyclen van plastic en het inzetten van meer staalschroot voor de productie van staal. Maar ook de inzet van biogas of syngas helpt de industrie zijn uitstoot te beperken.

Een stap verder dan biomassa inzetten voor de opwekking van warmte, is het gebruik ervan als grondstof voor chemicaliën zoals azijnzuur of etheen.

McKinsey ziet ook mogelijkheden voor een aantal technieken voor de verdere toekomst. Die projecten kunnen echter pas rendabel worden na een aantal technische doorbraken.

Zo heeft industrie op zich interesse in power to gas, waar overtollige elektriciteit via elektrolyse kan worden ingezet om water te splitsen in waterstof en zuurstof. Om dit rendabel te maken, is wel onderzoek nodig naar efficiencyverbetering.

Hetzelfde geldt voor de inzet van warmtepompen voor middelhoge temperaturen, elektrische fornuizen voor hoge temperaturen en a chemische processen met een lagere warmtevraag. De bijdrage in CO2-besparing kan groot zijn, maar de technieken vragen om meer onderzoek.

De staalindustrie, in Nederland met

name Tata Steel, kan ook elektrische processen inzetten om staal te smelten. Dit zogenaamde Electric Arc Furnace proces kan echter alleen worden ingezet om schroot om te smelten in staal. Tata is inmiddels bezig met proefprojecten om de CO2-uitstoot van de staalproductie terug te dringen, maar nog wel op basis van cokes. Als dit wordt gecombineerd met CO2 afvang en opslag, zijn hier toch behoorlijke emissieverlagingen te bereiken.

Energie Nederland Ook Energie Nederland ziet de terugdringing van CO2-emissies als uitgangspunt voor zijn kompas. Energie Nederland kijkt daarbij tot 2030, waar het zich richt op een halvering van de uitstoot. Met dit uitgangspunt wordt niet de inzet van renewables leidend, waardoor ook schoon fossiel nog een plek kan krijgen in de overgang naar volledig duurzame energieproductie. Dit uitgangspunt is met name ingegeven vanuit de leverings- en voorzieningszekerheid en de betaalbaarheid van energie. Met name de onvoorspelbaarheid van wind- en zonne-energie baart de energieproducten zorgen en de opslag van elektriciteit is nog te duur. Energie Nederland pleit dan ook om vooral het instrument emissiehandel (ETS) te blijven gebruiken, maar wel met een aangescherpt plafond en hogere CO2-prijzen.

De energieproducenten geven in hun kompas aan graag in gesprek te gaan met de energie-intensieve industrie om een verhoogde klimaatambitie samen te laten gaan met internationale concurrentiekracht. Hoe ze dat gaan doen, wordt nog niet uitgediept, maar inmiddels zijn er wel voorbeelden van succesvolle samenwerking tussen industrie en energiebedrijven.

Wat ook duidelijk is, is dat de energiebedrijven de overheid nog hard nodig hebben om hun ambities gestand te kunnen doen. De SDE+ subsidie blijft nodig, zolang ETS nog niet als volwaardig instrument kan worden ingezet.

Maar ook een stabiel investeringsklimaat, wat nauw samenhangt met subsidies, maar ook ondersteunende weten regelgeving. De energiebedrijven spreken daarbij af meer te investeren

in energiebesparing bij hun klanten.

Het faciliteren van capaciteit, of zoals Energie Nederland het noemt: de dienst leveringszekerheid, kost geld.

De energiebedrijven zouden dan ook het liefste een capaciteitsmarkt zien waarin het leveren van flexibele capaciteit wordt beloond. Voorwaarde voor een dergelijke markt is een flexibele infrastructuur met navenante prijsstructuren. De overheid moet in deze turbulente en dynamische markt meer regie voeren en keuzes maken die de leveringszekerheid, maar ook betaalbaarheid van de energievoorziening veilig stellen.

KVGN Inmiddels heeft ook de gassector, verenigd in de Nederlandse gasassociatie KVGN, zich verbonden aan het SER Energieakkoord voor duurzame groei. De belangenvereniging presenteerde onlangs zijn strategische agenda met als doe het CO2-neutraal maken van de energievoorziening in 2050. De plannen richten zich op verschillende gebieden, zoals de gebouwde omgeving, de industrie, mobiliteit/transport, het aanbod van hernieuwbaar gas en systeemintegratie op de Noordzee.

Hoewel ook de gasproducenten een grote rol zien voor stadswarmte, ziet men dat voor één à twee miljoen woningen in Nederland warmteleve-

ring via warmtenetten niet weggelegd is een volledig elektrische verwarming economisch niet haalbaar is. Hier zouden hybride warmtepompen een goede tussenoplossing kunnen bieden.

Uitgangpunt voor de KVGN-leden is het begrip ‘gas-op-maat’, waarbij de energiebron met de minste CO2uitstoot voorrang krijgt. Dit betekent dat aardgas vooral daar bijspringt waar nog geen duurzame alternatieven voorhanden zijn. Of waar die nu niet haalbaar zijn vanuit technisch of economisch oogpunt. Waar mogelijk wil men groen gas inzetten. De gasproducenten hopen natuurlijk ook een schoner alternatief te bieden voor steenkool, stookolie en diesel.

Isolatie De rol van isolatie is opvallend afwezig in de rapporten van de belangenpartijen. En dit terwijl het besparingspotentieel op een slordige 31 Petajoule wordt geschat. Bij de meeste bedrijven liggen nog kansen voor het thermisch isoleren van leidingen, flenzen, kleppen, kranen enzovoorts. Angst voor corrosie onder isolatie of andere procesverstoringen houdt de industrie tot nog toe tegen.

Wellicht helpt het nieuwe akkoord dat de energie-intensieve industrie sloot met minister Kamp om 9 petajoule energie te besparen ook dit struikelblok te overbruggen. n

UTILITIES 27 nr. 3 - mei 2017

product & oplossing ENERGIE MANAGEMENT, POWER QUALITY EN SCADA

Smartcollect, een data acquisitie software pakket voor energie analyse- en monitoring, is uitgebreid met twee modules. Smartcollect PM10 vormt altijd de basis en is in staat om merkonafhankelijk meetinstrumenten zoals kilowattuurmeters en powermeters via diverse interfaces uit te lezen. Met Smartcollect PM10 geeft realtime inzage in energieverbruik, verstuurt automatisch rapportages is op licentiebasis modulair opgebouwd.

Nieuw is Smartcollect PM20, deze versie heeft alle functies van PM10 aangevuld met power quality. Op basis van de PQDiff standaard kunnen PQ-meetinstrumenten automatisch ingelezen worden en kunnen automatisch EN 50160 rapporten gegenereerd worden. U heeft zeer uitgebreide visualiseringsmogelijkheden.

Ook nieuw is Smartcollect PM30, deze versie heeft alle functies van PM10 én PM20, aangevuld met een SCADA module. U kunt in meerdere schermen iedere achtergrond zelf bepalen en daar navigatie in aanbrengen. Dit kan bijv. een plattegrond van een bedrijfsterrein zijn, een productielijn of hal of een foto van uw verdeelinrichtingen etc.

De navigatie binnen de Scada module werkt intuïtief, het is voor de gebruiker direct duidelijk welke gegevens opgeroepen worden en waar die vandaan komen.

GMC Instruments levert ook alle benodigde hardware voor een compleet energie management systeem. Naast advies bieden wij een compleet traject aan, van levering, implementatie, configuratie tot aan training toe. www.gmc-instruments.nl

GELUIDSREDUCERENDE OMKASTING Een Engelse tomatenkweker liet voor de tuinderij vier gasmotoren van elk ruim 6,5 megawatt installeren. Een geluidsreducerende omkasting van Merford Noise Control dempt het lawaai van deze machines en houdt zo de leefomgeving net zo comfortabel als voor de uitbreiding.

De tuinbouwer huist op Wight, een eiland voor de zuidkust van Engeland, ter hoogte van Southampton. Het bedrijf is in 2015 uitgebreid met een nieuwe kwekerij. De eigenaar liet op beide locaties twee gasmotoren installeren. De motoren draaien op aardgas en produceren elektriciteit en warmte (WKK). De elektriciteit wordt onder andere gebruikt voor de verlichting van de kassen; de warmte gaat naar een verwarmingssysteem dat de optimale temperatuur levert voor de tomatenkweek.

De WKK’s genereren elk een maximaal vermogen van ongeveer zes megawatt. Deze machines bestaan 28 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

uit onder meer een gasgestookte zuigermotor en een generator. Over elk daarvan is simpel gezegd een geluiddichte doos geplaatst die het machinelawaai tot een aanvaardbaar niveau reduceert: 70 decibel voor de ventilatie die zorgt voor maximale prestaties van de WKK en bescherming tegen oververhitting en 75 decibel op één meter van de omkasting.

Ventilatie in de behuizing is nodig om de goede werking van de gasmotoren en de bijbehorende machinerie te waarborgen. De engineers van Merford ontwierpen een mechanisch ventilatiesysteem op overdruk dat de temperatuur binnen de behuizing optimaliseert voor maximale prestaties van de motor. www.merford.com

DRUKVERHOGINGSINSTALLATIE KSB presenteert de volautomatische drukverhogingsinstallaties van het type KSB Delta Compact. De serie vormt een compact uitgevoerde aanvulling op het bestaande programma drukverhogingsinstallaties. De nieuwe installaties zijn verkrijgbaar met of zonder drinkwatertoelating en daardoor breed toepasbaar.

KSB Delta Compact wordt toegepast voor de watervoorziening van woningen en kantoorgebouwen alsmede in tapwaterinstallaties in het midden- en kleinbedrijf en de industrie. Verder leent de drukverhogingsinstallatie zich ook voor toepassing in besproei-

ings- en bevloeiingssystemen alsmede in regenwaterinstallaties. Dankzij de compacte constructie is de benodigde ruimte voor de installatie tot een minimum teruggebracht.

Eén of twee horizontale centrifugaalpompen met frequentieomvormer zijn op een fundatieplaat gemonteerd.

De toerentalregeling van alle pompen zorgt voor een energie-efficiënt bedrijf en houdt de druk ook bij variabele waterafname constant. Een elektronische droogloopbeveiliging voor de pompen is standaard. Door de toepassing van gepoedercoate materialen en roestvaststaal bij de onderdelen die

met het medium in aanraking komen, is de installatie zeer corrosiebestendig.

De installatie is op ‘Plug & Play’-basis in gebruik te nemen. Omdat de installatie af fabriek voorgeconfigureerd is, hoeven alleen de elektrische kabels te worden aangesloten en de gewenste druk te worden ingesteld. De koppeling met een gebouwbeheersysteem voor de regeling van de installatie is via een potentiaalvrij contact mogelijk. www.ksb.com

3-FASE SCHAKELENDE NETVOEDINGEN De nieuwste variant van Emparro is speciaal ontwikkeld voor gebruik in AS-interface applicaties met een bedrijfsspanning van 30,5V. Emparro biedt namelijk een MTBF-waarde van circa 1.000.000 bedrijfsuren.

Een geïntegreerde gasontlading overspanningbeveiliging beschermt de schakelende netvoeding tegen storingsimpulsen van maximaal 6 kV. Een rendement van 92,5 procent zorgt voor weinig vermogensverlies. In het geval van een storing kan noodzakelijke informatie voor de besturing via

een meldcontact beschikbaar worden gesteld.

De 3-fase schakelende netvoeding Emparro voor AS-interface toepassingen is bijzonder krachtig en beschikt over een ingebouwd reservevermogen. Dit biedt engineers een heel concreet voordeel: willen ze extra verbruikers toevoegen aan een machine of installatie, dan levert Emparro 3-fase daarvoor het nodige reservevermogen.

Een ander voordeel speelt bij de montage: de voeding is bijzonder compact en neemt slechts 50mm plaats in op de DIN-rail. Dankzij de aansluitklemmen met push-intechnologie kan de bedrading zonder gereedschap worden gemonteerd. www.murrelektronik.nl

VEILIGHEIDSKLEDING BESCHERMT TEGEN VLAMBOGEN Vlambogen bij kortsluiting behoren tot de grootste gevaren voor elektriciens.

Ze mogen dan wel zeldzaam zijn, maar ze leveren wel brandgevaar op.

Extreme temperaturen en schokgolven kunnen tot levensgevaarlijke kwetsuren en zware brandwonden leiden.

De beste preventie is het uitschakelen van de stroom, maar zo makkelijk is het uiteraard niet. Vaak moet immers worden gewerkt aan een actieve stroomkring. In dat geval is de richtlijn: veiligheidskleding dragen.

Werkgevers zijn wettelijk verplicht om een risicobeoordeling van de werkplek uit te voeren. Wanneer vlambogen tot de risico’s behoren, moet de werkgever persoonlijke vei-

ligheidsuitrustingen ter beschikking stellen. Daarom moet hij voorzien in veiligheidskleding die specifiek getest is op de efficiëntie ervan bij vlambogen. Dit type veiligheidskleding moet beantwoorden aan de bepalingen van de normen DIN IEC 61482-1-1 en DIN EN 61482-1-2.

Textieldienstverlener MEWA biedt

twee volgens de geldende normen gecertificeerde collecties aan. Bij MEWA Ideal Protect en MEWA Twinstar Protect worden arbeidsveiligheid en draagcomfort gecombineerd. De gebruikte stoffen zijn lichter en zachter dan de stoffen van vergelijkbare veiligheidskleding. www.mewa-service.nl

UTILITIES 29 nr. 3 - mei 2017

GAS Al jaren rust op ondernemingen de verplichting

om alle beschikbare energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of minder te treffen. Daar is van recenter datum de verplichting bijgekomen om door middel van het uitvoeren van een energie-audit inzicht te geven in de energiehuishouding van een onderneming. De handhaving loopt tot op heden achter, maar daar lijkt verandering in te komen. De handhavingsinstrumenten die het gezag ter beschikking staan liegen er in ieder geval niet om.

Tekst: Piet-Hein Eijssen, Energy Team, Bird & Bird

Handhaving energiebesparing en energie-audits op handen Al jaren rust op ondernemingen met een jaarverbruik van ongeveer 50.000 kilowattuur elektriciteit de energiebesparingsverplichting van artikel 2:15 Activiteitenbesluit. Op grond hiervan zijn ondernemingen verplicht om alle beschikbare energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of minder ook daadwerkelijk te treffen. Van recenter datum is de verplichting voor ondernemingen met een bepaalde omvang om een energieaudit uit te voeren. De energie-audit is verplicht voor ondernemingen

van B&W binnen de gemeente of Gedeputeerde Staten op provincie niveau) op welke termijn welke kosteneffectieve en energiebesparende maatregelen worden genomen.

Er bestaan verschillende vrijstellingsmogelijkheden van de energie-auditplicht.

Zo zijn bijvoorbeeld ondernemingen die deelnemen aan de energieconvenanten Meerjarenafspraken energieefficiĂŤntie (MJA3) en Energie-efficiĂŤntie ETS-ondernemingen (ETS) vrijgesteld van de energie-auditplicht. Ook bestaan er een aantal mogelijkheden

De energiebesparingsverplichting en de energieauditverplichting zijn een papieren tijger gebleken. met een Nederlands personeelsbestand van meer dan 250 FTE of voor ondernemingen met een jaaromzet in Nederland van minimaal 50 miljoen euro die bovendien in Nederland een balanstotaal hebben van minimaal 43 miljoen euro.

Energie-auditplicht In een energie-audit verschaft de onderneming een totaaloverzicht van haar totale energiehuishouding. Ook dient de onderneming inzichtelijke te maken voor het bevoegd gezag (het College

30 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

om op een alternatieve wijze te voldoen aan de energie-auditverplichting.

Zo kan bijvoorbeeld een energiekeurmerk of het feit dat in het verleden (op bevel van het bevoegd gezag) een energiebesparingsonderzoek is uitgevoerd reeds volledig of gedeeltelijk invulling geven aan de energie-auditplicht. Het is echter steeds ter beoordeling van het bevoegd gezag in hoeverre een vrijstelling of alternatieve invulling voldoet aan de energie-auditverplichting.

Al enkele jaren zijn de energiebesparingsverplichting en de energie-

auditverplichting een papieren tijger gebleken. Het oorspronkelijk streven van de wetgever was dat energie-audits reeds voor 5 december 2015 moesten zijn ingediend bij de bevoegde gezagen.

Onduidelijkheden ten aanzien van de toepasselijke regelgeving en beperkte capaciteit bij handhavers leidde er uiteindelijk toe dat de beoordeling van energie-audits volgens de Nederlandse Vereniging van Gemeenten (VNG) nu eindelijk in de loop van 2017 op gang gaat komen. Dat is rijkelijk laat aangezien het Ministerie van Economische Zaken in april 2017 aan de Europese Commissie dient te rapporteren hoeveel energie-audits al daadwerkelijk zijn beoordeeld. Ook de algemene energiebesparingsverplichting werd tot nu slechts mondjesmaat gehandhaafd.

Handhaving Bevoegde gezagen zullen de opgelopen achterstanden met betrekking tot de handhaving echter steeds meer inhalen en onder druk van Brussel en wellicht ook van het nieuw te vormen kabinet komt het moment van handhaving van de energieverplichtingen in zicht. Bevoegde gezagen hebben wat dit betreft de verwachting uitgesproken dat ingediende energieaudits en de beroepen op vrijstelling

van deze verplichting in de loop van 2017 zullen worden beoordeeld en dat vanaf 1 januari 2018 de bevoegde gezagen zullen gaan handhaven op de maatregelen die in de energie-audit staan omschreven.

Ter handhaving van de energiebesparingsverplichting, het uitvoeren van een energie-audit en het uitvoeren van de maatregelen die volgen uit een energieaudit beschikken de bevoegde gezagen over een flink aantal handhavingsinstrumenten. Om vast te stellen of een onderneming aan zijn verplichtingen voldoet beschikt het bevoegd gezag in de eerste plaats over de algemene toezichtsbevoegdheden van de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Denk aan de bevoegdheid om plaatsen te betreden

BIRD&BIRD Bird & Bird LLP is sinds kort partner van het Utilities Platform. Als partner zal het internationaal toonaangevend advocatenkantoor zowel off- als online zijn visie geven op juridische energiekwesties. Het advocatenkantoor is gespecialiseerd in sectoren waar technologie een belangrijke rol speelt zoals de energie en utilities-sector.

en inlichtingen (mondeling) en gegevens (schriftlelijk) te vorderen. Voor de onderneming en zijn werknemers geldt wat dit betreft een algemene verplichting om mee te werken aan een dergelijk onderzoek op straffe van bestuurlijke maar ook zelfs strafrechtelijke sancties.

Dwangsom Wanneer het bevoegd gezag eenmaal vaststelt dat energiebesparingsmaatregelen die binnen vijf jaar kunnen worden terugverdiend niet worden geĂŻmplementeerd of niet wordt voldaan aan de verplichting een energie-audit te verrichten kan het bevoegd gezag besluiten een last onder dwangsom op te leggen. Het bevoegd gezag legt met het opleggen van een last onder dwangsom de verplichting op aan een onderneming om een einde te maken aan een geconstateerde overtreding. Indien hier niet aan wordt voldaan, dan wordt bijvoorbeeld per tijdseenheid (bijvoorbeeld per dag) of per afzonderlijke overtreding in ĂŠĂŠn keer een bedrag verbeurd verklaard dat de onderneming dient te betalen. In een uiterst geval heeft het bevoegd gezag de mogelijkheid om het Openbaar Ministerie te betrekken bij de handhaving en is het Openbaar

Ministerie bevoegd om strafrechtelijke sancties op te leggen op grond van de Wet op de Economische Delicten.

Sancties Nu in de loop van 2017 steeds meer energie-audits zullen worden ingediend en beoordeeld door de bevoegde gezagen kan het behulpzaam zijn om te bedenken dat ook de maatregelen die volgen uit een energie-audit door het bevoegd gezag kunnen worden afgedwongen. In het algemeen zal het bevoegd gezag eerst met de onderneming in gesprek treden over de vraag welke energiebesparende maatregelen uit de energie-audit op welke termijn zullen worden uitgevoerd. Deze afspraken worden op schrift bevestigd en op basis van de gemaakte afspraken kan het bevoegd gezag in een uiterst geval besluiten om middels het opleggen van bijvoorbeeld een last onder dwangsom de onderneming te verplichten de geplande energiebesparende maatregelen te treffen op straffe van een dwangsom. Mocht dit geen indruk maken dan kan ook op dit punt het Openbaar Ministerie worden betrokken bij de handhaving en bestaat de mogelijkheid tot het opleggen van strafrechtelijke sancties. U bent in ieder geval alvast gewaarschuwd! n

UTILITIES 31 nr. 3 - mei 2017

MARKET REVIEW

32 36 UTILITIES nr. 3 2017 2 - mei maart 2017

WATER

PRODUCTEN

UVAR Holland B.V. Enviro Chemie b.v.

Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

Waterfiltratie en Bermad afsluiters Griendweg 51 3295 KV ’S-GRAVENDEEL Postbus 5169 3295 ZH ’S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0) 78 673 1477 Fax: +31 (0) 78 673 4557 info@uvar.nl www.uvar.nl

GAS

PRODUCTEN

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

Grünbeck Waterbehandeling B.V. De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 info@gruenbeck.nl www.gruenbeck.nl

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000 JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 info@esders.nl www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Kiwa Inspecta Nederland B.V. Postbus 70 2280 AB Rijswijk Tel: 088 - 998 4621 Fax: 088 - 998 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

OVERIG Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 242 5255 Fax: +31 (0)74 243 4880 info@jotem.nl www.jotem.nl

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

DIENSTEN

DDM Demontage Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

agenda Nationaal Windenergie Event 18 mei Postillion Utrecht-Bunnik www.euroforum.nl

It takes a trial to experience a triumph: Met deze woorden in gedachten kijken we naar de windenergiesector in Nederland. Inmiddels is windenergie een volwaardig onderdeel van de duurzame energiemix en een (zo niet dé) belangrijke energievorm om de doelstellingen uit het energie akkoord te behalen. Op land zijn vele projecten al opgezet en deze hebben ons laten zien wat kansen en uitdagingen zijn. Hierdoor kunnen nieuwe initiatieven nog succesvoller opgezet worden. En is een kostenverlaging ook voor wind op land mogelijk? Op zee zijn de eerste tenders voltooid en ook hier zien we de lessons learned. Een enorme slag is gemaakt en dit belooft veel voor de toekomst.

Deltavisie 2017: Eigenaarschap 8 juni Innovatiekracht, Spijkenisse www.petrochem.nl

Auto- en huisbezitters gaan door de bank genomen verantwoordelijker om met hun eigendommen dan bijvoorbeeld leasers en huurders. Hoe kun je die verantwoordelijkheid ook voelen of creëren als iets niet van jou is? De laatste jaren zijn steeds meer industriële bedrijven op zoek naar het gevoel van eigenaarschap. Hoe kan je medewerkers zo betrekken dat ze fabrieken beter laten lopen? En hoe blijven productiebedrijven zich verantwoordelijk voelen voor hun producten, ook al zijn ze al lang buiten hun bereik? Tijdens Deltavisie op 8 juni in Spijkenisse gaan we op zoek naar wat het gevoel van eigenaarschap kan opleveren.

Erasmus Energy Forum 28 - 29 June 2017 Erasmus Universiteit Rotterdam www.erasmusenergyforum.com

Op het Erasmus Energy Forum komen industriële leiders, beleidsmakers, internationale investeerders en academici samen voor constructieve debatten over de toekomst van de energiemarkt. De focus bij die debatten ligt op decarbonisatie van de maatschappij en de industrie, transitiepaden naar duurzame stadsomgevingen, de financiering van emissievrije energie en technologische perspectieven voor versnelling van schone energieproductie.

Pumps & Valves 4-5 oktober Rotterdam Ahoy www.easyfairs.com

Na drie edities wordt de community van Pumps & Valves alsmaar groter en groter.

Het event bewijst zich dan ook steeds meer als het ‘must attend’ niche event. Zo is er niet alleen een groei in de bezoekersaantallen, maar naast bezoekers uit de procesindustrie maken ook bezoekers uit het watersegment en de maritiem & offshore een opmars naar de beurs. Deelnemers geven aan met hun deelname klantenrelaties te willen onderhouden en prospects te ontmoeten. Bezoekers bevestigen dit door te zeggen te willen netwerken met de voor hun bekende alsook nieuwe bedrijven.

Daarnaast komen ze om trends en ontwikkelingen uit de markt en innovaties te zien.

Energie 2017 10 – 12 oktober Brabanthallen, Den Bosch www.energievakbeurs.nl

Vakbeurs Energie is hét live B2B-platform gericht op duurzame energieopwekking en energiebesparing. Een platform boordevol innovaties, lezingen, live demonstraties en waardevolle contacten. Binnen Vakbeurs Energie is een specifiek platform ingericht: Energie & Industrie. Dit platform krijgt een eigen inhoudelijk programma en aparte presentaties op de beursvloer.

Aquatech Amsterdam 31 oktober – 3 november Amsterdam RAI www.aquatechtrade.com

Dit jaar is het weer tijd voor de internationale beurs voor proces-, drink- en afvalwater Aquatech. De beurs is tevens de aftrap van de Amsterdam International Water Week (AIWW). De afgelopen editie kende een uitgebreid kennisprogramma, een innovatielab, diverse landenpaviljoens, de industrial user experience en diverse Aquastages.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 33 nr. 3 - mei 2017

IN

HE T VOLG E N DE U T I L I T I E S

4 V ER S C HI JNT

N UM M E R I N

JU NI

T h e m a : Wa t e r t e c h n o l o g i e e n i n n o v a t i e

Niet indampen maar bevriezen Om het laatste water uit zoutrestromen te halen, wordt deze meestal ingedampt. Dit indampen kost echter veel energie. Het omgekeerde is ook mogelijk: water verwijderen door het te bevriezen. Eutectic Freeze Crystallisation is een veelbelovende techniek voor de verwerking van geconcentreerde zoutoplossingen en inmiddels op kleine schaal bewezen. Een pilotopstelling bij DWP Botlek moet bewijzen dat de techniek ook op grote schaal kan worden ingezet.

Waterinnovatie in de voedingsmiddelenindustrie De voedingsmiddelenindustrie zit wat dichter bij de consument dan de petrochemie en bovendien lenen de processen zich goed voor innovatie op het snijvlak van water en energie. Partijen als aardappelproducent Lamb Weston/ Meijer en vleesverwerker Vion Foods investeerden dan ook in technieken om grondstoffen terug te winnen, biogas te produceren of proceswater te maken.

34 UTILITIES nr. 3 - mei 2017

Duurzame koel en ketelwaterbehandeling Bij de behandeling van koel- en ketelwater worden nog steeds veel chemicaliĂŤn gebruikt. Nu zijn er technieken voorhanden die dat gebruik fors naar beneden kunnen brengen. Als men dan ook nog gebruik maakt van afbreekbare biopolymeren, neemt de energieprestatie van ketels toe, zonder teveel druk te leggen op het milieu.

THEMA'S 2017 6 Energie-inkoop en balancering Energietechnologie en innovatie - vakbeurs Energie 7 Energie- en waterscenario’s voor 2020 - Aquatech 2017 8 Offshore gas en wind

Motors | Automation | Energy | Transmission & Distribution | Coatings

CFW 501/ CFW 701 ENERGY EFFICIENT DRIVES DESIGNED FOR HEATING, VENTILATION, AIR CONDITIONING & REFRIGERATION APPLICATIONS

Variable Speed Drives The CFW 501 and CFW 701 HVAC are variable speed drives intended for use with asynchronous motors for heating, ventilation, air conditioning and refrigeration applications including pump and fan applications, compressors and condensers in hospitals, airports, shopping malls, stadiums, schools and universities, hotels, restaurants and any other commercial building,

CFW501

Power range 0.18 - 7.5 kW Power supply voltage 380 - 480 V Scalar control (V/F) and Vector Control (VVW)

CFW701

Power range 1.1 - 132 kW Power supply voltage 220 - 240 V / 380 - 480 V / 500 - 600 V Scalar control (V/F), Vector control (VVW) and Open loop vector sensorless

for more information visit www.weg.net

Transforming energy into solutions.

www.weg.net

www.moxa.com

IIoT computers; Embedded communicatie Gateways en Front-end processing De Moxa industriĂŤle IIoT computers zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productieomgeving centraal staat. In te zetten als communicatie Gateway, waarbij door de krachtige processoren Front-end computing mogelijk is. Preventief onderhoud, procesoptimalisatie, data-analyse ofwel IIoT. Onze kijk hierop, pragmatisch. Die van u?

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

event

SMART

&SAFECITY

7th and 8th June 2017

The Hague in the Netherlands Last year more then 850 delegates with 30 different nationalities!

7th Edition

The International Smart & Safe City Event where you will experience the latest smart solutions for the City of the Future!

OďŹƒcial host

www.thesmartcityfestival.com

28 & 29

June 2017

Erasmus University Rotterdam Woudestein campus and World Trade Center Rotterdam

A forum for the industry’s foremost business leaders, policy-makers, international investors, regulators, innovators and academics

The networking energy event to learn and discover paths to a ZERO carbon future and a 100% renewable energy landscape

www.erasmusenergyforum.com

Hansa Green Tour 20 - 23 juni 2017

Aalborg

www.hansagreentour.com

Hansa Green Tour 20 - 23 juni 2017 Beste duurzaamheidsprofessional, Hansa Green Tour is een internationale netwerktour voor duurzaamheids­ professionals die duurzame technologie en hernieuwbare energie willen promoten.

Van 20 - 23 juni gaat de 8e editie van de Hansa Green Tour van het meest moderne agropark ter wereld in Noord-Holland, Agriport A7, naar het House of Energy in Aal­ borg, Denemarken. Alle deelnemers rijden met elektrische auto’s en/of auto’s op alternatieve brandstoffen zoals waterstof of groengas.

De route voert langs diverse duurzame initiatieven en onderweg worden interessan­ te netwerkbijeenkomsten georganiseerd rondom het thema duurzame energie. Om kennis en ervaringen uit te wisselen. Om te leren van ‘best practises’ en van elkaar.

Zo bezoeken we o.a. het nieuwe duurzame regiokantoor van Enexis in Zwolle, het duurzaamste educatiegebouw van Nederland, Energy Academy Europe in Gronin­ gen. Maar ook het grootste zonnepark van Nederland in Delfzijl, de Energiebunker in Hamburg, de Greentech Campus in Enge-Sande en Vejle en Hydrogen Valley in Denemarken. Iets voor jou?

Stap ook in en rij mee om duurzame technologie te promoten en contacten te leggen in de Hansa regio Deelnamekosten: € 1895,- per persoon (excl BTW).

Prijs is inclusief hotelovernachtingen, diners, excursies en entreegelden, autoassistentie en oplaadmogelijkheden.

Deelnemen? Bel of mail ons T: 06-55567218 E: info@hansagreentour.com

www.hansagreentour.com

CONFERENCE THEMES

CONFERENCE & EXHIBITION

27-29 JUNE 2017

KOELNMESSE, COLOGNE, GERMANY

PRELIMINARY EVENT GUIDE

REGISTER NOW

AS A CONFERENCE DELEGATE FOR SAVINGS OF UP TO €100

MAKING SENSE OF POWER WWW.POWERGENEUROPE.COM #POWEREUROPE

Owned and Produced by:

Gold sponsor:

Knowledge Partner:

Presented by:

CONTENTS

03 INTRODUCTION

18

KNOWLEDGE ARENA In Partnership with Enel

04

EVENT SCHEDULE

19-20

EXHIBITOR INFORMATION

05

ICCI – THE LATEST ADDITION TO THE POWER-GEN FAMILY OF EVENTS

21

BRANDING OPPORTUNITIES

22-25

EXHIBITOR LIST

06

OPENING RECEPTION Hosted by ExxonMobil

26 FLOORPLAN

07

CONFERENCE THEMES

27

08-09

CONFERENCE GRID

28 CONTACTS

10

KEYNOTE AND PLENARY SESSIONS

29 ADVERTISING

11

FEATURED CONFERENCE SPEAKERS

30

MARKETING SOLUTIONS

12-13

TECHNICAL TOURS

31

WINE TASTING Presented by Hoerbiger

14

PUTTING POWER PRODUCERS FIRST

US PAVILION

31

DIPLOMATIC QUARTER

15 WORKSHOPS

32

INTERACTIVE FLOOR PLAN

16

BEST PAPER AWARDS

33 REGISTRATION Sponsored by ExxonMobi

16

HUBS PRO PLAN

34-35

SPONSORS AND SUPPORTERS

17

ADVISORY BOARD

36

TRAVEL INFORMATION

SPECIAL THANKS TO:

2

www.powergeneurope.com

MAKING SENSE OF POWER Europe’s power sector is re-defining itself, aligning with the complexities of a digital age and opening up strategic and technical opportunities.To help define, shape and seize these opportunities, POWER-GEN & Renewable Energy World Europe provide the complete platform for the power professional to make sense of the energy transition.

Now in its 25th year, POWER-GEN Europe and co-located Renewable Energy World Europe, is the dynamic centre point, where a rapidly evolving power industry meets to gather information and compare views on shared opportunities and challenges.

Attracting a worldwide audience, it is the industry’s premier event, resolved to discussing solutions for advancing Europe’s energy future. Featuring the leading suppliers, sub-suppliers, service providers and end-users across the entire power generation value chain, the event encapsulates all aspects of today’s centralised and distributed power generation sector. Together they combine strategic and technical presentations with the largest trade show exhibition of power equipment and services in Europe.

POWER-GEN & Renewable Energy World Europe provides: • 2 full days of incisive and authoritative conference sessions • Free to attend Keynote, Plenary and side-event sessions • Technical tours • Unrivalled networking opportunities and much more No other conference and exhibition brings together so many essential elements of power generation strategy and technology under one roof.

WIFI AT KOELNMESSE

Free WiFi for visitors is accessible through the SSID (name of the WiFi network) #hotspot.koelnmesse

Social Media Search Twitter @POWERGENEUROPE @RENEWENERGYWEUR #POWEREUROPE

Search Facebook: POWER-GEN Europe or Renewable Energy World Europe.

#powereurope

Search LinkedIn POWER-GEN Europe Renewable Energy World Europe

3

EVENT SCHEDULE SUNDAY 25 JUNE 2017 Registration Open

13:00 – 17:00

North Entrance

08:00 – 18:00

North Entrance

MONDAY 26 JUNE 2017 Registration Open

Technical Tours 08:00 – 17:00 Meeting Point: Registration in North Entrance

TUESDAY 27 JUNE 2017 Registration Open

08:00 – 18:00

North Entrance

Exhibition Floor Open

09:30 – 18:00

Exhibit Halls 7 & 8

Welcome Coffee

09:30 – 10:00

Boulevard, North Entrance

Joint Opening Keynote Session

10:00 – 11:30

Konrad Adenauer Saal, Congress Centre North

Knowledge Arena Open

12:00 – 16:30

Exhibit Floor, Hall 7

Delegate Lunch

12:00 – 14:00

Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 7

Joint Plenary Panel Discussion

14:00 – 16:00

Konrad Adenauer Saal, Congress Centre North

Opening Reception

16:30 – 18:00

ExxonMobil Booth, Exhibit Floor, Hall 7, Booth S27

Registration Open

08:00 – 18:00

North Entrance

Conference Sessions 1

09:00 – 10:30

Congress Centre North

Exhibition Floor Open

09:30 – 18:00

Exhibit Halls 7 & 8

Knowledge Arena Open

09:45 – 17:30

Exhibit Floor, Hall 7

Networking Coffee Break

10:30 – 11:00

2nd Floor Foyer, Congress Centre North

Conference Sessions 2

11:00 – 12:30

Congress Centre North

Delegate Lunch

12:30 – 14:00

Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 7

WEDNESDAY 28 JUNE 2017

Conference Sessions 3 Networking Coffee Break

14:00 – 15:30 15:30 – 16:00

Conference Sessions 4

16:00 – 17:30

Congress Centre North 2nd Floor Foyer, Congress Centre North Congress Centre North

THURSDAY 29 JUNE 2017 Registration Open Conference Sessions 5

08:00 – 17:00 09:00 – 10:30

North Entrance Congress Centre North

Exhibition Floor Open

09:30 – 17:00

Exhibit Halls 7 & 8

Knowledge Arena Open

09:45 – 15:30

Exhibit Floor, Hall 7

Networking Coffee Break

10:30 – 11:00

2nd Floor Foyer, Congress Centre North

Conference Sessions 6 Delegate Lunch

11:00 – 12:30 12:30 – 14:00

Conference Sessions 7

14:00 – 15:30

Congress Centre North Delegate Restaurant, Exhibit Floor, Hall 7 Congress Centre North

Best Paper Awards & Closing Ceremony

16:00 – 17:00

Knowledge Arena, Exhibit Floor, Hall 7

Close

17:00

Exhibit Halls 7 & 8

4

www.powergeneurope.com

ICCI – THE LATEST ADDITION TO THE POWER-GEN FAMILY OF EVENTS The latest addition to the POWER-GEN family is ICCI – Powered by POWER-GEN, which has been a prominent industry event since its inception in 1994.

Taking place in Istanbul, Turkey, and with over 285 exhibitors and over 14,000 attendees, this event is not to be missed, providing an international platform where conference, exhibition and B2B meetings run concurrently throughout the whole 3 days.

Hosting the industry’s largest and most prominent players from around the world, ICCI – Powered by POWER-GEN incorporates the latest energy and environmental technologies alongside a thought-provoking and solution-providing conference.

14,044

285

22

7,131m²

Attendees

Exhibiting Countries Represented

Exhibitors

Exhibition Area

72

%

OF EXHIBITORS WERE SATISFIED WITH THEIR OVERALL EXPERIENCE AT ICCI

CONFERENCE THEMES INCLUDE: • New Horizons in Energy • Energy and Environment • EU Energy Sector • Energy Generation Technologies • Environment Technologies • The World Energy Sector • The Energy Sector in Turkey

ICCI conducts match-making for target countries and target industries using a special department that specializes on visitor organization, and introduce our exhibitors to the right buyers within an effective and international event.

ICCI is the only event that brings together the Fair, Conference and B2B. By joining ICCI you will have a chance to discuss the latest news of the energy sector. ICCI is supported by 3 Ministries, 7 Institutions, 4 Universities and 32 Non-Governmental organizations. The event has been growing for 22 years.

98

%

OF VISITORS WERE SATISFIED WITH THEIR OVERALL EXPERIENCE AT ICCI

ICCI 2016 BROUGHT TOGETHER 74 TURKISH AND 32 FOREIGN COMPANIES FROM 13 DIFFERENT COUNTRIES FOR B2B MEETINGS AND MADE 75 MEETINGS POSSIBLE, WITH 106 PARTICIPANTS, AND AN 85% CLIENT SATISFACTION ACCORDING TO SURVEY RESULTS. FOR FURTHER INFORMATION ON EXHIBITING OR REGISTRATION PLEASE VISIT WWW.ICCI.COM.TR/EN

#powereurope

5

OPENING RECEPTION A PENNWELL EVENT HOSTED BY:

• TUESDAY 27 June 2017 • LOCATION: ExxonMobil Booth, Exhibit Floor, Hall 7, Booth S27 • 16:30 - 18:00 POWER-GEN & Renewable Energy World Europe exhibitors, conference delegates and visitors are cordially invited to attend the opening reception in Exhibit Hall 7, Booth S27, generously hosted by ExxonMobil.

After a busy day at the show why not take time to relax and join us for drinks, refreshments, music and scintillating company.

This is a networking event not to be missed, providing a perfect opportunity for you to catch up with old friends and make some new ones too.

WE LOOK FORWARD TO SEEING YOU THERE.

6

www.powergeneurope.com

THOUGHT PROVOKING CONFERENCE THEMES POWER-GEN & Renewable Energy World Europe conference sessions provide the highest level of quality in technical content.

Featuring a peer-reviewed programme specifically designed to provide the latest in technologies, trends and market updates, this exceptional programme provides delegates with important, need-to-know information. The following describes in summary the issues and topics being covered in the conference streams.

STRATEGY, POLICY, REGULATION, BUSINESS & FINANCE

MASTERING THE DIGITAL ERA

Creating a stable environment for investment

Digitalisation opens up an exciting chapter in the power sector’s development but brings with it the threat of cyber-attacks. Presentations will chart the latest developments in this amalgamation of mechanical, electrical and digital technology in a clear and focussed way and will debate the best ways to maintain secure communications within the industrial internet.

Sessions featuring informed views on the structure, organisation, policymaking, legal and regulatory framework of the European power sector focusing on energy security and investment.

Demystifying the energy cloud

SOLUTIONS FOR INTEGRATION OF RENEWABLE & DECENTRALISED ENERGY

FLEXIBLE GAS FIRED GENERATION

Ensuring a smooth transition and a resilient grid Presenting financially viable strategic and technical solutions to the challenge of balancing a grid system facing a dramatic rise in variable power generation sources and accommodating more local and embedded energy solutions.

As the power system transitions towards a low carbon, reliable and affordable future, gas is recognized as the logical bridging fuel.

Presentations will address the most flexible and efficient gas-based technologies capable of operating profitably and providing the necessary grid support.

RENEWABLE ENERGY STRATEGY, PROJECTS AND TECHNOLOGY

MODERN PLANT MANAGEMENT & EMISSIONS CONTROL

Analysing renewables position in the market

Optimising plant performance in a changing reality

Sessions featuring presentations and panel debate from those financing, developing, supplying or advising on renewable energy solutions. Understand how the falling cost of renewable technologies, coupled with dwindling support mechanisms is playing out.

ENERGY STORAGE Unlocking a secure and stable energy system Large scale energy storage offers utilities the prospect of mitigating the drawbacks of variable generation. Presentations will deliver an up to date picture on opportunities and challenges for storage and look at the most promising technologies and successful deployments.

Secure and flexible solutions for transition

Presentations will offer solutions to those operating existing generation portfolios in a market facing tougher market, regulatory and environmental conditions. What can give operators the required edge in the use of clean and efficient technologies and techniques in operation, maintenance and refurbishment?

STEAM-BASED GENERATION TECHNIQUES AND TECHNOLOGIES Environmentally driven technological innovation Thermal generation units and boilers remain an important part of the balanced energy system in many European countries.

Presentations will include technology solutions for steam plants seeking a leaner, greener and cleaner modus operandi.

For the full conference programme, including details about the presentations and speakers, please check the website: www.powergeneurope.com/conference

#powereurope

7

CONFERENCE GRID

For the full conference programme, including details about the presentations and speakers, please visit the website: www.powergeneurope.com/conference

DAY 1 - TUESDAY 27 JUNE

DAYDAY 2 -2 -WEDNESDAY 2 WEDNESDAY 28 JUNE

10:00 - 11:30 Opening Keynote Session Location: Konrad Adenaur Saal

SESSION 1 09:00 - 10:30 TRACK A: STRATEGIES FOR CHANGE Location: Rheinsaal 3

12:00 - 14:00 DELEGATE LUNCH

14:00 - 16:00 Plenary Panel Discussion Location: Konrad Adenaur Saal

TRACK B: MASTERING THE DIGITAL ERA Location: Rheinsaal 6

TRACK C: RENEWABLE ENERGY Location: Rheinsaal 5

TRACK D: INTEGRATION & ENERGY STORAGE Location: Rheinsaal 1 16:30 - 18:00 OPENING RECEPTION Location: ExxonMobil Booth, Exhibit Floor, Hall 7, Booth S27

TRACK E: GAS FIRED GENERATION

Opening Reception Hosted by:

Location: Rheinsaal 4

TRACK F: STEAM BASED GENERATION

10:30 11:00

SESSION 2 11:00 - 12:30

Will the Lights Go Out? Why and When? Panel Discussion

Can We Manage 2030 Sustainability? Panel Discussion

Digital Infrastructure Edge to Cloud

People and Organisation Transformation

Renewable Policy Update, Objectives & Impact Panel Discussion

The Competitive Position of Renewable Power

Energy Integration in Europe: The Vision

Practical Approaches to Energy Integration

The Challenges of Project Development

Large Frame Gas Turbine Technology Update

Conversion to Biomass

Conversion and Cofiring with Gas

Automation & Control: Advances in Process Control

Automation & Control: Plant & Unit Coordination

Location: Rheinsaal 2

TRACK G : MODERN PLANT MANAGEMENT Location: Room A

HIGHLIGHTS TUESDAY 10:00 - 11:30 OPENING KEYNOTE SESSION

Location: Konrad Adenaur Saal

8

TUESDAY 14:00 - 16:00 PLENARY PANEL DISCUSSION

Location: Konrad Adenaur Saal

12:3 14:0

DAY 3 -DAY THURSDAY JUNE 3 - THURSDAY 29 29 JUNE

28 E JUNE

30 00

SESSION 3 14:00 - 15:30

15:30 16:00

SESSION 4 16:00 - 17:30

17:30 19:00

SESSION 5 09:00 - 10:30

10:30 11:00

SESSION 6 11:00 - 12:30

12:30 14:00

SESSION 7 14:00 - 15:30

Designing Markets

Looking beyond the EU Borders

Where is the Money?

Technology for Sustainability Panel Discussion

Who will Pay for all this? Panel Discussion

OEMs Approach to Digitalisation

OEMs Panel Discussion

Cyber Security Implementation & Regulation

Cyber Security Panel Discussion

New Business Models & Smart Services

The Financial & Institutional Drivers for Renewable Development

The Renewable Business Model Revolutions

Is 100% Renewable Feasible Panel Discussion

Biomass & Waste-to-Energy Update

Sector Coupling

Effective Management of Integrated Energy Systems

Future Integration Concepts & Trends

Why Energy Storage?

Update on Energy Storage Technologies

Implementation of Storage Solutions

Flexibility

Gas Fired Hybrid Solutions

Small & Medium Frame Gas Technology Update

Digitalisation of Gas Fired Generation

Fuel Flexibility

Large Units, Development & Improvement

Reconstructing of Thermal Power Generation: Stateof-the-Art Projects and Concepts

Steam Turbines Current Developments and Operational Improvements

Combustion & CO2 Capture Technologies

Improvements of Boiler Operation

Operation & Maintenance: Predictive Tools & Methodologies

Operation & Maintenance: Flexible Operation

Emissions: Advanced Technologies for NOx Reduction

Emissions: Advanced Technologies for SOx and Mercury Reduction

Electrical Generators

NETWORKING COFFEE BREAK

DELEGATE LUNCH

TUESDAY 16:30 - 18:00 OPENING RECEPTION

Location: ExxonMobil Booth, Exhibit Floor, Hall 7, Booth S27

RECEPTIONS

16:00 17:00

BEST PAPER AWARDS

THURSDAY 16:00 - 17:00 BEST PAPER AWARDS Location: Exhibit Floor, Hall 7, Knowledge Arena

Hosted by:

9

KEYNOTE AND PLENARY SESSION OPENING KEYNOTE • TUESDAY 27 June 2017 • LOCATION: Konrad Adenauer Saal, Congress Centre North • 10:00 - 11:30 Open to all registered attendees Start your visit to POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe by joining your fellow power industry professionals at the scene-setting joint opening keynote session - an essential element of all POWER-GEN events.

INTRODUCTION AND OPENING REMARKS: Nigel Blackaby, Director of Conferences, PennWell International Power Group, UK

CONFIRMED SPEAKERS:

Francesco Venturini, Chief Executive Officer and General Manager, Enel Green Power S.p.A., Italy

Kristian Ruby, Secretary General, Union of the Electricity Industry - EURELECTRIC , Belgium

JOINT PLENARY PANEL DISCUSSION • TUESDAY 27 June 2017 • LOCATION: Konrad Adenauer Saal, Congress Centre North • 14:00 – 16:00

DELIVERING DIGITALISATION: EXPLORING THE POTENTIAL FOR THE POWER SECTOR

Moderated by:

Few technical advances have offered so much potential for change and benefit across the entire energy sector as digitalisation. Through an ever closer integration of the physical and digital worlds, it promises to both optimize operations and enable the drive towards decarbonisation.

As the Industrial Internet continues to grow, vast data sets can be collected and evaluated as more machines and devices are connected and come online.

But is the potential of digitalisation being exaggerated or are we only just beginning to appreciate the possibilities of connectivity and analytics? How can digital technology speed up the integration of renewable generation? At what stage of digital preparedness is the industry? Are we sufficiently alert to the attendant cyber security risks? How will new technology transform the structure of the industry and will it deliver what customers really want?

The panel debate moderated by presenter/writer LJ Rich, will feature expert views from leading utilities, equipment suppliers, and industry analysts.

10

LJ RICH Presenter, writer, producer, musician and self-confessed `geek’ LJ (Laura-Jane) is best known for her role covering social media trends and gadgets on BBC News’ Click programme, Radio 5 Live and the Today programme. LJ is also a regular blogger on the world of technology with the own blog covering new and upcoming gadgets, trends, the internet, music, commerce and all things in between. LJ speaks about the latest consumer and technology trends, how social media works and affects the world, and the nature of viral content and what makes it successful. www.powergeneurope.com

FEATURED CONFERENCE SPEAKERS Industrial Co-Generation Based on H-Class – CCGT Płock Project in Poland Marcin Wasilewski, Executive Director, Power & Heat, PKN ORLEN, Poland

The Need for More Battery Storage in the UK and its Resulting Commercial Opportunities Mike O’Hara, Grid Edge Programme Lead, National Grid, UK

FAST: A Power System Simulation API to Train Nuclear Plant Operators Facing the Energy Transition Francois Promel, Digital Energy Solutions Key Expert, Tractebel (ENGIE), Belgium

Electricity Market Design: Ensuring a Level Playing Field between Centralised and Decentralised Generation Fabien Roque, Senior Vice President, FTI France, trading as Compass Lexecon, France

NIS Directive – Roadmap to EU Cybersecurity – Germany’s Legal Framework on IT Security of Critical Infrastructure – Case Study: Implementation for Virtual Power Plants Daniel Breuer, Rechtsanwalt, Senior Associate, Osborne Clarke, Germany

Value Expectations of High Standard Digital Solutions and their Importance in Challenging Market Environments Tamer Turna, CEO, Yildirim Energy Holding AS, Turkey

Lessons Learned from the UK’s Power Market Tim Emrich, CEO, UK Power Reserve, UK

The Story of Showing Added Value of Storage in the Distribution System Mia Ala-Juusela, Senior Scientist, VTT, Finland

Battery Storage Systems for Gas Fired Power Generation Solutions Uwe Fuchs, Senior Sales Manager for Battery Energy Storage Solutions, Siemens, Germany

Optimal Engine Based Power Plant Operation In The Digital Age Ville Rimali, Manager, Digitalisation, Wartsila, Finland

Energy Market Design for High Shares of Renewables Daniel Hölder, CEO, Clean Energy Sourcing GmbH, Austria

RES-E Tender Mechanisms: Background and First Experiences from Germany Tim Mennel, Senior Consultant, DNV GL Energy, Germany

Panel Discussion - Renewable Policy Update, Objectives & Impact Arnaud Coibion, Partner, Global Co-Head of Energy & Utilities, Linklaters LLP, Belgium #powereurope

11

TECHNICAL TOURS TECHNICAL TOUR 1:

UNIPER’S M5BAT FACILITY

Owner/Operator: Uniper

Meeting Point:

Registration Area, Koelnmesse

Date:

Monday 26 June

Duration:

Approximately 4 hours

Meeting Time:

09:00

Cost:

€90

TECHNICAL TOUR 2:

THE EXPERIMENTAL SOLAR POWER PLANT JÜLICH Owner/Operator: DLR Institute of Solar Research

Meeting Point:

Registration Area, Koelnmesse

Date:

Monday 26 June

Duration:

Approximately 4 hours

Meeting Time:

08:00

Cost:

€90

TECHNICAL TOUR 3:

KÖLN NIEHL 3 COMBINED HEAT AND POWER (CHP) PLANT, COLOGNE

12

Owner/Operator: Rhein Energie

Meeting Point:

Registration Area, Koelnmesse

Date:

Monday 26 June

Duration:

Approximately 4 hours

Meeting Time:

08:00

Cost:

€90

www.powergeneurope.com

A unique 5 MW hybrid battery storage system has been built in Aachen. M5BAT is a hybrid of different battery technologies that optimally combine storage capacities for periods of seconds, minutes or hours, whereby the storage system is designed for a total storage capacity of around 5 megawatt hours (MWh).

Construction of the large battery storage system began in August 2015 and commissioning was on Thursday 8th of September 2016.

Since that day, the battery system has been connected to the local medium-voltage network and used to balance out the energy supply.

During this time the trading of capacities on the energy market in real time will also be trialled.

The participants in the project are jointly investing €11.4 million in the development and testing of this world-first battery storage system.

The project is also receiving funding from the German Federal Ministry for Economic Affairs and Energy to the tune of € 6.7 million.

This highly efficient and modular system offers a wide range of applications irrespective of location and therefore facilitates the integration of renewable energies. In this initial phase, the M5BAT project will be focusing on two particular aspects: • Testing the distributed provision of control reserve for stable grid operation • Electricity trading and the associated exploitation of electricity price arbitrage On this tour you will enjoy an introductory presentation and film from Uniper about the facility before touring the storage buildings, the different battery rooms and containers (OPzV, OCSM, LMO, LTO), the extinguishing system and the control room. A light lunch is also included as part of this tour.

60 km west of Cologne on its Jülich site, DLR operates an experimental solar power station, Solarthermisches Versuchskraftwerk Jülich.

Covering an area of about ten hectares, 2153 controlled mirrors, or heliostats, re-direct the incident solar radiation to the top of a 60 metre high solar tower where the focused sunlight is collected by a 22 m2 solar receiver and converted into heat. The receiver consists of a porous ceramic material that is constantly permeated by ambient air. In the process the air reaches a temperature of up to 700 degrees Celsius, and is then used to generate steam that, in turn, powers a turbine generator to produce electricity. The peak electric power output of the plant amounts to 1.5 megawatts.

The Jülich solar tower is both a pilot installation and a reference model for future commercial power plants envisaged for suitable locations in areas such as southern Europe, North Africa or the Arab peninsula SynLight - The World’s Largest Artificial Sun As of 2017, DLR offers new test opportunities for CSP and solar chemistry. SynLight closes the gap between the power output of highflux solar simulators on a laboratory scale and those of CSP and solar chemical demonstration facilities.

SynLight’s novel modular design is characterized by 149 short-arc lamps. The reflectors can be variably adjusted, so that the light is focused either to a single point or may impinge distributed over a larger area. Moreover, it is possible to divide the light into up to three subsets to be used in parallel in three test chambers arranged side by side.

Köln Niehl 3 is a natural-gas fired combined heat and power (CHP) plant constructed adjacent to the existing Köln-Niehl 2 power plant in Niehl harbour, Cologne, Germany. The new plant was connected to the national grid in September 2015, and commenced commercial operation in September 2016.

The project was developed by RheinEnergie, with Alstom being the main contractor. The latter has also agreed to provide a 15-year maintenance agreement for the plant.

The new power plant generates 453 MW of electricity, enough to meet the needs of up to one million households, and approximately 265 MW of thermal heat, enough for approximately 30,000 households.

The plant possesses fuel efficiency of approximately 85%, and electrical efficiency of 60%, making it one of the world’s most well-optimised co-generation power plants. It also helps offset 500,000t of CO2 emissions a year.

To book your place, please visit the Register page on www.powergeneurope.com Please Note: · Photographs or filming is NOT permitted · No onsite registration will be available · All attendees must have registered and paid for the tour before Friday 2 June #powereurope

· All attendees will have to provide the required additional information by Friday 9 June (a form will be sent to you following your registration) · Attendees are requested to wear sensible clothing and closed shoes.

13

PUTTING POWER PRODUCERS FIRST POWER-GEN & Renewable Energy World Europe has provided unwaivering help and support over 25 years to utilities, power generators, industry and municipalities in underpinning the expansion of the sector and more recently, the opportunities arising from the energy transition.

Packed with targeted conference content, workshops and presentations alongside suppliers presenting cutting edge technology specifically aimed at power producers, POWER-GEN & Renewable Energy World Europe puts the power producer at the centre of the Energy Transition.

DIGITALISATION - AT THE HEART OF POWER-GEN & RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE • A digital revolution is hitting the power sector and all operators of generating assets need to be fully informed as to what this means for them • POWER-GEN & Renewable Energy World Europe is dedicating a whole conference track to this digital revolution • The prestigious Plenary Panel on the opening afternoon will see top level executives from leading utilities and technology suppliers debate what exactly this digital revolution means to the sector • Anyone operating assets needs to hear this information and meet these global players. POWER-GEN & Renewable Energy World Europe is the place.

STADTWERKE LEADERS’ ROUND TABLE • A Panel of representatives from leading power utilities and municipalities • Discussion around key issues affecting all power producers • Debate about the policies and regulations to enable smoother running of the system in line with the need for clean, affordable and reliable energy

POWER PRODUCERS PROGRAMME DISCOUNT Special offer for utilities, municipalities, co-ops, public power providers, on-site power producers and IPPs For a one-off price of €1,000 you can invite as many of your colleagues as you wish and give them access to: • All conference sessions and workshops • Exhibit hall access • Exhibit floor receptions • Access to online conference proceedings • 12 month membership to hubs pro-plan streaming conference video facility*

TO APPLY FOR THE POWER PRODUCERS PROGRAMME DISCOUNT, PLEASE CONTACT: Registration - Toll Free (U.S. Only): 888.299.8016 Direct Dial: +1.918.831.9160, (UK) +44 1992 656717 Email: registration@pennwell.com

For enquiries in Italian, please contact Paola Tarditi T: +39 3477106633 E: p.tarditi@hotmail.it

* see page 16 for more information

For enquiries in German, please contact Roland Zepeck T: +49 (0) 8161 789432 E: rz@ibd-zepeck.de

BRING UNLIMITED COLLEAGUES TO THE EXHIBITION AND CONFERENCE FOR ONLY €1,000

ONE-OFF PRICE PROVIDES UNLIMITED CONFERENCE DELEGATE REGISTRATIONS FOR UTILITIES AND IPPS

14

www.powergeneurope.com

WORKSHOPS IN CONJUNCTION WITH POWER-GEN & RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE 2017, PENNWELL IS PLEASED TO ANNOUNCE THE AVAILABILITY OF TWO SPECIALIST HALF-DAY WORKSHOPS WORKSHOP 1: DEVELOPING A SECURE AND AFFORDABLE GAS MARKET Date: Wednesday 28 June 2017 | Time: 09:00-12:30 Europe’s future energy security will be greatly enhanced by a robust, efficient and competitive gas system.

This workshop discusses the challenges and risks faced in developing a secure and affordable European gas market (natural gas and LNG), including an independent and objective assessment of macroeconomic and policy developments, identification of forward prices and supply risk scenarios prevalent to Europe, and the use of case studies and modelling tools to propose risk management solutions.

WHO SHOULD ATTEND

WORKSHOP 2: CARBON EMISSIONS MANAGEMENT Date: Wednesday 28 June 2017 | Time: 14:00-17:30 Efficient emissions management reduces energy and consequential costs, and increases corporate reputation and environmental integrity.

This workshop provides an independent and objective assessment of emissions management from both a market and policy perspective, and identifies forward risk scenarios prevalent to Europe with the use of case studies and modeling tools to propose risk management solutions.

WHO SHOULD ATTEND

• New market participants seeking to understand the workings of the gas markets

• New or experienced emissions, oil, gas, electricity and coal traders / brokers

• Gas value chain participants from producers to end users seeking to understand trading strategies and price drivers in the European gas market

• Technical and financial staff in companies with an emissions exposure, either voluntary or mandatory

• Traders and risk managers from outside Europe seeking a better understanding of the European gas market

• Managers with responsibility for trading and risk management

• Non-gas commodity traders seeking knowledge of gas market dynamics and risks

• Senior managers, lawyers, accountants and auditors who need to better understand policy and regulatory issues and implications

• Policy makers

• Policy makers

ATTENDING POWER-GEN & RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE? YOU CAN ADD THESE WORKSHOPS TO YOUR PACKAGE, WHETHER YOU ARE A VISITOR OR A DELEGATE REGISTER NOW TO ATTEND ONE OR BOTH OF THESE WORKSHOPS. PRICING OPTIONS ARE: VISITORS: ONE WORKSHOP: € 450 | BOTH WORKSHOPS: €600 DELEGATES: ONE WORKSHOP: €250 | BOTH WORKSHOPS: €400

FOR FURTHER INFORMATION AND TO REGISTER PLEASE VISIT POWERGENEUROPE.COM/WORKSHOPS

#powereurope

15

BEST PAPER AWARDS & AND PRIZE DRAW

The Best Paper Awards, prize draws and closing ceremony take place at 16:00 on Thursday 29 June at the Knowledge Arena on the Exhibition Floor. All participants from POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe are welcome.

The highly prized Best Paper Awards will be presented for the POWER-GEN Europe conference, as well as speakers from Renewable Energy World Europe. Judges from the expert conference programme Advisory Boards will choose a Best Paper Award winner for each of the conference tracks with the judging criteria based on outstanding concept and content.

There will also be two highly commended papers in each category. Winners of these prestigious awards are recognized by the industry as leading the way in terms of innovation and communication and we wish all eligible speakers the very best of luck.

Delegates can also enter a prize draw by completing a Delegate Survey during the course of the event and being present at the time of the draw during the closing ceremony.

HUBS PRO PLAN STREAMING CONFERENCE CONTENT INCLUDED WITH YOUR DELEGATE PACKAGE

hubs pro-plan provides 12 months unlimited access to professionally filmed conference videos from POWER-GEN & Renewable Energy World Europe 2017 and other selected PennWell power events.

Video content will become available approximately 2 weeks after each show ends This superb value 12 month membership to hubs pro-plan is included in all delegate packages except one-day delegate and student full delegate tickets.

Visitors can purchase hubs pro-plan separately for â‚Ź 245 **Note** hubs pro-plan is a streaming only facility. There is no option for downloading content.

ABOUT HUBS

hubs is an exciting new platform that allows you to create your own customized dashboard of news and information. It is also the first website to offer a dedicated online community of power professionals, with new groups added specifically for POWER-GEN Europe. Be sure to visit www.hubs.com to learn more.

16

www.powergeneurope.com

ADVISORY BOARD PennWell wishes to thank the individual members of the Advisory Board for the generous donation of their time and expertise.

Our independent international advisory board, made up of more than 80 seasoned practitioners with many years’ of industry experience, have been hard at work developing the 2017 conference programme. These pictures taken at the Advisory Board Meeting in Hamburg last December give a small insight into the time and effort involved with putting together such an in-depth and thought provoking conference programme.

For a full list and details of the advisory board, please visit www.powergeneurope.com

John Epps – An Appreciation It was with much sadness that we learned of the passing of John Epps in late December. John brought his great knowledge of the electricity industry, gained over a long and distinguished career, to the benefit of the POWER-GEN & Renewable Energy World Europe Advisory Board and his enthusiasm and desire to inspire others will be long remembered.

#powereurope

17

KNOWLEDGE ARENA IN PARTNERSHIP WITH ENEL Throughout the show days, the Knowledge Arena will showcase presentations, seminars and workshops on a wide range of topics by industry associations, NGOs, utility companies and engineering entrepreneurs.

Open to all registered attendees and conveniently located in Hall 7, the Knowledge Arena promises to be a lively, entertaining and interactive experience for both presenters and audience alike.

PLANNED PRESENTATIONS INCLUDE: Stadtwerke Leaders Roundtable CIMAC Circle - panel discussion on engine technology Energy storage technology presentations World Energy Congress - World Energy Issues Monitor Dragon’s Den - Cleantech Innovations Digitalisation technology presentations Opening up international markets - country spotlights

KNOWLEDGE ARENA

NER 300 - Bringing Innovative Low-Carbon Technologies to the Market: the NER 300 Programme

18

www.powergeneurope.com

EXHIBITOR INFORMATION

CONNECT WITH MORE BUYERS. GENERATE MORE LEADS. Book your exhibit space and sponsorship now for the power industry’s only integrated platform for information exchange, networking and new business development. Bringing together every aspect of the power sector under one roof - exhibiting at POWER-GEN & Renewable Energy World Europe provides a unique opportunity to reach thousands of buyers, specifiers and decision makers across multiple segments of the power industry.

BENEFIT FROM: • A qualified global audience of more than 13,500 attendees from 112 countries • Over 24 hours of exhibit time to network face-to-face with customers and prospects • Innovative, peer-reviewed conference programme attracting the brightest minds and thought leaders in the industry • Networking events designed to bring your customers and prospects to the exhibit floor • Sponsorship opportunities guaranteed to enhance your visibility to attendees and drive traffic to your booth

HOW TO EXHIBIT If you are interested in exhibiting at POWER-GEN Europe & Renewable Energy World Europe, contact your local Sales Representative on the back page. Please also see below information on Exhibit Rates and packages:

EXHIBITING INVESTMENT

EXHIBIT SPACE

Standard Raw Space is: €465 per Sqm. Shell Scheme Construction is €595 per Sqm.

Exhibit space starts at 9 square metres.

The exhibitor package comprises of the following:

Shell scheme package includes:

• Exclusive discounted advertising opportunities in Power Engineering International Magazine and the official POWER-GEN Europe & Renewable Energy World Europe 2017 Event Guide.

• Escolita carpet tiles, colour optional • White wall panels in aluminum frame construction • Fascia • Per stand 1x stand number & company name • Per 3 sq.m. 1 spotlight • 1 double wall socket

• Official exhibition Digital invitation tickets to send to your clients and potential clients • Significantly discounted conference delegate registration for your stand personnel.

• Furniture pack per stand: 1 table, 2 chairs, 1 waste bin (Electrical requirements must be ordered and paid separately)

#powereurope

19

EXHIBITOR INFORMATION An exhibiting presence includes a compulsory basic entry in the enhanced POWER-GEN Europe & Renewable Energy World Europe 2017 online show catalogue: a powerful interactive and searchable online directory which will give buyers access to your information around the clock, 365 days a year:

Packages & Rates

Basic €395

Gold €550

Platinum €675

Elite €1,295

Company Name

•

•

•

•

Company Booth

•

•

•

•

Address

•

•

•

•

Phone/Fax (if provided on contract)

•

•

•

•

Email Address

•

•

•

•

Website URL

•

•

•

•

Company Contact

•

•

•

•

Company Description Online

50 words/ 300 haracters

100 words/ 800 characters

150 words/ 1000 characters

150 words/ 1000 characters

Company Description in Event Guide

35 words/ 250 characters

75 words/ 550 characters

150 words/ 1000 characters

150 words/ 1000 characters

•

•

•

Bolded Company Description in Event Guide Company Logo Online

•

Company Logo in Event Guide Product Categories

3

Social Media Icons in Listings with URLs Brands

•

•

•

•

•

•

7

10

20

•

•

•

•

200

200

200

200

1

5

10

Show Special Booth Logo (6x6 or larger)

•

•

Enhanced listing icon online

•

•

4

6

1

2

Press Releases

2

Video (pre recorded) Floor Plan Banner Logo with click through (Rotation non exclusive - max 15)

1 A la Carte Products

20

Booth Logo (6x6 or larger)

€395

Floor Plan Banner Logo with click through (Rotation non exclusive - max 15)

€695

www.powergeneurope.com

BRANDING OPPORTUNITIES RAISE YOUR COMPANY’S PROFILE, DRIVE TRAFFIC TO YOUR BOOTH & ACHIEVE TANGIBLE RESULTS. TAKE THE ASSESSMENT OF OUR BRANDING OPPORTUNITIES*

Participating at an event is not just a financial investment, it is also one of time and resources, and the need to show a return on investment is more important than ever today. Taking a booth and waiting for business to come to you is not enough when competitors are vying for your audience.

Choose from a variety of Branding Opportunities, or customize a package to meet your specific marketing goals. Packages that are designed around your particular corporate goals help your company to really stand out from the crowd of exhibiting companies - before, during and after the show.

*FOR A LIST OF BRANDING OPPORTUNITIES AVAILABLE, PLEASE TAKE OUR BRANDING ASSESSMENT

http://bit.ly/2lIjhsE #powereurope

21

EXHIBITOR LIST

POWER-GEN Europe As of 22/3/2017

Exhibitor AALBORG ENERGIE TECHNIK A/S AARDING THERMAL ACOUSTICS B.V.

Renewable Energy World Europe

Decentralised Energy Stand # L70

G73

AEDILIS X65

Exhibitor C*BLADE SPA

Stand # J33

CARMEUSE M82 CD - ADAPCO

M76

AEROFIN N35

CEMB SPA

M42

ALARA-LUKAGRO NOISE CONTROL SOLUTIONS

M56

ČESKÁ AGENTURA NA PODPORU OBCHODU/CZECHTRADE

K65

ANAMET EUROPE BV

G73

APEX GROUP

K73

AERODERIVATIVE GAS TURBINE SUPPORT, INC. (AGTSI)

P57

AFT SP. Z O.O.

A82

AMEC FOSTER WHEELER ANSALDO ENERGIA

CELDUC TRANSFO

U67

CENTRAX GAS TURBINES

G53

L27

CHINA EXHIBITION WORLD CO LTD

E11

CHROMALLOY D59

CHRISTOF INDUSTRIES GMBH

H3

CILTUG ISI SAN. VE TIC. A.S

A91

APL APPARATEBAU GMBH

G93

APS ENERGIA S.A.

G59

ARTES INGEGNERIA S.P.A.

L56

CLYDE BERGEMANN GMBH

C1

CNIM C75

APPA CONSULT GMBH

K96

AQYLON F94 ATLANTIUM TECHNOLOGIES LTD.

ATLAS COPCO GAS AND PROCESS DIVISION

F0

AUMA RIESTER GMBH & CO. KG

K59

AYVAZ (HACI AYVAZ END.MAM.SAN.VE TIC. A.S) BASQUE INDUSTRIAL ENERGY SUPPLIERS

AUSTRIAN WINE TASTING BY HOERBIGER BALLUFF GMBH

BAUMGARTE BOILER SYSTEMS GMBH

CITECH R71 CLARK RELIANCE CORPORATION

M50

CMI ENERGY

L43

G17

M44

C79

CPS SRL ITALIA

G45

A85

CURTISS-WRIGHT E86

Y50

N36

L11

M44

BBM GERBER TECHNOLOGIE GMBH

M90

BBV TECH SRL

CIRCOR G39

CONAX TECHNOLOGIES

BAX ENGINEERING GMBH

BBM AKUSTIK TECHNOLOGIE

CIMTAS L76

M90 M7

COVIS SRL

J33

CULLUM DETUNERS

H66

DAMPER TECHNOLOGY LTD

H66

DE JONG COMBUSTION B.V./R&V ENGINEERING B.V.

M66

DEKOMTE DE TEMPLE GMBH

F73

DAY & ZIMMERMANN

DECENTRALIZED ENERGY

E56

N86

BBVTECH M7

DEUTSCHE NICKEL GMBH

N45

BEIJING YIHUAZE CONTROL SYSTEMS CO, LTD.

DIPLOMATIC QUARTER

N60

BECK TECHNOLOGIES S.A.S

Q65

BEP EUROPE NV

P33

BERGEN PIPE SUPPORTS

BERTSCH ENERGY GMBH & CO KG

S18 A47 F65

DIESEL & GAS TURBINE WORLDWIDE

N39

DISTRIBUTECH CONFERENCE & EXHIBITION

N86

DURAG GROUP

E50

DURO DAKOVIC KOMPENZATORI DOO

R65

E96

BFI AUTOMATION

A19

BILFINGER SE - ENGINEERING & TECHNOLOGIES

S12

EASTMAN CHEMICAL COMPANY, C/O SOLUTIA EUROPE BVBA/SPRL (A SUBSIDIARY)

L56

ELIN MOTOREN GMBH

L18

EMW FILTERTECHNIK GMBH

BREEN ENERGY SOLUTIONS

A43

ENEL KNOWLEDGE ARENA

BRONSWERK HEAT TRANSFER B.V.

G73

ENEXIO GERMANY GMBH

BUREAU VERITAS

G15

EPPSA – THE EUROPEAN POWER PLANT SUPPLIERS ASSOCIATION A.I.S.B.L M38

BIBUS METALS AG

BÖHLER EDELSTAHL GMBH & CO KG BONO ENERGIA S.P.A

BOPP & REUTHER SICHERHEITS- UND REGELARMATUREN GMBH BORSIG GMBH

J91

DÜRR CYPLAN LTD.

E32

ELECTRIC LIGHT & POWER MAGAZINE

Q42

EMIS ELECTRICS GMBH

N29

N86

Q48 F77

M2

BRADEN N46

ENAP S.A.

G59

BRENTWOOD EUROPE S.R.O.

ENERGOPROJEKT KATOWICE SA

G59

ENVIRONMENT ONE

C85

BUFFALO PUMPS BUSINESS OULU

22

N11

N35

A50

U49

J28

www.powergeneurope.com

ERC TECHNIK GMBH

A64

HARBIN CHENGLIN TECHNOLOGY CO., LTD

ESI EUROSILO BV

G73

HEICO BEFESTIGUNGSTECHNIK GMBH

ERVOR U61 ESTRUAGUA Z8

ETHOSENERGY J49 EUROPEAN ASSOCIATION FOR STORAGE OF ENERGY (EASE)

FAIST ANLAGENBAU GMBH

FATA EPC - PART OF DANIELI GROUP

FB KETTEN GMBH

FIAV L. MAZZACCHERA SPA

FLENCO FLUID SYSTEM SRL

FORGIATURA MORANDINI S.R.L. FORNEY CORPORATION

FRANCO TOSI MECCANICA SPA

FRANKE INDUSTRIE AG

H74

P56

A12 P37

H74 C65

HRW-HYDRO REVIEW WORLDWIDE

Z50

N86

HUBS Y57 HUG ENGINEERING AG

R29

HYDRO REVIEW MAGAZINE

N86

HYDAC INTERNATIONAL GMBH IFTA GMBH

ILT TECNOLOGIE SRL

J5

F54

J83

IMEQUADRI DUESTELLE SPA

G45

J81

INNOVA GLOBAL

D85

J33

ITALIAN PAVILION

A50 J33

FLENDER-GRAFFENSTADEN M24 FLSMIDTH WADGASSEN GMBH

HOESCH SCHWERTER EXTRUDED PROFILES GMBH

HSB GLOBAL STANDARDS

C33-5

A50

FLAME SPRAY

P50

G73

FINLAND PAVILION/ARVELIN FINNATOM OY

HMS GROUP

HOLLAND PAVILION ORGANIZED BY FME

G45

FIVES PILLARD

A51

HILCO L66

C59

M12

FILTREC S.P.A

FINCANTIERI S.P.A.

M34

HOERBIGER ENGINE

FAMET N67 FAST INDUSTRIAL AND TRADING LIMITED

C33-1

F95

EXXONMOBIL S27

FACO SPA

HAYNES INTERNATIONAL INC

C0

A90

N61

D2

L89

INDUSTRIAL INFO RESOURCES, EUROPE LTD. INPIRIO LTD

E60 S22

JASC-CONTROLS A63 JATEC GLOBAL GMBH

R66

JEAN GALLAY SA

M40

JEUMONT ELECTRIC

Q38

KAWASAKI GAS TURBINE EUROPE GMBH

G33

JETSEAL, INC.

JOHNSON MATTHEY CATALYSTS (GERMANY) GMBH

N68

J73

FUEL TECH SRL

N50

G.M.A. SRL

E94

KEPCO S36

GAS TECHNOLOGY INSTITUTE

Q28

KISTLER INSTRUMENTE GMBH

G.I.&E. SPA

GAMA POWER SYSTEMS

GAS TURBINE CONTROLS GEA GROUP AG

J53

A44 S55

G1

GENERAL TURBO

G85

GEORG FISCHER PIPING SYSTEMS LTD

K75

KELVION HOLDING GMBH

KINGSBURY INC

KLEVERS ITALIANA S.R.L. KOJA OY

KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

GENERATIONHUB.COM N86

KPA UNICON

GERB SCHWINGUNGSISOLIERUNGEN GMBH & CO. KG

C94

KRISHNAN & ASSOCIATES INC

GGN ENGINEERING AND FABRICATION

G89

GREENRAY ENERGY SOLUTIONS LIMITED

R50

GFM J33 GIVA S.P.A.

GTW, GLEITLAGERTECHNIK WEISSBACHER GMBH H+H ENGINEERING & SERVICE GMBH HALDOR TOPSOE

KRAFTANLAGEN MUENCHEN GMBH KWS POWERTECH TRAINING CENTER (KRAFTWERKSSCHULE E.V.)

A57 A71

A50

E34, E46, D34 A50 G3

R67

J96

LAB C75

J92

LAMTEC MEASURING AND CONTROL TECHNOLOGY FOR FURNACES GMBH & CO.KG

N41

M18

LECTRODRYER M0

E86

LESLIE CONTROLS INC

G39

LISEGA SE

D89

U47

LECHLER GMBH

LEISTRITZ PUMPEN GMBH

HAP GMBH

LIBURDI TURBINE SERVICES INC.

#powereurope

D80

G81

HAMON L50 HANZA AB

J28

K74

C90 N23

S22

23

EXHIBITOR LIST

As of 22/3/2017

LUCCHINI MAME FORGE

E90

PARTZSCH J59

M&M FORGINGS SRL

J33

PENNENERGY N86

LU-VE S.P.A.

A22

M+M TURBINEN-TECHNIK GMBH

E21

MAIN METALL INTERNATIONAL AG

R49

MAGALDI POWER SPA

MAN DIESEL & TURBO SE MAPNA GROUP

L60

L1

A2

MAPSEARCH N86 MAURER S67 MAXIMUM TURBINE SUPPORT EUROPE S.R.L MAXWELL TECHNOLOGIES SA MEE INDUSTRIES INC. MEGGITT PLC

R73

V65

J0

C21

PCB PIEZOTRONICS INC

R0

PENNENERGY JOBS

N86

PENSOTTI FABBRICA CALDAIE LEGNANO SPA

A35

PENNWELL CORPORATION

N86

PENTOL GMBH

N51

PHILADELPHIA GEAR, A TIMKEN BRAND

L93

PG SYSTEMTECHNIK GMBH & CO KG

A87

PIBIVIESSE G39 PIPE HANGERS & SUPPORTS PRIVATE LIMITED

M88

PLAST INSTAL SKB SP. Z.O.O.SP.K.

G59

PLARAD - MASCHINENFABRIK WAGNER GMBH & CO. KG PLASTOCOR-INTERNATIONAL SA

S65

E54

METACOR VIETNAM LIMITED

M54

PMG ENERGIES

R68

MIKRA LTD

N66

POWER-GEN & DISTRIBUTECH AFRICA

N86

MITSUBISHI ELECTRIC EUROPE B.V.

V45

METAL IMPROVEMENT COMPANY LLC MILGRED / TURBINE CASTING

MITSUBISHI HITACHI POWER SYSTEMS EUROPE GMBH MJB INTERNATIONAL LTD

MODÜL ÇELIK YAPI VE PETROL SAN. TIC. LTD. ŞTI. MOSTOSTAL KRAKOW S.A.

B86 A86 K17 A60 A39 S41

MS MEASURING SRL

A29

MULLER - BBM

M90

MTU ONSITE ENERGY MUNTERS GMBH

NATIONAL ELECTRIC COIL

A0

Q34 G73

C33-7

OBSTA A CITEL COMPANY

OFFICINE NICOLA GALPERTI E FIGLIO SPA

OMT S.R.L.

OSCHATZ GMBH

OSISOFT UK LTD

PAHARPUR EUROPE - SPX DRY COOLING BELGIUM PARKER HANNFIN GMBH

24

N86

POWERPHASE V61 PRAXAIR A28

PROCESSBARRON Q57 PROMECON PROZESS - UND MESSTECHNIK CONRADS GMBH

N32

QUARTZELEC LTD

D66

PRUFTECHNIK AG RAFAKO S.A.

N27 J43

RAKEISTUS OY

A50

REGALTECHNIK KORNWESTHEIM (RTK)

G39

REINTJES GMBH

E17

E86

RENEWABLE ENERGY WORLD EUROPE CONFERENCE & EXHIBITION N86

E86

OBO BETTERMANN GMBH & CO. KG

POWERGRID INTERNATIONAL MAGAZINE

REMAZEL ENGINEERING SPA

NORDIC TURBINE COMPONENTS

NUCLEAR POWER INTERNATIONAL MAGAZINE

N86

L91

C17

NUCLEAR POWER INTERNATIONAL

N86

A55

NOOTER ERIKSEN S.R.L.

NRG GLOBAL POWER LTD

POWER-GEN INTERNATIONAL

N86

PRODINOX METAL MAKINE İNŞ. SAN VE TIC A.Ş.

J33

NORDIC TURBINE COMPONENTS

POWER-GEN INDIA & CENTRAL ASIA

N86

T71

NEW COMPONIT S.R.L.

NOL-TEC EUROPE SRL

POWER-GEN EUROPE CONFERENCE AND EXHIBITION

P32

NEONICKEL F96

NINGBO SANLING ELECTRONICS CO., LTD

POWER-GEN ASIA

PRESMETAL OTOMOTİV YAN SANAYİ VE TİCARET A.Ş.

N72

NIJHUIS WATER

N86

J11

NATIONAL INSTRUMENTS GMBH

NGC TRANSMISSION EUROPE GMBH

POWER ENGINEERING MAGAZINE

N34

L7

RENEWABLE ENERGY WORLD ASIA CONFERENCE & EXHIBITION

N86

RENEWABLE ENERGY WORLD INDIA

N86

N86

RENEWABLE ENERGY WORLD INTERNATIONAL (FORMERLY RENEWABLE ENERGY WORLD NORTH AMERICA)

S45

RENEWABLEENERGYWORLD.COM N86

K24

RENTECH BOILER SYSTEMS INC.

E28

RICHARD KABLITZ GMBH

A18

ROTA MUHENDISLIK & ENERJI

N86

N86

RENEWABLE ENERGY WORLD MAGAZINE

N86

M70

RENK AG

A83

REXA N56

Q30

ROLLS-ROYCE PLC

N42

R-TASO OY

G49 R57

A95 J11

F89

A50

www.powergeneurope.com

S.A.M.E.C SPA

A95

TURBINE TECHNICS, INC.

R56

SAMR METAL ROUGE

U65

TURBOCAM INTERNATIONAL

A89

SCANSONIC PGS GMBH

W66

SAMMET DAMPERS OY

SANBORN A.S.

SCHALLER AUTOMATION GMBH & CO KG. SCHROEDAHL GMBH

A50 J63

R72

G39

SCORE ENERGY LTD

M22

SENSONICS LTD

N19

SICA S.P.A.

D70

SIMTECH GMBH

L95

SEIRIS G95 SEONGHWA INDUSTRIAL CO LTD SILICON RAS BV

A9

TURBINES & DIESELS

TÃœV RHEINLAND

UNICONFORT SRL

A59 L22 J33

UNIPER ANLAGENSERVICE GMBH

D30

UNITED CONVEYOR CORPORATION

A38

UNIPER TECHNOLOGIES GMBH US PAVILION

D30

S54

UTILITY PRODUCTS MAGAZINE

N86

VALBRUNA GROUP

J33

VAHTERUS OY

Y65

A75

VALMET E82

SITERM HEAT IND. INC.

H17

VBR TURBINE PARTNERS

SOLBERG INTERNATIONAL LTD

D76

SKF GMBH SPIG SPA

SSS GEARS LTD

Z67 A1

VECTOR SYSTEMS INC

M7

M6

STEJASA A32 C11

G73 S57

VICODA GMBH

D89

VIRKKUNEN CO.

A50

VKK STANDARDKESSEL KOETHEN GMBH

D81

STF SPA

G73

L11

STEAG ENERGY SERVICES GMBH

STEINMULLER ENGINEERING GMBH, IHI GROUP COMPANY

VDL KLIMA BV

VIESSMANN INDUSTRIESYSTEME GMBH

L11

STEELFLEX SRL

M60

K0

STANDARDKESSEL BAUMGARTE GROUP

STANDARDKESSEL BAUMGARTE SERVICE GMBH

VALVOSPAIN INDUSTRIAL S.A.U. - LAZARO ITUARTE VALVES

VOITH TURBO GMBH & CO KG VTU ENERGY GMBH

WALLSTEIN INGENIEUR GMBH WELLAND & TUXHORN AG WELLONS, INC.

H21

J89

F17

N66

B82 C5

R55

STOPNOISE ENGINEERING SRL

G45

WIELAND-WERKE AG

M93

STORK TECHNICAL SERVICES

L82

WULFF & UMAG ENERGY SOLUTIONS GBMH

D28

SUNDYNE INTERNATIONAL S.A.

G11

ZEECO EUROPE LTD.

M72

STOPSON ITALIANA

J33

WOODCOCK & WILSON LIMITED

SULZER C53

WVT BREIDING GMBH

SUN-WA TECHNOS (EUROPE) GMBH C/O DYDEN CORP, JAPAN

N25

ZELKOT - BRZEZINA URZNICOK SPJ

TAMA AERNOVA S.R.L.

L91

ZHENGZHOU HEJIN METAL MATERIAL CO.,LTD.

J33

ZOLLERN GMBH & CO. KG

SWECO INDUSTRIES OY

TAMINI TRASFORMATORI SRL TECNORIVA SRL TESI SPA

TEXAS OILTECH LABORATORIES, INC. TGM KANIS TURBINEN GMBH

A50 J33

A29

E0

C33-9 C33-8

ZOK E69 H78

J1

J95

TOSHIBA CORPORATION

K82

TPC COMPONENTS AB

A94

A27

THE SIMULATOR CENTRE KSG|GFS THERMOFLOW INC.

ZHEJIANG NAMAG EQUIPMENT MANUFACTURING CO., LTD

S71

H0

E86

TRANSMISSIONHUB N86

TRI-SEN G73 TRIVENI TURBINE LTD

A34

TSUKISHIMA KIKAI EUROPE

T47

TST TURBO SERVICE & TRADING GMBH TURBINE EFFICIENCY

#powereurope

F77

Q67

25

FLOORPLAN

As of 22/3/2017

No Build Area - Catering Outlet Seating

N86

PennWell N86

DELEGATE RESTAURANT N85 N83 T82

T81

T80 T78

S82

S81

R82

R81

Q81

P82

P81

N82

T79

S79

R80

R79

Q79

P80

P79

N80

T77

S77

R78

R77

Q77

P78

P77

N78

MOISTURE MEASUREM ENT B.V.

N79 N77

MAXIMUM TURBINE SUPPORT

T74

T73

S73

MUNTERS

T71

SKF GmbH

Z67 Z66

CELDUC TRANSFO

Y68

Y67

X67

VAHTERUS OY

Y66

AEDILIS

Y65

X65

W68 SCANSONIC PGS GMBH

W66

V68

V67

MAXWELL TECHNOLOGIES SA

V65

U67 SAMR METAL ROUGE

U66

POWERPHASE

PennWell Hub Y57

V61

Z60

U65

Ervor

U61

PLARAD Maschinenf abrik

S65

ITALIAN PAVILION

R68

Q73

P74

P73

N74

R71

Q71

P72

P71

N72

KRISHNAN & ASSOCIATE S INC

TURBINE EFFICIENCY

CITECH

NATIONAL INSTRUMEN TS GMBH

R67

JATEC GLOBAL GMBH

R66

Q67

JETSEAL, Inc.

P68

P67

N68

DURO DAKOVIC KOMPENZA

BECK TECHNOLO GIES S.A.S

BENTLEY SYSTEMS GERMANY GMBH

R65

Q65

P65

VTU ENERGY GMBH

N66

DIPLOMATIC QUARTER N60

US Pavilion VECTOR SYSTEMS INC

S57 GAS TURBINE CONTROLS

Knowledge Arena Knowledge Arena U49 U49

S55

RENTECH BOILER SYSTEMS

R58

PROCESSB ARRON

R57

TURBINE TECHNICS, INC.

R56

N71 FAMET

N67

FORNEY CORPORATI ON

SimTech GmbH

Aeroderivati ve Gas Turbine

Q57

P58

Q55

P56

Wellons, Inc.

P57

N58

P55

N56 PENTOL GMBH

W50

T49

HMS GROUP

MAIN METALL INTERNATI ONAL AG

WielandWerke AG

M93

N51

R50

P50

R49

N50

H+H ENGINEERING & SERVICE GMBH

U47

EUROPE REPRESENTATIVE OFFICE

T47

V45

ELIN MOTOREN GMBH

OBO Bettermann GmbH & Co. KG

S45

Y41

W42

U41

V41

T41

S41

U33

NGC TRANSMISSION EUROPE GMBH

Q34

S34

ExxonMobil

P33

HUG ENGINEERI NG AG

OSIsoft UK Ltd

PRESMETA L OTOMOTV YAN SANAY ve TCARET

P32

W30

U29

SIPIL STEEL

W28

BALLUFF GmbH

China Exhibition World Co Ltd

V27

U27

R29

U21

X21

Y18

X17

N34

N35

U17

W17

W11

G89

H89

F89

WVT BREIDING GMBH

GERB Schwingungsisolierungen GmbH & Co. KG

E94

C94

ROTA ENERGY

N32 SIPIL STEEL

P27

Q28

T21

N28

LISEGA SE

LUCCHINI MAME FORGE

D89

E90

A95

A94

Lechler GmbH

RT STEEL S.R.O.

C90

B90

FORGIATURA MORANDINI S.R.L.

A90

U11

CILTUG ISI SAN. VE TIC. A.S

A91 TURBOCAM INTERNATIO NAL

A89

Nordic Turbine Components

Innova Global

E86

D85 VALMET

K82

G81

J81

ENVIRONM ENT ONE

C85

STEAG ENERGY SERVICES GMBH

E82

MILGRED / TURBINE CASTING

METAL IMPROVEME NT COMPANY

B86

A86

WALLSTEIN INGENIEUR GMBH

D81

AFT SP. Z O.O.

B82

A87

BASQUE INDUSTRIAL ENERGY SUPPLIERS

A85

OMT S.R.L.

A83

A82

GEORG FISCHER PIPING SYSTEMS LTD

Zollern GmbH & Co. KG

L76

Zeeco Europe Ltd.

M70 Dürr Cyplan Ltd.

HAP GMBH

APEX GROUP

K74

K73

JOHNSON MATTHEY CATALYSTS (GERMANY) GMBH

FIAV L. MAZZACCH ERA SPA

KINGSBURY INC

J73

H74

Hilco

K65

MAGALDI POWER SPA

AUMA SANBORN RIESTER A.S. GMBH & CO. J63 KG

LEON

H66

A76

G65

A75 KLEVERS ITALIANA s.r.l.

Korean Pavilion

FINCANTIERI S.p.A.

SICA S.P.A.

A71

Bertsch Energy GmbH & Co KG

E69

OPRA TURBINES

D70

QUARTZELEC LTD

G73

L66

C75

D76

ZOK

Holland Pavilion organized by FME

SILICON RAS BV

LAB SOLBERG INTERNATIONAL

F73

G73

DAMPER TECHNOLOGY LTD

Korean Pavilion

AYVAZ (HACI AYVAZ END.MAM.SAN.ve TIC. A.S)

C79

D80

DEKOMTE DE TEMPLE GMBH

M66

PRUFTECH NIK AG

TST TURBO SERVICE & TRADING GMBH

F77

eská agentura na podporu obchodu/CzechTrade

L70

DE JONG COMBUSTI ON B.V./R&V ENGINEERI NG B.V.

N29

K75

AALBORG ENERGIE TECHNIK A/S

OBSTA a Citel company

Holland Pavilion organized by FME

H78

A67

F65

C65

D66

A66

SUN-WA TECHNOS (EUROPE)

INPIRIO LTD

N25 LEISTRITZ Pumpen GmbH

Q21

S22

N22

China Exhibition World Co Ltd

N23

VALVOSPAI N INDUSTRIA L S.A.U. LAZARO ITUARTE VALVES

SENSONICS LTD

N19

T17

GENERAL TURBO

G85 GIVA S.P.A.

M76

PROMECON PROZESS UND MESSTECHNIK CONRADS GMBH

R17

S18

Q17

L60

AlaraLukagro Noise Control Solutions

R11

Q11

N12

FACO SPA

CHROMALLOY

ERC Technik GmbH

A64

JASCCONTROLS

MJB International Ltd

G59

J59

G.I.&E. SPA

E60

CENTRAX GAS TURBINES

L56 Hamon

J53

G53 EthosEnergy

M50

IfTA GmbH

D59

C59

A60

Sulzer

DAY & ZIMMERMANN

FINLAND PAVILION/ARVELIN

E56

A63 TURBINES & DIESELS

J49

L50

F54

RENK AG

A55

C53

E54

DURAG GROUP

G49

Kistler Instrumente GmbH

A57 PRODINOX METAL Makine n.

PLASTOCORINTERNATIONAL SA

CLARK RELIANCE CORPORATI ON

N11

Industrial Info Resources, Europe Ltd.

A59

METACOR VIETNAM LIMITED

S12

K59

BONO ENERGIA S.p.A

M54 Brentwood Europe s.r.o.

ENERGOPROJEKT KATOWICE SA

PARTZSCH

M60

N18

BILFINGER SE Engineering & Technologies

X12

J91

ILT TECNOLOGIE SRL

Toshiba Corporation

CD adapco

M56

Y12

No Build Area - Catering Outlet Seating

G.M.A. SRL

AQYLON

F94

GGN ENGINEERING AND FABRICATION

J89

CIMTAS

BUFFALO PUMPS

NRG GLOBAL POWER

Q30

Gas Technology Institute

S27 L&T VALVES LIMITED

Z24

Z18

Eastman Chemical Company,

E96

DIESEL & GAS TURBINE WORLDWID E

N27

Y22

APL APPARATEBAU

G93

VKK STANDARDKESSEL KOETHEN GMBH

L82

N39

N36

Z26

Z22

European Association for Storage

F95

N41

FB KETTEN

P37 BEP EUROPE NV

ACCIONA Energía S.A.

M82

N45 LAMTEC MEASURIN G AND CONTROL TECHNOLO GY FOR FURNACES GMBH &

N42

Q42

Q38

W33

Y28

NEONICKEL

F96

FIVES PILLARD

M72

Z28

ENPRO

BIBUS METALS AG

J83

PARKER HANNFIN GMBH

JEUMONT

W37

Y33

J92 L91

N46

Bopp & Reuther Sicherheits- und Regelarmaturen GmbH

KEPCO

S36 Z34

GTW, Gleitlagertechnik Weissbacher GmbH

Nol-Tec Europe Srl

STORK TECHNICAL SERVICES

DEUTSCHE NICKEL GMBH

Z40

Y37

G95

PG SYSTEMTEC HNIK GMBH & CO KG

BRADEN

Q48

MOSTOSTAL KRAKOW S.A.

Z44

LEON

SEIRIS

VGB PowerTech

H96

CARMEUSE

MITSUBISHI ELECTRIC EUROPE B.V.

Z38

The Simulator Centre

J95

M88

DECENTRALIZED POWER

Z42

Philadelphia Gear, a Timken Brand

L89

Pipe Hangers & Supports

W46

J96

L93

FRANKE INDUSTRIE AG

M90

Y45

KWS POWERTEC H TRAINING

K96

RICHARD KABLITZ GmbH

BBM AKUSTIK TECHNOLO GIE

FUEL TECH SRL

APPA CONSULT GMBH

L95

Walkway Between Halls

REXA

HSB GLOBAL STANDARD

R55

Greenray Energy Solutions Limited

Z50

N73

N61

S54

W54

Austrian Wine Tasting by Hoerbiger Y50

N75

T61

KÉSZ Group

Z56

HOERBIGE R ENGINE

S67

PMG ENERGIES

W60

Z58

Z54

ITALIAN PAVILION

R73

SCHALLER AUTOMATI ON GmbH &

R72

MAURER

T65

R74

WOODCOC K & WILSON LIMITED

S71

HEICO BEFESTIGU NGSTECHNI K GMBH

LEON

E50

D49

A50

C49

A51

Z10 ESTRUAGU A

Z8 ROBOSOFT KONTROL ve BLM

N5

CMI ENERGY

RAFAKO S.A.

ITALIAN PAVILION

CONAX TECHNOLO GIES

Z2

X2

V2

U1

S2

R1

N1

N2

G45

M44

L43

CEMB SPA

M42

KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd

KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

UNITED CONVEYOR CORPORATION

G39

A38

KAWASAKI GAS TURBINE EUROPE GMBH

HAYNES INTERNATI ONAL INC

M34

Hall 7

BERGEN PIPE SUPPORTS

A47 BREEN ENERGY SOLUTIONS

CIRCOR ITALIAN PAVILION

EPPSA – The European

M38

ENTRANCE

GAMA POWER SYSTEMS

A44

J43

JEAN GALLAY SA

M40 CC0

KOREA ELECTRIC ENGINEERS ASSOCIATION

E46

Triveni Turbine Ltd

A43 Modül Çelik Yap ve Petrol San. Tic. Ltd. ti.

A39 PENSOTTI FABBRICA CALDAIE LEGNANO SPA

A35

J33

G33

E34

D34

C33

A34

ENTRANCE

Amec Foster Wheeler

KELVION HOLDING GMBH

EagleBurgmann KE A/S

L27

FLENDERGRAFFENS TADEN

OSCHATZ GMBH

China Exhibition World Co Ltd

J28

H27

BÖHLER Edelstahl GmbH & Co KG

TESI SPA

A32

D30

PRAXAIR

WULFF & UMAG ENERGY SOLUTIONS GBMH

E28

G27

STEJASA

CHINA EXHIBITION WORLD Co.,Ltd

UNIPER Anlagenservice GmbH

E32

G31

H29

C27

D28

A28

A29 Texas OilTech Laboratories , Inc.

TÜV Rheinland

M24 SCORE ENERGY LTD

M22

SITERM HEAT IND. INC.

MTU Onsite Energy

STANDARDKESSEL BAUMGARTE GROUP

FAIST ANLAGENB AU GMBH

Meggitt PLC

M+M TURBINENTECHNIK GMBH

NOOTER ERIKSEN S.R.L.

REINTJES GmbH

G17

BUREAU VERITAS

C17

E17

F17

L11

J11

PAHARPUR EUROPE SPX DRY COOLING BELGIUM

A19

FATA EPC - Part of Danieli Group Seonghwa Industrial Co Ltd

STF SPA

E11

G11

BFI AUTOMATIO N

A22

C13

SUNDYNE INTERNATIONAL S.A.

STEINMULL ER ENGINEERI NG GMBH, IHI GROUP COMPANY

A27

A18

ANSALDO ENERGIA

G15 M12

LU-VE S.p.A.

C21

E21

H17

K17

L18

VOITH TURBO GMBH & CO KG

H21

Mitsubishi Hitachi Power Systems Europe GmbH

BORSIG GMBH

M18

CLYDE BERGEMANN GMBH

Viessmann Industriesysteme GmbH

K24

L22

HALDOR TOPSOE

OFFICINE NICOLA GALPERTI E FIGLIO SPA

A12

C11

A9 M6

BBVTECH

EMW FILTERTEC HNIK GMBH

M7

HYDAC International GmbH

REMAZEL ENGINEERING SPA

KRAFTANLAGEN MUENCHEN GMBH

FRANCO TOSI MECCANICA SPA

L7

MAN DIESEL & TURBO SE

TGM KANIS TURBINEN GMBH

L1

PCB PIEZOTRONI CS INC

R0

H3

VDMA - Power Systems

MAPNA Group

SPIG SPA

G1

VDMA Power Systems

N0

LECTRODR YER

M0

SSS GEARS LTD

K0

ATLAS COPCO GAS AND PROCESS DIVISION

G3

GEA GROUP AG

J1

P0

WELLAND & TUXHORN AG

C5

J5

M2

Hall 8

CHRISTOF INDUSTRIES GMBH

D2

C1

MEE INDUSTRIES INC.

Thermoflow Inc.

CEROBEAR GMBH

ATLANTIUM TECHNOLO GIES LTD.

J0

H0

G0

F0

ZELKOT BRZEZINA URZNICOK SPJ

E0

FLSMIDTH WADGASSEN

C0

A1

A2

NATIONAL ELECTRIC COIL

A0

ENTRANCE

ENTRANCE

REGISTRATION

26

www.powergeneurope.com

US PAVILION

US PAVILION AN AFFORDABLE OPPORTUNITY FOR MID-SIZED US-BASED COMPANIES TO GAIN EXPOSURE AND EXPAND THEIR BUSINESS IN EUROPE ADVANTAGES

• Exposure to Europe’s largest gathering of international power professionals • Turnkey exhibit solution without the expense and logistical challenges of shipping overseas • Centralized location on the exhibit floor • Great visibility as part of a larger overall footprint • Close proximity to other US companies

A PENNWELL EVENT SPONSORED BY:

WHAT YOU GET:

• A furnished booth featuring your company’s branding • Unlimited exhibit hall passes for your staff • Discounted conference registration • A valuable marketing package designed to help you maximize your return on investment, including: • Signage directing attendees to the pavilion • Exhibit hall tickets for you to distribute to your customers and prospects • Full company listing in exhibitor directory • Catered cocktail hours on 27 - 28 June which will be advertised in event media.

To discuss your exhibiting requirements, please contact Desiree Reyes T: +1 713 963 6283 E: desireer@pennwell.com #powereurope

27

CONTACTS REGISTRATION SERVICE DESK

POWER PRODUCERS PROGRAMME

registration@pennwell.com T: +1-918-831-9160 (direct) T: +1-888-299-8016 (toll free) T: +44 1992 656 717 (UK)

Roland Zepeck T: +49 (0) 8161 789432 E: rz@ibd-zepeck.de

P.O. Box 973059; Dallas, TX 75397-3059 Fax: +1 (918) 831-91

CONFERENCE

EXHIBITOR SERVICES

Amy Nash (POWER-GEN Europe) Senior Conference Manager T: +44 (0) 1992 656 621 E: AmyN@Pennwell.com

Claudette Hultzer Senior Exhibit Services Manager T: +44 (0) 1992 656 637 F: +44 (0)1992 656 700 E:claudetteh@pennwell.com

Mathilde Sueur (Renewable Energy World Europe) Senior Conference Manager T: +44 (0) 1992 656 634 E: mathildes@pennwell.com

MARKETING

EXHIBIT AND BRAND AWARENESS SALES UK, Asia, Middle East, France, Greece, Benelux and Russia & CIS, Germany, Scandinavia, Italy, Austria, Switzerland & Eastern Europe Leon Stone T: +44 (0) 1992 656 671 E: leons@pennwell.com North America, Canada, Latin America, Spain and Portugal.

Desiree Reyes T: +1 713 963 6283 E: desireer@pennwell.com Turkey and Africa Feraye Parcali Gurel T: (Turkey) + 90 (0) 532 612 77 17 E: ferayeg@pennwell.com Renewable Energy World Europe (All Regions) Sophia Perry T: +44 1992 656 641 E: Sophiap@Pennwell.com

Paola Tarditi T: +39 3477106633 E: p.tarditi@hotmail.it

Crispin Coulson Marketing Team Lead T: +44 (0) 1992 656 646 E: crispinc@pennwell.com

EVENT OPERATIONS Richard Logan Senior Event Operations Manager T: +44 (0) 1992 656 656 F: +44 (0) 1992 656 700 E: rlogan@pennwell.com Fharisa Hersi Team Mgr - Event Operations, C&E Operations T: +44 (0) 1992 656 638 F: +44 (0) 1992 656 700 E: fharisah@pennwell.com

China (Agent) Liu Zizhen China Exhibition World Co.Ltd T:+86-10-65920071-888 E: zghwfzxh@163.com E: liuzizhen@world-fairs.org

Public Relations (UK)

Public Relations (Germany)

Public Relations (Italy)

PennWell Corporate

Rosie Williams Aspectus T: +44 (0) 20 7092 8127 E: rosie.williams@aspectuspr.com

Ralf Dunker Press ‘n’ Relations T: +49 89 5404 722-11 E: du@press-n-relations.de

Flaviana Facchini FFRP T: + 39 339 6401271 E: flavianafacchini@gmail.com

Headquarters Tulsa Office 1421 S. Sheridan Road Tulsa, OK 74112 T: +1 918 835 3161 www.pennwell.com

28

www.powergeneurope.com

ADVERTISING

DRIVE TRAFFIC TO YOUR BOOTH AND BUILD BRAND AWARENESS ALL YEAR ROUND POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe Official and Supporting Publications are your trusted integrated resources to help you make the most of your investment before, during and after the event.

BE SEEN

DRIVE TRAFFIC

EXTEND YOUR PRESENCE

THOUGHT LEADERSHIP

in the official event publications that are digitally sent to the 10,000 event attendees and handed out at the event

to your booth and website with an e-mail blast sent to all attendees and industry professionals

at the event with the On-Demand Exhibitor Showcase – The video is perfect for your website/social media and will be sent to 25,000 power professionals

Align your company message next to cutting edge content read by thousands of engaged industry professionals

To keep your booth busy with engaged and excited industry professionals looking to discover new products and solutions, get in contact today.

OFFICIAL PUBLICATIONS: Tom Marler Advertising Director T:+44 1992 656 608 E: tomm@pennwell.com • The official publication for POWER-GEN Europe

Denne Johnson

• The official publication for Renewable Energy World Europe • Digitally sent to event attendees

• Digitally sent to event attendees

• Magazine show card handed out on-site

• Magazine handed out on site • 20,000 qualified subscribers worldwide

• 52,000 qualified subscribers worldwide

www.PowerEngineeringInt.com

www.RenewableEnergyWorld.com

• The authoritative voice of the distributed energy sector

Howard Lutzk Marketing Consultant T: +1 913-402-7119 M: +1 816-377-0733 E: howardl@pennwell.com

Tom Marler Advertising Director T:+44 1992 656 608 E: tomm@pennwell.com

• Digitally sent to event attendees

• The hydro industry’s proven authority

• Magazine show card handed out on-site

• Magazine handed out on site

• 15,400 qualified subscribers worldwide

• 10,000 qualified subscribers worldwide

www.decentralized-energy.com

#powereurope

International Marketing Consultant T: +1 - 603-891-9361 E: dennej@pennwell.com

www.hydroworld.com

29

MARKETING SOLUTIONS

Experience provides you perspective and an intuitive sense of what works and what doesn’t. Our years of combined marketing expertise grounds us in the merits of simplicity and clear communication.

The success of B2B marketing hinges on the marketer’s grasp of the industry landscape and target audience, including current trends and challenges. As part of PennWell, years of reporting for your industry gives us in-depth knowledge about your market. Rely on our expertise and resources to turn out targeted, compelling, effective marketing solutions that will help your business succeed.

Thanks to technology and changing information platforms, opportunities are continually arising. When to create an app, a website banner, a print ad or an entire lead generation campaign? We will develop a sound, success-driven plan for your business that integrates online, print, social media and live events.

Let’s discuss how we can grow your customer base, including: • • • • • • • • • •

Brand Strategy and Message Development Creative: print and digital Web Design/Development Video Services Search Engine Optimization (SEO) Search Engine Marketing (SEM) Custom Research & Surveys Social Media Strategy Social Media Execution Content Creation/Marketing Automation

For further information on PennWell Marketing Solutions, and how we can help you, please contact: International: Tom Marler | T: +44 1992 656 608 | E: tomm@pennwell.com United States: Victoria Williams | T: +1 918 831 9718 | E: victoriaw@pennwell.com

30

www.powergeneurope.com

WINE TASTING A PENNWELL EVENT PRESENTED BY:

Enjoy the pleasure of Austrian wines during POWER-GEN & Renewable Energy World Europe at the wine tasting experience, generously sponsored by Hoerbiger.

THE ELFENHOF VINEYARDS The Holler family has operated the winery since 1642 - The ELFENHOF vineyards are located in one of the top wine-growing areas of the world.

From 13:00 until close of business on each show day, Mr. Ing. Ernst Holler, CEO of the Elfenhof vineyard will guide you through Austria’s many delicate whites and full bodied red wines from the Burgenland region.

Tuesday, 27 June: 13:00 – 18:00 Wednesday, 28 June: 13:00 – 18:00 Thursday, 29 June: 13:00 – 16:00

DIPLOMATIC QUARTER Free commercial advice for companies seeking an international presence If your company is considering expanding its business to another region or country, free advice from international experts is available at the Diplomatic Quarter on the POWER-GEN & Renewable Energy World Europe show floor.

Expand your business horizons with free advice from commercial experts • The Diplomatic Quarter is a global facility for organizations considering a business venture in another country or region • The Diplomatic Quarter is free to attend with no appointments necessary • The Diplomatic Quarter provides valuable local advice and support directly from a relevant country representative • The Diplomatic Quarter gives organisations a means to plan their next foreign commercial venture from a single point of access.

Get advice on doing business in these countries:

For further information on the Diplomatic Quarter, please contact: Hermann Woell T: +43 676 4511646 E: h.woell@gmx.com #powereurope

• • • • • • • •

Austria Bulgaria Czech Republic Germany Great Britain Hungary Iran Iraq

• • • • • • •

Japan Malaysia Rumania Slovakia Slovenia South Korea Thailand

31

INTERACTIVE FLOOR PLAN

How to Search for Exhibitors & Products SPECIFIC COMPANIES?

SPECIFIC PRODUCTS?

SPECIFIC LOCATIONS?

PLAN YOUR AGENDA Go to the live floor plan on the event website www.powergeneurope.com

Create a login to start your exhibitor search

STEP

1

STEP

2

Build your My Expo Plan to determine which exhibitors you want to meet

STEP

Save and Print to use with your Event Guide as your onsite Exhibitor Guide

STEP

3

4

Questions Getting Started?

FOR MORE INFORMATION PLEASE CONTACT: A2Z Help Desk: EVENTMAP@A2ZINC.NET

32

www.powergeneurope.com

REGISTRATION

Sponsored By:

EXPERIENCE THE LATEST TECHNOLOGY FOR THE EUROPEAN POWER GENERATION INDUSTRY A unique opportunity to network with 400 leading companies from the international energy sector.

REGISTER AS A CONFERENCE DELEGATE BY 19 MAY 2017 AND SAVE UP TO €100 ON EARLY BIRD RATES What’s Included your registration

Power Producers Programme

Full Exhibitor Conference

One Day Delegate

Full Delegate

(must be an exhibitor)

Student Full Delegate

Visitor

€ 50.00

Free

€1,000 Unlimited Attendees for qualifying Utilities and Power Producers

Early Bird Individual Rate

€ 435.00

€ 235.00

€ 235.00

Full Individual Rate

€ 535.00

€ 335.00

€ 335.00

N/A

€ 50.00

Free

Early Bird Group Rate 5

€ 2,050.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Full Group Rate 5

€ 2,125.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Early Bird Group Rate 10

€ 3,850.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Full Group Rate 10

€ 4,150.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Early Bird Group Rate 11-20

€ 6,600.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Full Group Rate 11-20

€ 6,900.00

N/A

N/A

N/A

N/A

N/A

Keynote

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Plenary

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Conference Sessions

Y

On day registered

Y

Y

Y

X

Exhibit Floor Access

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Presentation Arenas

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Delegate Lunch

Y

On day registered

Y

Y

X

X

Conference Proceedings

Y

X

Y

Y

X

X

hubs Pro-Plan membership

Y

X

Y

Y

X

X

* EARLY BIRD on or before 19 May 2017

WORKSHOP 2: Carbon Emissions

Management

VISITORS:

DELEGATES:

• Register for 1 Workshop: €450 • Register for both: €600

• Register for 1 Workshop: €250 • Register for both: €400

LINK: http://bit.ly/2kH1Qt3

LINK: http://bit.ly/2kH1Qt3

TECH TOUR 1: Uniper’s M5BAT Facility €90 TECH TOUR 2: Experimental Solar Power Plant Jülich €90 TECH TOUR 3: Köln Niehl 3 Combined Heat and Power (CHP) Plant, Cologne €90

REGISTRATION ENQUIRIES

WORKSHOP 1: Developing a Secure and Affordable Gas Market

REGISTRATION ENQUIRIES EMAIL

DIRECT

registration@pennwell.com +1-918-831-9160 #powereurope

TOLL-FREE

UK

OPENING HOURS:

+1-888-299-8016

+44 1992 656 717

08:00 - 17:00 CDT Monday - Friday 33

SPONSORS AND SUPPORTERS PennWell extends its thanks to the following organizations who have lent their generous support to POWER-GEN Europe and Renewable Energy World Europe

Owned and Produced by:

Official Publications:

Supported by:

ASSOIDROELETTRICA

Sponsored by:

Gold Sponsor:

You are Here Board Sponsor:

Knowledge Partner:

Directional Floor Stickers Sponsor:

Badge Sponsor:

Entrance Banner Sponsor:

Wine Tasting Sponsor:

US Pavilion Sponsors:

34

www.powergeneurope.com

MEDIA SUPPORTERS Media Partners:

world construction today

#powereurope

35

A5

7

Zo o

brü

TRAVEL INFORMATION

ck e

M

Entdecken Sie die Koelnmesse Discover the Koelnmesse a se es

e lle

rd

Rheinpark

A5

7

Boule vard

we g

ee W es t

Staatenhaus M am Rheinpark

Me

Hohenzollernbrücke

City

ing

Östlicher Zubringer

st Gu

S-Bahn AK Köln Suburban Railway Gremberg

in Rhe

inem

Straßenbahnhaltestelle Tram Stop Fähre: City/Hbf

Straße Station Ferry:rCity/Central Deutz-Kalke Bahnhof Train Station

Taxi Taxi

S-Bahn Suburban Railway

Pendelbus Shuttle-Bus

S-Bahn Koelnmesse – Flughafen Köln/Bonn Suburban Railway Koelnmesse – Cologne/Bonn Airport

Koelnmesse GmbH Messeplatz 1 50679 Cologne, Germany T: +49 221 821-3998 F: +49 221 821-3999

AK Köln Fähre:Gremberg City/Hbf Ferry: 4City/Central Station

Taxi Taxi

fer

e

Deutz-Kalker Straß

A4, Aachen A59, Flughafen Köln/Bonn Airport Köln/Bonn

Pedestrian Route

U-Bahn Subway

A4, Aachen A59, Flughafen Köln/Bonn Airport Köln/Bonn

Justinia

e

Straßenbahnhaltestelle 559 Tram Stop

Justinia

er Straß

Deutzer Freiheit Fußweg

BAB Kreuz Ost Richtung Koelnmesse

Bahnhof Train Station 559

Pendelbus Shuttle-Bus

Deutzer Freiheit

nstraß

e Kal ng k

Parkplatz Parking

Fußweg Pedestrian Route U ann-

ße urg er Str a

zer R

in Rhe

av-

Lu

nem H ei

ann-

Parkplatz Parking

4 )

Tor Gate

1, 9

AK Köln-Ost

Östlicher Zubringer

mers Gum er Straße bach

ke nsbrüc Severi

BAB Kreuz Ost Richtung Koelnmesse

D

3

Ufer

ße urg er Str a mb

10

11 e sbrück Severin

Tor Gate

xe

2

1

e des 1 Straßsttange 7eu. tJzu nte enr iR (We i

Rheinuferstraße

Inn ere

4

De ut

Kan als tra ße

Deutzer Brücke

9

5

)

City

mers Gum er Straße bach

8 7 6

AK Köln-West

AK Köln-West

Kal k

Rheinuferstraße

11

Aachener Straße

Aachener Straße

e des 1 Straßsttange 7. Ju nte ni (We

9 10

3

Minden

Kan als tra ße

Inn ere

2

1

1, 9

Deutzer Brücke

4

7 6 5 4

br Zoo üc ke

City City

AK Köln-Ost

8

57

er Stra

ße

br Zoo üc ke

Minden

ße Bolte

Dom Cathedral

LANXESS arena

1, 9

Opladener Straße 3, 4

ra rnst nste

57

Eingang Ost Entrance East Congress-Centrum Ost Congress Centre East

City

nstraße

e raß rnst nste

Bolte

AK Köln-Nord

3, 4

Dom Cathedral

3, 4

LANXESS arena

1, 9

Umweltzone Köln: Anfahrt zur Koelnmesse · Cologne’s Low Emission Zone: Access routes to Koelnmesse

Autobahnkreuz Köln-Ost A3 Frankfurt/ Oberhausen A4 Olpe

-

Bahnhof Köln Messe / Deutz – Sonderhalte ICE- und IC-Züge Train Station Köln Messe/ Deutz – Special stops rapid trains

Bahnhof Köln Messe / Deutz – Sonderhalte ICE- und IC-Züge Straße Train Station Köln Messe/ Deutz – Special stopsOpladener rapid trains

Hohenzollernbrücke

N

Barmer Straße

Deu

City

eis Kr

Rin

Deu

Barmer Straße

Umweltzone Köln: Anfahrt zur Koelnmesse · Cologne’s Low Emission Zone: Access routes to Koelnmesse AK Köln-Nord

r Str aße

Eingang Süd Entrance South

Eingang Süd Entrance South

N

ime

eHauptbahnhof e Sü Station Central d

Eingang Ost CC Ost Entrance East Congress-Centrum Ost Mes seal lee S Congress Centre East üd

tz-M ülhe ime r St raße

seall

el

sse

Eingang West Entrance West

Mes

älz Pf

3, 4

CC Ost

A3 /A4

g

er

h isc

tz-M ülhe

Theater am Tanzbrunnen

s rei

-K

e Wes

Aue n

we g

Eingang West Entrance West

Hauptbahnhof Central Station

el

se es

t

M es

Tanzbrunnen Rheinterrassen

Messeplatz

MesseAutobahnkreuz Köln-Ost hochhaus A3 Frankfurt/Oberhausen A4 Olpe

Boule va

seall

älz Pf

rd

he isc CC Nord

Rheinpark

sealle

Juni

Aue n

g

in rR

Mes

(Westtang ente Kalk)

Straße 17. Jun des

e er Straß rsbach

d or

e er Straß rsbach

Staatenhaus am Rheinpark

Eingang Nord A3 /A4 Entrance North Congress-Centrum Nord Congress Centre North

N ee

(Westtan i gentStra ße e Kalk 17. ) des

ll ea

Theater am Tanzbrunnen

s es

Gu m m e

Gu m m e

Messehochhaus

M

Rheinterrassen

Zo o

Messeplatzbrücke

CC Nord

Tanzbrunnen

Eingang Nord Entrance North Congress-Centrum Nord Congress Centre North

No

Autobahnanbindung: Anfahrt zur Koelnmesse · Highway connection: The route to Koelnmesse Autobahnanbindung: Anfahrt zur Koelnmesse · Highway connection: The route to Koelnmesse

S-Bahn Koelnmesse 4 – Flughafen Köln/Bonn Suburban Railway Koelnmesse – Cologne/Bonn Airport

He av-

st Gu

Lu

xe

mb

HOTEL INFO AND BOOKING U-Bahn Subway

Book your hotel for POWER-GEN & Renewable Energy World Europe, through our official partner Koelnmesse Hotel-Service.

Hotel-Services Ingeborg Baumhögger Koelnmesse GmbH Messeplatz 1 50679 Köln Deutschland T: +49-(0)221-8212370 F: +49-(0)221-8213739 E: i.baumhoegger@koelnmesse.de Due to the high demand for hotel accommodation for this event we advise you to make bookings early.

FOR FURTHER INFORMATION PLEASE VISIT WWW.POWERGENEUROPE.COM 36

www.powergeneurope.com