Utilities 5 2019

UTILITIES NUMMER 05 - september 2019 • NEGENTIENDE JAARGANG

cts

manufa

Technologie en economie in de de energie-, energie-,waterwater- en en gassenmarkt gassenmarkt

Industrie als oplossing voor het klimaatprobleem Waterstof breekt door Op weg naar een CO2-neutraal Nederland www.utilities.nl

Bij OMV GAS gaan flexibiliteit en exceptionele service samen met de internationale kennis en financiĂŤle kracht van de OMV Group. Wij leveren aardgasoplossingen op maat aan grote Europese klanten en distributeurs. Onze flexibele prijs- en leveringsconcepten evenals gedetailleerde kennis van de markt zorgen ervoor dat onze producten perfect aansluiten op uw specifieke behoeften. Neem contact met ons op als u wilt weten hoe onze aardgasoplossingen uw bedrijf kunnen ondersteunen: www.omv-gas.nl

Inhoud

8

16

‘Actions speak louder Waterstof krijgt vaart Hoewel al langer wordt gesproken over waterstof als alternatief voor fossiele than words’ Marinus Tabak, Plant Manager of the Year 2019, vindt dat de industrie zich veel meer moet laten zien. Om niet alleen als probleem te worden neergezet, maar ook als initiator van oplossingen. Maar dan zal de industrie wel uit haar schulp moeten kruipen.

20 Elektrificatie zet mondjesmaat door

brandstoffen, was het aantal concrete projecten nog zeer beperkt. Inmiddels nam Gasunie met het HyStock project een eerste stap met groen waterstof.

De blauwe waterstofplannen van H-Vision zijn dan misschien nog niet uitgevoerd, maar de volumes die het consortium wil produceren, overtreffen de groene waterstofprojecten. Zal waterstof nu dan echt doorbreken als transitiebrandstof?

32

28 Watervisie Nedmag

De energiewet

Bijna iedere energiebron levert elektriciteit of is er in om te zetten. Toch heeft elektriciteit één nadeel: het is erg lastig op te slaan. Power-to-x technologie is het verzamelbegrip geworden voor de productie van groene waterstof, ammoniak of bijvoorbeeld warmte. Het aantal projecten is nog niet groot, maar interessant genoeg om te melden.

Om veranderingen in te zetten, moet je de verbinding aangaan. Klinkt misschien een beetje zweverig, maar geldt ook voor de keiharde industriële werkelijkheid van Nedmag. Bert Jan Bruning legt de verbinding tussen bedrijven onderling, maar ook met de burger, de gemeente en provincie.

Dat gaat in Groningen misschien iets gemakkelijker dan in meer industrieintensieve gebieden.

In het Klimaatakkoord wordt de rekening voor de energietransitie voor een deel bij de industriële grootverbruikers neergelegd. Met de dreiging van de CO2-heffing en de verhoging van de ODE aan de ene zijde en de onzekerheid over de mogelijke stimulering door middel van de SDE++subsidie aan de andere zijde maakt de Nederlandse industrie zich zorgen over de implicaties hiervan op het concurrentievermogen.

Commentaar ................................... 5 Trending news ................................ 6

Technologie & Innovatie ................ 12 Utilities Projecten ........................... 22

Agenda ............................................ 27 In het volgende nummer................ 31

UTILITIES 3 nr. 5 - september 2019

Joulz sluit ook zonnepanelen AAN Complete ontzorging met Joulz Solar Services — Duurzame energie opwekken met zonnepanelen: daar zeg jij ja tegen. Je staat vast te popelen om te starten met je zonproject en waarschijnlijk heb je al kennis opgedaan over zonnepanelen. Maar het hele project regelen en aansluiten op het net, dát is niet echt je expertise.

AANsluiten. Dat is ons vak. Met Joulz Solar Services helpen wij je bij de aansluiting van jouw zonnepark. Maar we doen meer. Want wij bieden je complete ontzorging, inclusief het financiële aspect van jouw zonproject.

Joulz gaat verder dan alleen het huren van jouw middenspanningsinstallatie, want je kunt ook de huur van de zonnepanelen in het totaalpakket opnemen.

Zo spreid je de investering, profiteer je van subsidies en natuurlijk van je zelf opgewekte energie! Wij regelen de rest. Het aanleg, beheer en onderhoud volgens de hoogste normen.

Heb je hulp nodig bij het subsidietraject? Geen probleem, dat regelen wij voor je. En hoe zit het met de bruto productiemeter voor de slimme registratie van je eigen opwek? Heb je dat al geregeld? Geen zorgen. Ook dat kunnen wij voor je in gang zetten.

Zo komt jouw zonproject ineens heel dichtbij.

Dus laat de zon maar schijnen!

Meer informatie: joulz.nl/solar

TRANSITIEBRANDSTOF

Waar Nederland van het gas af wil, ziet de rest van de wereld aardgas juist als oplossing voor het klimaatprobleem. Het is dan ook best verwonderlijk hoe snel het sentiment kan omslaan in een land dat jarenlang profiteerde van de gasbel in Groningen. In retroperspectief leidde die winning tot aardbevingen en gaf het zeer veel problemen. Dus dat de staat de winning van het Groningengas nu versneld afbouwt, lijkt me evident. Maar om dan aardgas maar helemaal af te doen, vindt ik in meerdere opzichten niet verstandig.

Ten eerste is aardgas dé transitiebrandstof die kan inspringen waar duurzame bronnen het laten afweten. Bovendien is aardgas nog steeds fossiel, maar gaat het gepaard met significant minder CO2-uitstoot dan steen- en bruinkool. Of de cijfers helemaal kloppen, kan ik niet verifiëren, maar er komen regelmatig berekeningen boven over de Duitse Energiewende. Die komen er kortgezegd op neer dat naarmate het aandeel duurzaam vermogen toeneemt, de CO2-uitstoot navenant groeit.

Dat heeft natuurlijk te maken met de inzet van bruinkool op momenten dat duurzame bronnen het laten afweten. Als de Duitsers dan straks ook nog kernenergie afzweren, zal de CO2-balans van onze Oosterburen er niet beter op worden. Het alternatief is dan aardgas, dat Duitsland veel en graag importeert uit Rusland.

Misschien nog wel het beste argument om het aardgas niet af te schrijven, is de belofte van waterstof. De gasinfrastructuur is prima geschikt voor het transport van waterstof, maar reken jezelf niet te snel rijk. Voor de zomervakantie mocht

Misschien nog wel het beste argument om het aardgas niet af te schrijven, is de belofte van waterstof.

ik nog aanwezig zijn bij de opening van het HyStock-project. Een van de eerste fysieke projecten die stroom van zonnepanelen, en een beetje van het net, omzet in waterstof. Een elektrolyser met een capaciteit van één megawatt. Om de hoge temperatuurwarmtebehoefte van de industrie in te vullen zouden er heel wat van dit soort installaties moeten worden gebouwd. Uiteraard gaat het hier om een pilot en staan er heel wat grotere projecten op stapel, maar voorlopig zijn de volumes vooral interessant om mee te sturen met aardgas. Dat kan zonder problemen tot dertig procent bijmenging en daarna kan Gasunie met enige aanpassingen dat percentage eenvoudig opvoeren.

Woonwijken mogen wat mij betreft van het gas af, zeker nieuwbouwwijken in grote steden. De lage temperaturen in de industrie kunnen ook wel duurzaam worden opgewekt. Maar laten we verstandig blijven en hogetemperatuurwarmte voorlopig nog opwekken met hoogcalorisch gas. Wel de overgebleven warmte goed benutten, dan halen we de duurzame doelstellingen op onze sloffen.

Mix-land-black--NL.pdf 1 27/02/2018 15:48:04

David van Baarle, David@industrieperspectief.nl

Colofon negentiende jaargang nummer 5 - september 2019 Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Uitgever IndustriePerspectief B.V. Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T 06-51499670 info@industrieperspectief.nl

Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670

Medewerkers aan dit nummer Sophie Dingenen, Margot Besseling, Wim Raaijen

Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies | www.inzet-advies.nl

Drukkerij

Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00

ts anufac m Dit magazine hanteert de opzegregels

PreVision Graphic Solutions

Opzeggen

Advertentie-acquisitie

uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers.

Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T 070 399 0000 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl Abonnementen (excl. 9% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar.

Nederland/België € 133,00 p/j Introductie NL/B 25% € 99,75 p/j Overig buitenland € 155,-

Opzeggen kan via info@industrieperspectief.nl Prijswijzigingen voorbehouden.

© IndustriePerspectief 2019 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever.

ISSN: 1389-6385

MILIEUVRIENDELIJK SOCIAAL VERANTWOORD PAPIER & KARTON VAN LANDBOUWAFVAL

WWW.PAPERWISE.EU

UTILITIES 5 nr. 5 - september 2019

Trending news op www.utilities.nl

1

Stikstofbeleid vertraagt projecten Rotterdamse haven Alle projecten op het gebied van havenontwikkeling in de Rotterdamse haven worden in een bepaalde mate vertraagd doordat er een streep is gezet door het huidige stikstofbeleid. Onlangs oordeelde de Raad van State dat het Programma Aanpak Stikstof (PAS) niet langer mag worden gebruikt als basis voor het verlenen van vergunningen. De PAS zou de natuur onvoldoende beschermen. Het besluit heeft grote gevolgen voor de bouw van nieuwe industrie, wegen, huizen en bijvoorbeeld boerderijen. Projecten kunnen niet doorgaan of lopen vertraging op. Voor de Rotterdamse haven resulteert het besluit in vertragingen van projecten en extra kosten laat een woordvoerder

weten. Het bedrijf onderzoekt momenteel nog welke projecten en bedrijven er precies vertraging door oplopen. ‘Wij dreigen opdrachten te verliezen door het stikstofbeleid’, aldus de woordvoerder.

2

TenneT kiest voor intelligente modulaire stations TenneT laat het modulaire hoogspanningsstation van de toekomst bouwen. Dit doen zij nog voordat de Air Insulated Switchgear (AIS) hoogspanningsstations in Hengelo en Nederweert in 2022 aan vervanging toe zijn.

Als onderdeel van een tienjarig vervangingsprogramma van 150 hoogspanningsstations, bouwt Croonwolter&dros een modulair hoogspanningsstation. Het ontwerp moet de vervangingssnelheid verbeteren, de life cycle kosten verlagen, de uitbedrijfname verkorten, net als de onderhoudbaarheid en leveringszekerheid. Het proof-of-concept is het begin van een tien jaar durend vervangingsprogramma van circa 150 stuks 110kV en 150kV stations (1140 velden), dat medio 2022 begint.

3

Gasprijs extreem laag De gasprijs staat momenteel op een extreem laag niveau.

Energy en technologiebedrijf Powerhouse ziet hier een vijftal verklaringen voor. Lage prijzen voor olie en kolen in combinatie met grote voorraden in de gasopslagen drukken de gasprijs naar bedragen onder de tien euro per megawattuur.

Met name de handelsoorlog tussen China en de Verenigde Staten drukt ook de LNG-prijzen. In een analyse zet Powerhouse uiteen welke factoren momenteel de gasprijs drukken. Op de hele korte termijn ziet de energiemarktspecialist zelfs prijzen onder tien euro per megawattuur. Maar ook op de lange termijn (2023) is de gasprijs op dit moment bijzonder laag (17,50 euro per megawattuur).

6 UTILITIES nr. 5 - september 2019

4

Liander pakt middenspanningsruimtes aan Netbeheerder Liander

7

Waterschap AGV slaat zuiveringsslib tijdelijk op De problemen bij Afval Energie

heeft na aanbesteding

Bedrijf (AEB) Amsterdam heb-

een langjarig contract

ben grote gevolgen voor de

gesloten met drie aan-

afvalketen. Zo verbrandde AEB

nemers. Heijmans,

ook het zuiveringsslib van

ENGIE en Van den

Waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV). Het water-

Heuvel gaan de

schap kan het slib nog tijdelijk opslaan bij een ander

komende tien jaar in

afvalbedrijf en werkt aan tijdelijke opslagruimte in het

opdracht van Liander

havengebied van Amsterdam. Desondanks hoopt loco-

vervangings- en uit-

dijkgraaf Peter Smit op een landelijke oplossing.

breidingswerkzaamheden uitvoeren aan circa 4.500 middenspanningsruimtes. Die ruimtes zijn verdeeld over drie regio’s in het verzorgingsgebied van Liander. De totale contractwaarde van de gunning is 140 miljoen euro.

5

8

Infrastructuur kwetsbaar voor hackers Onderzoekers van de Universiteit Twente ontdekten zwakke pun-

Enexis investeert 250 miljoen euro extra

ten in zestig vitale infrastructuren. Of beter gezegd: in de besturingssystemen ervan. De

Enexis Netbeheer investeert 250 mil-

zwakke punten kunnen zogenaamde honeypots zijn, die

joen euro extra in

hackers in de val moeten lokken. Toch opteert hoogleraar

haar energienet. De

Aiko Pras voor meer aandacht voor cybersecurity bij

netbeheerder ver-

beheerders van vitale systemen zoals elektriciteitscentra-

wacht de komende

les, ziekenhuizen, bruggen en sluizen.

jaren flinke hoeveelheden duurzame energie uit zon en wind aan te sluiten op haar netwerk. Tot 2021 gaat het om bijna 2200 megawatt. Dat is voldoende om een kleine miljoen huishou-

9

Risico watergebrek kwart wereldbevolking Extreme droogte in onder meer

dens te voorzien van duurzame energie. In de jaren

India en Zuid-Afrika laat zien hoe-

daarna verwacht de DSO nog eens ruim 3300 mega-

veel impact een tekort aan water

watt aan te kunnen sluiten.

kan hebben. Uit onderzoek blijkt dat een kwart van de wereldbevolking in landen woont met een

6

Vattenfall bouwt hybride energiepark mét opslag

extreem hoog risico op waterschaarste. Dit onderzoek is verzameld in de nieuwe Waterrisico-atlas van het World Resources Institute die deze week is gepubliceerd.

Vattenfall bouwt in Nederland haar grootste hybride energiepark van Europa bestaande uit

vierde bieder 10 Rabobank op Eneco Rabobank en de Amerikaanse

zonnepanelen,

investeringsmaatschappij KKR

windturbines en

Infra vormen gezamenlijk een

batterijen. Dit energiepark komt te staan bij Haringvliet

consortium in het verkooppro-

op Goeree-Overflakkee (Zuid-Holland). Het bedrijf heeft

ces van energieproducent

een investeringsbesluit genomen van zo’n 35 miljoen

Eneco. Hiermee zijn er vier gega-

euro voor het zonnepark en de batterijen. Voor de wind-

digden voor de overname van het laatste Nederlandse

molens was al eerder een besluit genomen en is de

energiebedrijf. Naast Rabobank zijn dat: Shell/PGGM,

aanleg al gestart.

Mitsubishi en Macquarie Infrastructure.

UTILITIES 7 nr. 5 - september 2019

INTERVIEW

Industrie als oplossing voor het klimaatprobleem ‘Actions speak louder than words’. Deze slogan stond centraal bij de verkiezing van Marinus Tabak als Plant Manager of the Year 2019. Hij vindt dat de industrie zich veel meer moet laten zien. Om niet alleen als probleem te worden neergezet, maar ook als initiator van oplossingen. Maar dan zal de industrie wel uit haar schulp moeten kruipen.

8 UTILITIES nr. 5 - september 2019

Wim Raaijen

D

e populariteit van de industrie lijkt

dag voor zijn uitverkiezing. Hij had

de laatste tijd tanende. Vooral de

prima tegenkandidaten, maar vanaf

grote multinationals krijgen ervanlangs.

zijn eerste woorden wist bijna ieder-

Ze gaan er met het geld vandoor… En

een in de zaal dat daar de nieuwe

in klimaatdebatten wordt de industrie

Plant Manager of the Year stond.

regelmatig als de grote vervuiler afge-

Welbespraakt, scherp en vooral ook

schilderd. De grote boosdoener, die

innemend.

nauwelijks wat doet om het tij te keren.

Zijn medewerkers waren er ook al

Dat de realiteit iets genuanceerder in

honderd procent van overtuigd, dat

elkaar steekt, verstomd in het popu-

Marinus ging winnen. Voor hen is

lisme. De retoriek lijkt weinig gebaat

hij een sociale leider, maar ook zeer

bij een realiteitscheck. Dat het allemaal

doortastend als het moet. Volgens

niet zo zwartwit ligt zal weinig twitte-

verschillende mensen in zijn directe

raars deren. Nuance kost te veel woor-

omgeving kan hij met een glimlach de

den. Te veel zinnen.

meest serieuze en doordachte uitspra-

Toch schiet de industrie op dit vlak ook

ken doen. Om zodoende ook mensen

zelf te kort. Ze lijkt niet bij machte om

mee te krijgen in complexe verande-

het beeld bij te stellen. Of ze verschuilt

ringsprocessen.

zich misschien wel. Verschillende

Die kwaliteit kan hij nu goed gebruiken.

vertegenwoordigers van de industrie

Momenteel staat de kolencentrale in

lijken stil te blijven zitten, nu ze wor-

de Eemshaven, waarover hij de scepter

den geknipt en geschoren. Anderen,

zwaait, voor een ombouw naar bio-

Marinus Tabak: ‘We zijn straks niet CO2-neutraal, maar zelfs CO2-negatief.’ die toch een poging wagen, slagen er

massa als brandstof. ‘Afval dat bijna

niet in om het vertrouwen te winnen.

nergens anders meer voor kan worden

Misschien dat Feike Sijbesma van DSM

gebruikt’, voegt hij er direct aan toe.

nog enig vertrouwen wekte met zijn

Vooral om niet meteen in een andere

optreden bij Buitenhof enkele maan-

felle discussie over het verbranden van

den geleden. Maar een geloofwaardige

biomassa terecht te komen.

zwaluw maakt nog geen zomer.

En daarmee is de kous nog niet af.

Misschien is daarom een jongere gene-

Er zijn inmiddels plannen om straks

ratie managers nu aan zet. Leiders

de CO2 van de centrale af te vangen.

die zijn opgegroeid met social media

Tabak: ‘We zijn straks niet CO2-

en veel meer dan hun voorgangers

neutraal, maar zelfs CO2-negatief.

de samenleving binnen de industri-

We willen een technologie toepassen

ele bedrijven brengen. Die technisch

waarmee we negentig procent van de

inzicht niet automatisch paren aan wat

kooldioxide kunnen afvangen. Twintig

hoekige, soms verhullende communi-

procent gaat dan naar BioMCN een

catie. Niet louter uitgaan van het logi-

eindje verderop op Chemiepark

sche gelijk, maar ook van sensitiviteit.

Delfzijl dat er methanol van kan maken

Misschien wat minder mannelijk, iets

door het aan waterstof te binden. En

meer feminien. Minder van binnen naar

we zoeken ook een oplossing voor

buiten, maar ook gevoel hebben van

de overige zeventig procent. Mogelijk

wat er van buiten komt.

gaan we die ondergronds opslaan. Er wordt vaak gesteld dat ondergrondse

Flexibeler De onlangs verkozen

opslag de ontwikkeling van andere

Plant Manager of the Year 2019,

innovaties in de weg staat. Dat geloof

Marinus Tabak van RWE in de

ik niet. Wat de laatste tijd steeds dui-

Eemshaven lijkt in dat profiel te pas-

delijker wordt, is dat de industrie veel

sen. Technisch goed onderlegd, maar

flexibeler is dan we vaak denken. En

toch invoelend in zijn communicatie.

dat we verschillende opties moeten

Charmant ook. Dat bleek ook wel bij

aangrijpen om onze duurzaamheids-

zijn pitch tijdens Deltavisie, in de mid-

doelen te halen.’

UTILITIES 9 nr. 5 - september 2019

Bent u werkzaam in - of met - de energievoorziening in de industrie?

Kom dan van 8 t/m 10 oktober naar Den Bosch.

AANDRIJFTECHNIEK & PERSLUCHT GEBOUW- & PROCESTECHNIEK KENNIS & ADVIES KOEL- EN VRIESTECHNIEK STOOMINSTALLATIES TECHNISCHE ISOLATIE WKK & ELEKTRA-INSTALLATIES

In 2050 moet de industrie duurzaam zijn. Over 11 jaar moet haar uitstoot gehalveerd zijn ten opzichte van 19 jaar geleden. Grote vervuilers moeten plannen maken; kleinere hebben een meldingsplicht. Makkelijke maatregelen zijn al verplicht.

Van de oplossingen kan een deel nog niet uit. Daar zijn subsidies voor beschikbaar.

Welke zijn dit en hoe werkt een aanvraag? Een ander deel van de oplossingen is wél bedrijfseconomisch haalbaar. Welke zijn dat en hoe integreer je die?

Op Industrial Heat & Power krijgt u eerlijke antwoorden. Voor professioneel betrokkenen bij proces- en energieoptimalisatie is deze jaarlijkse vakbeurs - inclusief haar uitgekiende kennisprogramma - dan ook zeker het bezoeken waard.

Industrial Heat & Power is gratis toegankelijk bij voorregistratie en vindt plaats gelijktijdig en in co-locatie met

Als bezoeker van Industrial Heat & Power bezoekt u ook deze beurzen gratis.

Open vizier De moderne centrale in de Eemshaven is dus een goed voorbeeld van de soepelheid die de industrie in zich heeft. De installatie draait nog maar een paar jaar op kolen en nu al wordt die omgebouwd. Omdat de nieuwe politieke en maatschappelijke omstandigheden daarom vragen. Daarbij komt dus nog de CO2-afvang en er zijn bovendien plannen voor de productie van groen waterstof. Samen met haar dochterbedrijf Innogy begint RWE een haalbaarheidsstudie voor de bouw van een waterstoffabriek tot honderd megawatt op het terrein van de Eemshavencentrale. Een eindje verderop ligt windpark Westereems van Innogy, dat de groene stroom gaat leveren. Op deze manier zou met windenergie aanzienlijke volumes groene waterstof kunnen worden geproduceerd. Het is zelfs mogelijk dat op den duur op het terrein van de centrale afval wordt omgezet in grondstoffen voor de chemie.

En met open vizier kijkt Tabak naar nog meer innovatieve mogelijkheden. Vorig jaar hoorde hij bij het Eemsdeltavisiecongres bijvoorbeeld over de mogelijkheden van metal fuels. IJzerpoeder kan als brandstof worden ingezet. Na verbranding ontstaat ijzeroxide - roest wat met groene stroom weer kan worden omgezet in ijzerpoeder. Een kolencentrale kan op die manier ook worden omgebouwd als opslagmedium van groene stroom. In plaats van tijdens het debat in de verdediging te schieten, omdat RWE net voor biomassa had gekozen, was Marinus Tabak uitermate geïnteresseerd en vroeg direct het kaartje van de onderzoeker. Tabak: ‘Ook dat kan nog een interessante oplossing zijn.’ energie- en chemie-site. Die soepel

ingenomen standpunten, belangen

Energie- en chemie-site

kan inspelen op de wensen van de

of problemen. Maar juist oplossingen

Misschien ligt daar ook een belang-

toekomst. En die is uit te breiden met

durven te zien en daar ook daadwer-

rijke kracht van Tabak. Hij houdt niet

processen die mogelijk nog niet eens

kelijk mee aan de slag gaan. En ook

halsstarrig vast aan eerdere keuzes,

zijn bedacht. Tabak hardop denkend:

niet benauwd zijn om de ideeen en

maar houdt een soepele blik op de

‘Waarom zijn er bijvoorbeeld nog maar

ervaringen te delen. Om op die manier

toekomst. En sluit niets bij voorbaat uit.

zo weinig installaties die met verschil-

het vertrouwen te wekken en daardoor

Daarbij wordt hij natuurlijk gesteund

lende feedstocks kunnen werken.’

ruimte krijgen om vooruit te komen.

bij RWE. Over enkele jaren is het ter-

Mogelijk is dat wel wat de samenleving

Op 16 oktober is Marinus Tabak een

rein van de kolencentrale omgebouwd

en industrie meer dan ooit nodig heb-

van de key note sprekers tijdens

tot een geïntegreerde, multi-inzetbare

ben. Mensen die niet uitgaan van voor-

Eemsdeltavisie in Delfzijl.

door de inmiddels getoonde flexibiliteit

•

UTILITIES 11 nr. 5 - september 2019

Technologie & innovatie ISOBARE EXPANSIEMOTOR GEBRUIKT RESTWARMTE De startup Encontech ontwierp een zeer efficiënte pomp die al werkt op een warmtebron van zeventig graden Celsius. Hoewel de isobaric expansion engine (IEE) al langer bestaat, modificeerden de oud TU Twente-studenten de bestaande ontwerpen zodanig dat de efficiency enorm verbeterde.

Een isobaar proces is een toestandsverandering van een bepaalde hoeveelheid materie waarbij de druk niet verandert, maar een of meer andere grootheden wel. Een voorbeeld hiervan is lucht in een cilinder met een vrij beweegbare zuiger waar warmte aan wordt toegevoerd. Door de temperatuurstijging zal het volume toenemen maar de druk niet. Twee voorbeelden van een isobare expansiemotor zijn de Worthington stoompomp en de Bush thermocompressor. Beide motoren stammen nog uit het stoomtijdperk en hebben een zeer eenvoudig en robuust ontwerp.

Encontech keek met name naar het ontwerp van de Bush thermocompressor en bracht hier modificaties in aan. Ze gebruikten een algemeen bekend koudemiddel (R134a) en testten de motor met temperaturen tussen de vijftig en negentig graden Celsius die direct langs het warme deel van de motor werd geleid. Dat resulteerde in een zeer stabiele

slag met een behoorlijke efficiency.

Net als bij veel thermische toepassingen steeg de efficiency met de temperatuur. Bij een temperatuur van tweehonderd tot zeshonderd graden Celsius zou zelfs een efficiency van twintig tot vijftig procent mogelijk zijn.

Patrick Bliek van Encontech legt uit dat de IEE van Encontech de inzet van een organic rankine cycle (ORC) kan overnemen als de temperaturen te laag worden. ‘Het voordeel van een IEE is dat de druk constant blijft waardoor het bij het geringste temperatuurverschil al zijn werk kan doen. Dit biedt met name voordelen in opstellingen waar je de pomp direct kan gebruiken voor het verpompen van een medium.

We testen de motor bijvoorbeeld nu in Qatar waar we zonnewarmte gebruiken om zeewater te ontzilten.

De warmte drijft de pomp aan, die de nodige druk opbouwt voor de omgekeerde osmose. De pomp heeft geen problemen met temperatuurvariaties en gaat alleen iets langzamer werken.

Maar ook voor de omzetting van warmte in elektriciteit zou de IEE kunnen worden ingezet. Denk bijvoorbeeld aan diepe aardwarmtebronnen die nu worden aangelegd.

In de zomer is doorgaans nauwelijks behoefte aan de warmte en waarom zou je deze dan niet omzetten in stroom? We gebruiken een isothermisch proces, dus kunnen de motor inzetten bij een constante temperatuur. Dat biedt heel wat mogelijkheden voor het benutten van lage temperatuurbronnen. Maar ook voor het efficiënt omzetten van warme in stroom, koelen of vriezen.’

PROEF MET WATERSTOFPRODUCTIE OP NOORDZEE Op een platform voor de kust van Scheveningen komt een proefproject voor de ontwikkeling van waterstof. Een primeur, want nergens ter wereld wordt op het moment waterstof op zee geproduceerd. Voor het proefproject is het Q13a platform van Neptune Energy geselecteerd. Er is voor het Q13a platform gekozen omdat deze al geheel is geëlektrificeerd. Het draait op groene stroom die via een kabel van het land komt.

De planning is om het platform in de tweede helft van 2020 een container te plaatsen met een elektrolyser waarmee waterstof kan worden geproduceerd. De waterstof wordt tijdens de proef afgevoerd in de bestaande infrastructuur.

12 UTILITIES

nr. 5 - september 2019

INDUSTRY & ENERGY-SUMMIT ZOEKT INNOVATORS De internationale conferentie Industry & Energy gaat verder als een tweedaagse summit. De verkiezing van de Industrial Energy Enlightenmentz is nog steeds een belangrijk onderdeel van het programma. Hiervoor zijn we op zoek naar nieuwe kandidaten. Ben je een innovatieve startup, energie-onderzoeker of uitvinder met een (bijna) marktrijpe uitvinding die de industriële- en energiewereld op zijn kop zal zetten? Neem contact met ons op en doe mee aan de wedstrijd Industrial Energy Enlightenmentz.

10 en 11 december ontmoeten Nederlandse, Belgische en Duitse industrieleiders en energiedeskundigen elkaar in Amsterdam om de overgang naar CO2-uitstootvrije productie te versnellen. Deze energietransitie is sterk afhankelijk van baanbrekende innovaties in industriële warmte. Maar ook van de productie, opslag en distributie van elektrische energie. We zijn op zoek naar innovaties

die industriële energieverbruikers zoals de (petro) chemische, staal- en metaal- en voedingsmiddelenindustrie helpen om te veranderen in een schone en toekomstbestendige onderneming.

BATTOLYSER Power-to-x-technologie, koolstofafvang en -gebruik, maar ook nieuwe concepten voor industrieel energiebeheer kunnen de koolstofvoetafdruk van de industrie in Nederland, Vlaanderen en Noord-RijnlandWestfalen veranderen. Winnaar van de Industrial Energy Enlightenmentz 2018 Battolyser is een perfect voorbeeld van een technologie die zowel de uitdagingen van de kortetermijnopslag van elektrische energie als de behoefte aan waterstof op de lange termijn oplost. Fokko Mulder (Battolyser) overtuigde de jury dat zijn verbeterde Tesla-batterij windenergie dichter bij de industriële behoeften kon brengen.

Nu is het jouw beurt. Stuur ons een e-mail met een korte beschrijving van uw uitvinding. We zijn op zoek naar uitvindingen die slechts een duwtje in de rug nodig hebben, we streven naar een TRL van niveau 4 tot 9.

STUUR ONS INFORMATIE We verwachten van onze deelnemers dat ze zoveel mogelijk informatie verzenden. De jury selecteert vervolgens de drie beste kandidaten. Deze drie finalisten krijgen de kans om tijdens de conferentie te pitchen voor een publiek van industriële leiders. Bovendien zullen we een korte film maken van je uitvinding om je pitch te ondersteunen en stemmen op sociale media te brengen.

Stuur je mail naar: info@industrieperspectief.nl

STABIELE PEROVSKIET-ZONNECELLEN STAPJE DICHTERBIJ Een studie onder leiding van de KU Leuven legt voor het eerst uit hoe perovskieten – kunstmatige kristallen die zonlicht omzetten in elektriciteit – kunnen worden gestabiliseerd. De stabilisatie maakt de kristallen zwart, waardoor ze zonlicht absorberen.

Deze bevinding is een stapje dichter bij eenvoudig te produceren, zeer efficiënte perovskiet-zonnecellen.

Perovskieten zijn halfgeleidermaterialen met veel toepassingen. Ze vangen zonne-energie op en zetten deze efficiënt om in elektriciteit. Het enige probleem: de meest veelbelovende soort perovskieten, cesiumloodtriiodide (CsPbI3), is onstabiel bij kamertemperatuur.

‘Silicium is een zeer sterk, star

kristal. Als je erop drukt, verandert de vorm niet’, zegt Dr. Julian Steele van het Centrum voor Membraanscheidingen, Adsorptie, Katalyse en Spectroscopie voor Duurzame Oplossingen aan de KU Leuven. ‘Perovskieten zijn zachter en meer kneedbaar. We kunnen ze onder verschillende laboratoriumomstandigheden stabiliseren, maar bij kamertemperatuur willen de zwarte perovskietatomen zichzelf herschikken, waardoor hun structuur verandert en de kristallen geel worden.’

Samen met een internationaal team van wetenschappers ontdekte Steele dat de kristallen de gewenste zwarte toestand aannemen door een dunne laag van perovskieten aan een glas-

plaat te hechten. De wetenschapper verhitten de perovskieten tot 330 graden Celsius, waardoor deze uitzetten en zich aan het glas hechten.

Na de verwarming koelen de onderzoekers de perovskieten onmiddellijk af tot kamertemperatuur. Dit proces fixeert de atomen in de kristallen, wat hun beweging beperkt en de zwarte kleur behoudt.

UTILITIES 13 nr. 5 - september 2019

Partners Utilities Platform

Expertpanel Utilities Platform Ad van Wijk Professor Sustainable Energy TU Delft

AndrĂŠ Jurjus Directeur Netbeheer Nederland

Rob Kreiter Directeur TKI Energie en Industrie

Leden Utilities Platform

Cyril van Widdershoven Expert in energie-(geo)politiek, -investeringen en -zekerheid

Han Slootweg Directeur asset management Enexis en hoogleraar smart grids aan de TU Eindhoven

Martijn de Graaf Senior Business Development Manager VoltaChem/TNO

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Utilities Platform? Kijk op www.utilities.nl of neem contact op met David van Baarle: david@industrieperspectief.nl - 06 514 99 670

Teus van Eck

Wat betekent het klimaatakkoord voor de industrie?

Teus van Eck Energie en Milieu

Marcel Galjee

Tijdens de beurs Industrial Heat & Power verzorgt onder meer de VIB, het Stoomplatform en de FedEC een interessant kennisprogramma. Hieronder een aantal reacties op de vraag wat het klimaatakkoord voor hun branche betekent.

Director Energy AkzoNobel

‘Bedrijven lijken wel eens te vergeten dat de operationele kosten (opex) van een stoominstallatie de investeringen (capex) doorgaans ruim overtreffen.

Ze betalen jaarlijks miljoenen euro’s voor het gas dat ze in de installaties verstoken, terwijl ze beknibbelen op de installatie zelf.’

Kees de Greef, secretaris Stoomplatform

Sophie Dingenen Corporate & Projectspartner Bird & Bird

‘Om echt slagen te maken in de energietransitie, zullen we integraal naar het energiesysteem moeten kijken. Dat betekent dat we de energiestromen van de industrie moeten koppelen aan die van de energiebranche, de gebouwde omgeving en de transportsector. Dit komt vooral tot uiting in de Regionale Energie Strategie (RES), waar dertig regio’s zich buigen over dit soort branche overschrijdende samenwerking. Dat maakt het een stuk ingewikkelder, maar daar zijn tegen redelijk lage kosten grote slagen te

Frank Tielens CEO HeatMatrix Group Winnaar Industrial Energy

maken.

René de Schutter, FedEC

Enlightenmentz 2017

‘Het isoleren van installaties en leidingen heeft natuurlijk geen zin als bedrijven de bespaarde warmte aan het einde moeten wegkoelen. De warmtepotentie van de industrie is zeer groot, maar dan moet die warmte wel bij de gebruikers komen. Hier zou de centrale overheid een grotere rol moeten

Hans vd Spek

spelen, als regisseur van de energietransitie.

Programmadirecteur

Hans Koole, VIB

CleanTech FME

‘De grootste uitdaging voor Nederland is het inrichten van de energieketen.

In die keten is aardgas nog steeds een relatief schone brandstof. Zeker als we ook de restwarmte optimaal benutten.’

Natasha Leijser, Eco Steam & Heating

Fokko Mulder Professor faculteit Technische Natuurwetenschappen TU Delft Winnaar Industrial Energy Enlightenmentz 2018

WATERSTOF

Waterstof breekt door Hoewel al langer wordt gesproken over waterstof als alternatief voor fossiele brandstoffen, was het aantal concrete projecten nog zeer beperkt. Inmiddels nam Gasunie met het HyStock project een eerste stap met groen waterstof. De blauwe waterstofplannen van H-Vision zijn dan misschien nog niet uitgevoerd, maar de volumes die het consortium wil produceren, overtreffen de groene waterstofprojecten. Zal waterstof nu dan echt doorbreken als transitiebrandstof?

16 UTILITIES nr. 5 - september 2019

H

oewel groene waterstof in veel

de schoorsteen weg te wassen (post

scenario’s als goede oplossing

combustion).

wordt gezien voor de lange termijn, heeft de industrie haast met de

1920 megawatt In de referentie-

omslag naar CO2-vrij produceren. De

variant die Projectleider van H-vision

waterstofvisie van de Rotterdamse

Jaap Hoogcarspel presenteerde gaat

haven is een tweetrapsraket die de

het consortium uit van een maximale

waterstofeconomie kan versnellen. Als

waterstofvraag van de industrie en elek-

eerste willen de zestien partijen in het

triciteitssector van iets meer dan 3200

H-vision consortium twee grootscha-

megawatt. Om aan die vraag te voldoen

lige blauwe waterstoffabrieken bou-

zouden twee waterstofproductie-units

wen. Dat moet uiteindelijk de weg effe-

van ieder 1460 megawatt nodig zijn.

nen naar groene waterstof. Daarmee

De kosten daarvan schatten de samen-

zouden duurzame alternatieven ont-

stellers van de haalbaarheidsstudie op

staan voor zowel de raffinaderijen van

1,3 miljard euro. Daarnaast zijn nog

Shell en BP als de kolencentrales van

investeringen nodig in infrastructuur,

Uniper en Engie.

aanpassingen aan compressores,

Om de CO-uitstoot in 2030 terug te

waterstofturibines en ovens. Met die

dringen met 49 procent ten opzichte

kosten meegerekend, komt de totale

van 1990 moet de industrie alle emis-

investering op ongeveer twee miljard

sieloze technieken inzetten. Het

euro. Afgezet tegen de CO2-reductie

voorstel Klimaatakkoord dat minister

van 2,2 megaton per jaar in 2026 en

Erik Wiebes van Economische Zaken

zelfs 4,3 megaton in 2031 valt die

en Klimaat onlangs presenteerde

investering nog best mee. Daar komen

gaf daarom ruimte voor waterstof en

nog de operationele kosten bij, maar de

CO2 capture and storage (CCS). Twee

geschatte CO2-vermijdingskosten van

voorwaarden die cruciaal zijn voor het

86 tot 146 euro per ton zijn lager dan

slagen van het plan van H-vision voor

vele andere scenario’s. Dat is dan ook

blauwe waterstof.

de CO2-beprijzing die extra nodig is, dus nog bovenop de ETS-prijs, om het

Autothermische reforming

project rendabel te maken.

De haalbaarheidsstudie die H-Vision begin juli presenteerde, vloeide voort

Ketenintegratie Voorwaarde voor

uit onderzoek dat TNO eerder uit-

het succes van de vervanger van aard-

voerde naar blauwe waterstof. TNO

gas, is een verdergaande ketenintegratie.

constateerde dat het via autother-

Productie, transport, opslag en benut-

mische reforming (ATR) technisch

ting van het gas zijn allemaal onderdeel

mogelijk was waterstof te maken uit

van de waterstofketen. Vandaar dat

aardgas. Hoewel de kwaliteit van de

Havenbedrijf Rotterdam en onderne-

uit dit proces gevormde waterstof niet

mersvereniging Deltalinqs de hand-

voldoende is voor gebruik in brandstof-

schoen oppakten en typische water-

cellen, kan het gas wel hogetempera-

stofproducenten als Linde en Air liquide

tuurwarmte opwekken.

koppelden aan potentiële gebruikers

Ook chemische processen zijn wat

in de raffinage, Shell en BP, en de ener-

vergevingsgezinder voor waterstof-

gieopwekking: Engie en Uniper. Vopak,

kwaliteit. Het gas uit het ATR-proces

dat al een LNG terminal met Gasunie

bestaat nog altijd voor negentig pro-

exploiteert kon natuurlijk niet ontbreken

cent uit waterstof en tien procent uit

net als OCI Nitrogen dat al een ammoni-

andere gassen. Bovendien blijft er een

akterminal in Rotterdam bedrijft. Zelfs de

zeer zuivere CO2-stroom over, die kan

opslag van de kooldioxide is verzekerd

worden opgeslagen of wellicht benut

met Taqa, dat een offshore uitgeprodu-

als grondstof.

ceerd gasveld beschikbaar kan stellen.

Eerdere onderzoeken hadden al aan-

Iets wat het Noorse Equinor, voorheen

getoond dat het economischer is om

bekend als Statoil, al doet in het Noorse

eerst CO2 af te vangen en waterstof

Sleipner veld.

te verbranden (pre combustion) dan

De eindgebruikers zijn twee kolen-

methaan te verbranden en de CO2 aan

centrales, twee raffinaderijen en één

UTILITIES 17 nr. 5 - september 2019

moeten worden geleverd. Men verwacht in 2021 de investeringsbeslissing te kunnen maken, waarna de uitvoering nog eens vijf jaar zal duren. De CO2-redacuctiepotentie is te groot om het niet te onderzoeken. De grootste uitdaging zal de politieke wil zijn om echt CO2-neutraal te produceren.

HyStock Gasunie gebruikte de afgelopen twee jaar om de ambities tastbaar te maken en in ieder geval een werkende installatie neer te zetten op het terrein van de gasopslag Zuidwending.

Koning Willem-Alexander opende de installatie door er symbolisch water in te gieten. Het is de start van verder onderzoek naar de inzet van waterstof in een emissieloos energiesysteem. Opslag, al warmtekrachtcentrale. De kolencentra-

grondse opslagfaciliteit in een zout

is het maar voor enkele uren of dagen,

les van Uniper en Engie onderzoeken

aquiver. Voorwaarde is wel dat de CO2

is daarin cruciaal.

de mogelijkheden voor een switch naar

vloeibaar de grond in gaat, wat extra

biomassa. Waterstof zou hierbij dienst

investeringen vraagt voor liquefactie.

kunnen doen als flexibele peakshaver

Electrolyser Managing director van EnergyStock Henk Abbing excu-

als de energievraag de productie van

Onzekerheden Hoewel de

seert zich eerst voor de radiostilte

de centrales overtreft. De raffinaderijen

samenstellers van de haalbaarheids-

rondom HyStock de afgelopen twee

van BP en Shell verstoken behoorlijk

studie zeer zorgvuldig te werk zijn

jaar: ‘We moesten ons even concentre-

wat aardgas in hun fornuizen voor het

gegaan, blijven er toch nog behoorlijk

ren op het bouwen van de installatie.

koken van aardolie. Vervanging van

wat onzekerheden staan. Een deel

Maar nu we deze succesvol hebben

methaan door waterstof zou de emis-

van het succes is afhankelijk van de

opgeleverd beginnen de echte testen:

sie van de raffinaderijen aanzienlijk

koers die de Rijksoverheid gaat varen

de opslag ervan in de zoutcavernes.’

kunnen terugdringen. De raffinaderijen

en het bijbehorende ondersteunend

Het Duitse ITM Power leverde de

stellen zelfs een deel van hun eigen

beleid. Ook de ontwikkelingen binnen

één megawatt PEM electrolyser, een

productiegas beschikbaar voor pre

de Emission Trade scheme (ETS) en de

techniek die al rendabel is en in de

combustion CO2-afvang.

gas- en elektriciteitsprijzen kunnen de

toekomst nog wel eens hogere ren-

businesscase zowel positief als nega-

dementen zou kunnen opleveren. Het

Porthos Ook niet onbelangrijk bij

tief beïnvloeden. Het feit dat minister

gas dat de zonnepanelen, gebouwd

de haalbaarheid van het project is de

Wiebes van EZK een maximumbedrag

door Engie, produceren, wordt nu nog

voortgang van het Porthos-project.

voor CCS voorstelt in het ontwerp

gecomprimeerd en opgeslagen in een

In de kostenberekening laat men de

Klimaatakkoord, is bijvoorbeeld ongun-

door het eveneens Duitse Wystrach

CO2-infrastructuur namelijk buiten

stig voor de businesscase. De extra

geleverde veertig voets trailer. Die

beschouwing. Voorganger van Porthos,

belasting op CO2 kan juist weer gun-

trailer kan achthonderd kilo waterstof

de Rotterdamse Opslag en Afvang

stig uitpakken. En dan is het natuurlijk

vervoeren naar afnemers in de mobili-

Demo (ROAD), werd in 2017 afgebla-

ook nog de vraag of de overheid bereid

teitssector of industrie.

zen door Engie en Uniper. Havenbedrijf

is te investeren in de infrastructuur

Rotterdam, EBN en Gasunie namen ver-

voor CO2- en waterstoftransport.

Zoutcaverne De trailer is een tus-

volgens de regie over van de bedrijven

Het consortium vraagt bovendien een

senoplossing voor de echte uitdaging

en startte door met Porthos. Plan is om

aantal garanties van de overheid om de

van HyStock: de opslag van waterstof

rond 2023 de eerste CO2 af te vangen

investeringsrisico’s zoveel mogelijk te

in de zoutcavernes van Zuidwending.

en op te slaan in het gasveld van Taqa

beperken. Er bestaan daarvoor al goede

De klanten van Gasunie gebruiken de

op de Noordzee.

instrumenten, maar dat vraagt wel om

zoutcavernes als peakshaver. Het gas

Overigens brachten de onderzoekers

risicobereidheid van de overheid.

kan zeer snel in de cavernes worden

ook alternatieven voor ondergrondse

gebracht om na een aantal uren weer

opslag in. Het is ook mogelijk de kooldi-

Tijdspad

oxide te verzamelen en via schepen naar

consortium zichzelf stelt is dan ook

nen te weinig elektriciteit produceren.

het Verenigd Koninkrijk of Noorwegen.

behoorlijk uitdagend. Als alles meezit

Die rol kan waterstof ook vervullen.

Dat laatste land heeft al een onder-

zou in 2026 het eerste waterstofgas

Sterker nog, door overtollige wind-

18 UTILITIES

nr. 5 - september 2019

Het tijdspad dat het

te worden ingezet, als duurzame bron-

HyStock pilotproject Zonnepanelen

stroom om te zetten in waterstof, wordt de businesscase voor windenergie een stuk gunstiger. De overheid sorteert dan ook al voor op de aanbe-

Elektrolyse: water scheiden in waterstof en zuurstof

elektriciteit

Elektrolyse

Compressie Opslag

water H2

zuurstof

waterstof

Water

2H2O -> 2H2 + O2

Bijmenging in gasnet

Levering aan industrie, transport etc.

steding van nieuwe windconsessies mét enige vorm van opslag. Zeker als waterstof onderdeel wordt van de

Aardgasbuffer Zuidwending

energieketen binnen de industrie, maar ook de transportsector en gebouwde omgeving, heeft deze vorm van opslag

Installatie voor het innemen en uitzenden van aardgas

goede kaarten in handen.

Testen Abbing: ‘We maken binnenkort één caverne vrij voor testen met waterstofopslag. Hoewel het in feite niet veel anders zou moeten zijn dan gasopslag, heb je wel andere compressoren, afsluiters, casings, leidingen en 1 km

veiligheidskleppen nodig. Omdat daar nog niet veel ervaring mee is, moeten we de afzonderlijke onderdelen, maar ook de systemen valideren en beproe-

Gasopslag in holtes in de zoutlaag (cavernes) van circa 70 x 300 m

ven. We werken hierbij nauw samen met Staatstoezicht op de Mijnen (SodM). Zo kan de toezichthouder ook ervaring opdoen met waterstof en de veiligheid in de keten bewaken.

We voeren de drukken langzaam op, kijken wat het effect van het gas is

caverne in gebruik gaan nemen. Deze

zou willen, zou de eerste put al in

in de verschillende niveaus van de

caverne is in principe al gereed, maar

2021 in productie kunnen worden

caverne en zullen alle mogelijke vei-

zal dan nog wel moeten worden inge-

genomen. De investeringsbeslissing

ligheidstesten uitvoeren. Als dit goed

richt. Maar zover zijn we nu nog niet.’

hiervoor zou Gasunie volgend jaar

uitpakt, kunnen we ook een tweede

Als alles verloopt zoals Abbing graag

kunnen nemen.

•

UTILITIES 19 nr. 5 - september 2019

POWER-TO-X

Elektrificatie zet mondjesmaat door Bijna iedere energiebron levert elektriciteit of is er in om te zetten. Toch heeft elektriciteit ĂŠĂŠn nadeel: het is erg lastig op te slaan. Wetenschappers zijn dan ook naarstig op zoek naar goedkope opslagmogelijkheden of een bredere inzet van elektriciteit. Power-to-x technologie is het verzamelbegrip geworden voor de productie van groene waterstof, ammoniak of bijvoorbeeld warmte. Het aantal projecten is nog niet groot, maar interessant genoeg om te melden.

20 UTILITIES nr. 5 - september 2019

Power-to-gas Om maar meteen met de deur in huist te vallen: tot nog toe lijkt de conversie van elektriciteit naar waterstof nog het meest succesvol. In zowel de Eemshaven als in Rotterdam bestaan serieuze plannen voor elektrolysers met capaciteiten van een paar megawatt tot zelfs één gigawatt. Die laatste is wel heel ambitieus gezien het feit dat de eerste elektrolyser, van HyStore, die net in gebruik is genomen een capaciteit heeft van één megawatt. Inmiddels mengt ook Shell zich in de waterstofwedloop. De Duitse Rheinland-raffinaderij zal in de loop van 2020 proefdraaien met de vooralsnog

druk. Met relatief weinig elektrische

chemie. Helemaal als het broeikasgas

grootste elektrolysefabriek ter wereld

energie wint DOW op deze manier een

kooldioxide kan worden gebruikt als

met een piekvermogen van tien mega-

grote hoeveelheid warmte terug.

grondstof. TNO Voltachem onderzoekt

watt.

Inmiddels buigt ook Siemens Gamesa

de mogelijkheden van elektrochemi-

Die valt dan weer in het niet bij de instal-

zich over de uitdaging van power-to-

sche conversie van CO2 of de inzet van

latie die Gasunie en TenneT samen

heat. Het Duitse technologiebedrijf

groene waterstof in thermo-katalytische

met ThyssenKrupp in Duitsland willen

gebruikt de elektriciteit echter niet

processen. De economische haalbaar-

bouwen. Men denkt in delen een instal-

direct, maar slaat het op in de vorm van

heid van deze processen is met name

latie van honderd megawatt te kunnen

warmte. Het elektrisch thermisch ener-

afhankelijk van de hoeveelheid elek-

bouwen die in 2022 klaar zou zijn.

gieopslagsysteem (ETES) bevat onge-

triciteit die nodig is om de conversie

Nouryon meldde vergelijkbare plannen

veer duizend ton vulkanisch gesteente.

in gang te zetten. CO2 omzetten in

op het terrein van Tata Steel. En RWE

Elektrische energie voedt de batterij

methaan is in die context veel te duur

en Innogy zouden de elektriciteit die bij

die de energie via een weerstandsver-

omdat het relatief veel energie kost,

windpark Westereems wordt opgewekt

warmer en een ventilator omzet in hete

terwijl aardgas nu eenmaal spotgoed-

kunnen omzetten in een elektrolyser

lucht. Die lucht verwarmt het gesteente

koop is. Andere basischemicaliën zoals

met een capaciteit van eveneens hon-

tot een temperatuur van 750 graden

koolmonoxide, mierenzuur en oxaalzuur

derd megawatt.

Celsius. Wanneer de elektriciteitsvraag

laten wat dat betreft een gunstiger

stijgt, gebruikt ETES een stoomturbine

beeld zien.

Power-to-heat In de omzet-

voor de (her)elektrificatie van de opge-

TNO ontwikkelde zelfs nog efficiëntere

ting van elektriciteit naar warmte zijn

slagen energie. De ETES-proefinstallatie

elektrochemische processen door

ook concrete stappen gezet. DOW

kan een week lang tot 130 megawatt-

zowel de kathode als de anode van

Terneuzen kondigde al eerder aan proe-

uur aan thermische energie opslaan.

een elektrolyser te benutten. Zo is het

ven te gaan doen met stoomrecom-

Bovendien blijft de opslagcapaciteit van

de onderzoekers al gelukt om kooldi-

pressie. Inmiddels is de installatie zou

het systeem constant gedurende de

oxide naar koolmonoxide te reduceren

goed als af. De energiezuinige techniek

laadcycli.

aan de kathodezijde, terwijl de anode

waardeert laagwaardige stoom van drie

Siemens Gamesa test eerst de toege-

propyleenglycol omzet in melkzuur.

bar op naar een druk die bruikbaar is

voegde waarde van de batterij in het

De beschikbare duurzame elektriciteit

in de processen van DOW. Momenteel

energiesysteem. Ook zullen de nodige

wordt op deze manier twee keer zo effi-

blaast DOW deze lage druk stoom af

testen worden uitgevoerd op de fysieke

ciënt ingezet.

of condenseert het om het water her

warmteopslag. Mocht dit succesvol

Nog interessanter is dat hetzelfde

te gebruiken. De verdampingswarmte

blijken, dan wil het bedrijf haar opslag-

principe kan worden toegepast bij de

gaat in beide gevallen verloren.

technologie in commerciële projecten

productie van chloor. Bedrijven als

BlueTerra Energy Experts onderzocht

gebruiken. Daarvoor moet het de

Nouryon gebruiken al jaren elektro-

de mogelijkheid om deze stoom op

opslagcapaciteit wel opschalen. Het

lysers voor het omzetten van zout in

te waarderen via stoomrecompressie.

doel is om in de nabije toekomst ener-

chloor. Dit proces vindt aan de anode

Hierbij verhoogt meertraps centrifu-

gie op te slaan in de range van enkele

plaats terwijl de kathode onbenut

gaalcompressie damp van een lage

gigawatts.

blijft. Ook hier zou men aan de anodekant kooldioxide kunnen reduceren

druk tot een bruikbaar drukniveau. De stoomrecompressor is een elektrisch

Power-to-chemicals Een andere

tot koolmonoxide. Daarmee zouden

aangedreven open warmtepomp die

interessante toepassing van duurzame

beide producten een stuk goedkoper

lagedrukstoom opnieuw comprimeert

elektriciteit is de elektrochemische

worden en krijgt overtollige elektrici-

tot oververhitte stoom van een hogere

productie van grondstoffen voor de

teit meer waarde.

•

UTILITIES 21 nr. 5 - september 2019

Uitgelicht project

Evides opent tweede demiwaterfabriek De tweede demiwaterfabriek van Evides Industriewater (DWP2) is officieel geopend. De fabriek levert per uur achthonderd kuub demiwater aan 26 bedrijven in het Rotterdamse Havengebied. De tweede fabriek vergroot het totale volume demiwater dat Evides Industriewater kan leveren tot 2.200 kuub per uur. Het bedrijf vergroot bovendien de leveringszekerheid voor zijn industriĂŤle klanten met een redundant demiwatersysteem.

22 UTILITIES

nr. 5 - septermber 2019

Hoewel de fabriek al een tijdje levert, wilde Evides Industriewater extra aandacht schenken aan het voor de industriewaterwereld prestigieuze project. De eerste demiwaterplant (DWPI) mag dan een groter volume demiwater produceren: DWP2 heeft een wat vriendelijkere milieufootprint.

Met name de slibdroogbedden besparen veel energie omdat slib op natuurlijke wijze ontwatert. De natuurlijke manier van drogen vraagt wel behoorlijk wat ruimte. DWPI staat op de site van chemiebedrijf Huntsman, waar minder ruimte beschikbaar is. Daar koos men dan ook voor mechanische slibontwatering.

Modificaties Het zuiveringsproces van DWP2 zelf lijkt in grote lijnen op die van DWPI. Evides koos er wel bewust voor om modificaties van DWPI mee te nemen in het ontwerp van de tweede installatie. Na dissolved air flotation and filtration, vijf units van elk 220 kubieke meter, volgen vier ontharders met sterkzure kationhars. Het ontharde water gaat naar de reverse osmosis dat de zouten verwijdert. Als laatste volgt nog een polish stap met een mixed-bed-ionenwisselaar. Na deze behandeling kan het water naar de vier buffertanks worden getransporteerd.

De reverse osmosis stap is nodig om de wisselende zoutconcentraties in het voedingswater het hoofd te kunnen bieden.

Evides Industriewater gebruikt Brielse Meerwater, wat afhankelijk van de wateraanvoer wisselende zoutconcentraties kent.

De locatiekeuze aan de Dolfijnweg op de Maasvlakte is met name ingegeven door de strategische ligging ten opzichte van ruwwater en de demiwaterleiding. De installatie ligt niet ver van het Brielse meer. De capaciteit van de twee demiwaterfabrieken is voorlopig voldoende, maar als de uitbreidingsplannen van een aantal Rotterdamse bedrijven doorgaan, sluit de waterspecialist niet uit dat er een derde fabriek bijkomt.

KOPIE De demiwaterfabriek Maasvlakte is qua technologie nagenoeg een kopie van de succesvolle eerste DWP, die te vinden is op het terrein van Huntsman in Rotterdam. Met een capaciteit van ongeveer achthonderd per uur bedient DWP Maasvlakte diverse industriĂŤle klanten. Betrouwbaarheid, duurzaamheid en (kosten)efficiency staan ook bij deze nieuwe demiwaterfabriek centraal. Samen voorzien de fabrieken de Botlek, Europoort en Maasvlakte 1 en 2 van proceswater.

Evides was zelf verantwoordelijk voor de projectplanning en het projectmanagement van de bouw van de fabriek. Waterspecialist Logisticon leverde de vier racks met reverse osmosis (RO) hogedrukbuizen. RWB verzorgde de engineering van de demiwaterplant en was verantwoordelijk voor de bouw van de werktuigbouwkundige installatie.

UTILITIES 23 nr. 5 - september 2019

Projecten Wind en zon Opdrachtgever: Blauwwind

De financiering van de Borssele III/IV windparken luidt de start in van de

Waar: Borssele III en IV, Noordzee

bouw van 77 V164 9,5 megawatt windturbines van Vestas.

Afronding:

2021

Capaciteit:

731,5 MW

Waar: Hollandse Kust Noord

Naast het windpark kavel V Hollandse Kust (noord) wordt de procedure

Afronding: 2023

voor kavels VI en VII Hollandse Kust (west) voorbereid. Ook de procedu-

Capaciteit:

res voor de netverbindingen, net op zee Hollandse Kust (noord en west

700 MW

Alpha) en net op zee Hollandse Kust (west Beta) worden voorbereid.

Opdrachtgever: Ørsted

Dong Energy 94 windturbines op kavels I en II van het windenergiegebied

Waar:

Borssele I en II, Noordzee

Borssele.

Capaciteit:

752 MW

Afronding:

eind 2020

Opdrachtgever: Windunie

Windpark Zeewolde vervangt 220 windturbines voor 93 grotere, moder-

Waar:

Zeewolde

nere turbines.

Capaciteit:

320 MW

Opdrachtgever: REScoop Limburg

De gemeenteraden van Leudal en Nederweert hebben onlangs de vergun-

Waar:

Leudal

ningaanvragen van de windparken De Kookepan, Heibloem en Ospeldijk

Vermogen:

24 MW

goedgekeurd.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: Vattenfall

Vattenfall bouwt in Nederland haar grootste hybride energiepark van

Waar:

Haringvliet

Europa bestaande uit zonnepanelen, windturbines en batterijen.

Investering:

35 miljoen euro

Capaciteit: 22 MW wind 38 MW zon, 12 MWh opslag Afronding:

september 2020

Water Opdrachtgever: Evides Industriewater

De Botlek krijgt een centrale afvalwaterzuivering. Huntsman, Emerald

Start:

2019

Kalama Chemical en Kemira hebben een intentieverklaring voor het

Waar:

Botlek

project getekend. Evides Industriewater is projectontwikkelaar en

Capaciteit: 140.000 vervuilingseenheden

bedrijfsvoerder van de afvalwaterzuivering.

Stoom en warmte Opdrachtgever: Shell Waar:

Rotterdam

Shell heeft een vergunning aangevraagd voor het ontwikkelen van aardwarmte in de regio Rotterdam. Als de vergunning aan Shell wordt verleend, zal het bedrijf het aardwarmtepotentieel in de Rotterdamse regio in kaart brengen. Dit kan dan eind 2020 leiden tot een eerste proefboring, en mogelijk meerdere boringen in de jaren daarna.

Opdrachtgever: LyondellBasell en Covestro

LyondellBasell en Covestro bouwen een nieuwe ‘bio plant’ en verbran-

Waar:

Maasvlakte

dingsinstallatie op de locatie op de Maasvlakte, waarin het productieafval

Investering:

150 miljoen euro

wordt behandeld en omgezet in stoom. De stoom wordt gebruikt als een

Afronding:

2020

energiebron in de bestaande productiefaciliteit op de locatie.

24 UTILITIES

nr. 5 - septermber 2019

Projecten Opdrachtgever: Ecluse

Ecluse gaat de energievoorziening op basis van aardgas van meerdere

Waar:

chemiebedrijven in Antwerpen vervangen door een warmtenet van

Antwerpen

ongeveer vijf kilometer lengte.

Opdrachtgever: o.a. Shell

Shell, Warmtebedrijf Rotterdam en Havenbedrijf Rotterdam gaan rest-

Waar:

Rotterdam

warmte, die vrijkomt bij de raffinaderij van Shell Pernis, leveren aan de

Investering:

16 miljoen euro

regio Rotterdam.

Capaciteit: warmte voor 16.000 huishoudens

Gas Opdrachtgever: SkyNRG

SkyNRG, KLM, SHV en Schiphol hebben plannen om Europa’s eerste

Waar:

productiefaciliteit voor duurzame vliegtuigbrandstof te bouwen in Delfzijl.

Delfzijl

Capaciteit: 20-60 MW (9000 ton waterstof)

Om aan voldoende waterstof te komen, bestuderen Nouryon en Gasunie een uitbreiding van een geplande groene waterstofeenheid.

Opdrachtgever: Shell

De Rheinland-raffinaderij van Shell heeft een Europese primeur. Op deze

Waar:

Wesseling (Duitsland)

Duitse raffinaderij is de bouw gestart van de grootste elektrolysefabriek ter

Investering:

20 miljoen euro

wereld. De installatie gaat met groene stroom waterstof maken voor eigen

Afronding:

2020

gebruik en mogelijk ook voor klanten buiten de raffinaderij.

Opdrachtgever: Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam Waar:

Tata Steel IJmuiden

Capaciteit:

100 MW

Nouryon, Tata Steel en Port of Amsterdam willen samen een groene waterstoffabriek bouwen op het terrein van Tata in IJmuiden.

Opdrachtgever: SterCore

Stercore zet mestoverschotten om in hoogwaardige meststoffen én groen

Waar:

Emmtec, Emmen

gas en kan op die manier jaarlijks twintig miljoen kuub groen gas produ-

Capaciteit:

20 miljoen kuub groen gas

ceren.

Opdrachtgever: SCW Systems, Gasunie

De technische startup SCW Systems ontwikkelde een manier om bio-

Waar:

Investa Alkmaar

massa in superkritisch water om te zetten in groen gas, dat direct in het

Capaciteit:

13,5 miljoen kuub groen gas

hogedrukleidingnet van Gasunie kan worden geïnjecteerd.

Opdrachtgever: Gasunie Transport Services

GTS breidt de stikstofinstallatie in Zuidbroek uit. Het project omvat ook

Waar: Zuidbroek

een mengstation inclusief vier kilometer nieuwe leiding, en aansluitleidin-

Afronding:

2022

gen op bestaande gasleidingen en een stikstofleiding die is verbonden

Investering:

500 miljoen

met de stikstofcaverne in Heiligerlee.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: Noord-Nederlandse bedrijven

Bedrijven en overheden in Noord-Nederland willen de komende 12 jaar

Waar:

Noord-Nederland

2,8 miljard euro investeren in emissievrije waterstof. Het Integraal water-

Investering:

2,8 miljard

stofplan Noord-Nederland behelst een portefeuille van ruim dertig projec-

Afronding:

2031

ten om productie, gebruik en transport van waterstof op te schalen.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: Oiltanking Antwerp Gas

Oiltanking Antwerp Gas Terminal heeft het EPC-contract voor de bouw

Terminal

van een grote, gekoelde opslagtank in Antwerpen toegekend aan een

Capaciteit:

145.000 kuub

consortium van Engicon (Geldof) en BAM Contractors.

Afronding:

Eind 2021

UTILITIES 25 nr. 5 - september 2019

Projecten Opdrachtgever: NAM

Op de NAM-locatie van de voormalige gaszuiveringsinstallatie (GZI) in Em-

Waar:

men komt mogelijk een groene waterstoffabriek. Eigenaar NAM gaat met

Emmtec, Emmen

verschillende partners deze optie nader onderzoeken.

Elektriciteit Opdrachtgever: TenneT

Tennet wil de bestaande hoogspanningsverbinding tussen Diemen en

Waar:

Lelystad verbeteren. De bestaande hoogspanningsmasten worden

Diemen-Lelystad

versterkt, de geleiders (draden) worden vervangen en geschikt gemaakt voor een hogere transportcapaciteit.

Opdrachtgever: NeuConnect

NeuConnect is een voorgestelde onderzeese hoogspanningsverbinding

Waar: tussen Isle of Grain en

op basis van gelijkstroom tussen de elektriciteitsnetwerken van Groot-

Fedderwarden Investering:

1,6 miljard euro

Afronding:

2023

Brittannië en Duitsland.

Opdrachtgever: Liander

Huisman Etech Experts bouwt het duurzaamste schakelstation van Neder-

Waar:

Groenlo

land voor Liander.

Contractor:

Etech Experts

Afronding:

Eind 2019

Opdrachtgever: TenneT en Energinet.dk

De Cobracable kabelverbinding met een capaciteit van circa 700 MW is

Waar: Eemshaven, Endrup

ongeveer 325 kilometer lang en loopt vanaf Eemshaven (Nederland) via

Contractor:

Siemens

Duitsland naar Endrup (Denemarken). Twee converterstations op land,

Afronding:

2019

een in Nederland en een in Denemarken, zijn nodig om de kabel aan te

Vermogen:

700 megawatt

sluiten op de bestaande netten.

• NIEUW PROJECT •

Opdrachtgever: Enexis

Enexis Netbeheer investeert 250 miljoen euro extra in haar energienet. De

Waar: Noordoost en zuidoost

netbeheerder verwacht de komende jaren flinke hoeveelheden duurzame

Investering:

Nederland

energie uit zon en wind aan te sluiten op haar netwerk. Tot 2021 gaat het

250 miljoen euro

om bijna 2200 megawatt. In de jaren daarna verwacht de DSO nog eens

Afronding: 2021-2030

ruim 3300 megawatt aan te kunnen sluiten.

Opdrachtgever: TenneT

TenneT laat het modulaire hoogspanningsstation van de toekomst bouwen

Waar:

Hengelo en Nederweert

door Croonwolter&dros. Deze zal als basis dienen voor een tien jaar durend

Start:

medio 2022

vervangingsprogramma van circa 150 stuks 110kV en 150kV stations.

• NIEUW PROJECT •

• NIEUW PROJECT • Opdrachtgever: Liander

Netbeheerder Liander sloot een langjarig contract met Heijmans, ENGIE

Waar:

Drie regio’s van Liander

en Van den Heuvel voor vervangings- en uitbreidingswerkzaamheden aan

Investering:

140 miljoen euro

circa 4.500 middenspanningsruimtes.

Afronding:

2029

Biomassa Opdrachtgever: Sparkling Biomass

Sparkling Biomass bouwt een vijftien megawatt thermisch bio-wkk. De

Waar:

Innofase, Duiven

stoom wordt direct geleverd aan een aardappelverwerker die er zijn

Afronding:

2020

drooginstallaties mee voedt.

Capaciteit:

12.500 MWh elektriciteit en 87.600 MWh warmte

26 UTILITIES

nr. 5 - septermber 2019

Agenda Pumps & Valves 2-3 oktober

Pumps en Valves is een beurs en conferentie voor experts in het bewerken, behandelen

Rotterdam Ahoy

en transporteren van vloeistoffen. Meer dan 250 standhouders tonen oplossingen voor

www.easyfairs.com

het verwerken van zowel vloeistoffen als gassen.

Industrial Heat & Power 8-10 oktober Brabanthallen, Den Bosch www.vakbeursenergie.nl

De Vakbeurs Energie is uitgegroeid tot een onmisbaar platform voor iedereen die serieus met duurzame energieopwekking en energiebesparing bezig is. Dit platform bestaat uit ruim 350 exposanten en partners en honderden inhoudelijke sessies. Uniek daarbij is de verbinding die wordt gelegd tussen de belangrijkste betrokken sectoren; gebouwde omgeving, industrie -door de combinatie met Industrial Heat & Power - en - door de combinatie met de vakbeurs Ecomobiel - mobiliteit.

Eemsdeltavisie 2019: Natural Steps 16 oktober

Met de industrie-agenda voor de Eemsdelta en de uitkomsten van de Industrietafel

Evenementenhal Delfzijl

Noord-Nederland zijn stevige doelstellingen geformuleerd. Er is gekozen voor een pur-

www.eemsdeltavisie.nl

pose driven aanpak waarbij niet op voorhand voor een enkele oplossingsrichting wordt gekozen. Maar wat betekenen deze ambities voor de korte en middellange termijn?

Welke stappen kunnen ons dichter bij ons uiteindelijke doel brengen. En hoe kunnen we leren van stappen die we in het verleden hebben gezet?

Aquatech 2019 5-8 november RAI Amsterdam www.aquatechtrade.com

Met meer dan 928 exposanten, een bezoekersaantal van ruim twintigduizend mensen uit 140 landen is de Aquatech een leidend evenement voor de watersector. De beurs en bijbehorend kennisprogramma zal het hele scala aan watertechnologie voorbij laten komen: van drinkwater tot proces en afvalwater. Tegelijk met het vierdaagse evenement vindt ook weer de International Water Week (AIWW) plaats.

Chemvision 19 november Chemelot Campus, Geleen www.chemvision.info

Met een internationaal congres kunnen Nederland, Duitsland en BelgiĂŤ de aandacht vestigen op de gezamenlijke kansen. En vooral ook op de mogelijkheden om samen te werken. De chemische industrie kan immers oplossingen en innovaties aanreiken om de energietransitie vlot te trekken. Sterker nog, ze kan een belangrijke aanjager zijn op weg naar een sterk gereduceerde CO2-uitstoot en een circulaire economie. Daarin kan Noordwest-Europa koploper zijn in de wereld.

Industry & Energy 2019 10 – 11 december Kromhouthal, Amsterdam www.industryandenergy.nl

Dinsdag 10 en woensdag 11 december vindt in Amsterdam de tweedaagse Summit Industry & Energy plaats. Dit internationale congres is een initiatief van onderzoeksinstelling TNO, ondernemersorganisatie FME en journalistiek kennisplatform Industrielinqs.

Het event is gericht op de industrie en energiesector in Nederland, Vlaanderen en Noordrijn-Westfalen. De voertaal tijdens dit congres is Engels. De tweedaagse Summit bestaat uit een dagdeel plenair, interactieve break-outs, side-events en een expositie.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 27 nr. 5 - september 2019

SCHADUWMINISTER VAN WATER

Energietransitie vraagt om samenwerking Om veranderingen in te zetten, moet je de verbinding aangaan. Klinkt misschien een beetje zweverig, maar geldt ook voor de keiharde industriĂŤle werkelijkheid van Nedmag. Bert Jan Bruning legt de verbinding tussen bedrijven onderling, maar ook met de burger, de gemeente en provincie. Dat gaat in Groningen misschien iets gemakkelijker dan in meer industrie-intensieve gebieden. De basis blijft echter ook buiten Groningen overeind staan: je kunt in een wereld in transitie niet meer alleen opereren.

28 UTILITIES nr. 5 - september 2019

N

edmag is eigenlijk een bedrijf met

Belgische familiebedrijf Lhoist kiest

maar je moet ergens beginnen. We

twee gezichten. Er zijn de twee

liever voor langetermijnperspectieven

zijn dan ook zeer blij met het Hystock

dan voor kortetermijnwinsten.’

waterstofproject van Gasuniedochter

mijnbouwlocaties, waar men het zeer

Energystock en zijn een van de eerste

zuivere magnesiumzout op een diepte van tweeduizend meter oplost en

Regionale aanpak De oproep

afnemers van het waterstofgas dat de

oppompt. En er is een productielocatie

van minister Wiebes om als vertegen-

zonnepanelen produceren. Het doel is

die het zout verwerkt tot dead burned

woordiger van de Klimaattafel Noord

niet alleen om CO2-neutraal te produ-

magnesia (DBM), magnesiumhy-

aan te schuiven, gaf het laatste duwtje

ceren, maar ook zo snel mogelijk van

droxide en calciumchloride. De unieke

om de transitie in te zetten naar een

fossiel gas af te gaan. Daarom moeten

geologische omstandigheden zorgen

CO2-emissievrije productie. ‘Samen met

we blijven zoeken naar alternatieve

ervoor dat het zout dat uit Veendam

vertegenwoordigers van Emmtec in

bronnen, of dat nu extra biogas is of

komt een zuiverheid kent van 99 pro-

Emmen en industriecluster Delfzijl kwa-

synthesegas vanuit andere processen.

cent. Iets wat wereldwijd alleen maar

men we erachter hoe versnipperd en

Desnoods kunnen we zo’n fabriek zelf

kan worden nagedaan door uitentreu-

divers het lokale energiebeleid was. Er

of gezamenlijk bedrijven of wellicht

ren te blijven scheiden en zuiveren.

waren al heel wat rapporten geschreven

haken partners aan die dit vanuit hun

Voor beide werelden geldt dat energie

vanuit een helikoptervisie met grootse

expertise beter kunnen. Er zijn allerlei

en water de belangrijkste hulpstoffen

plannen voor verduurzaming van de

scenario’s denkbaar, als het tempo

zijn. Bruning: ‘Tot een paar jaar geleden

regio. Maar waar we vooral behoefte

maar hoog blijft.’

was energie voor ons iets wat bij wijze

aan hebben, zijn projecten waar we

van spreken uit het stopcontact kwam

direct mee aan de slag kunnen.

Verbinding Het feit dat Nedmag

en was water ruim voorhanden. Met de

Het gebied waarin wij produceren is

over een zeer goede infrastructuur

klimmaatdiscussie veranderde de kijk

niet zo heel groot en al heel snel bleken

beschikt, helpt wel mee in het tempo

op ons energieverbruik. We hadden een

de deeloplossingen van de individu-

dat het bedrijf nodig heeft om zijn

strategie bedacht om er de komende

ele bedrijven eenvoudig te koppelen.

duurzaamheidsambities waar te

twintig jaar zeker van te zijn dat we

Misschien dat er hier en daar nog een

maken. ‘We hebben een eigen hoog-

genoeg magnesiumzout zouden heb-

stuk infrastructuur ontbreekt, maar

calorische gasinfrastructuur, wat het

ben, maar hadden dat niet voor energie

ook dat zou kunnen worden opgelost.

bijmengen van waterstof of groengas

en water. Ook die utilities zijn we gaan

Door deze regionale aanpak, maakten

vereenvoudigt. Maar ook alternatieven

benaderen als strategische grondstof-

we een complex probleem ineens

via het spoor, water of de weg zijn

fen. Met welke scenario’s moeten we

behapbaar. Het enige wat nodig was,

mogelijk omdat we over een fijnmazige

rekening houden en hoe kunnen we

was een duidelijke opdracht en bijbe-

logistieke hub beschikken. We vinden

tekorten zoveel mogelijk voorkomen?

horende deadline.’

het onze verplichting om ook anderen

Allemaal vragen waar we ons eerder niet mee bezig hoefden te houden.

Oplossing Terecht of niet: het

hiervan te laten profiteren. De energie-

Moleculen Inmiddels zijn de eerste

transitie gaat ons namelijk allemaal aan

stappen naar CO2-neutrale productie

en dus laten we bedrijven waar moge-

dan ook al gezet. ‘We zijn een behoor-

lijk aanhaken op onze infrastructuur.’

publiek ziet de industrie als grote boosdoener van de klimaatverandering en verwacht maatregelen. De energietransitie is in mijn optiek een maatschappelijk vraagstuk waar alle partijen hun bijdrage zullen moeten leveren. In dat holistische perspectief

Er waren al heel wat rapporten geschreven vanuit een helikoptervisie met grootse plannen voor verduurzaming van de regio. Maar waar we vooral behoefte aan hebben, zijn projecten waar we direct mee aan de slag kunnen.

zou de industrie juist een belangrijke rol kunnen spelen als oplossing van

lijke energieverbruiker en zijn vanwege

De samenwerking zou wat Bruning

het probleem. Dat vraagt echter wel

het temperatuurbereik afhankelijk van

betreft nog wel verder dan alleen tus-

om een heel andere visie op energie-,

moleculen’, zegt Bruning. ‘Toch hebben

sen bedrijven onderling kunnen gaan.

water- en grondstoffengebruik en

we de ambitie gesteld in 2035 onaf-

‘Gemeentes worstelen ook met de ver-

om samenwerking tussen bedrijven,

hankelijk te zijn van fossiele brandstof-

duurzamingsopdracht en zouden meer

burgers en overheden. Wij genie-

fen. Gelukkig zijn er genoeg alternatie-

gebruik moeten maken van de rest-

ten het voordeel dat onze aandeel-

ven voorhanden in de vorm van biogas

warmte van de industrie. Wij halen hier

houders uit de buurt komen en het

of waterstofgas. Inmiddels nemen we

water naar boven met temperaturen van

Rijnlandse model prefereren boven

biogas af van Bio-Energie Veendam,

rond de zestig graden. Zoutcavernes

het Angelsaksiche. De Noordelijke

die koeienmest vergist en opwerkt.

zouden zelfs als warmteopslag kunnen

Ontwikkelings Maatschappij (NOM,

Uiteindelijk kunnen we hiermee nog

worden ingezet. Uiteraard moet een

red.) heeft sowieso baat bij een duur-

maar zo’n tien tot vijftien procent van

gemeente dan wel zelf investeren in de

zame ontwikkeling, maar ook het

ons totale gasverbruik vervangen,

benodigde infrastructuur. Bijkomend

UTILITIES 29 nr. 5 - september 2019

voordeel van een dergelijke integratie

en andere temperatuurgevoelige assets

renbedrijf dat zou doen als het over zijn

is dat de publieke opinie kan kantelen

stuk zouden gaan. Je kunt onze fabriek

belangen gaat.

als burgers meeprofiteren van industri-

niet zomaar even stoppen en de vol-

Uiteindelijk ben ik aangenomen en ben

ële investeringen. Ik denk dan ook dat

gende dag weer doorgaan.

in ieder geval de komende vier jaar

van beide kanten de verbinding moet

Het deed me inzien hoe slecht de indu-

algemeen bestuurslid van Waterschap

worden gezocht. Uiteindelijk gaat het

strie is vertegenwoordigd bij de water-

Hunze en Aa’s. Ook hier hoop ik de

niet om risico’s of kosten, maar gaat het

schappen. Als het over droogte gaat,

verbinding aan te gaan tussen de

erom dat je er vertrouwen in hebt dat je

horen we meestal de kant van de boe-

waterbedrijven, de regio en de industrie.

dezelfde doelen nastreeft.’

ren. Als die niet meer kunnen spuiten,

Aardappelproducent Avebe huist bij-

is dat nadelig voor de oogst. Als wij niet

voorbeeld eveneens in het verzorgings-

Water Nedmag neemt water in van

meer kunnen koelen, kan dat gevaarlijke

gebied van het waterschap en kent net

het A.G. Wildervanckkanaal en werkt

situaties opleveren. Ook de scheepvaart

als veel bedrijven uitdagingen op het

dat op tot proceswater, dat het deelt

en scheepsbouw heeft last van droogte,

gebied van proces- en afvalwater.’

met het naastgelegen Kisuma. Het

maar wordt nauwelijks gehoord.’

gezuiverde water gaat via een dertig

Bruning besloot te solliciteren naar de

Koppelen Bruning: ‘De waterwereld

kilometer lange leiding naar Delfzijl. Die

functie van lid van het algemeen bestuur

lijkt misschien wat minder dynamisch

leiding gaf Nedmag het afgelopen jaar

van waterschap Hunze en Aa’s. ‘Die solli-

dan de energiewereld, maar niets is

een hoop hoofdbrekens vanwege lek-

citatieprocedure gaat via een heel traject

minder waar. De onderlinge verbonden-

kages. Uiteindelijk besloot het bedrijf

via de Kamer van Koophandel, waarin je

heid is groot: water is een belangrijke

delen van de leiding te vervangen. De

via een aantal rondes door een commis-

drager van energie en je zult moeten

vier kilometer leiding die Nedmag zelf

sie wordt beoordeeld op deskundigheid

blijven balanceren tussen energie- en

beheert, de rest is overgedragen aan de

en integriteit. Ik ben van origine een

waterbesparing. Willen we een gesloten

waterschappen, zal in 2020 zelfs volle-

watertechnoloog, dus dat kennisdeel

watersysteem inrichten? Dat kan, maar

dig worden vervangen.

zit wel goed, en wat integriteit betreft

dat kost wel veel energie.

Dat klimaatverandering ook de water-

is dat heel goed geregeld. De andere

Door juist deze twee werelden te kop-

voorziening op scherp stelt, onder-

leden komen ook van partijen die op

pelen, zijn grote verduurzamingsslagen

vond Nedmag vorig jaar aan den lijve.

een of andere manier afhankelijk zijn van

te halen. Zo is de afvoer van zout water

Bruning: ‘Tijdens de droge zomer van

de lokale watervoorziening. De water-

jarenlang een grote uitdaging geweest.

vorig jaar kregen we van het waterschap

schapsbesturen zijn juist opgericht op

Nu komt er binnenkort een zoete

te horen dat we misschien geen water

alle partijen te betrekken bij de besluit-

koelwaterstroom uit de datacenters

meer mochten onttrekken. Dat zou een

vorming. Het zou dan ook raar zijn als

van Google. Waar zoet en zout water

kleine ramp betekenen omdat we dan

de industrie daar niet bij zit. Mochten

samenkomen, kan je elektriciteit opwek-

zouden moeten stoppen met onze pro-

er over zaken gestemd moeten worden

ken uit en potentiaalverschil. Zo zie je

cessen. Daarvoor zouden we sowieso

waar Nedmag direct voordeel of nadeel

maar weer dat als je met andere ogen

een heel afschakelprotocol moeten

zou van kunnen ondervinden, onthoud

naar problemen kijkt, je tot creatieve

volgen omdat anders onze droogovens

ik mij van stemming. Net als een boe-

oplossingen komt.’

•

NORTH WATER

WATERVISIE 2020

Nedmag en buurman Kisuma gebruiken beiden oppervlaktewater uit het

Door klimaatverandering is de toe-

A.G. Wildervanckkanaal als basis voor hun proceswater. In 2007 groeide

gang tot zoetwater in de toekomst

Kisuma zo hard, dat verdubbeling van de capaciteit noodzakelijk was.

niet meer zo vanzelfsprekend. De

Evides Industriewater-dochter North Water is eigenaar van de demiwater

industrie wordt vaak gezien als ver-

fabriek. Jaarlijks zorgt North Water voor de levering van maximaal vier mil-

oorzaker van het probleem, maar

joen kuub proceswater. Het proceswater wordt met name ingezet voor het

kan juist deel van de oplossing zijn.

wassen van producten, het koelen van processen en voor de zoutwinning.

Innovatie, grensoverschrijdende

De uitbreiding, met een capaciteit van vijfduizend kuub per dag, werd ont-

samenwerking en industriële sym-

worpen en gebouwd door Logisticon Waterbehandeling.

biose kunnen van de water- en

Het oppervlaktewater wordt in drie processtappen opgewerkt tot demiwa-

energietransitie een succesverhaal

ter. De eerste zuivering vindt plaats via cascadebeluchting, vlokvorming

maken. Tijdens Watervisie 2020,

en lamellenseparatie. Het water gaat vervolgens door een ultrafiltratie-

dat begin februari plaatsvindt, hou-

installatie, waarna nog een omgekeerde osmose-stap volgt. Het water

den drie potentiële waterministers

wordt aan het einde nog ontgast, tijdelijk opgeslagen in een duizend kuub

een pleidooi voor hun benoeming.

demiwatertank en vervolgens naar Nedmag en Kisuma getransporteerd.

Zorg dat u er bij bent en kies uw

Logisticon leverde het project voor de chemicaliënopslag en -dosering,

kandidaat. Kijk op watervisie.com

een automatische CIP-reinigingsunit en besturing.

voor meer informatie.

30 UTILITIES

nr. 5 - september 2019

In het volgende nummer UTILITIES 6 VERSCHIJNT IN OKTOBER

Thema: Industrial Heat & Power special

Rob Kreiter TKI Energie en Industrie

Industrial Heat & Power

Gulpener brouwt zonder stoomketel

Met de ondertekening van het Klimaat-

In deze editie van Utilities een over-

Bierbrouwer Gulpener heeft zich als

akkoord gaat een nieuwe fase in voor

zicht van het kennisprogramma van de

doel gesteld aardgasloos te brou-

het TKI Energie en Industrie. Rob Kreiter:

vakbeurs Industrial Heat & Power. Met

wen. Daarvoor vervangt het bedrijf

'De komende jaren zal de nadruk van

bijdragen van gasturbine-expert Sikke

het belangrijkste knelpunt, het koken

het TKI liggen op missiegedreven inno-

Klein van de TU Delft, Remko Ybema

met stoom, door procesinnovatie en

vatiebeleid waar meer ruimte is voor

van Nouryon en vele anderen.

de STEAMpump. Deze laatste is een

integrale, langdurige programma’s die

butaan warmtepomp die stoom produ-

daadwerkelijk gaten gaan slaan in de

ceert van maximaal 120 graden Celsius.

CO2-uitstoot van de industrie.'

“BIJ SANTON KRIJG IK RUIMTE VOOR PERSOONLIJKE ONTWIKKELING!” BEN JE OP ZOEK NAAR EEN INNOVATIEVE WERKOF LEEROMGEVING? Santon biedt ruimte aan engineers, projectmanagers, internationaal service engineers en commercieel talent.

Daarnaast hebben wij ruimte voor afstudeerders en stagiars.

Kijk voor meer informatie op één van onze websites.

Hekendorpstraat 69 3079 DX Rotterdam +31(0)10 283 26 00 pz@santonswitchgear.com

www.santoncbs.com www.santonswitchgear.com

ENERGIEWET

Op weg naar een CO2-neutraal Nederland In het Klimaatakkoord wordt de rekening voor de energietransitie voor een deel bij de industriĂŤle grootverbruikers neergelegd. Met de dreiging van de CO2-heffing en de verhoging van de ODE aan de ene zijde en de onzekerheid over de mogelijke stimulering door middel van de SDE++-subsidie aan de andere zijde maakt de Nederlandse industrie zich zorgen over de implicaties hiervan op het concurrentievermogen. Het is dus nu zaak dat het kabinet naast de beoogde lastenverhogingen met een evenwichtig subsidievoorstel komt.

32 UTILITIES nr. 5 - september 2019

Sophie Dingenen & Margot Besseling, Corporate Energy Team, Bird & Bird LLP

W

aar de temperaturen door het

nog niet is waar het wil(de) zijn waar

euro in 2030. Deze prijs is overigens

hele land tot recordhoogte ste-

het de productie van duurzame ener-

inclusief het bedrag wat de EU ETS-

gen, was het in politiek Den Haag juist

gie en CO2-uitstoot aangaat. Met het

bedrijven al kwijt zijn voor de emis-

even afgekoeld. Een mooi moment

vizier vooruit op 2030 en 2050, is de

siehandelsrechten op Europees niveau

om de balans op te maken voordat de

vraag: welke maatregelen moeten het

(de Europese CO2-prijs).

klimaatdiscussies weer losbarsten. Vlak

getij gaan keren en welke gevolgen

Het invoeren van een hogere CO2-

voor het zomerreces overhandigde

hebben deze maatregelen voor de

heffing op nationaal niveau ligt gevoe-

minister Wiebes het langverwachte en

Nederlandse industrie?

lig omdat het risico bestaat dat door

uitvoerig besproken Klimaatakkoord

In het Klimaatakkoord legt het kabinet

een hogere CO2-prijs Nederlandse

aan de Tweede Kamer. Daarin is het

de rekening voor de energietransitie

bedrijven zichzelf uit de markt prijzen.

CO2-reductie wat de klok slaat. Dit alles

voor een deel bij de industriële groot-

Het effect op (het concurrentiever-

om de doelstellingen uit het Akkoord

verbruikers door verschillende maat-

mogen) van de Nederlandse industrie

van Parijs te bereiken: 49 procent

regelen te introduceren zoals de CO2-

zal erg afhankelijk zijn van de invulling

minder CO2-uitstoot in 2030 en een

heffing, de regeling Opslag Duurzame

van een dergelijke CO2-heffing. Als

vrijwel CO2-vrije samenleving in 2050.

Energie aan te passen en de SDE++-

het verschil tussen de Europese CO2-

Het Klimaatakkoord werd met een

subsidie in te vullen.

prijs en de door de Nederlandse staat

hoop euforie gepresenteerd als een

opgelegde CO2-heffing gering is (zoals

binnen bereik liggen, maar waar tege-

CO2-heffing De in Nederland gevestigde bedrijven met de grootste

lijkertijd op de korte termijn niet al te

CO2-uitstoot zijn gebonden aan het

Europese CO2-prijs in 2030 (46 euro)

belastende maatregelen in staan voor

Europese emissiehandelssysteem (EU

en de verwachte Nederlandse CO2-

de Nederlandse burger. Dit om maar

ETS). Dit zijn ongeveer 450 bedrijven

heffing (125 tot 150 euro) is echter

zoveel mogelijk (politiek) draagvlak te

die samen ongeveer 45 procent van de

aanzienlijk. Het is maar de vraag of

creëren voor de energietransitie.

Nederlandse CO2-uitstoot genereren.

Nederland onder de streep gebaat is

Met de publicatie van het Klimaat-

Het EU ETS verplicht deze bedrijven

met een dergelijk heffingssysteem.

pakket waarmee deze doelstellingen

verwacht in 2021), zal dit risico beperkt zijn. Het verschil tussen de verwachte

Het enkel afstraffen van CO2-uitstoot

Het Centraal Planbureau is er van uitgegaan dat de EU ETS bedrijven de kosten voor de CO2-heffing voor tachtig procent zullen afwentelen op de afnemers.

vergroot het risico op een nadelige concurrentiepositie. In die situatie is het ook niet geheel onwaarschijnlijk dat de rekening hiervoor indirect toch weer bij de burgers en het MKB uitkomt.

In eerdere berekeningen van het ont-

akkoord beoogd het kabinet de betrok-

elk jaar de totale hoeveelheid aan

werp-Klimaatakkoord is het Centraal

ken partijen vooral ook gerust te stellen

uitgestoten CO2 te verantwoorden

Planbureau er zelfs van uitgegaan dat

door aan te geven: Nederland maakt

met eenzelfde hoeveelheid aan emis-

de EU ETS bedrijven de kosten voor

gebruik van de 31 jaar die er is voor

siehandelsrechten. Stoten zij meer CO2

de CO2-heffing voor tachtig procent

de transitie richting 2050. Hier lijkt vol-

uit dan er emissierechten beschikbaar

zullen afwentelen op de afnemers. Het

ledig voorbij te worden gegaan aan het

zijn, dienen deze bedrijven additionele

is daarom zaak dat het kabinet ook

feit dat we slechts luttele maanden zijn

emissierechten te kopen. Via dit han-

voldoende afweegt hoe deze bedrijven

verwijderd van het jaar 2020. En was

delssysteem dicht men op Europees

(financieel) kunnen worden gestimu-

2020 niet jarenlang het beloofde jaar

niveau een waarde aan CO2-uitstoot

leerd om CO2-reducerence maatre-

waarin de eerste duurzame doelstel-

toe in de vorm van een Europese CO2-

gelen te treffen. Bijvoorbeeld via de

lingen moesten worden gehaald? Wat

prijs. Het devies is simpel: des te hoger

beoogde SDE++ subsidie.

te denken van het Europese doel voor

de CO2-prijs, des te meer bedrijven

Nederland om in 2020 veertien pro-

worden ontmoedigd om CO2 uit te sto-

Opslag Duurzame Energie

cent van het bruto eindverbruik uit her-

ten en des te meer CO2-besparende

Om de SDE+ subsidie te financieren

nieuwbare energie te laten bestaan? En

maatregelen zullen worden genomen.

worden sinds 2013 alle energieverbrui-

het in de Urgenda-procedures opge-

Het kabinet wil deze EU ETS bedrijven

kers belast met de Opslag Duurzame

legde doel voor de Nederlandse Staat

op nationaal niveau verder ontmoedi-

Energie (ODE). Op dit moment dragen

om eind 2020 minimaal 25 procent

gen door de kosten voor het uitstoten

huishoudens en het MKB aan de ene

minder broeikasgassen uit te stoten?

van overtollig CO2 verder op te voeren

kant en de industriële grootverbruikers

Uit het rapport dat het Planbureau

via een zogenoemde CO2-heffing.

aan de andere kant nog evenredig bij.

voor de Leefomgeving (PBL) begin dit

Het is de verwachting dat deze hef-

Aansluitend bij het streven van het

jaar publiceerde, blijkt dat deze 2020

fing vanaf 2021 wordt opgelegd voor

kabinet om de rekening voor de ener-

doelstellingen waarschijnlijk niet zullen

een prijs van dertig euro per ton en

gietransitie grotendeels bij de industri-

worden gehaald.

dat deze prijs lineair zal stijgen naar

ële grootverbruikers neer te leggen, zal

Het mag duidelijk zijn dat Nederland

een bedrag van ongeveer 125 to 150

het aandeel dat de industriële groot-

UTILITIES 33 nr. 5 - september 2019

verbruikers bijdragen gaan veranderen

nationaal niveau bepaald correctiebe-

waarde aan GvOs kan worden toege-

van de helft naar een twee derde deel.

drag. Op grond van huidige wet- en

dicht, zal menig projectontwikkelaar

Naar verwachting zullen de industriële

regelgeving zou de waarde van GvOs

content zijn met de correctiewaarde

grootverbruikers hiermee ongeveer vijf

in theorie ook in mindering kunnen

van nul euro.

miljard euro aan ODE worden betaald

worden gebracht op het subsidiebe-

tot en 2030. En dat terwijl aan die-

drag via deze correctie. Tot op heden

Status quo; hoe nu verder?

zelfde groep in die periode ongeveer

werd de waarde van GvOs altijd buiten

Het is duidelijk dat in het Klimaat-

drie miljard euro aan subsidies (de

beschouwing gelaten en is het correc-

akkoord de rekening voor de energie-

beoogde SDE++ subsidie) ter beschik-

tiebedrag voor GvOs op nul euro gezet.

transitie voor een deel bij de industriële

king zal worden gesteld.

Het is namelijk lastig een eenduidige

grootverbruikers wordt neergelegd. De

en betrouwbare marktwaarde aan

dreiging van de CO2-heffing en de ver-

GvOs toe te dichten. Dit komt voorna-

hoging van de ODE aan de ene zijde

schreven we al over de beoogde

melijk omdat de hoogte van de prijs

en de onzekerheid over de mogelijke

verbreding van de SDE+ subsidie in

van GvOs sterk kan variëren. Die prijs is

stimulering door middel van de SDE++-

de vorm van de SDE++ subsidie. De

afhankelijk van factoren zoals het type

subsidie aan de andere zijde resulteert

precieze invulling van deze SDE++ sub-

project (zon, wind op land, wind op

erin dat de Nederlandse industrie zich

sidie krijgt langzaam maar zeker meer

zee, etcetera), de locatie, het vermogen

zorgen maakt over de implicaties hier-

gestalte, bijvoorbeeld via de onlangs

van het project en de looptijd van het

van op het concurrentievermogen. Het

door het PBL gepubliceerde concep-

afnamecontract.

is dus nu zaak dat het kabinet naast

tadviezen over de CO2-reducerende

Uit het conceptadvies van het PBL valt

de beoogde lastenverhogingen met

technieken die in aanmerking komen

op te maken dat er weer onderzoek

een evenwichtig subsidievoorstel komt

voor de SDE++ subsidie. Naar verwach-

wordt gedaan naar de mogelijkheden

die de industrie voldoende zekerheid

ting wordt het voorstel voor de SDE++

om de waarde van GvOs te bepalen.

kan bieden om te blijven investeren in

subsidie in het najaar van 2019 naar de

Dit voornemen heeft ongetwijfeld een

CO2-reducerende productie-installaties

Tweede Kamer gestuurd, zodat het in

Europese achtergrond, nu lidstaten

in Nederland. Laten we hopen dat het

2020 in werking kan treden.

door middel van de Clean Energy

kabinet voldoende uitgerust is van het

Met de discussie over de berekening

Package actief worden gestimuleerd

zomerreces…

van de verschillende correctiebedra-

om in de financiële steun aan duur-

gen voor de SDE++ laait ook de discus-

zame projecten rekening te houden

sie over de waarde van de garanties

met de marktwaarde van de GvOs.

MEER WETEN?

van oorsprong (GvOs) weer op. De

Dit is er op gericht om ongeoorloofde

Wilt u meer weten

SDE+(+) subsidie is erop gericht de

staatsteun te voorkomen. Op dit

over dit onderwerp?

onrendabele top te vergoeden. Om

moment heeft het PBL de verwijzing

Neem contact op met

een situatie van overcompensatie

naar het onderzoek slechts als voorne-

onze partner Sophie Dingenen

te voorkomen wordt de subsidie

men in het conceptadvies opgenomen.

sophie.dingenen@twobirds.com.

gecorrigeerd door middel van een op

Totdat er daadwerkelijk een generieke

SDE+(+)

In een eerdere bijdrage

34 UTILITIES nr. 5 - september 2019

•

LOGISTICON VERHUUR Opslag en dosering

Zand- & koolfiltratie

EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN

Ultrafiltratie

Flotatie

Chemicaliën

Omgekeerde osmose

Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3/h voor toepassingen als: - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen.

Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608260 www.logisticon.com

www.moxa.com

IndustriĂŤle netwerken zijn een specialisme; wij zijn die specialisten.

De Moxa industriĂŤle netwerkoplossingen zijn ontworpen voor de meest kritische toepassingen, waarbij betrouwbaarheid in een 24/7 productie omgeving centraal staat. Een applicatie specifiek netwerkontwerp en configuratie zijn hiervoor van het allergrootste belang. Wij weten hoe en zijn ervan overtuigd dat uw kennis van procesautomatisering en ons netwerkspecialisme tot niets anders kan leiden dan gezamenlijk succes.

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl