Utilities 7 2016 by Industrielinqs

UTILITIES NUMMER 07 - november 2016 â&#x20AC;˘ ZEVENTIENDE JAARGANG

Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Schiphol rijdt struviet uit eigen reststromen uit Water is een mooie drager van energie Watervalorisatie stapsgewijs verder

www.utilities.nl

Ingenieuze industriewater

OPLOSSINGEN zijn er om gevonden te worden

Duurzame proceswateroplossingen

Water Management • Maatwerk DBFO • Multi-Client Commodity • Mobile Solutions • Asset Management Water is een bron van inspiratie. Evides Industriewater heeft alle expertise in huis om elk watervraagstuk duurzaam op te lossen. Dagelijks werken we aan innovatieve oplossingen op het gebied van proceswater, afvalwaterzuivering, waterhergebruik en meer. Voor Evides Industriewater is innovatie niet zomaar een begrip. Het is een manier van denken, een manier van werken. Er wordt continu geïnvesteerd in de ontwikkeling van nieuwe technologieën en kennis op het gebied van water en asset management.

Evides Industriewater, vindingrijk

www.evides.nl/industriewater

i n h o u d

V E R D E R Nationale Energieverkenning 8

De Nationale Energieverkenning 2016 laat vooral positieve ontwikkelingen zien op het gebied van energiebesparing en verduurzaming. Ook positief is dat een fonds in het leven wordt geroepen van honderd miljoen euro voor het vlottrekken van projecten op het gebied van energiebesparing en -opslag, biomassa en geothermie. Schiphol rijdt struviet uit eigen reststromen uit

Op zeven september jongstleden reed een tractor de meststof uit die het gras rond de landingsbanen van luchthaven Schiphol in conditie moet houden. Het bijzondere was dat deze meststof, struviet, uit het rioolwater van de luchthaven is gewonnen. Decentrale oplossingen voor variaties in gassamenstelling 34

Om het toenemende aanbod van hoogcalorisch gas het hoofd te kunnen bieden moet flink worden geïnvesteerd in conversie-installaties die dit H-gas omzetten naar L-gas. Die conversie kost geld en energie. Verschillende bedrijven werken dan ook aan innovatieve technologieën, die dit proces efficiënter en goedkoper moeten maken. Twee daarvan zijn Hobré Instruments en HyGear.

VASTE RUBRIEKEN Commentaar 5 Trending news 6 Technologie 18 Product en oplossing 32 Market Review 36 Agenda 37 In het volgende nummer 38

Interview Als de kostprijs van water het uitgangspunt is, dan is een businesscase moeilijk sluitend te krijgen. ‘Maar het wordt heel anders als je de energiebesparing gaat meerekenen’, zegt Lambèr Paping. ‘De meeste innovatie is dan ook te vinden op het snijvlak van water en energie. Dat begint wel bij het hebben van een idee.’

De Utilities Manager ESD-Sic is de meest duurzame producent van silicium carbide. De meerwaarde die dit oplevert, wordt echter niet altijd in geld gewaardeerd. Daarvoor is de concurrentie uit landen met lage energieprijzen of lagere ecologische normen te groot. Desondanks blijft research en process development manager Joost Demmink investeren in innovatie.

22 Watervalorisatie De circulaire economie heeft zich ook in de waterwereld genesteld. Stapsgewijs dienen zich steeds meer projecten aan die waardevolle grondstoffen uit restwaterstromen terugwinnen. Hoewel veel projecten nog in de pilotfase zitten, bieden ze wel een kijk in de toekomst. Een overzicht van veelbelovende grondstoffen die helpen de kringloop te sluiten.

UTILITIES 3 nr. 7 - november 2016

ADVANCED FILTRATION

MEMBRAAN APPLICATIES VOOR INDUSTRIEEL AFVALWATER (HERGEBRUIK)

Pentair Advanced Filtration levert de technologie en expertise voor elke industriële waterbehandeling volgens elke gewenste specificatie. Ultrafiltratie is de sleuteltechnologie in de bereiding van producten proceswater dat aan alle eisen voldoet, en in afvalwaterbehandeling met membraanbioreactors (MBR’s). Het effluent is klaar voor lozing of hergebruik, terwijl afvalwater met veel nutriënten zelfs energieproductie mogelijk maakt.

TECHNOLOGIEËN: • AEROBIC MBR

Efficiënter werkende buismembranen door Helix technologie

• ANAEROBIC MBR • DEAD-END FILTRATIE • DIRECT CROSSFLOW

MEER INFORMATIE OVER ONZE INDUSTRIËLE APPLICATIES OP ADVANCEDFILTRATION.PENTAIR.COM

ADV HELIX_210x297 NL.indd 1

ADVANCEDFILTRATION.PENTAIR.COM

09-05-16 15:38

Positief nieuws Minister Kamp van economische Zaken mocht positief nieuws melden. Het SER Energieakkoord lijkt een versnelling in de transitie naar duurzame energie te hebben opgeleverd. Zestien procent duurzame energie in 2023 is haalbaar en ook het energiebesparingstempo van anderhalf procent per jaar is tot nog toe geen probleem. De Nationale Energieverkenning lijkt een soort goednieuws show geworden, want ook het gewenste revolverend fonds dat de industrie steunt bij zijn energiebesparingsdoelstellingen is gevuld met honderd miljoen euro. Het is gemakkelijk om de positieve teneur om te laten slaan. Want heel eerlijk gezegd is Nederland nu geen hoogvlieger op duurzame lijstjes. En nu we toch eerlijk zijn, is veel van die duurzame energie te danken aan de investeringen die buurland Duitsland deed in zonne en windenergie. In ieder geval wordt de infrastructuur zo aangepast dat het transport tussen de buurlanden verbetert, waardoor we nog beter gebruik kunnen maken van de overschotten die veel zon en wind opleveren. We konden wel wat goed nieuws gebruiken na de aankondiging dat twee grote producenten besloten hun gascentrales af te breken. Want ook dat is een uitvloeisel van de roerige economische omstandigheden die gepaard gaan met een energietransitie. Hoewel de voorspellingen zijn dat in de toekomst meer behoefte is aan het flexvermogen dat gascentrales kunnen leveren, wordt dat overschaduwd door de lage kosten van steenkool. De minister is dan ook nog niet klaar met zijn energiemaatregelen. Wellicht dat er nog meer kolencentrales moeten worden gesloten of komen er strengere CO2-normen aan. In ieder geval kan de industrie weer verder met investeringen in energiebesparende projecten en wie weet zijn rol pakken in de verduurzaming van de Nederlandse energievoorziening. Blijf dus positief: we kunnen het schip in ieder geval niet meer keren, dus is het verstandiger aan het stuur te zitten. David@industrieperspectief.nl

COLOFON zeventiende jaargang nummer 7 - november 2016

Drukkerij PreVision Graphic Solutions

Utilities (8x per jaar) Technologie en economie in de energie-, water- en gassenmarkt

Advertentie-acquisitie Jetvertising BV Postbus 1890, 2280 DW Rijswijk T: 070 399 0000 - F: 070 390 2488 www.jetvertising.nl Arthur Middendorp: arthur@jetvertising.nl

Uitgever IndustriePerspectief Joke Smitstraat 12 2401 KN, Alphen aan den Rijn T: 06-51499670 info@industrieperspectief.nl Hoofdredactie David van Baarle 06-51499670 Vaste medewerkers Tseard Zoethout, Cyril Widdershoven Medewerkers aan dit nummer Tijdo van der Zee Lay-out Klaas Dijkstra Inzet advies www.inzet-advies.nl

Abonnementen (excl. 6% BTW) Utilities verschijnt 8x per jaar. Nederland/België € 130,50 per jaar Introductie NL/B 25% € 98,- per jaar Overig buitenland € 155,Losse verkoopprijs € 18,50 Studenten € 38,50 Proefabonnement 3 mnd € 27,00 De abonnementenadministratie wordt verzorgd door: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA UITGEEST Website: www.bladenbox.nl (nieuwe abonnementen) Website: www.aboland.nl (wijzigingen en vragen) T: 0900-ABOLAND (0900-22 65 263, 10 ct/min)

Opzeggen Dit magazine hanteert de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er van uit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor ufacts wordt uw abonnement steeds manstilzwijgend met een jaar verlengd. Proef- en kennismakingsabonnementen worden niet automatisch verlengd en stoppen na het aantal aangegeven nummers. Opzeggen kan via www.aboland.nl, per post of per telefoon. De opzegtermijn is 8 weken voor het einde van uw abonnementsperiode. Als opzegdatum geldt de datum waarop uw opzegging door Abonnementenland is ontvangen. Indien u hierom verzoekt, ontvangt u een bevestiging van uw opzegging met daarin de definitieve einddatum van uw abonnement. Adreswijzigingen kunt u doorgeven via www.aboland.nl, per post of per telefoon. Overige vragen kunt u stellen op www.aboland.nl of neem telefonisch contact met Abonnementenland op.

Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten. Prijswijzigingen voorbehouden. © IndustriePerspectief 2016 Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. ISSN: 1389-6385

UTILITIES 5 nr. 7 - november 2016

15:38

Trending news op www.utilities.nl

1 Bouw stikstofinstallatie Zuidbroek uitgesteld

Minister Kamp van Economische Zaken heeft de bouw van een stikstofinstallatie in Zuidbroek voorlopig uitgesteld. De installatie zou hoogcalorisch gas moeten omzetten in gas van Groningenkwaliteit. Vooralsnog geeft Gasunie Transport Services (GTS) aan voldoende capaciteit te hebben aan laagcalorisch gas en stikstof. Het is volgens de minister zelfs de vraag of de installatie überhaupt nodig is. Uit een nieuwe analyse van Gasunie Transport Services (GTS) blijkt dat de nieuwe stikstofinstallatie, waarmee een investering van 480 miljoen euro is gemoeid, vanuit het oogpunt van capaciteit niet nodig is. De stikstofinstallatie in Zuidbroek zou volgens de minister kunnen bijdragen aan het terugbrengen van de jaarlijkse gaswinning uit Groningen met vijf tot zeven miljard kubieke meter. Dit heeft een positief effect op de seismiciteit.

2 Vopak wil LNG-tak Exmar overnemen

Tankopslagbedrijf Vopak is in gesprek met het Belgische Exmar om haar drijvende LNG-activiteiten over te nemen. De twee willen verder niet veel mededelen, omdat het ‘verkennende gesprekken’ zijn. De open overslag van LNG (vloeibaar gas) wordt steeds belangrijker voor Vopak. Daarom is Vopak op zoek naar strategische mogelijkheden om zijn aanwezigheid als dienstverlener in de LNG-markt te versterken. Het bedrijf is al mede-eigenaar van de Gate-terminal in de Rotterdamse haven en de TLA-terminal in Mexico. Er wordt verwacht dat in de komende jaren de nieuwe LNGproductiecapaciteiten de totale energiemix aanzienlijk zullen beïnvloeden. Deze LNG-stromen moeten nieuwe afzet vinden, zoals bijvoorbeeld aansluiting op het gasnet in groeimarkten en als toevoer van gas voor elektriciteitsproductie.

Miljoen beschikbaar voor hernieuwbare energie uit mest

Er komt 150 miljoen euro beschikbaar voor circa tweehonderd monomestvergisters. Met een monomestvergister is het mogelijk mest om te zetten in hernieuwbare energie zoals biogas, elektriciteit of warmte. Omdat de regeling voor monomestvergisters bedoeld is om bij te dragen aan het veertien procent hernieuwbare energiedoel voor 2020 komen alleen projecten in aanmerking die binnen twee jaar daadwerkelijk hernieuwbare energie leveren. De sector geeft aan dat zij naar verwachting in 2020 duizend monomestvergisters kunnen realiseren. Dit draagt naar verwachting twee tot drie petajoule bij aan de hernieuwbare energiedoelstelling. FrieslandCampina, dat de melk verwerkt van meer dan zeventig procent van de Nederlandse melkveehouders, heeft aangegeven de via de monomestvergisters opgewekte groene stroom en gas van de leden-melkveehouders af te zullen nemen. Sinds de Utilities-site weer volop actief is, kunnen we aan de statistieken zien wat de Utilities-lezer beweegt. Vanaf nu laten we de top tien zien van meest gelezen nieuwsberichten op www.utilities.nl. Blijf ons vooral volgen en blijf ook via Twitter reageren. Wie weet komt u uw reactie wel tegen in het trending news.

6 UTILITIES nr. 7 - november 2016

ieuwe kooksgashouder 5 NTata Steel

Bij Tata Steel in IJmuiden is de eerste paal geslagen voor de bouw van een nieuwe kooksgashouder. Daarin wordt het kooksgas van de twee Kooks- en Gasfabrieken op de site opgevangen voordat het via een pijpleiding over het terrein wordt getransporteerd naar de Warmbandwalserij. Daar wordt het ingezet om de plakkenovens te stoken, waardoor het gebruik van aardgas wordt uitgespaard.

W aste-to-chemicals fabriek wil naar Rotterdam

Waste-to-chemicals fabriek wil naar Rotterdam Rotterdam is de beoogde vestigingsplaats van een waste-to-chemicals fabriek in Nederland, waar vanuit restafvalstromen synthesegas en vervolgens methanol wordt geproduceerd. Een samenwerkingsverband bestaande uit AkzoNobel, Van Gansewinkel, Air Liquide, AVR, Enerkem en Havenbedrijf Rotterdam onderzoekt samen met de gemeente Rotterdam, provincie Zuid-Holland, InnovationQuarter en Clean Tech Delta de realisatie.

6 MTatainderSteelCO -uitstoot

Tata Steel werkt hard aan een nieuwe techniek waarmee de CO2-uitstoot en het energiegebruik tijdens de staalproductie beiden met twintig procent worden teruggebracht. Bij het Hisarna-project hoeven de grondstoffen niet te worden voorbewerkt, maar worden rechtstreeks in een reactorvat gebracht zodat er vloeibaar ruwijzer ontstaat. Dat scheelt een volledige processtap en levert een CO2-reductie en een energiebesparing van twintig procent op. Als daarnaast CO2 wordt afgevangen en opgeslagen kan de CO2uitstoot met wel tachtig procent worden gereduceerd.

rootschalige test 7 Gwarmte-opslag

TNO is er samen met partners in geslaagd een oplossing te ontwikkelen om het energieoverschot van energieproducerende gebouwen lokaal op te slaan in een werkende, verliesvrije warmtebatterij. De warmtebatterij die TNO ontwikkelde met Europese wetenschappelijke partners en bedrijven, is het eerste werkende systeem ter wereld dat op basis van zouthydraten voor de verliesvrije opslag van zonnewarmte op dergelijk grote schaal is getest.

aalbaarheidsonderzoek 8 HBorealis nieuwe fabriek België

Chemiebedrijf Borealis gaat de haalbaarheid onderzoeken van een nieuwe propaandehydrogenatiefabriek (PDH). De fabriek zou in de bestaande productievestiging van Borealis in het Belgische Kallo worden gebouwd. Met een geplande productiecapaciteit van 740 kiloton per jaar zou de nieuwe PDH-fabriek een van de grootste en efficiëntste faciliteiten ter wereld zijn volgens het bedrijf.

S tart proef zonne-energie opslag elektrische auto’s

Vijf europese steden gaan experimenten met de opslag van zonneenergie in elektrische auto’s. Dat gebeurt onder de leiding van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) dat een nieuwe technologie ontwikkelde: Vehicle2Grid. Deze techniek maakt het mogelijk dat huishoudens en bedrijven energie uit zonnepanelen opslaan in hun elektrisch auto. De energie uit de accu’s kunnen ze later gebruiken.

ijhuis wint Jan Terlouw 10 Ninnovatieprijs

Mestverwerkingsconcept Geniaal van Nijhuis Water Technology heeft de Jan Terlouw Innovatieprijs 2016 gewonnen. Het systeem Geniaal verwerkt ruwe mest en zet het om in fosfaat, stikstof, kalium en schoon water. Geniaal levert een belangrijke bijdrage aan het oplossen van het mest- en fosfaatoverschotoverschot in Nederland.

UTILITIES 7 nr. 7 - november 2017

ENERGIE De Nationale Energieverkenning 2016 laat

vooral positieve ontwikkelingen zien op het gebied van energiebesparing en verduurzaming. Ook positief is dat een fonds in het leven wordt geroepen van honderd miljoen euro voor het vlottrekken van projecten op het gebied van energiebesparing en -opslag, biomassa en geothermie. Over de 9 Peta joule extra energiebesparing wordt later verder gesproken.

Energietransitiefaciliteit moet energiebesparing vlottrekken Uit de evaluatie van het Energieakkoord blijkt dat de aanpak van het akkoord een succes is: het Energieakkoord heeft bijgedragen aan een versnelling van de energietransitie. De Nationale Energieverkenning 2016 (NEV) laat zien dat het doel uit het Energieakkoord van zestien procent hernieuwbare energie in 2023 binnen bereik is. Ook ligt het energiebesparingstempo de komende jaren op de in het Energieakkoord afgesproken 1,5 procent per jaar en worden er in de periode tussen 2014 en 2020 90.000 arbeidsjaren gerealiseerd. De NEV 2016 geeft een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen in de Nederlandse energievoorziening en in het bijzonder inzicht in de voortgang richting de doelen van het Energieakkoord. De NEV is opgesteld door het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) samen met het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Bij de positieve berichten moet ook een aantal kanttekeningen worden geplaatst. Zo is een deel van de positievere prognose te danken aan een andere rekensom. Daar komt bij 8 UTILITIES nr. 7 - november 2016

dat een groot deel van de vergroening van de energievoorziening voor de rekening komt van de import van overtollige groene stroom uit Duitsland. Die situatie kan in de toekomst wel eens omslaan. Zeker als Duitsland zijn kerncentrales gaat uitfaseren.

Extra energiebesparing Als het gaat om het behalen van het doel van honderd Petajoule extra energiebesparing in 2020 zijn in de NEV 2016 de twee belangrijkste afspraken uit het intensiveringspakket nog niet verwerkt, namelijk

Borgingscommissie zal hierover voor het einde van het jaar rapporteren in zijn Voortgangsrapportage.

Stimuleringsmaatregel Energietransitiefaciliteit Om een extra versnelling te geven aan de ambities van het Energieakkoord wordt de zogenaamde Energietransitie financieringsfaciliteit (ETFF) in het leven geroepen. De Bank Nederlandse Gemeenten (BNG), die de regeling in samenwerking met het Nederlands Investeringsagentschap (NIA) openstelt, verschaft - in eerste instantie

De Bank Nederlandse Gemeenten verschaft in eerste instantie honderd miljoen euro via achtergestelde leningen. de besparingsverplichting in de gebouwde omgeving en de aanpak om negen Petajoule energiebesparing in de energie-intensieve industrie te realiseren. De uitwerking van de maatregelen zal de komende periode met de Energieakkoordpartners worden besproken, waarna hierover met de partners in het Energieakkoord een besluit zal worden genomen. De voorzitter van de

- honderd miljoen euro via achtergestelde leningen. Het gaat bij de ETFF om projecten in alle facetten van de energietransitie, zoals geothermie, energiebesparing, energieopslag en biomassa. Het ministerie van Economische Zaken geeft een gedeeltelijke garantie aan de ETFF en de Europese Investeringsbank heeft de intentie uitgesproken, in het kader van EFSI (de Junckermiddelen),

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

om al bij de openstelling de ETFF via cofinanciering te verdubbelen. Met de milieuorganisaties, het bedrijfsleven en andere overheden is in april een intensiveringspakket overeengekomen. In de NEV 2016 is het effect van alle maatregelen van dit pakket nog niet verwerkt, zo constateert het ECN. Worden deze intensiveringsmaatregelen meegerekend, dan is de verwachting dat ook de doelen van veertien procent hernieuwbare energie in 2020 en honderd Petajoule extra energiebesparing in 2020 binnen bereik zijn. Uit de NEV 2016 blijkt tevens dat er de komende jaren minder CO2 wordt uitgestoten dan in eerdere edities van de NEV werd verwacht. De broeikasgasreductie in 2020 wordt ingeschat op 23 procent ten opzichte van 1990, met een bandbreedte van 20-26 procent.

Versnelling groei hernieuwbare energie De energietransitie is een feit: steeds meer daken zijn voorzien van zonnepanelen, in alle sectoren van de economie wordt energie bespaard en de komende jaren worden in Nederland de vijf grootste windparken ter

wereld op zee gebouwd. Er wordt een versnelling van de groei van het aandeel hernieuwbare energie verwacht: van 5,8 procent in 2015 naar 16 procent in 2023. Voor de doelstelling van 14 procent hernieuwbare energie in 2020 is het behalen van de zesduizend megawatt wind op land van groot belang. In de NEV wordt ervan uitgegaan dat ruim vijfduizend megawatt wind op land in 2020 wordt gehaald, terwijl de meest recente Monitor Wind op Land al uitgaat van ruim 5.200 megawatt. Om de doelstelling van zesduizend megawatt wind op land te halen heeft het kabinet met de provincies en alle andere betrokken partijen een gezamenlijk actieplan opgesteld op basis waarvan dit doel in 2020 kan worden gehaald. Daarnaast is nog een aantal maatregelen genomen waarvan de effecten niet in zijn geheel konden worden meegenomen in de NEV. Zo komt er een aparte openstelling binnen de SDE+ om monomestvergisting op boerderijschaal versneld van de grond te krijgen, wordt er met verschillende acties ingezet op stimulering van geothermie en zal de ISDE-regeling voor kleinschalige

hernieuwbare warmteprojecten bij burgers en bedrijven samen met de sector extra onder de aandacht worden gebracht. â&#x20AC;&#x2DC;Wanneer alle effecten van de maatregelen, ook die uit het intensiveringspakket, meegenomen worden, heb ik er met de andere partijen in het Energieakkoord vertrouwen in dat alle doelen voor 2020 en 2023 gehaald wordenâ&#x20AC;&#x2122;, aldus minister Kamp.

Reductie CO2-uitstoot

Uit de NEV 2016 blijkt ook dat het terugdringen van de uitstoot van CO2 richting 2020 sneller gaat dan eerder werd ingeschat. In de NEV 2015 werd uitgegaan van negentien procent minder CO2-uitstoot in 2020 ten opzichte van 1990. In de NEV 2016 is deze verwachting bijgesteld naar 23 procent minder uitstoot dan in 1990, met een bandbreedte van 20-26 procent. De realisatie van 25 procent CO2-reductie ten opzichte van 1990 in het kader van de uitvoering van het Urgenda-vonnis komt dichterbij. De nieuwe cijfers uit de NEV 2016 zullen meegenomen worden bij de uitwerking van de invulling van het vonnis, waarover het kabinet de Kamer voor eind november zal informeren. â&#x2013;

UTILITIES 9 nr. 7 - november 2016

ENERGIE Als de kostprijs van water het uitgangspunt is,

dan is een businesscase moeilijk sluitend te krijgen. ‘Maar het wordt heel anders als je de energiebesparing gaat meerekenen’, zegt Lambèr Paping. ‘De meeste innovatie is dan ook te vinden op het snijvlak van water en energie. Maar dat begint wel bij het hebben van een idee.’

Water is een mooie drager van energie Lambèr Paping heeft een lange loopbaan achter de rug in de watersector en kreeg de ruimte om zijn ideeën uit te voeren. De eerste 33 jaar was dat bij chemiebedrijf Dow dat de verstandige keuze maakte om de eigenwijze waterexpert de vrijheid te geven te experimenteren met nieuwe manieren om water te hergebruiken, de waterkringloop te sluiten of mosselen in het koelwater te ‘managen’. Daarna deed hij in een andere industriewater-vorm hetzelfde op de TU Delft. ‘Wil je innoveren, dan moet je je niet laten remmen door emoties, angsten of hebzucht’, zegt Paping. ‘Als je alle risico’s wilt managen, krijg je niks voor elkaar.’ ‘Innovatie begint bij een idee’, doceert Paping, die zijn diensten inmiddels aanbiedt als zelfstandig consultant. ‘Als een idee goed is, neem je andere partijen mee in je denkwijze en krijgt het meer gestalte. Het is goed om al direct een marsroute in je hoofd te hebben en ik ga dan meestal al snel naar fase twee van de innovatiecyclus. Door eerst een miniopdracht samen uit te voeren, kan je al zien of anderen ook gaan en blijven meedoen en of je idee dus draagkracht heeft. Uiteraard helpen de palmares uit het verleden bij de snellere acceptatie van een nieuw 10 UTILITIES nr. 7 - november 2016

idee, maar ook die bieden niet altijd een garantie voor de toekomst.’

Mosselen Voordat het al te abstract wordt, geeft Paping een voorbeeld van mosselen in koelwatersystemen. ‘De mosselaangroei in het koelwater was een serieus probleem waarvoor we geen afdoende oplossing hadden. Het helpt in zo’n geval om terug te gaan naar de basis. Blijkbaar vinden mosselen het fijn om zich te nestelen in de inlaten van het koelwatersysteem en de vraag is natuurlijk waarom dat zo is. Nu kan je daar allerlei experts bij betrekken, maar mijn uitgangspunt was: vraag het de mossel zelf. Wat vindt hij fijn aan de omstandigheden en hoe kunnen we die zo veranderen dat hij zich niet meer nestelt? Gelukkig vond ik al snel partners die konden meedenken over het plan van aanpak en die ook de nodige financiën bij elkaar konden krijgen. Want vergeet niet dat innovatie wel degelijk geld kost. Onderzoeksbureau Kema en de Vlaamse Ingenieurskamer haakten dan ook aan en met de Provincie Zeeland als publieke partner werd dit een mooi voorbeeld van hoe publiek private samenwerking tot praktische oplossingen kan leiden.

In fase twee voerden we experimenten uit met de meet-mosselen en keken welke middelen het juiste effect sorteerden. Uiteindelijk bleek dat mosselen niet zo van zeer verdund bleekwater hielden en juist pulserend chloreren, of te wel de lage-doseerchlorering meestal volledig uitzetten, bracht hier uitkomst.’

Koelwater Ook het idee van kalkloos koelwater heeft Paping lang beziggehouden en besprak dat bij SKIW (Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watersystemen). ‘Mineralen in koelwater verstoren de circulaire processen. Uiteindelijk zal je moeten flushen omdat de concentratie van de anorganische stoffen te groot wordt. Met dat flushen wordt veel energie weggegooid. Ik had al lang het idee om die hardheid er van tevoren uit te halen zodat de kringloop niet wordt verstoord. Nu is dat in kleinere systemen, met name comfortkoeling, nog wel te realiseren. Maar in de procesindustrie, met hoge druk, grote volumes en hoge temperaturen vergt dat een langer traject van idee naar toepassing. Zeker omdat een procesverstoring grote gevolgen kan hebben. Bij de genoemde omstandigheden kan

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

je geen trial and error toepassen in het veld en dus zal je samen eerst een papieren exercitie moeten houden om de theoretische modellen te staven. Daarna zal je uitentreuren moeten testen hoe een warmtewisselaar reageert op dit zuurdere water. Vergelijk het met de Parijs Dakar-rally: daar test men ook eerst alle onderdelen onder extreme omstandigheden voordat men een vrachtwagen de woestijn instuurt. Ook hier is dankzij het TKI Water een mooie publiek private samenwerking ontstaan tussen onderzoeksinstituut KWR, Brabant Water, Evides Waterbedrijf, Pidpa, Tata Steel en SABIC.’

Kringloop Hoewel de onderzoeken van Paping niet direct werden gedreven door geld, heeft hij toch behoorlijk wat geld bespaard voor zijn vroegere werkgever en de huidige opdrachtgevers. ‘Nu moet je je met water niet rijk rekenen. Een euro per kuub zet in de meeste terugverdienberekeningen geen zoden aan de dijk. Maar het wordt heel anders als je de energiebesparing gaat meerekenen. Ik probeerde dan ook altijd de potjes bij mijn energiecollega’s aan te spreken om mijn projecten te financieren. Dow

was al heel vroeg bezig met het sluiten van kringlopen en dat heeft ze geen windeieren gelegd. De energierekening bij dat soort grote petrochemische bedrijven loopt al snel in de miljarden en met een paar promille energiebesparing via de waterroute had ik mijn jaarsalaris al ruim terugverdiend. Laat die Paping maar zijn projecten uitvoeren, dacht men aldaar. Dat gaat wel goed komen.’ Veel van die projecten beperkten zich niet tot de bedrijfsgrenzen. ‘Wanneer je het hebt over waterkringloopsluiting dan is de techniek vaak nog de minste uitdaging. Het succes ervan is afhankelijk van de samenwerking in de regio tussen de stakeholders en we hebben het geluk gehad dat de gemeente Terneuzen en de provincie Zeeland welwillend stonden tegenover samenwerking. De gemeente levert tenslotte het gebruikte water, de provincie beslist over het buitengebied en zorgde voor de nodige vergunningen voor de infrastructuur. Daarnaast ging het Waterschap het water uiteindelijk op proceswaterniveau verkopen en zorgde Evides Industriewater voor de technologie om dat alles mogelijk te maken. Behalve dat het complexe projecten zijn met complexe vergun-

ningstrajecten, zorgt samenwerking ook voor het nodige financiële draagvlak. Doordat alle betrokken partijen vertrouwen hadden in de nieuwe innovatieve mogelijkheden die het idee van kringloopsluiting kon opleveren, was het mogelijk de druk op zoetwateronttrekking in de locale regio aanzienlijk te verkleinen. Inmiddels zit waterbesparing en energiebesparing in het DNA van het bedrijf en de aanpak van Terneuzen is bijna een op een gekopieerd naar andere sites van Dow. Ik denk dat de blijvende prioriteit die het bedrijf aan zijn watergebruik heeft gegeven doorslaggevend is geweest in de behaalde successen. Dat is dan ook de les die andere bedrijven uit die successen kunnen trekken: zet als bedrijf water blijvend in je top tien prioriteiten.’

Energie Water is gelijk aan energie, zo eenvoudig zouden bedrijven moeten kijken naar hun kringlopen. Paping: ‘Als je vooruit wilt, zal je alles moeten aanpakken wat thermisch te heet is. Alle warmte die met condensaatsystemen terugkomt, is terug te winnen. Het probleem is alleen dat veel ergens in het proces verdwijnt. Die stromen in kaart brengen, kan al heel wat winst

UTILITIES 11 nr. 7 - november 2016

Verhuur stoom- en heetwaterketels

Eco Ketelservice Verhuur bv

www.eco-steamandheating.com +31 (0)13 583 94 40 | info@eco-steamandheating.com

Advertentie-index UTILITIES Eco Ketelservice Verhuur b.v....................................................... 12 Evides n.v......................................................................................2

WIJ HEBBEN ENERGIE VOOR TIEN. Samen met u werken we aan een optimale aardgaslevering .

Logisticon Water Treatment b.v................................................... 24 MODELEC Data-Industrie b.v...................................................... 40 Pentair Water Process Technology b.v...........................................4 Santon Circuit Breaker Services b.v............................................. 16 Vincotte Nederland b.v............................................................... 16 WINGAS Benelux b.v.b.a............................................................. 12

Ook adverteren in Utilities Magazine? Neem contact op met Arthur Middendorp: 070 - 399 00 00 of arthur@jetvertising.nl

www.wingas.nl

opleveren. Dat is nauwelijks innovatief, maar eerder laag hangend fruit. Bij een prijs van zeventig dollar per barrel kost iedere 25 graden Celsius per kuub dat de put in verdwijnt een euro. Vergelijk je energieverlies met de olieprijs en je weet wat je jaarlijks weggooit. Thuis weet men heel goed dat lang douchen veel geld kost doordat de gasrekening oploopt. De drinkwaterrekening is daar maar een fractie van. De industrie kan ook door die bril blijven kijken. Het sluiten van de kringloop biedt kansen, dus ook over de eigen bedrijfsgrenzen heen.’

Katalysator Intussen zijn de ideeën nog niet opgedroogd. ‘De chemische industrie maakt in haar processen heel wat gebruik van katalysatoren om processen te versnellen. Waarom zou de watersector daar geen gebruik van kunnen maken om zijn afvalwater efficiënter te behandelen. Voor tuinbouwers in het Westland zijn handjes en energie de grootste kostenpost. Water wordt ook zoveel mogelijk hergebruikt totdat er ergens een boze bacterie opduikt die de flora bedreigt. Hier is veel aan te doen door ozon te gebruiken, maar er zijn altijd wel een paar boosdoeners die de dans weten te ontspringen. Mijn idee is om er een katalysator tussen te zetten die de reactie versnelt zodat ook die laatste componenten worden vernietigd. Eerlijk gezegd kwam ik op het idee door mijn auto, waar water uit de uitlaat kwam. Ik vroeg me af welke katalysatoren zij gebruikten en of ik die eventueel ook zou kunnen inzetten in zuiveringsprocessen. Topcats als internationaal specialist in uitlaatgasnabehandeling heeft mij uitstekend geholpen en ook hier ben ik ervan overtuigd dat een belangrijk deel van de innovatie moet komen uit samenwerking met private dan wel publieke partijen. Het polishen van water tot de laatste nanogram is in veel industrietakken een uitdaging. Bij een temperatuur van achthonderd tot duizend graden wordt uiteindelijk bijna alles omgezet in koolzuur en water. Zo doet de natuur het

ook. Waarom zouden we de natuur bij lagere temperaturen niet een handje helpen en processen katalytisch versnellen? Het zou ook een oplossing kunnen bieden voor de problemen die nu opspelen in de waterzuivering ten dienste van het verder realiseren van de waterkringloop, zoals medicijnresten, pesticiden en herbiciden die nu nog niet meer verder volledig te verwijderen zijn. Bacteriën kunnen deze niet verwijderen omdat ze uit meer dan acht koolstofatomen zijn opgebouwd en dus zal je naar rigoureuzere methoden toe moeten, zoals katalyse.’

Visie Paping: ‘Water is gelijk aan energie, waardoor het mogelijk is de voetafdruk te verminderen door juist te gaan versnellen. We continueren

dan ook samen de bewezen succesvolle relatie tussen water en energie en dragen zo bij aan een verdere reductie van de ecologische voetafdruk. Die reductie bereiken we door de inzet van omzettingssnelheid via waterkatalysatoren. De huidige obstakels om grootschalig water en daarmee energie, meerdere malen te hergebruiken in iedere regio wordt nu nog onnodig verstoord door micro-verontreinigingen. Door juist te gaan focussen op de volledige verwijdering van deze nano’s, kunnen we nu letterlijk een andere weg inslaan op basis van een additionele zienswijze. De verhoging van de omzettingssnelheid via katalysatoren biedt mogelijkheden om het rendement eenvoudig te vergroten.’ ■

INNOVATIE IN DE WATERKETEN Innovatie blijft nodig om de watersector te helpen in zijn duurzame doelstellingen. Om de sector te helpen bij die doelstelling organiseert het Watervisie Platform op donderdag 1 december een Masters of Industry rondom het thema: Innovatie in de waterketen. Hoor van Jens Potreck (Water Innovator of the Year) de laatste ontwikkelingen op het gebied van X-Flow Helix techniek. Walter Hulshof (Industriewater Eerbeek) zal tijdens deze bijeenkomst toelichten dat innovatie met stress gepaard gaat, maar uiteindelijk gaat leiden tot een gezonde exploitatie en ciculaire gebruik van grondstoffen. Locatie: Evides Industriewater, Rotterdam

UTILITIES 13 nr. 7 - november 2016

ENERGIE ESD-Sic is de meest duurzame producent van

silicium carbide. De meerwaarde die dit oplevert, wordt echter niet altijd in geld gewaardeerd. Daarvoor is de concurrentie uit landen met lage energieprijzen of lagere ecologische normen te groot. Desondanks blijft research en process development manager Joost Demmink investeren in innovatie.

Tekst: Tseard Zoethout

Duurzaam imago wordt niet altijd verzilverd Op zich is het een vrij eenvoudige technologie: stuur stroom door een kern van grafiet waarop een berg petroleum cokes en kwartszand ligt en je houdt siliciumcarbide over. Dat halffabrikaat, een slijpmiddel bijna zo hard als diamant, wordt wereldwijd aan de vuurvaste en metallurgische industrie verkocht. Maar ‘the devil is in the details’: het zo optimaal mogelijk inregelen en inkopen van elektriciteit luistert nauw. ‘Wij zijn het enige EU bedrijf in deze sector dat ook procesgas afvangt’, zegt Joost Demmink, utility manager bij ESD-SIC BV. ESD-SIC, een zelfstandige dochteronderneming van het REF Processing GmbH, kent een lange geschiedenis die tot voor 1922 teruggaat. Nadat de Amerikaan Acheson in 1891 bij toeval siliciumcarbide had ontdekt toen hij diamant probeerde te maken, startten diverse bedrijven tijdens het interbellum, eerst in de Verenigde Staten en later in Duitsland, de productie van dit slijpmiddel op. Nadat het Acheson proces rond de oliecrisis aanzienlijk werd verfijnd, streek het Beierse Elektroschmeltzwerk Kempten als Elektroschmeltzwerk Delfzijl ook in Nederland neer. Na de bouw van een energieterugwinningscentrale voor het 14 UTILITIES nr. 7 - november 2016

procesgas in de jaren ’80 en de aanleg van een ontzwavelings- en waterzuiveringsinstallatie in de jaren ’90 volgden diverse overnames totdat ESD in 2009 de huidige naam van ESC-SIC aannam. Bij ESD-SIC staan nu bijna honderd werknemers op de loonlijst. Een gelijk aantal flexwerkers wordt tijdens pieken en onderhoud ingeschakeld. Met een jaarlijkse productie van 65 kiloton siliciumcarbide, gelijk aan vier procent van de wereldhoeveelheid, is het verreweg de grootste producent in de Europese Unie. Noorwegen, Roemenië en Spanje volgen op ruime afstand. Door de jarenlange band van ESD-SIC met Duitsland komt meer dan tachtig procent van hun halffabrikaat bij onze oosterburen terecht.

Energieslurpend proces Joost Demmink, opgeleid tot chemisch procestechnoloog aan de RuG en sinds zijn afstuderen werkzaam bij ESD-SIC, is verantwoordelijk voor de utilities, van waterzuivering en gasafvang tot aan de inkoop van stroom en energie efficiency. De manager research en process development legt kort uit hoe men van cokes en zand op het 200 bij 300 meter omheinde terrein vlakbij de Waddenzee hun slijpmiddel maakt.

‘Vanuit Zuid-Nederland en België laten we wit zand aanvoeren, cokes betrekken we van de wereldmarkt. Nadat beide grondstoffen in de haven van Delfzijl zijn gelost, mengen we die en bouwen vierduizend ton van die mix, overeenkomend met de lading van twee binnenvaartschepen, rondom een grafietkern. Elke bult is ongeveer 22 meter lang, vijf meter hoog en zes meter breed. We hebben er op ons terrein maar liefst 24 van. Die bulten we spreken trouwens liever van ovens - brengen we gedurende twee weken met maximaal 500 Volt op spanning, acht tot tien Megawatt per oven. Elke oven gebruikt per twintig minuten net zoveel elektriciteit als een huishouden per jaar verbruikt. Tijdens het proces loopt de temperatuur rond de kern tot 2000 à 2500 graden Celsius op. Aan de buitenkant van de oven valt dat maar nauwelijks te merken. Daar is het handwarm.’ Het unieke van ESD-SIC is dat de onderneming, mede als gevolg van de strenge milieuregelgeving en het beperken van stankoverlast naar de omliggende dorpen, als een van de weinigen ter wereld het vrijkomende procesgas afvangt (alleen Washington Mills in de VS doet dat ook, red.).

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

‘Daarvoor hebben we over elke oven een isolatielaag geplaatst’, vervolgt Demmink. ‘Het procesgas - een mix van waterstof, kooldioxide, zwavel, koolmonoxide en wat vluchtige verbindingen - vangen we namelijk af en voeren dat naar de ontzwavelingsinstallatie. Het bijproduct gaat in de vorm van vloeibaar zwavelzuur naar een klant in de EU. Met het zuivere gas drijven we een stoomketel op ons terrein aan. Dat bespaart zo’n zeventien procent op ons energieverbruik. We zijn de enige ter wereld die ook het vrijkomende proceswater zuivert en als koeling herbruikt.’

Halffabrikaat Het op spanning brengen van de enorme ovens is natuurlijk slechts een deel van het verhaal. Demmink: ‘Van onze 24 ovens zijn er maximaal zeven in bedrijf. Na twee weken is onze mix onder invloed van fysisch-chemische processen in siliciumcarbide omgezet. We laten de oven eerst afkoelen en halen na twee dagen de beschermende isolatie weg om de oven aan de buitenkant met sproeiers nat te maken. Daarna pellen we de berg laag voor laag tot een harde wals af en verwerken het product tot A en B kwaliteit. Het meest

zuivere deel van het product vindt zijn weg naar de keramische industrie, het andere deel gaat naar de metallurgische sector en naar handelaren. Het halffabrikaat, vrijwel onbekend buiten de sector, zie je onder meer terug in halfgeleiders, in remschijven en in roetfilters voor dieselmotoren. Wanneer het afpellen na ook twee weken is voltooid, verwijderen we de grafietkern.

deel biogene grondstoffen zouden gaan gebruiken, moeten die geen verontreinigde materialen bevatten, uit zo weinig mogelijk vluchtige koolwaterstoffen bestaan en bovendien niet verkleven tijdens de enorm hoge temperaturen in de ovens.’ Volgend jaar zal ESD SiC met Torrgas uit Amsterdam experimenten op zijn terrein uitvoeren om de kwaliteiten

We zijn de enige ter wereld die ook het vrijkomende proceswater zuivert en als koeling herbruikt.’ Dat wordt tijdens een nieuwe cyclus van de ovens weer gebruikt.’

Alternatieven Intussen kijkt ESD-SIC, zij het voorzichtig, naar alternatieven voor het gebruik van petroleum cokes, haar duurzame doelstellingen en ‘best reference’ in de sector indachtig. Circa twintig procent van de kostprijs van hun halffabrikaat gaat richting cokes. Alternatieven moeten echter wel aan een hele trits criteria voldoen. Demmink schetst er een aantal. ‘Op dit moment hebben we goede beschikbaarheid van petroleum cokes. Als we een klein

van biogene grondstoffen te gaan testen. Demmink verwacht niet dat dergelijke materialen, net als in kolengestookte energiecentrales die biomassa bijstoken, tot aanzienlijke percentages bijmenging zullen leiden. ‘Zouten, vluchtige stoffen en het asgehalte spelen bij biogene materialen een grote rol. Willen wij zulke materialen ook als grondstof kunnen inzetten, dan zullen ze qua fysisch-chemische eigenschappen op petroleum cokes moeten lijken. Ook als experimenten succesvol worden, gaan biogene grondstoffen voorlopig minder dan twee procent van de materiaalmix

UTILITIES 15 nr. 7 - november 2016

110 BAR GEMOEDSRUST, ALSTUBLIEFT Veiligheid, kwaliteit en duurzaamheid zijn niet altijd in eenheden te vatten. Als onafhankelijke inspectie- en keuringsinstantie leveren wij o.a. diensten op het gebied van NDO, drukapparatuur keuringen, elektrotechnische keuringen en lifting.

U mag gerust zijn. Vinçotte vinkt het voor u af.

Veiligheid, kwaliteit en milieuvriendelijkheid Met onze inspecties, testing, certificatie en opleidingen bieden wij alle oplossingen onder één dak om u en uw omgeving veiligheid, duurzaamheid en kwaliteit te garanderen en te zorgen dat uw investeringen renderen.

vincotte.nl // volg ons

Santon Circuit Breaker Services verzorgt vanaf 1 oktober 2015 technisch en commercieel support van Metroform Per 1 oktober 2015 zal Santon Circuit Breaker Services B.V. zorg dragen voor ondersteuning, onderhoud, technisch en commercieel support van Metroform laagspanning schakelen verdeelinrichtingen. Santon Circuit Breaker Services heeft hiervoor alle technische documentatie en certiﬁcaten in beheer verworven van de vorige eigenaren. Tevens hebben wij op het ogenblik drie technische specialisten in dienst met samen meer dan 100 jaar ervaring met Metroform schakelen verdeelinrichtingen. Onze vakkundige service engineers staan tot uw beschikking voor onderhoud, schakelmateriaal upgrades of uitbreidingen aan deze Metroform switchgear.

Voor meer info kunt u terecht op www.santoncbs.com Santon Circuit Breaker Services B.V.

innemen, maximaal één- tot tweeduizend ton per jaar. Bovendien moeten we wel goede afspraken maken. De kostprijs van zulke biomaterialen bedraagt op dit moment ruim het dubbele van die van petroleum cokes. Dat zullen we op een of andere wijze, bijvoorbeeld via subsidies of CO2 emissierechten, moeten compenseren (de SDE+ regeling geldt, vreemd genoeg, nog namelijk niet voor grondstoffen. red.). Onze klanten letten daar minder goed op.’

Energiemanagement Dat ESD-SIC met zestig tot zeventig Megawatt stroomconsumptie, naast hun buur Klesch Aluminium (het vroegere Aldel), een industriële grootverbruiker in de regio is, is min of meer een open deur intrappen. Zo’n 95 procent van dat verbruik komt voor rekening van de ovens, waarvan ruim zestig procent voor het fysisch-chemische proces. Aan directe energiebesparing kan het bedrijf, uitgezonderd wat aanpassingen aan frequentieomvormers en het reduceren van perslucht, dus maar weinig doen. Bovendien vragen zijn klanten niet om energieefficiency en duurzame energie. Reputatie en imago spelen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld grote zuivelbedrijven die op de consu-

mentenmarkt opereren, in deze sector geen rol omdat meerkosten niet naar hun afnemers kunnen worden doorberekend. Alles draait om de kostprijs en kwaliteit van het slijpmiddel. Wel is het productieproces van ESD-SIC van dien aard dat een of meerdere ovens gedurende korte tijd, minuten tot uren, geen of minder elektriciteit tot zich hoeven te nemen. Juist die flexibiliteit in de productie opent voor de onderneming kansen tot scherpe inkoop. ‘De afgelopen tien jaar hebben we via meerdere platforms ingespeeld op de behoefte aan stroom van het publieke net’, verklaart Demmink. ‘Zo leggen we onze productie tijdens de duurdere uren stil, afhankelijk van de beschikbaarheid van stroom, terwijl de gasproductie intussen gewoon doorloopt. We kennen nu drie vormen van elektriciteitsinkoop: over the counter (OTC) contracten die circa 75 procent van onze behoefte afdekken, inkoop op de day-ahead markt (zoals APX) en inkoop op de spotmarkt, dus voorafgaand aan onze productie per dag en per uur. Het is, met andere woorden, een voordurend zoeken naar de balans tussen risico’s en kosten geworden.’

Modiale markt Dat zoeken naar de balans heeft zo zijn conse-

quenties voor de bedrijfsvoering. Was het eerder nog mogelijk ongepland onderhoud uit te voeren, door concurrentiedruk uit Azië en Rusland behoort dat inmiddels tot het verleden. ‘De marges in deze mondiale sector zijn maar klein’, besluit Demmink. ‘Tot 2011 waren er in de EU anti-dumping maatregelen van kracht. Nu die zijn afgeschaft, zien we weer Chinees materiaal op de markt komen. De kostprijs van elektriciteit in China en Azië is door verborgen staatssteun bovendien niet transparant. Waar we ons tegenwoordig zorgen over maken, is de explosieve import uit Latijns-Amerikaanse landen. Sinds 2013 brengen die ook een vergelijkbaar hoogwaardig slijpmiddel op de markt. Zonder echter gebruik te maken van gasafvang of zuivering van proceswater waarin wij wereldwijd de standaard zetten. Of dat gewicht in de schaal legt, zal de tijd uitwijzen.’ ■ UTILITIES 17 nr. 7 - november 2016

technologie Energiestof

Wetenschappers van het Georgia Institute of Technology hebben een stof ontwikkeld die zonne-energie en windenergie opvangt. Misschien kan dit textiel in de toekomst gebruikt worden om GPS-systemen of smartphones op te laden. De onderzoekers gebruikten een weefmachine om zonnecellen van polymeervezels met vezelachtige tribo-elektrische nanogenerators te weven. Deze triboelektrische nanogenerators gebruiken een combinatie van het tribo-elektri-

Energieopslag in gesmolten silicium sche effect (materialen wisselen bij contact elektrische lading uit) en elektrostatische inductie om een mechanische beweging (roteren, schuiven of vibreren) om te zetten in stroom. De nieuwe stof is 320 micrometer dik en bestaat voor een groot deel uit wol. De onderzoekers beweren dat de stof geïntegreerd kan worden in tenten, gordijnen en kleding. Daarnaast is het materiaal niet prijzig om te maken. De onderzoekers hingen een lapje stof ter grootte van een A4’tje uit een autoraam. Toen de auto bewoog werd energie opgevangen, ook al was het die dag bewolkt. Een stukje stof van vier bij vijf centimeter laadde een condensator binnen een minuut op tot twee volt, met dank aan wind en zonlicht. De grote vraag is nu hoe lang het materiaal meegaat Wetenschappers richten zich de komende tijd op deze vraag.

Geluidsarme windturbinebladen Geluidsarme windturbines zijn cruciaal voor het succes van veel windparken op land. Daarom heeft Siemens de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om haar windturbines stiller te maken. Een belangrijke doorbraak hierbij is de introductie van een nieuwe generatie van de zogenaamde ‘DinoTail’, een aerodynamische toevoeging aan het rotorblad. De achterrand van een uilenvleugel vormde de inspiratie voor dit geluidsbeperkende onderdeel. Uilen zijn stille jagers. Dankzij hun geruisloze vlucht kunnen ze hun prooi – meestal kleine knaagdieren – onopgemerkt naderen. Uilen kunnen dit dankzij de bijzondere structuur van hun vleugels: Een getande structuur aan de achterrand en minuscule kammen aan de voorrand verminderen het ruisen van de luchtstroom, omdat deze in kleinere wervelingen wordt opgedeeld. Dit effect 18 UTILITIES nr. 7 - november 2016

wordt nu toegepast in een nieuwe uitvinding van Siemens, die de aero-akoestische eigenschappen van rotorbladen optimaliseert. Naast de wervelingsgeneratoren op het bladoppervlak voorziet Siemens de achterranden van een combinatie van tanden en kammen. Samen creëren deze tanden en kammen kleine wervelingen, precies op het punt waar de snellere bovenstroom van het rotorblad de langzamere onderstroom treft. Hierdoor wordt het geruis van de achterrand van het blad aanzienlijk verminderd.

Een team van onderzoekers van Solar Energy Institute aan de Universidad Politécnica de Madrid (UPM) ontwikkelen een nieuw systeem dat de opslag van energie mogelijk maakt in gesmolten silicium. Met het systeem kan een nieuwe generatie thermische zonnestations worden ontwikkeld. Zonnewarmte van concentrated solar power (CSP) centrales wordt vaak opgeslagen in de vorm van gesmolten zout. Op die manier kunnen de centrales ook ’s nachts produceren. De opslagcapaciteit van zout is echter maar beperkt vergeleken met silicium. Silicium heeft unieke kenmerken waardoor het mogelijk wordt om meer dan één megawattuur energie op te slaan per kubieke meter, wat tien keer meer is dan de opslagcapaciteit van zout. Gesmolten silicium wordt bovendien thermisch geïsoleerd van zijn omgeving waardoor de energie pas wordt losgelaten als daar om wordt gevraagd. Onderzoekers van het Solar Energy Institute bij UPM ontwikkelden een nieuw energieopslagsysteem waarin overtollige energie, hetzij uit zonneenergie of overtollige elektriciteit, wordt opgeslagen in de vorm van warmte in gesmolten silicium bij een temperatuur van ongeveer 1400 graden Celsius. Bij dergelijke hoge temperaturen schijnt silicium op dezelfde wijze als de zon. Thermofotovoltaïsche cellen kunnen vervolgens deze straling omzetten in elektriciteit. Deze cellen kunnen honderd keer meer elektrische energie produceren dan conventionele zonnecellen en hebben een rendement van soms meer dan vijftig procent. Het eindresultaat is een uiterst compact systeem zonder bewegende delen dat stil is en maximaal tien keer meer energie kan opslaan dan de bestaande oplossingen en dat met goedkope materialen.

Voedseladditief vergroot rendement zonnecel

Onderzoekers van North Carolina State University en de Chinese Academy of Sciences hebben een efficiënte, semi-bedrukte plastic zonnecel gemaakt zonder het gebruik van milieugevaarlijke halogeen bevattende oplosmiddelen. Opvallend genoeg is de vervanger een bekende smaakstof. Organische fotovoltaïsche cellen zijn populair omdat ze licht, flexibel, doorzichtig en goedkoop zijn. Tot nog toe gebruikt men halogeen bevattende oplosmiddelen bij de vervaardiging

ervan. Deze oplosmiddelen zorgen voor de meest energie-efficiënte morfologie, ofwel structuur, van het oppervlak van de zonnecel. Helaas zijn ze giftig en het gebruik van deze agressieve chemicaliën vereist een gecontroleerde omgeving, wat bijdraagt aan de hoge productiekosten. NC Stateonderzoeker Lang Ye onderzocht of er ook niet-toxische oplosmiddelen waren die een even efficiënte morfologie zouden kunnen behalen als halogeen. Uiteindelijk

ontwikkelden Ye en zijn collega's een proof of concept van een semi-bedrukte plastic zonnecel die o-methylanisool (o-MA) gebruikt als oplosmiddel. O-MA is een veelgebruikte smaakstof in levensmiddelen en niettoxisch voor de mens. De onderzoekers gebruikten zachte röntgenstraaltechnieken om de morfologie van de zonnecel te bestuderen. Nadere bestudering wees uit dat de o-MA gebaseerde zonnecel een soortgelijke morfologie, kristallijne eigenschappen en prestaties hadden als de variant met halogeen. Het totale rendement van de zonnecel bedroeg ongeveer 8,4 procent. Door gebruik te maken van het nieuwe oplosmiddel is het mogelijk om organische zonnecellen te produceren via de zogenaamde rakelcoating-techniek bij omgevings- of kamertemperatuur. Bij rakelcoating wordt een glazen blad gebruikt om een dunne laag van de fotovoltaïsche film uit te spreiden op een stijf of flexibel substraat. Daarmee zijn de zonnecellen op grote schaal te produceren.

Inzicht in omzetting aardgas naar methanol

Voor het eerst, sinds de techniek twintig jaar geleden werd ontwikkeld, weten we wat er precies gebeurt bij de directe omzetting van aardgas of methaan naar methanol op kamertemperatuur. Deze ontdekking zal belangrijke gevolgen hebben voor het toekomstig gebruik van methanol. De grootschalige omzetting van methaan naar methanol kan tot nu toe enkel in meerdere stappen onder hoge druk en met een hoge tempera-

tuur, dit proces vergt bijzonder veel energie. Daarom ontwikkelden onderzoekers in de jaren ’90 een directere manier om methanol te verkrijgen, die zelfs extra energie produceert. Wetenschappers wisten echter niet wat er precies gebeurde in dit proces, het was een soort ‘black box’ waar ze methaan in stopten met een grote kans dat er aan de andere kant methanol zou uit komen. Postdoctoraal onderzoeker Pieter Vanelderen van het Leuvens Centrum voor Oppervlaktechemie en Katalyse is er nu voor het eerst in geslaagd om de werking van deze techniek volledig te begrijpen. Veel katalysatoren zijn opgebouwd uit zeolieten, mineralen met een roosterstructuur, waar een bepaald atoom aan wordt toegevoegd. Bij de omzetting van methaan in methanol is deze kata-

lysator een zeoliet waaraan ijzer wordt toegevoegd. Professor Bert Sels: ‘Wij begrijpen nu voor het eerst dat het ijzeratoom zich in een vlakke, gebonden oriëntatie moet vastzetten in het zeoliet.’ ‘We hebben voor het eerst exact kunnen definiëren hoe het ijzeratoom eruit ziet dat nodig is voor de omzetting van methaan naar methanol op kamertemperatuur. Bovendien kunnen we ook omschrijven waarom deze omzettingsmethode zo succesvol is’, licht Vanelderen toe. Nu wetenschappers weten hoe de katalysator er juist uitziet, kunnen ze hem gaan nabouwen en optimaliseren in het lab, wat heel wat mogelijkheden biedt voor de toekomst. De productie van het methanol dat bijvoorbeeld nodig is voor de productie van plastic zal heel wat goedkoper worden. UTILITIES 19 nr. 7 - november 2016

INNOVATIE CENTRUM DUURZAAM BOUWEN | ROTTERDAM | 16 FEBRUARI

[Sa ve th

ate ]

WATERDRAGERS

www.watervisie.com

Halve pagina Watervisie 2017.indd 1

21-10-16 09:06

2017

THE AWAREHOUSE | SCHERPENZEEL | 20 JANUARI

[Sav e th

e da te]

HET NIEUWE PRODUCEREN www.duurzaamgeproduceerd.nl/congres 161014 Halve pagina DGP17.indd 1

14-10-16 16:47

WATERVISIE

UTILITIES 20 nr. 1 - februari 2015

WATER De circulaire economie heeft zich ook in de

waterwereld genesteld. Stapsgewijs dienen zich steeds meer projecten aan die waardevolle grondstoffen uit restwaterstromen terugwinnen. Hoewel veel projecten nog in de pilotfase zitten, bieden ze wel een kijk in de toekomst. Een overzicht van veelbelovende grondstoffen die helpen de kringloop te sluiten.

Watervalorisatie stapsgewijs naar volwassenheid Met de introductie van de circulaire economie en de cradle-to-cradle filosofie van Michael Braungart is de term afval steeds meer naar de achtergrond gedrongen. Door een fors groeiende wereldbevolking neemt de druk op voedsel, energie en grondstoffen de komende jaren steeds meer toe. En dus zullen we anders met deze schaarste moeten omgaan. De Nederlandse overheid zet vol in op deze trend en het kabinet heeft dan ook in het programma Circulaire Economie uitgesproken om Nederland in de toekomst helemaal te laten draaien op herbruikbare grondstoffen. Hoe we met ons afval omgaan wordt vastgelegd in het Landelijk Afvalbeheerplan (LAP). In december 2017 loopt LAP2 af. Vóór die tijd dient LAP3 in werking te treden. Deze ontwikkeling biedt ook kansen voor watervalorisatie. De grondstoffen in industrieel restwater, worden tot nog toe als afval gezien, al is daar wel een kentering in gekomen. Zo heeft de Tweede Kamer begin maart een motie aangenomen, waarin onder meer wordt verzocht om fosfaat de afvalstatus te laten verliezen. Ook is er een motie aangenomen om de kwaliteit van grondstoffen leidend te laten zijn 22 UTILITIES nr. 7 - november 2016

bij toelating op de markt, en niet de herkomst. Inmiddels hebben fosfaten, nutriënten, secundaire grondstoffen uit meststromen en afvalstromen geen afvalstatus meer, maar mogen ze worden verhandeld als grondstof. Hoewel de ontwikkelingen dus gunstig zijn, zien de partijen die bij deze vraagstukken betrokken zijn het liefste dat ook op Europees niveau de afvalstatus voor grondstoffen uit restwater vervalt. Op die manier ontstaat een echt volwassen markt. Een groot aantal partijen is bezig met het verwaarden van industriële of communale reststromen. Zo bindt het Dutch Biorefinery Cluster (DBC) de circulaire ambities van de agro en food-, de papieren zuivelindustrie om meer waarde te halen uit hun waterstromen. Hetzelfde geldt voor het Nutriënt Platform dat met name kijkt naar terugwinning van fosfaat uit afvalstromen. De waterschappen kennen naast de Energiefabriek inmiddels ook de Grondstoffenfabriek en wisselen hier kennis uit over het vergisten van slib of het terugwinnen van grondstoffen in het communale rioolwater dat onder meer veel fosfaten bevat, maar ook cellulose en diverse vetzuren. Allemaal grondstoffen waar

inmiddels een groot aantal toepassingen voor is gevonden.

Bioplastic Inmiddels is er bijna geen waterschap of industriële zuivering meer dat het slib uit de waterzuivering niet vergist. Het biogas dat hieruit wordt gewonnen kan na verwerking worden gebruikt als brandstof voor een gasketel. Het verbranden van afvalstromen voor energiewinning staat echter laag in de ladder van Lansink, een maatstaf voor duurzaam afvalbeheer. Hergebruik staat veel hoger en dus zoeken steeds meer partijen naar waardevolle

grondstoffen die uit de stromen kunnen worden gefilterd. Een goed voorbeeld hiervan zijn vetzuren. Hoewel deze ook kunnen worden vergist, kunnen ze ook als grondstof dienen voor bio plastics. Vorig jaar toonden drie waterschappen de eerste kilo PolyHydroxyAlkanaat (PHA) die met bacteriën uit rioolwater is gemaakt. PHA is een volledig biologisch afbreekbaar plastic dat onder natuurlijke omstandigheden snel afbreekt. Op termijn kan PHA bijdragen aan een oplossing voor de plastic soep in de wereldzeeën. De markt voor PHA groeit stevig door, met name in de tuinbouw. Zo wordt PHA gebruikt voor verpakkingen van consumentenproducten en landbouwplastic. Wereldwijd wordt een toename van de vraag aan PHA’s verwacht.

Alginaat Een ander veelbelovend product uit de afvalwaterzuivering is alginaat: een biopolymeer dat normaal gesproken wordt gewonnen uit zeewieren. Na vermenging met water vormt alginaat een rubberachtig materiaal dat momenteel veel gebruikt wordt door tandartsen om er afdrukken van het gebit mee te maken. Maar ook de textielindustrie gebruikt

alginaat als verdikkingsmiddel in hoogwaardige textielinkt. Nu wil het toeval dat Nereda slibkorrels, een ontdekking van TU Delft-onderzoekers, alginaatachtige biopolymeren bevatten. De wetenschappelijke naam is ‘alginate like exopolysacharide’(ALE), maar de onderzoekers noemen het ook wel Nereda Opgewekt (NEO) alginaat. Paul Roeleveld, directeur business development bij RHDHV, kan inmiddels melden dat de eerste twee extractie-installaties voor realisatie in voorbereiding zijn. Een installatie komt in Epe, waar het huishoudelijk Nereda slib wordt ver-

overblijft uit zo’n 25 procent NEOalginaat bestaat. Dat alginaat kan je extraheren door het slib te verwarmen en dan nog een aantal chemische stappen te nemen.’ NEO-alginaat heeft een aantal unieke eigenschappen, waaronder de amfifiele eigenschappen (het kan zowel water opnemen als afstoten) en het pseudo plastisch gedrag, die met name tot hun recht komen in omgevingen waar vloeistof moet worden versproeid. Men ziet dan ook mogelijkheden voor NEO-alginaat om de uitharding van beton te verbeteren of als lijmingsmiddel in de papieren

Men ziet mogelijkheden voor NEO-alginaat om de uitharding van beton te verbeteren of als lijmingsmiddel in de papieren kartonindustrie. werkt en één komt in Zutphen, waar NEO-alginaat uit industrieel Nereda slib wordt gewonnen. RHDHV heeft de Nereda-patenten van de TU Delft overgenomen en installeert inmiddels wereldwijd Nereda-installaties. ‘Het Nereda-onderzoek leverde diverse interessante spinoffs op’, zegt Roeleveld. Eén daarvan was de ontdekking dat het slib dat na het proces

kartonindustrie. Roeleveld: ‘Eerste stap is om te bewijzen dat we alginaat op een verantwoorde en economisch aantrekkelijke manier kunnen produceren. STOWA heeft in een levenscyclusanalyse de productie van alginaat uit Nereda vergeleken met die uit algen en daar komt NEO-alginaat goed uit de bus. Niet alleen omdat je daarmee voorkomt dat

UTILITIES 23 nr. 7 - november 2016

LOGISTICON VERHUUR Opslag en dosering

Zand- & koolfiltratie

EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN

Ultrafiltratie

Flotatie

Chemicaliën

Omgekeerde osmose

Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3/h voor toepassingen als: - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen. logisticon adv a4.indd 1

Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608266 www.logisticon.com/nl/verhuur

02-12-15 09:56

alginaat moet worden geïmporteerd, maar ook omdat je minder slib hoeft af te voeren, 25 procent is namelijk een significante verlaging. Het succes is mede afhankelijk van de schaalgrootte die we kunnen realiseren. We hebben al klanten gevonden die geinteresseerd zijn in het product en we willen hen dan ook een stabiele stroom leveren. We hopen in gepland pilotonderzoek voor de komende maanden inzicht te krijgen in de kwaliteit en volumes die mogelijk zijn op praktijkschaal. Tegelijkertijd werken we met partners aan onderzoek naar de toepassing van NEO-Alginaat. Dit

genoemde betonindustrie. Wij zijn in ieder geval enthousiast over de mogelijkheden omdat alginaat nu eens een product is waar de industrie wel op zit te wachten.’

Cellulose Dankzij het veelvuldig gebruik van toiletpapier bevat rioolwater veel cellulose. Ook de papierindustrie produceert reststromen die veel cellulose bevatten. Inmiddels zijn er meerdere technieken voorhanden om die cellulose uit het water te filteren en ook de toepassingen zijn inmiddels zeer divers: van fietspad tot slibontwatering.

Onlangs werd nog het eerste fietspad ter wereld geopend waarin cellulose uit afvalwater is toegepast als ‘afdruipremmer’. inclusief de juridische zaken die we moeten organiseren om de applicaties mogelijk te maken. Hoewel de verhittingsstap in het extractieproces ervoor zorgt dat de grondstof wordt gepasteuriseerd, speelt de perceptie ook een rol. Je gebruikt immers afvalwater als bron. Om deze reden zijn we nu eerst op zoek naar afzetroutes waar deze perceptie een minder grote rol speelt, zoals de al eerder

Onlangs werd nog het eerste fietspad ter wereld geopend waarin cellulose uit afvalwater is toegepast als ‘afdruipremmer’. De cellulose is gewonnen uit het toiletpapier in afvalwater op de demosite van rwzi Leeuwarden. De vezels binden het hete en nog vloeibare bitumen tijdens het leggen van asfalt en zorgen voor een verhoging van de viscositeit, waardoor het vloeibare bitumen minder snel uitzakt

en beter verdeeld blijft over het asfalt. Na afkoelen is het bitumen gestold en de vezel functieloos ingekapseld in het asfalt. De huidige afdruipremmers komen vooral uit Duitsland en worden gemaakt van vezels uit bomen, kranten of andere delfstoffen. De afdruipremmer uit afvalwater werkt beter dan de reguliere afdruipremmers die nu op de markt zijn, vertelt Yede van der Kooij, projectmanager innovatieve projecten bij Wetterskip Fryslân en projectleider van de werkgroep Cellulose van de Energie & Grondstoffenfabriek. ‘Uit onderzoek van het Asfalt Kennis Centrum blijkt dat je voor hetzelfde effect net iets minder nodig hebt ten opzichte van bestaande producten.’ Wetterskip Fryslan gaat niet zelf de boer op met de cellulose, de fijnzeef is inmiddels weer verwijderd van de demosite. Met cellulose kan ook slib worden ingedikt. De vezels slurpen het water op en kunnen daarna worden verwijderd. Afvalverwerker Attero voert met BWA en enkele andere partijen een pilotproject uit op de rwzi van Waterschap Noorderzijlvest in het Groningse Ulrum. Het onderzoeksproject heet CADoS: Cellulose Assisted Dewatering of Sludge. Het project is

09:56

UTILITIES 25 nr. 7 - november 2016

ATERVISIEPLATFORM KOPPELT DE KETENS

PARTNERS WATERVISIE PLATFORM

S WATERVISIE PLATFORM

t Dow

Scan de foto en bekijk het filmpje 1) Installeer op uw smartphone of tablet de app ‘iLinqs’ 2) Start de app op uw smartphone of tablet 3) Scan de foto waarbij het icoon is geplaatst 4) Het bijbehorende filmpje verschijnt op smartphone of tablet

LEDEN WATERVISIE PLATFORM

Martijn Kruisweg Eco Efficiency & sustainable growth AkzoNobel

Johan Raap Lector biobased Economy, Avans Hogeschool

KENNISPARTNERS WATERVISIE PLATFORM

Henri Spanjers Prof. Industrieel watermanagement TU Delft

Niels Groot Waterspecialist Dow Benelux

Martijn Kruisweg Eco Efficiency & sustainable growth AkzoNobel

Johan Raap Lector biobased Economy, Avans Hogeschool

Henri Spanjers Prof. Industrieel watermanagement TU Delft

Georg Stockinger Shell Global Solutionsccc

Roy Tummers Directeur Water VEMW

Cees Buisman Directeur Wetsus

Johan van Mourik Voorzitter SKIW

Georg Stockinger Shell Global Solutionsccc

Roy Tummers Directeur Water VEMW

KENNISPARTNERS WATERVISIE PLATFORM

Meer informatie Congresinformatie: Marjolein Veeninga • marjolein@industrielinqs.nl • 020–31 22 791 Partnerinformatie: Anouk Bouwmeester • anouk@industrielinqs.nl • 020–31 22 797

ww.watervisie.com 28-01-15 16:36

Wilt u meer weten over lidmaatschap of partnering van het Watervisie Platform? Kijk op www.watervisie.com of neem contact op met Anouk Bouwmeester: anouk@industrielinqs.nl - 020 312 27 97

erop gericht de in het rioolwater aanwezige cellulose-houdende vaste stof af te scheiden en vervolgens te benutten voor de ontwatering van zuiveringsslib. Zo wordt geprobeerd het gebruik van chemicaliën op de zuivering aanzienlijk te reduceren, minder energie te verbruiken en te komen tot lagere slibverwerkingskosten. Verder leidt CADoS tot een hogere energieopbrengst uit biogas in de slibgisting.

Struviet Een van de eerste grondstoffen die de aandacht kreeg van de waterzuiveringswereld was struviet. Deze natuurlijke meststof leverde in veel rioolwaterzuiveringsinstallaties problemen op doordat spontane struvietvorming de procesinstallaties verstopten. Door struviet gecontroleerd te laten ontstaan voorkwam men niet alleen aankoeken van kristallen in leidingen, maar had men tevens een verhandelbaar product. Aardappelproducent Lamb Weston / Meijer wint al sinds 2007 75 procent van het fosfaat terug uit haar procesafvalwater, door het met magnesium en ammonium te binden tot struviet. Inmiddels is er een keur aan waterschappen dat ook struviet produceert en Schiphol reed onlangs zijn eerste zelf geproduceerde struviet uit op de velden rondom de landingsbanen. De afvalstoffen wet is sinds kort aangepast zodat struviet uit de rwzi’s gelijk wordt gesteld aan fosfaat uit fosfaatmijnen. Desondanks levert de meststof nog weinig geld op.’

Eiwitten Een relatief nieuwe route naar duurzame grondstoffen is het Power-to-Protein-concept. Uit ammonium, koolzuurgas en waterstof als krachtbron kunnen via dit concept heel efficiënt eiwitten worden geproduceerd. Een speciale groep bacteriën maken zogeheten single cell protein (SCP), zeg maar bacterieceleiwit. Het concept is bedacht door emeritus professor Willy Verstraete. Er draait al geruime tijd een kleine reactor op laboratoriumschaal. KWR en Avecom zijn onlangs samen met Waternet, AEB Amsterdam, Waterkracht en Barentz Foods gestart met ontwerp en bouw van een pilotinstallatie die

één kilogram eiwit per dag moet gaan produceren. Daarmee zal het Powerto-Protein-concept dit jaar nog op locatie worden getest.

Petrochemie De meeste watervalorisatieprojecten beperkten zich tot de voedingsmiddelenindustrie, communale rwzi’s en de papierindustrie. De petrochemische industrie heeft redelijk uitdagende reststromen waar tot nog toe weinig meer mee werd gedaan dan zuiveren en afvoeren. Daar komt wellicht verandering in door het EuRyDice-project, ofwel energieefficiënte valorisatie van componenten uit processtromen. Een samenwerkingsverband van ISPT met AkzoNobel, Corbion, DOW, Momentive, ECN, KWR en VITO wil technisch haalbare oplossingen ontwikkelen voor het terugwinnen van zout en organische verbindingen uit processtromen. Men verwacht daarmee de energie-efficiëntie van deze stromen in Nederland met minimaal 25 procent te verbeteren, waardoor het energieverbruik met minimaal tien Peta joule per jaar af zou moeten nemen. Talloze proceswaterstromen in de procesindustrie bevatten een breed scala aan waardevolle bestanddelen die nu nog tijdens de afvalwaterbehandeling worden afgevoerd. Veel bedrijven zouden graag geleidelijk willen overstappen op een gesloten keten met zoveel mogelijk ‘nul-afvalprocessen’. AkzoNobel, Corbion, DOW en

Hexion hebben alle te kampen met een probleem ten aanzien van twee generieke situaties: zoutrecycling en het terugwinnen van waardevolle organische bestanddelen. Recente ontwikkelingen in de procestechnologie maken het mogelijk om waardevolle bestanddelen selectief en met minder energie uit proceswaterstromen te scheiden. De bedrijven hopen solide businesscases te ontwikkelen voor een technologie die niet alleen resulteert in efficiënte selectieve scheiding maar ook in een energiebesparing van 25 procent binnen zes jaar. Het project omvat vier technische werkpakketten. Eerst worden de proceswaterstromen nader geïdentificeerd. Dit moet resulteren in een reeks voorwaarden en stromen waarvoor voldoende aantrekkelijke businesscases kunnen worden gedefinieerd. Als volgende stap wordt de technologie breed geïnventariseerd, met als leidraad de noodzaak om fasetransitie (verdamping) te voorkomen en de geschiktheid voor zeer complexe mengsels te waarborgen. Voorbeelden van technologieën die in de evaluatiefase worden meegenomen zijn nanofiltratie, elektrodialyse, capacitieve deionisatie, pervaporatie, osmose en omgekeerde osmose, adsorptie, ionenuitwisseling en elektroprecipitatie. Nieuwe combinaties van deze technologieën worden eveneens onderzocht. n

UTILITIES 27 nr. 7 - november 2016

WATER Op zeven september jongstleden reed een

tractor de meststof uit die het gras rond de landingsbanen van luchthaven Schiphol in conditie moet houden. Het bijzondere was dat deze meststof, struviet, uit het rioolwater van de luchthaven is gewonnen. Strategisch adviseur Utilities Leon Bakuwel van Schiphol Group: ‘Met de afronding van deze duurzame pilot die een mooi voorbeeld is van de cradle to cradle filosofie komt Schiphol een stapje dichter bij zijn ambitie om de duurzaamste luchthaven van de wereld te zijn.’

Schiphol rijdt struviet uit eigen reststromen uit In 2012 committeerde de directie van Schiphol Group zich aan een aantal duurzaamheidsambities. Zo wil Schiphol toegroeien naar een zero waste airport in 2030 en men voor de eigen activiteiten – die van de Schiphol Group dus - naar klimaatneutralebedrijfsvoering. Bakuwel: ‘Naast dat we al het eigen energieverbruik vergroenen door middel van certificaten, zijn we ook gestart met een aanbestedingstraject om honderd procent van ons eigen elektriciteitsverbruik uit nieuw te bouwen duurzame

28 UTILITIES nr. 7 - november 2016

Nederlandse bronnen te betrekken.’ In de duurzaamheidsambities van de luchthaven Schiphol zijn ook het water- en afvalmanagement verweven. Bakuwel: ‘In de cradle-to-cradle filosofie is de eerste stap het terugdringen van het gebruik aan de bron. Als het gaat om water betekent dat bijvoorbeeld het aanleggen van waterbesparende toiletten of het terugbrengen van het spoelvolume in bestaande toiletten. In het begin deden we dit heel pragmatisch door een baksteen in het waterreservoir te plaatsen. Door

het monitoren van het waterverbruik is de effectiviteit van de waterbesparingsmaatregelen te volgen. Het waterverbruik van het terminalcomplex, per passagier omgerekend, is in de afgelopen tien jaar met 21 procent teruggebracht.’

De-icing afvalwater In de voorgaande jaren zijn verschillende experimentele projecten uitgevoerd om op een duurzamere wijze om te gaan met afvalwater. In 2010 is een proefinstallatie gebouwd om te testen of het mogelijk was algen te kweken met het water dat wordt gebruikt voor het ijsvrij maken van vliegtuigen. In het de-icing afvalwater zit namelijk glycol en dit kan door algen worden afgebroken. ‘Wat we deden was eigenlijk heel simpel: Op specialere platforms wordt het water opgevangen, in opslagtanks verzameld en geleidelijk naar de zuiveringsinstallatie verpompt. Helaas bleek de combinatie van het zuiveren van het opgevangen de-icingwater en produceren van hoogwaardige algen in deze specifieke praktijksituatie niet haalbaar. Het terugwinnen van het glycol, is ook beproefd, in de praktijk bleek het onmogelijk de-icingwater met

voldoende hoge glycolconcentratie op te vangen, waardoor de glycolterugwinning zo energie-intensief was dat het duurzamer was om het op de natuurlijke manier te laten afbreken.’ Het de-icingafvalwater wordt nu met vrachtwagens afgevoerd naar een drietal afvalwaterzuiveringen die glycol gebruiken als voedingstof in hun biologische zuiveringsproces om stikstof te kunnen verwijderen.

AWZI-Schiphol De AWZI (afvalwaterzuiveringsinstallatie) op Schiphol zuivert op biologische wijze zo’n vierduizend kuub sanitair afvalwater per etmaal, wat te vergelijken is met het afvalwater van een stad met 45 duizend inwoners. Het te zuiveren afvalwater komt behalve van de terminals en kantoren ook van de toiletten van de vliegtuigen en gaat naar de AWZI. Bakuwel: ‘In 2004 hebben we de AWZI overgedragen aan Evides Industriewater omdat afvalwaterverwerking voor hen een kernactiviteit is en voor ons een bijzaak. Bijkomend voordeel was dat ook Evides duurzaamheidsambities heeft en wil investeren in toekomstbestendige, circulaire oplossingen.’ Pilot fosfaatterugwinning In 2013 startte het TKI-project ‘Sustainable airport cities’, Amsterdam Airport Schiphol, Vewin, Evides Industriewater en KWR Watercycle Research Institute werken samen om fosfaat te winnen uit afvalwater. Het project is mede gefinancierd uit de Toeslag voor Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI’s) van het ministerie van Economische Zaken. Bakuwel: ‘Het project omvat twee onderwerpen: (1) het terugwinnen van fosfaat uit afvalwater van Schiphol via pilot onderzoek en (2) het selecteren van een zodanige kwaliteit product dat het zonder nabewerking als meststof kan worden ingezet, liefst in de omgeving van de luchthaven.’

Centraat Technologiekeuze en de kwaliteit van het struviet om direct toe te kunnen passen zijn belangrijke aspecten geweest in de bepaling met welke afvalwaterstroom de fosfaat

UTILITIES 29 nr. 7 - november 2016

Utilities.nl geeft nog meer waarde voor uw geld

Meer nieuws dan ooit • • • • • • • •

Actuele berichtgeving over de energie- en watermarkt Alle productinnovaties overzichtelijk bij elkaar Volledig evenementenoverzicht Online catalogi met producten en diensten Multimediale bedrijfspresentaties Tweewekelijkse nieuwsbrief Live twitter updates LinkedIn interacted

acts

manuf

Utilities-abonnees krijgen meer • De nieuwste Utilities staat een week voor verschijnen online • Abonnees krijgen toegang tot alle eerder verschenen artikelen • Volg de status van nieuwbouwprojecten en uitbreidingen in de projectendatabase • Ga naar www.utilities.nl en kies abonneren

Ga direct naar Utilities.nl en blijf iedereen voor

terugwinning het beste tot zijn recht zou komen. Bakuwel: ‘Verschillende deelstromen zijn door de struvietreactor op de AWZI Schiphol van Evides gevoerd. Het sanitair water afkomstig van de vliegtuigen alsook het centraat uit de centrifuge voor het uitgegiste zuiveringsslib is getest. Op de AWZI wordt namelijk het zuiveringsslib vergist, het vrijkomende groene gas wordt weer ingezet voor de verwarming van gebouwen op de AWZI.

en China uitgeput raken. Tot die tijd is het fosfaat dat daar vandaan komt echter nog wel vele malen goedkoper dan het fosfaat dat wij op Schiphol op beperkte schaal terugwinnen’. Een procestechnische randvoorwaarde voor de haalbaarheid van struvietproductie op de AWZI Schiphol is implementatie van volledige biologische fosfaatverwijdering. Op dit moment wordt het fosfaat nog voornamelijk chemisch verwijderd. Indien

‘Het uitrijden kon pas in 2016 plaatsvinden nadat de afvalstoffenwet was aangepast waardoor struviet wettelijk gezien geen afvalstof meer is’ De meest fosfaatrijke deelstroom was het centraat waarbij het fosfaat ook nog eens zeer geconcentreerd was. Dat is van belang voor de waarde van het struviet in de keten en voor de businesscase. ‘De opbrengsten zijn niet zozeer het uitgangspunt geweest’, voegt Bakuwel daaraan toe. ‘Van struviet zal je voorlopig niet rijk worden. Fosfaat is belangrijk voor de voedselvoorziening en de wereldvoorraad van deze grondstof is eindig. Fosfaat wordt in de toekomst schaarser omdat fosfaatmijnen in bijvoorbeeld Marokko

biologische fosfaatverwijdering wordt doorgevoerd in combinatie met fosfaatterugwinning, dan heeft dit als belangrijkste voordeel dat er minder chemisch slib hoeft te worden afgevoerd.’

Wetswijziging De gehele pilotinstallatie bestaat in de basis uit een stripper, een reactietank en bezinker en heeft weinig ruimtebeslag nodig. Dankzij deze eenvoudige configuratie kan de reactor nagenoeg autonoom werken en vraagt dus weinig aandacht.

Enig minpunt was dat de korrelgrootte in de test nog wat tegenviel. In 2015 is de pilot afgerond en is er struviet geproduceerd met een goede kwaliteit, ook wat betreft hygiëne en microverontreinigingen. Bakuwel: ‘Het uitrijden kon pas in 2016 plaatsvinden nadat de afvalstoffenwet was aangepast waardoor struviet wettelijk gezien geen afvalstof meer is maar als grondstof wordt gezien. Schiphol heeft op het landingsterrein grote stukken grasland en na werkzaamheden wordt er normaal gesproken weer gras gezaaid en kunstmest gebruikt om het gras in goede conditie te brengen. Onlangs is hiervoor als proef gebruik gemaakt van zevenhonderd kilo zelfgeproduceerde struviet in plaats van de traditionele kunstmest. Met het uitrijden van het struviet afgelopen september hebben we de proef met fosfaatterugwinning succesvol afgerond. De vraag is uiteraard wat onze volgende stap wordt. Evides gaat de AWZI verbouwen om aan strengere lozingseisen te voldoen, dat is natuurlijk een mooie gelegenheid om te kijken of we daar niet tegelijkertijd een extra stap aan kunnen toevoegen om struviet te produceren.’ n

UTILITIES 31 nr. 7 - november 2016

product & oplossing NETANALYSER EN INSTALLATIETESTER De Elektro Lijn GSC60 is een veelzijdig elektrotechnisch testinstrument. Het toestel biedt een uitgebreide 4-kanaals netanalyser, met testfuncties voor o.a. spanning, stroom, vermogen en energie. Met de scopefunctie kunt u golfvormen zichtbaar maken en met het vectordiagram kunt u onbalans in beeld brengen. Uiteraard kunt u met dit toestel een gedetailleerde harmonischen analyse uitvoeren. Daarnaast kan de GSC60 worden

ingezet als een complete installatietester met testfuncties voor continuïteit, isolatieweerstand, aardlekschakelaars, circuit- en lijnimpedantie en aardverspreidingsweerstand. De bediening is gemakkelijk

en overzichtelijk door toepassing van een kleuren touchscreen. Door middel van WiFi communicatie kan het toestel contact maken met de HTanalysis App op uw smartphone of tablet (Android en iOS). De Elektro Lijn GSC60 wordt compleet geleverd met 4 flexibele stroomtangen, meetsnoeren en –sondes en Windows software voor analyse volgens EN50160 en professionele rapportage. www.euro-index.nl

STATIONAIRE GASDETECTOR Tyco Gas & Flame Detection introduceert de iTRANS 2 stationaire gasdetector met een intelligent elektronica platform dat voorziet in maximaal twee punten van detectie vanuit één enkel apparaat. Deze gasdetector kan een combinatie van gassen detecteren door het gecombineerde gebruik van verschillende beschikbare sensortechnologieën zoals electrochemische, catalytische en infrarood sensoren. De iTRANS

2 beschikt over een breed scala aan veiligheidsvoorzieningen waaronder automatische sensorherkenning, toegangscode beveiliging, en nul en kalibratiefoutbescherming. Een enkel of dual-channel, split-screen LCD-scherm zorgt voor een optimale zichtbaarheid op donkere plaatsen waarbij het operator-interface eenvoudig te bedienen is met een magneet. Zowel verkrijgbaar in aluminium als roestvrij stalen behuizing. Het explosie-proof apparaat is ontworpen voor gebruik in een breed scala van toepassingen en ruwe omgevingen. www.TycoGFD.com

INFRAROOD THERMOMETER

Ontwikkeld voor hoge temperatuur toepassingen, heeft de nieuwe Endurance serie een breed temperatuurbereik, variërend van respectievelijk 550 Celsius tot 1800 graden Celsius, en van 1000 tot 3200 graden Celsius. 32 UTILITIES nr. 7 - november 2016

De pyrometers zijn voorzien van een roestvast stalen IP65 behuizing en galvanisch geïsoleerde I/O’s. Ze kunnen worden ingesteld op één of twee kleuren (ratio pyrometer). Met een optische resolutie van maximaal 150: 1 is het mogelijk kleinere objecten op afstand te meten. Speciaal ontworpen voor makkelijke configuratie en bediening, zijn de sensoren voorzien van een intuïtieve user interface aan de achterkant en een ingebouwde web server voor het archiveren van gegevens, het traceren van gegevens en voor proces trouble shooting. De range waarneming opties is uitgebreid met een hoge resolutie onboard videocamera voor het op afstand bewaken van de applicatie en voor het uitlijnen van de sensor via Industrial Ethernet. Behalve laserwaarneming is nu ook LED waarneming leverbaar. Daarbij wordt het meetpunt op het object geprojecteerd www.flukeprocessinstruments.com

INNOVATIEF BLUSSYSTEEM De Hertek Groep lanceert Exxfire 1500. Dit innovatieve blussysteem combineert aspiratie- en blustechniek voor het onderdrukken van brand in kasten met bedrijfskritische apparatuur, zoals serverracks en besturingskasten. De blustechniek van de ExxFire1500 is gebaseerd op technologie die TNO voor ESA heeft ontwikkeld ten behoeve van ruimtevaarttoepassingen. Het systeem is speciaal ontwikkeld voor gesloten kasten waar operationeel kritische processen draaien. Omwille van bedrijfscontinuïteit

moeten deze processen altijd blijven draaien en dienen ze bij brand zo weinig mogelijk schade op te lopen. Drie (Apollo) optische sensoren detecteren de aangezogen lucht continu op rook.

Nadat twee van de drie sensoren rook hebben gedetecteerd en de interne software ‘overtuigd’ is dat er geen sprake is van vals alarm, wordt het pre-alarm geactiveerd. Indien niet voortijdig manueel wordt ingegrepen, schakelen de ventilatoren uit en treedt de blussing in werking. Door een chemische reactie komt de stikstof in 15 tot 20 seconden op kamertemperatuur en op lage druk vrij, waardoor verdere schade aan bedrijfskritische elektronica wordt voorkomen. www.hertek.nl

UNIVERSELE FLOWMETERS De nieuwe Proline 300/500 universele flowmeters van Endress+Hauser zijn toepasbaar in alle industrieën. Of het nu gaat om continue flowmeting, monitoren van uw proces of ijkwaardig verpompen van vloeistoffen/gas. De Proline 300/500 meet niet alleen de flow met de grootste nauwkeurigheid, maar biedt ook inzicht in het proces door een schat aan belangrijke diagnostische en procesgegevens. Hierdoor heeft u optimale controle over uw proces, minder shutdowns en dus een efficiënter proces. De nieuwe Proline 300/500 transmitters kunnen worden gecombineerd met de Promass (Coriolis) en Promag (elektromagnetische) sensoren. Afhankelijk van het meetprincipe, kunnen meerdere procesvariabele worden gemeten door slechts één apparaat tegelijk. Met het Coriolis meetprincipe kunnen massaflow, volumeflow, dichtheid, concentratie, viscositeit en temperatuur worden gemeten. Met het Elektromagnetische

meetprincipe kunnen volumeflow, temperatuur en geleidbaarheid worden gemeten. Elk Proline 300/500 instrument wordt gekalibreerd met behulp van erkende, volledig traceerbare kalibratiefaciliteiten conform ISO/IEC 17025. www.nl.endress.com/proline300-500

ONLINE MULTICOMPONENT CASCADE LASER GASANALYSER De CT5400 gasanalyser combineert één of meerdere (maximaal 6) tunable diode lasers (TDL) en quantum cascade lasers (QCL) in één analyser. De laser chirp- technologie detecteert met behulp van high resolution spectrocopie het type gasmolecuul in het nabij infrarood gebied en in het mid infrarood gebied, afhankelijk van het type laser. Traditioneel moeten gas-analysers regelmatig gekalibreerd worden en zijn deze analysers in staat om één of twee gassoorten te meten. Door het modulaire ontwerp van de CT5400, met de mogelijkheid meerdere lasers te integreren, kunnen tot wel twaalf gassoorten gelijktijdig worden gemeten. Hierdoor kunnen complexe analysesystemen met meerdere analysers, met de benodigde conditioneringssystemen, worden vereenvoudigd. De CT5400 is ontwikkeld voor diverse procesapplicaties

zoals DeNOX/SCR installaties, ethyleen productie, CEMSsystemen (contious emission monitoring systems), biogas/ aardgas toepassingen en bijvoorbeeld zuiverheid van N2 en/of H2. www.EmersonProcess.nl

UTILITIES 33 nr. 7 - november 2016

GAS Om het toenemende aanbod van hoogcalorisch gas

het hoofd te kunnen bieden moet flink worden geïnvesteerd in conversie-installaties die dit H-gas omzetten naar L-gas. Die conversie kost geld en energie. Verschillende bedrijven werken dan ook aan innovatieve technologieën, die dit proces efficiënter en goedkoper moeten maken. Twee daarvan zijn Hobré Instruments en HyGear.

Tekst: Tijdo van der Zee

Decentrale oplossingen voor variaties in gassamenstelling Geconverteerd gas – ook wel pseudoL-gasgenoemd – is met een razendsnelle opmars bezig. In 2014 stroomde er 4,8 miljard kubieke meter van dit gas door het net van Gasunie. Een jaar later was dit al opgelopen tot 16,9 miljard kuub. Grotendeels is dit het gevolg van de opgelegde productiebeperking van het Slochteren-gasveld. Maar ook zonder deze beperking zal het Groningergas binnen afzienbare tijd op raken. Daarvoor in de plaats komt gas uit Noorwegen, Rusland, H-gas uit de Nederlandse kleine velden en uit LNG-tankers in de Rotterdamse haven. Dat H-gas kan niet zomaar op het Nederlandse net worden ingevoed, omdat de meeste apparatuur hier niet op is ingericht. Het moet dus geconverteerd worden naar L-gas door het vermengen met stikstof, totdat dezelfde Wobbe-index is verkregen. Landelijk gasnetbeheerder Gasunie heeft momenteel stikstofinstallaties staan in Zuidbroek, Wieringermeer en Ommen die samen jaarlijks 20 miljard kuub gas kunnen omzetten. Momenteel wordt gewerkt aan een uitbreiding van de installatie in Zuidbroek, waardoor de capaciteit in 2017 in één klap naar 30 miljard kuub gaat. 34 UTILITIES nr. 7 - november 2016

Decentraal Maar voor de langere termijn is dit niet voldoende. En er is een bijkomend gevolg van deze transitie, namelijk dat de nieuwe Gaswet ruimere bandbreedtes voor de Wobbeindex toestaat. Dat gebeurt eerst bij het H-gasnet, waarop zo’n tachtig industriële bedrijven zijn aangesloten. In 2022 volgt het L-gasnet. Dit in ogenschouw nemend is er wat voor te zeggen om het gas niet alleen maar op centraal niveau te converteren, maar om ook decentraal conversie-installaties te plaatsen. Een bedrijf dat aan dergelijke decentrale conversie-units werkt is HyGear uit Arnhem. ‘We hebben een negen megawatt prototype ontworpen en op dit moment draait deze in onze eigen werkplaats’, zegt Ellart de Wit, CTO bij HyGear. ‘En die werkt een stuk efficiënter dan conventionele technologie.’ De installatie werkt als volgt. H-gas wordt aangevoerd en een klein deel hiervan wordt omgeleid naar een gasmotor, die het gas verbrandt en elektriciteit produceert. De rookgassen worden vervolgens gezuiverd van zuurstof, de overgebleven koolwaterstoffen en water. Wat overblijft is stikstof met een beetje koolstofdioxide. Dat wordt weer geïnjecteerd

in de hoofdstroom, waardoor het H-gas is geconverteerd naar L-gas. De koolstofdioxide wordt mee geïnjecteerd. Dat is wettelijk toegestaan.

Energie-efficiënter Conventionele conversie-installaties komen op een andere manier aan hun stikstof, namelijk via luchtscheidingsinstallaties. Hierin wordt buitenlucht aangezogen, die vervolgens via een energievretend cryogeen proces zodanig wordt gekoeld dat de stikstof en de zuurstof vloeibaar worden. Via een destillatieproces wordt dat stikstof uiteindelijk weer gescheiden van de zuurstof. De Wit: ‘Dus conventionele installaties gebruiken heel veel elektriciteit, maar bij ons wordt juist elektriciteit geproduceerd. Uiteraard gebruiken wij daar wel een beetje aardgas voor, maar netto is onze installatie 21 procent energie-efficiënter dan een luchtscheider en hij heeft bovendien 38 procent lagere verbruikskosten.’ HyGear ontwikkelde een prototype in het kader van het Small Business Innovation and Research (SBIR)programma van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Het prototype past in een container. ‘Dat betekent dat je overal waar je maar

Abonnees lezen meer op www.utilities.nl

wil van hoogcalorisch laagcalorisch gas kan maken’, zegt De Wit. Momenteel zoekt HyGear naar een geschikte locatie - vermoedelijk een gasdistributiecentrum – om een demo-installatie te bouwen. Vooralsnog mikt HyGear met zijn zogeheten Wobber op de gasontvangststations tussen het hoofdnet van Gasunie en de distributienetten van de regionale netbeheerders. In een eerdere fase was er sprake van dat HyGear een brandstofcel zou gebruiken in plaats van een gasmotor. ‘Helaas blijken deze nu nog te duur. We moeten dus nog even wachten tot ze wat in prijs zakken voor we die kunnen gebruiken.’

Wobbe-index-meters Een ander bedrijf dat meegaat in de ‘trend’ van decentrale gasconversie is Hobré Instruments uit Purmerend. Dit bedrijf levert al jaren apparatuur die de samen-

stelling van aardgas kan bepalen en Hobré levert zijn Wobbe-index-meters onder meer aan Gasunie. Maar in dat geval gaat het om grote en vooral dure instrumenten. ‘Dat komt al snel op 30.000 euro per meetpunt en omdat voor de zekerheid alles in drievoud moet worden uitgevoerd, zit je al snel tegen een ton aan. Als er dan ook nog een gebouwtje omheen wordt gebouwd, kom je op enkele tonnen’, zegt Albert Mouris, technisch directeur bij Hobré Instruments. En dat is te veel geld en niet praktisch voor een kleine decentrale gasconversie-unit. ‘We hebben, via een opdracht vanuit SBIR, een low-cost Wobbe-index-meter ontwikkeld, die draagbaar is en een factor drie goedkoper.’ Deze meetapparatuur kan vervolgens worden geplaatst bij individuele bedrijven, al of niet gecombineerd met een gasconversie-installatie. Mouris: ‘Het kan al voldoende zijn om precies de kwaliteit van het aangevoerde gas te weten en op basis daarvan te bepalen hoeveel verbrandingslucht moet worden bijgeregeld.’

Ontploffingen voorkomen Want wat zijn precies de gevaren van niet reageren op een variabele gassamenstelling? Mouris: ‘Dat zijn er drie.

Ten eerste gaat je energie-efficiëntie achteruit. Als je gas te arm is, meng je teveel lucht bij. Bij te rijk gas meng je te weinig bij. In beide gevallen verstook je meer gas dan nodig is. Een tweede probleem is dat je extra emissies kan krijgen van onverbrande componenten. Dat is zeer ongewenst. In het ergste geval kom je in een onveilig gebied van je stookinstallatie en krijg je een ontploffing in de schoorsteen.’ Bij de zoektocht naar kleine decentrale conversie-units hebben Hobré en HyGear elkaar inmiddels gevonden. In de Wobber van HyGear is namelijk een kleine draagbare unit van Hobré Instruments geplaatst. Ellart de Wit van HyGear: ‘Wij hadden ons in eerste instantie een gasconverter voorgesteld zonder Wobbe-index-meter, maar toen we erachter kwamen dat door de nieuwe gaswet de gassamenstelling enorm zal gaan variëren, beseften we dat het heel belangrijk is om een goede sensor te hebben. Toen bleek dat Hobré Instruments net vanuit hetzelfde SBIR-programma als waar wij in zaten, een kleine meter had ontwikkeld. Wij dachten: ‘Die meter kunnen wij goed gebruiken’. De connectie is daar ontstaan. Dat kwam heel mooi samen.’ ■

UTILITIES 35 nr. 7 - november 2016

MARKET REVIEW WATER

PRODUCTEN

UVAR Holland B.V. Enviro Chemie b.v. Waarderweg 52 C 2031 BP HAARLEM Tel: +31 (0)23 - 542 69 13 Fax: +31 (0)23 - 542 69 14 sales@enviro-chemie.nl www.enviro-chemie.nl

Waterfiltratie en Bermad afsluiters Griendweg 51 3295 KV ’S-GRAVENDEEL Postbus 5169 3295 ZH ’S-GRAVENDEEL Tel: +31 (0) 78 673 1477 Fax: +31 (0) 78 673 4557 E-mail: info@uvar.nl Website: www.uvar.nl

GAS

PRODUCTEN

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 Fax: +31 (0)13 468 6075 info@esders.nl www.esders.nl

Grünbeck Waterbehandeling B.V. De toekomst in duurzame waterbehandeling Zutphenstraat 65 7575 EJ OLDENZAAL Tel: +31 (0)541 820 903 Fax: +31 (0)541 820 904 info@gruenbeck.nl www.gruenbeck.nl

Jotem Waterbehandeling Parelstraat 24 7554 TM HENGELO Tel: +31 (0)74 242 5255 Fax: +31 (0)74 243 4880 info@jotem.nl www.jotem.nl

Esders Dr Paul Janssenweg 144 Postbus 10131 5000 JC Tilburg Tel: +31 (0)13 468 0856 Fax: +31 (0)13 468 6075 info@esders.nl www.esders.nl

INSPECTIE EN KEURINGEN

Kiwa Nederland Sir Winston Churchilllaan 273 2288 EA RIJSWIJK Postbus 70 2280 AB RIJSWIJK Tel: +31 (0)70 414 4400 Fax: +31 (0)70 414 4420 inspectie@kiwa.nl www.kiwa.nl

OVERIG

DIENSTEN

DDM Demontage

Lubron Waterbehandeling Postbus 540 4900 AM OOSTERHOUT NB Tel: +31 (0)162 42 6931 Fax: +31 (0)162 45 9192 info@lubron.eu www.lubron.eu

36 36 UTILITIES nr. 7 5 - november september2016 2016

Industriële verhuizingen Demontage – Sloopwerken Transport – Asbestsanering Offshore Postbus 253 3454 ZM DE MEERN Tel: +31 (0)30 666 9780 Fax: +31 (0)30 245 9127 info@ddm.eu www.ddm.eu

agenda Energy Storage & Distribution 8 november Antwerpen managementproducties.com

De energiemarkt verandert dankzij de laatste technische ontwikkelingen en de toenemende rol van duurzame energie en decentrale energieopwekking. Deze veranderingen creeren nieuwe uitdagingen en mogelijkheden voor energiebedrijven, overheden en bedrijven. CEO’s en directeuren van grote spelers in deze wereld bespreken tijdens dit congres de kansen en bedreigingen van de energietransitie.

European Autumn Gas Conference 14-16 november World forum Den Haag theeagc.com

Europa wordt een steeds meer wereldwijd verbonden energieregio met een belangrijke rol in internationale gashandel en veel kennis over de commerciële en technische aspecten van aardgas. De European Autumn Gas Conference koos voor zijn 31ste editie voor Den Haag als locatie voor het oudste congres voor de internationale gasmarkt. Deelnemers aan de conferentie krijgen inzicht in commerciële, strategische en politieke keuzes waarvoor de Europese aardgas en LNG-markt staat. Zoals de kritieke drijfveren voor diversificatie en mogelijkheden voor het veiligstellen van de vraag naar aardgas.

Energie in transitie, gas in transitie 17 november Hilton Hotel te Soestduinen kvgn.nl

KVGN organiseert dit jaar een serie van drie symposia waarin het onderwerp Energietransitie centraal staat. Hoe bereiken we een energievoorziening die schoon is en tegelijkertijd betrouwbaar en betaalbaar blijft. Dat is de uitdaging waar we als samenleving voor staan. Eén ding is duidelijk: er is niet één oplossing voor een duurzame energievoorziening. De oplossing ligt in de slimme combinatie van de verschillende energiebronnen en -systemen en ook op het terrein van samenwerking met bestaande en nieuwe partijen (open innovatie, kennis delen etc.) We zien dat de rol van aardgas de komende jaren zal veranderen. Op 17 november zal tijdens de betaalbaarheid van energietransitie worden behandeld.

Elektro Vakbeurs 29 november - 1 december Evenementenhal Hardenberg evenementenhal.nl

Elektro Vakbeurs is dé vakbeurs waar alle disciplines van elektrotechniek samen-komen: installatie, industrie en energie.

Belgisch-Nederlands Watersymposium 2016 30 november Eindhoven skiw.nl

Vlaams Kenniscentrum Water (Vlakwa) organiseert samen met de Stichting Kennisuitwisseling Industriële Water-technologie (SKIW) en het Koninklijk Nederlands Waternetwerk (KNW) het tweede grensoverschrijdend Watersymposium. Het thema van dit symposium is: ‘Robuuste watersystemen en circulaire economie: Wat is mijn, uw, ons water waard?

Masters of Industry: Innovatie in de waterketen 1 december 2016 Evides Industriewater, Rotterdam mastersofindustry.nl

Donderdag 1 december vindt bij Evides een Masters of Industry plaats die wordt gecombineerd met een Round Table van het Watervisie platform. Het thema van deze bijeenkomst is: Innovatie in de waterketen. Hoor van Jens Potreck (Water Innovator of the Year) de laatste ontwikkelingen op het gebied van X-Flow Helix techniek. Walter Hulshof (Industriewater Eerbeek) zal tijdens deze bijeenkomst toelichten dat innovatie met stress gepaard gaat, maar uiteindelijk gaat leiden tot een gezonde exploitatie en ciculaire gebruik van grondstoffen.

Utilities ontvangt graag uw bijdrage aan deze pagina. Redactie Utilities, info@industrieperspectief.nl

Kijk voor meer evenementen in de industrie op www.utilities.nl

UTILITIES 37 nr. 7 - november 2016

I N

H E T VOL G E N D E

U T I L I T I E S

8 V ER S C HI JNT

I N

N UM M E R D EC EMB ER

Thema: IndustriĂŤle gassen

Praxair opent nieuwe luchtscheidingsfabriek Gassenproducent opende onlangs zijn nieuwe luchtscheidingsfabriek met een capaciteit van 1.300 ton per dag. Bovendien breidde het bedrijf zijn pijpleidingen uit in de Antwerpse haven. Met deze fabriek breidt het bedrijf zijn activiteiten op het gebied van zuurstof, stikstof en argon fors uit. Lees in de komende Utilities alles over het project en de plannen van Praxair voor de Belgische en Nederlandse markt.

Herwaardering van gas RWE en Engie kondigden aan een deel van hun gascentrales te sluiten. Daarnaast ligt een aantal gascentrales momenteel in de mottenballen. Gas is te duur, of eigenlijk zijn kolen te goedkoop. En dat terwijl in de toekomst meer flexibiliteit nodig is. Hoe komen we uit deze impasse en is er nog hoop voor gasgestookte (wkk) centrales?

Financiering van duurzaamheid Het lang bevochten revolverend fonds is toegezegd. Bovendien staan steeds meer provincies garant voor risicodragende investeringen in duurzame energie of energiebesparing. Welke financieringsmodellen helpen de industrie te verduurzamen en welke subsidies staan ter beschikking om de boel op gang te brengen? We zoeken het voor u uit.

THEMA'S 2017 1 Waterketens - Aqua Nederland 2017 2 Energie en asset management - Maintenance Next 3 Gas in de energietransitie - Energie-efficiency, besparing en CO2-arm produceren 4 Watertechnologie en innovatie 5 Stoom en warmte 6 Energie-inkoop en balancering Energietechnologie en innovatie - vakbeurs Energie 7 Energie- en waterscenarioâ&#x20AC;&#x2122;s voor 2020 - Aquatech 2017 8 Offshore gas en wind

38 UTILITIES nr. 7 - november 2016

EVIDES WATERBEDRIJF | ROTTERDAM | 1 DECEMBER 2016 [S chri

jf u

Innovatie in de waterketen

Programma

De watersector stond lang te boek als behoudend. Daar is inmiddels wel verandering in gekomen. Gedwongen door oplopende kosten en druk op de budgetten, kijkt ook de industrie naar manieren om water en energie te besparen of terug te winnen. Deze Masters of Industry staat dan ook in het teken van innovatie in de waterketen. Innovatie start vaak in het laboratorium, maar is pas waardevol als het zich in de praktijk heeft bewezen. De valkuil zit in het middendeel.

15:00 uur 15:30 uur

Jens Potreck (Pentair) ontwikkelde in zijn laboratorium een membraan met een helixvorm en weet zo veel energie te besparen. Walter Hulshof van Industriewater Eerbeek ontwikkelde en realiseerde een onthardingsproces waardoor gezuiverd afvalwater kan worden hergebruikt . Daarmee is een nieuwe stap gezet om het water van drie papierfabrieken zo kostenefficiënt mogelijk te zuiveren. Beide heren delen hun kennis en ervaring om u te helpen bij uw afvalwaterbehandeling.

15.40uur 17.30 uur

nu i

Ontvangst Aftrap door David van Baarle (hoofdredacteur Utilities) Lezingen van Jens Potreck (Pentair) en Walter Hulshof (Industriewater Eerbeek) Netwerkborrel

AANMELDEN Op www.mastersofindustry.nl kunt u zich registreren voor deze bijeenkomst. Deelname kost €195 excl. BTW. De bijeenkomst is KOSTELOOS voor partners en experts van onze platforms en genodigden. Partners kunnen met hun VIPcode voor twee personen inschrijven voor dit event. Bedrijfsleden van onze platforms kunnen de bijeenkomst met €100 korting bijwonen. Uw VIPcode geldt hier als kortingscode.

Initiatiefnemers:

www.mastersofindustry.nl

www.moxa.com

2-poorts industriële PROFIBUS naar Fiber converter De ICF-1280i serie industriële PROFIBUS naar Fiber converters worden gebruikt om PROFIBUS signalen van koper naar glasvezel om te zetten. De converters zijn in staat seriële transmissie tot 4 km (multi-mode) of tot 45 km (single-mode) te verlengen. De ICF-1280I is galvanisch geïsoleerd (2kV) en heeft een redundante voedingsaansluiting. Afwijkingen in de optische kabel worden automatisch gedetecteerd en geïdentificeerd. Er is zoveel meer over te vertellen... Meer weten? Bel 0318-636262 of bezoek www.modelec.nl

ICF-1280i

www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

Adv_A4_Moxa_ProfibusFibConvr2.indd 1

24-11-15 15:43