Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju, Joanna Kotowicz-Jawor (red.) by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

kotowicz-jawor innowacyjność p2 v5 p1.pdf 1 2016-08-29 11:22:28

CMY

Pytaniem badawczym, które nie uzyskało pełnej odpowiedzi w literaturze przedmiotu, jest wyjaśnienie przyczyn niskiej efektywności proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE dla polskich przedsiębiorstw. Celem podjętego przez Zespół INE PAN zadania badawczego jest analiza współzależności obecnej fazy rozwoju polskiej gospodarki i determinant jej zdolności innowacyjnej w warunkach absorpcji funduszy strukturalnych z UE. Główną hipotezą badania jest stwierdzenie, iż przejściowa faza rozwoju od etapu inwestycyjnego do gospodarki innowacyjnej wyznacza główne podażowe i popytowe determinanty przebiegu procesów innowacyjnych, określając efektywność strukturalnego wsparcia z UE. Poszczególne bloki tematyczne monografii zawierają zestaw hipotez cząstkowych zweryfikowanych za pomocą analiz empirycznych prowadzonych metodą ankietową, wywiadów bezpośrednich oraz z wykorzystaniem modelu poziomu rozwoju innowacyjności gospodarki. Monografię można uznać za opracowanie dojrzałe, o istotnych walorach poznawczych, merytorycznych i dydaktycznych, które może być przydatne zarówno dla polityków gospodarczych, podejmujących decyzje odnośnie kształtowania polityki gospodarczej, w szczególności polityki innowacyjnej, jak też pracowników naukowych i studentów. z recenzji prof. dr hab. K. Poznańskiej

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju redakcja naukowa Joanna Kotowicz-Jawor

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju redakcja naukowa Joanna Kotowicz-Jawor

Projekt okładki: Jacek Tarasiewicz Redaktor: Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie typograficzne: Adam Wojtasik

Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/01594

Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9/410 01-142 Warszawa wydawnictwo@keytext.com.pl www.keytext.com.pl

Spis treści

Executive Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wstęp (Joanna Kotowicz-Jawor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju (Lesław Pietrewicz, Michał Zajfert). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego. . . . . . . . . . 17 1.1. Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski . . . . . . . . . . . . . . . . 35 1.2. Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie . . . . . . . . . 48 1.3. Analiza korelacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 2. Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju polskiej gospodarki (Elżbieta Mączyńska). . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Stagnacja sekularna według Alvina H. Hansena. . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Aktualność teorii stagnacji sekularnej – zagrożenie dla inwestycji i innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Casus Polska – rozwój i stagnacyjno-antynomiczny dryf . . . . . . . . 3. Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju (Joanna Kotowicz-Jawor). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Syntezy instytucjonalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Endogenne syntezy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Wyniki analizy empirycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 69 74 76 80 87 87 88 92 96

4. Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju (Lesław Pietrewicz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 4.1. Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury. . . . . . . . . 111 4.1.1. Popytowa strona rozwoju gospodarczego. . . . . . . . . . . . . . 111 4.1.2. Neoklasyczna teoria wyboru konsumenta . . . . . . . . . . . . . 113 4.1.3. Zmiany preferencji konsumpcyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4.1.4. Innowacje technologiczne i kulturowe. . . . . . . . . . . . . . . . 121

Spis treści

4.2. Badania empiryczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 4.2.1. Hipotezy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 4.2.2. Rezultaty analizy statystycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 4.2.3. Modele regresji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.2.4. Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 5. Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju (Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina, Elżbieta Mączyńska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 5.1. Podstawy teoretyczne i badawcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 5.2. Analiza wyników badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 5.3. Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych . . . . . . . . . . . . . 184 5.3.1. Założenia i metody badawcze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 5.3.2. Podstawowe dane i wskaźniki finansowe badanych przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 5.3.3. Analiza korelacji między nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi . . . . . . 190 5.4. Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 6. Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej (Urszula Grzelońska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Sektor nauki wobec gospodarki inwestycyjnej. . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Sektor nauki w gospodarce innowacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Nauka i gospodarka polska między etapami gospodarki inwestycyjnej i gospodarki innowacyjnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Wzajemne oczekiwania od siebie przedsiębiorstw i jednostek naukowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce . . . . . . . . .

211 211 213 216 222 226 230

Podsumowanie i rekomendacje (Joanna Kotowicz-Jawor) . . . . . . . . . . . . . 243 Aneks 1. Wyniki debaty Delphi (Joanna Pęczkowska). . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Aneks 2. Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych. . . . . . . . . . 281 Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego (Joanna Pęczkowska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Studium przypadku przedsiębiorstwa sektora lotniczego (Justyna Janik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Executive Summary

A research question that has not been satisfactorily answered in the relevant literature is what are the reasons for low efficacy of EU-funded public support programs dedicated to increasing innovativeness of Polish enterprises. The aim of the study undertaken by the team of researchers at the Institute of Economics of the Polish Academy of Sciences is to establish interrelationships between the current stage of development of the Polish economy and determinants of its innovative capacity in the context of absorption of EU structural funds. It is hypothesized that the current stage of transition between investment-driven and innovation-driven economy defines the main supply-side and demand-side determinants of innovation processes that condition efficiency of EU structural fundsâ&#x20AC;&#x2122; support. Individual chapters present a number of detailed hypotheses that are then verified on the basis of empirical data derived from questionnaires, interviews and a model of the level of economic development and innovativeness of the country. The study comprises six chapters. The first one sets the conceptual background by presenting theoretical developments - and evolution thereof â&#x20AC;&#x201C; in the area of stages of economic development, and focusing in particular on M.E. Porterâ&#x20AC;&#x2122;s diamond model. The conceptual study is complemented by the quantitative analysis of the current stage of development of the Polish economy. The second chapter presents major exogenous barriers to the growth of innovativeness of the Polish economy. The risks related to secular stagnation in advanced economies are particularly emphasized. In the third chapter, major endogenous obstacles to effective transition of the Polish economy from the investment-driven to innovation-driven stage of development are analyzed using institutional and resource-based theoretical syntheses.

Executive Summary

The forth chapter concerns the demand-side determinants of innovation processes during the transition between the investment-driven and innovation-driven stage of economic development. Pearson correlations and regression models were used to establish the relationship between consumer preferences and innovative capacity of enterprises, with clear implications for economic development. It was found that surveyed firms sought competitive advantage mainly in the sphere of utilitarian value of their products while their symbolic value remained relatively underdeveloped. The fifth part presents the evolution of theories of innovation at the turn of the 21st century, scrutinizes the adaptation of analyzed firms to the conditions of the transitory stage of economic development, and studies barriers affecting their innovation activities. The final part of the book is devoted to the role of the science sector in the process of transition of the Polish economy to the innovation-driven stage of development. It is found that transformation of the sector in pursuance of the requirements of the modern university model is a necessary condition of achieving innovation-driven stage of economic development. Thematic chapters are complemented by two case studies of the aviation and medical industries enterprises documenting ways of effective utilization of the public financial support for developmental activities oriented at firmsâ&#x20AC;&#x2122; adaptation to the conditions of the transitional stage of development. Annexed report of the Delphi panel discussion concerning the topic of the study completes the book. The study confirmed that the Polish economy is now in the transition between the investment-driven and the innovation-driven stages of development. The growing risk of secular stagnation was found to be the main exogenous barrier to spurring innovation activities of Polish enterprises despite the availability of EU structural funds. The most important endogenous barrier of transition to the higher stage of development is the lack of institutional framework corresponding to the innovation-driven stage. Other important barriers include the lack of consistency between regulatory and value systems, underdevelopment of social capital, low quality and weak relations between scientific sector and enterprises. Surveyed enterprises, better able to achieve competitive advantage in industries in which consumers value highly symbolic aspects of

Executive Summary 9

products, evade direct competition with foreign rivals and compete mainly on price and utilitarian value of products. Such strategy manifests their low innovation capacity. The study has shown that analyzed firms are not yet ready to take full advantage of internet and IT to increase their development capacity. Nevertheless, certain shift in development strategy orientations from quantitative criteria (maximization of efficiency) towards qualitative criteria (maximization of knowledge) was identified. Paired with perceived increase in innovation activities of surveyed firms and their connections with research entities, it may suggest a slow progression towards the innovation-driven stage of development. The study presents a number of recommendations for economic policy directed at increasing the pace of this process.

Joanna Kotowicz-Jawor

Wstęp

Rozwój polskiej gospodarki należącej do grupy krajów doganiających liderów o statusie gospodarki opartej na wiedzy determinują takie zasadnicze czynniki, jak: zz procesy globalizacji, w tym sektorów finansowych, zz narastające sprzeczności między procesami globalnymi a państwami narodowymi, zz gwałtowna dynamika zmian technologicznych, zz malejące zasoby pracy, rosnące zróżnicowanie w podziale dochodów, zz starzenie się społeczeństw europejskich, zz regionalne procesy integracyjne, zz przesunięcia światowych centrów gospodarczych w kierunku Dalekiego Wschodu i Ameryki Łacińskiej, zz zjawisko stagnacji sekularnej występujące w krajach wysoko rozwiniętych, zz fundamentalne przekształcenia dotychczasowego modelu funkcjonowania gospodarki rynkowej1. Wszystko to wyznacza nowe warunki konkurowania na otwartym rynku. Bezwzględnym warunkiem osiągnięcia i utrzymania przewagi konkurencyjnej jest wysoka zdolność innowacyjna na poziomie mikro- i makroekonomicznym. Stymulatorem wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki w światowym wyścigu konkurencyjnym miała stać się znacząca pomoc publiczna z UE przeznaczona na cele innowacyjne. Wyniosła ona w latach 2007–2013 w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka 1 Por.

szerzej J. Kleer, M. Kleiber (2015).

Wstęp

8,3 mld euro, zaś w PO Kapitał Ludzki – 9,7 mld euro2. Transfer funduszy strukturalnych nie przyniósł jednak oczekiwanych efektów. Innowacyjność polskich firm w okresie absorpcji tych funduszy nie tylko nie wzrosła, lecz obniżyła się, zaś Polska w rankingach EIS 2014 (European Innovation Scoreboard) spadła z 5 do 4 pozycji od końca. W roku 2014 Polska uplasowała się więc pod względem innowacyjności na 24. miejscu wśród 28 krajów UE, w przedostatniej z czterech grup tzw. umiarkowanych innowatorów. Według The Global Competitiveness Report 2014–2015 (2014) Polska pod względem konkurencyjności sytuuje się na 43. pozycji wśród 144 krajów świata. W okresie 2004–2013 nastąpiła wprawdzie konwergencja realnego PKB/per capita w stosunku do średniej UE, to jednak brak takiej konwergencji, jeżeli chodzi o rozwój polskiego systemu innowacji. W roku 2015 obraz NSI Polski opisany za pomocą 22 wskaźników zestawionych z wartościami ich mediany w krajach OECD wykazuje tylko trzy wskaźniki przewyższające tę medianę, są to: dwa mierniki związane z komunikowaniem się na odległość i miernik dotyczący współpracy w patentowaniu nowości wspólnie z wynalazcami z zagranicy. Liczba patentów zgłoszonych przez krajowych wynalazców w Europejskim Urzędzie Patentowym co prawda wzrosła trzykrotnie w okresie 2007–2012, to jest to jednak 10-krotnie mniej niż średnio w UE (Weresa, 2015). Pytaniem, które wciąż jeszcze nie uzyskało pełnej odpowiedzi w bogatej literaturze przedmiotu jest wyjaśnienie przyczyn niskiej efektywności proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE dla polskich firm. Celem podjętego przez Zespół INE PAN zadania badawczego jest analiza współzależności obecnej fazy rozwoju polskiej gospodarki i determinant jej zdolności innowacyjnej w warunkach absorpcji funduszy strukturalnych z UE. Główną hipotezą badania jest stwierdzenie, iż przejściowa faza rozwoju od etapu gospodarki inwestycyjnej, stymulowanej kryterium ilościowym (maksymalizacja wydajności), do gospodarki innowacyjnej, pobudzanej kryterium jakościowym (maksymalizacja wiedzy), wyznacza główne popytowe i podażowe determinanty przebiegu procesów innowacyjnych, określając efektywność proinnowacyjnego wsparcia z UE. Czynniki te zwrotnie wyznaczają kierunek zmian przejściowego etapu rozwoju.

2 Por.

M. Weresa (2015).

Wstęp 13

Poszczególne bloki tematyczne monografii zawierają zestaw hipotez cząstkowych weryfikowanych za pomocą analiz empirycznych. Badanie dotyczy lat 2007–2013. Analizą empiryczną objęto 85 innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych, które w obserwowanym okresie wdrożyły nowy lub znacząco ulepszony produkt, proces lub nową metodę zarządzania. Według definicji OECD innowacyjną firmą jest taka, która wdrożyła przynajmniej jedną innowację w badanym okresie. Badania prowadzono metodą ankietową, wywiadów bezpośrednich, a także z wykorzystaniem modelu poziomu rozwoju i innowacyjności, przygotowanego we współpracy z firmą Biostat. Poszczególne bloki tematyczne zawarto w rozdziałach 1–6 opracowania. Monografię otwiera analiza koncepcji teoretycznych etapów rozwoju gospodarczego. Omówiono ewolucję głównych teorii wzrostu i rozwoju gospodarczego. Szeroko zaprezentowano syntezę M. Portera identyfikującą determinanty rozwoju (model diamentu), oraz koncepcje czterech etapów rozwoju. Zanalizowano aplikacyjność tej syntezy w warunkach współczesnej gospodarki. Dopełnieniem rozważań teoretycznych jest ilościowa charakterystyka aktualnego etapu rozwoju polskiej gospodarki. Badanie wykazało, iż znajduje się ona w fazie przejściowej między drugą fazą M. Portera, tj. inwestycyjną, a trzecią fazą – innowacyjną. Drugi blok tematyczny poświęcono prezentacji głównych egzogennych zagrożeń dla wzrostu innowacyjności polskiej gospodarki. Wynikają one z globalnych zmian cywilizacyjnych i ustrojowych. Szczególnie zaakcentowano występujące w krajach zaawansowanych zagrożenie stagnacją sekularną. Stanowi ona wynik niekorzystnych procesów demograficznych w skali globalnej (starzenie się społeczeństw), narastających nierówności dochodowych, przedwczesnej dezindustrializacji, rosnącego bezrobocia, narastających barier popytowych, procesów deflacyjnych, spadku stóp procentowych i syndromu pułapki płynności. Wszystko to stanowi zagrożenie także dla polskiej gospodarki, hamując jej procesy innowacyjne. Symetrycznie do bloku drugiego, trzeci rozdział monografii zawiera badanie głównych endogennych barier przejścia polskiej gospodarki do fazy innowacyjnej. Przeprowadzono je opierając się na instytucjonalnej i zasobowej syntezie teoretycznej. Wśród szerokiej listy tych przeszkód na czoło wysuwają się bariery instytucjonalne, jakość kapitału ludzkiego, asymetria informacji i ryzyka inwestowania. Hipotezy tej części pracy zweryfikowano za pomocą jakościowego badania empirycznego obserwowanej próby firm.

Wstęp

W czwartym bloku tematycznym zbadano popytowe determinanty procesów innowacyjnych w przejściowej fazie rozwoju gospodarczego. Celem analizy jest odpowiedź na pytanie, czy preferencje krajowych konsumentów sprzyjają działalności innowacyjnej polskich firm. Zgodnie z syntezą M. Portera przy przechodzeniu do innowacyjnej fazy rozwoju rośnie znaczenie skłonności konsumentów do nabywania innowacyjnych produktów. W pracy zbadano dostosowanie strategii konkurencyjnych obserwowanej próby polskich przedsiębiorstw innowacyjnych do postrzeganych preferencji konsumentów. W części teoretycznej podjęto analizę roli cech popytu dla wzrostu gospodarczego opartego na innowacjach. Zbadano zmiany preferencji konsumentów warunkujące rozwój działalności innowacyjnej i wzrost gospodarczy. Do badania wprowadzono także mikroekonomiczną teorię popytu w celu wyjaśnienia obecnych preferencji konsumentów krajowych. Wprowadzono rozróżnienie między innowacjami technologicznymi i kulturowymi, które są podstawą różnicowania przewagi konkurencyjnej opartej na cechach użytkowych produktu i cechach symbolicznych (wizualnych). Centralne miejsce w badaniu zajmuje powiązanie cech symbolicznych i użytkowych z preferencjami konsumenckimi determinującymi zachowania innowacyjne przedsiębiorstw – ich strukturę produkcji i strategie konkurencyjne (interakcje między zmianą preferencji i strukturą produkcji). Główną hipotezą pracy jest stwierdzenie, iż preferencje konsumentów wpływają na zdolność do uzyskania przewagi konkurencyjnej i realizację celów rozwojowych. Tezę tę rozwinięto w sześć hipotez cząstkowych, które zweryfikowano poprzez analizę statystyczną materiału empirycznego próby 85 przedsiębiorstw innowacyjnych. Analiza potwierdziła, iż badane firmy upatrują przewagi konkurencyjne głównie w sferze użytkowej produktów, zaś znaczenie ich cech symbolicznych oceniono niżej. Świadczy to o cechach popytu gospodarki fazy przejścia z etapu inwestowania do etapu innowacyjnego. W gospodarkach zaawansowanych zasadniczą determinantą popytową innowacyjności firm jest przewaga symbolicznych preferencji konsumentów. Obok analizy statystycznej wykorzystano w pracy także modele regresji. Rozdział piąty monografii poświęcono podażowym czynnikom innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju. Praca zawiera szeroką prezentację ewolucji teorii innowacji na przełomie XX i XXI wieku, jej głównych nurtów i znaczenia dla rozwoju teorii ekonomii. Zasadniczy wątek opracowania to identyfikacja – na podstawie

Wstęp 15

analiz statystycznych zebranego materiału empirycznego przedsiębiorstw innowacyjnych – determinant i dostosowań ich działania do warunków przejściowej fazy rozwoju polskiej gospodarki i absorpcji funduszy strukturalnych z UE. Zbadano czynniki oddziaływające na skłonności innowacyjne badanych podmiotów i efektywność wsparcia prorozwojowego z UE. Wykazano zbieżność barier podażowych dla firm liderów innowacji i firm o niższym poziomie innowacyjności. Bariery te różnią się w przedsiębiorstwach najmniej innowacyjnych. Zaprezentowano poziom rozproszenia firm pod względem ich oceny barier innowacyjności. Uzyskane wyniki wykorzystano do grupowania hierarchicznego przedsiębiorstw, co pozwoliło na identyfikację czterech ich typów. W pierwszym klastrze dominowały firmy określone jako innovation followers, w drugim – jako innovation leaders, w trzecim – moderate innovators, zaś w czwartym jako modest innovators. Pozwoliło to zbadać hierarchiczną strukturę powiązań przedsiębiorstw natrafiających na bariery innowacyjne. Na podkreślenie zasługują dwa wątki analizy podażowych czynników procesów innowacyjnych, tj. zestawienie przesłanek aplikacji przedsiębiorstw o przyznanie funduszy europejskich z ilością i rodzajami przeszkód wykorzystania tych funduszy dla realizacji strategii rozwojowych. Drugi ważny wątek to szeroka wszechstronna analiza barier innowacyjności obserwowanych firm. W analizie czynników podażowych zawarto także badanie elementów sfery finansowej przedsiębiorstw oraz rozważania na temat roli Internetu i technologii cyfrowych w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw. Praca zawiera zestaw rekomendacji dla polityki gospodarczej nacelowanych na osłabienie lub usunięcie przeszkód aktywności innowacyjnej firm i lepszego wykorzystania przez nie pomocy unijnej na ten cel. Szóstą część książki poświęcono roli sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej. Udokumentowano zasadność tezy, iż bez przekształceń sfery nauki zgodnie z wymogami nowoczesnego modelu uniwersytetu osiągnięcie innowacyjnego etapu rozwoju gospodarki nie jest możliwe. Scharakteryzowano funkcjonowanie sektora wiedzy w gospodarce w fazie inwestowania i w gospodarce innowacyjnej. Udokumentowano słabość powiązań tego sektora z przedsiębiorstwami mimo szerokiego ich wsparcia pomocą publiczną z UE. Utrudnia to wyjście gospodarki z etapu przejściowego do fazy innowacyjnej.

Wstęp

Załączone do monografii dwa studia przypadków innowacyjnych firm sektora lotniczego i medycznego ilustrują ścieżki efektywnego wykorzystania zewnętrznego wsparcia aktywności rozwojowej dla adaptacji firmy do warunków przejściowego etapu rozwoju. Przedsiębiorstwa te zwiększyły aktywność innowacyjną, zbudowały własne zaplecze B+R, rozwinęły poziome powiązania klastrowe i sieciowe, zmieniły kierunki strategii rozwojowych, orientując je na wzrost konkurencyjności poprzez dywersyfikację produkcji i internacjonalizację działania. Do pracy dołączono także relację z dyskusji panelowej Delphi, której uczestnicy3 ustosunkowali się do problemu awersji polskich firm do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania rozwoju, do głównych przyczyn ograniczonych wyników innowacyjnych europejskiej pomocy strukturalnej oraz sformułowali postulaty adresowane do polityki gospodarczej nacelowane na poprawę wykorzystania unijnego wsparcia aktywności innowacyjnej. Monografia zawiera oryginalne – na tle dotychczasowych prac – podejście do analizy przebiegu procesów innowacyjnych w Polsce. Badanie prowadzone w ujęciu ewolucyjnym (etapy rozwoju) pozwala pełniej niż dotychczas wyjaśnić przyczyny niskiej efektywności wsparcia UE dla aktywności innowacyjnej polskich firm.

3 Uczestnikami panelu byli: prof. dr hab. Marzena Weresa (SGH), prof. dr hab. Adam Ambroziak (SGH), prof. dr hab. Stefan Krajewski (Uniwersytet Łódzki), dr Janusz Chojna (IBRKiK), dr Robert Dwiliński (Centrum Nowych Technologii UW), mgr Romuald Zadrożny (Centrum Transferu Technologii WAT) i mgr Witold Grabysz (Przedsiębiorstwo Blirt S.A.)

Lesław Pietrewicz, Michał Zajfert

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego Idea wyróżniania w procesie rozwoju gospodarczego etapów tego rozwoju ma długą historię. U źródeł tej idei umieścić można rozróżnienie między wzrostem gospodarczym (economic growth) a rozwojem gospodarczym (economic development), co oznacza koncepcyjne oddzielenie wzrostu ilościowego od zmiany jakościowej. Najpowszechniej stosowaną miarą ilościową wzrostu jest dynamika PKB, w zestawieniach międzynarodowych ujmowana często w kategoriach per capita (na mieszkańca). Stosowanie tej miary jako obiektywnego sumarycznego miernika efektywności gospodarowania wzbudza wiele wątpliwości, również w literaturze polskiej (np. Drozdowicz-Bieć, 2013; Mączyńska, 2013). Jednak nawet zwolennicy tej miary w odniesieniu do konkretnych wartości dynamiki PKB mówią o „jakości wzrostu”, odnosząc się do źródeł owego wzrostu, tj. na ile jest on napędzany przez różne „silniki” (i dzięki temu jest zrównoważony) i pozwala oczekiwać utrwalenia, a na ile jest ciągnięty głównie przez jeden „silnik”, co oznacza większą podatność na odwrócenie korzystnych wyników, na przykład w przypadku wystąpienia szoków zewnętrznych. Można więc stwierdzić, że z punktu widzenia procesów gospodarczych, ich oceny i trwałości, wzrost wzrostowi nie jest równy, a tym samym miara ilościowa nie może być traktowana jako kompletna i jej wartość użytkowa jest ograniczona. Wzrost gospodarczy, jak zauważył laureat nagrody Nobla Amartya Sen (1983), jest jednym z aspektów procesu rozwoju gospodarczego. Rozwój gospodarczy jest miarą postępu obejmującą poprawę standardu życia i „zdrowia” gospodarki. Niektórzy autorzy traktują rozwój

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

gospodarczy jako miarę stricte jakościową, podczas gdy inni, jak wspomniany prof. A. Sen, jako obejmującą aspekty jakościowe i ilościowe. Niezależnie od przyjętej definicji, nieodłączną cechą koncepcji rozwoju gospodarczego jest jej wielowymiarowość. Bodaj najpełniejszy wyraz owa wielowymiarowość znajduje właśnie w teorii etapów rozwoju gospodarczego. Za protoplastów teorii etapów rozwoju gospodarczego uważa się zwykle Alexandra Gerschenkrona i Walta Rostowa. Pierwszy z nich był twórcą koncepcji zacofania gospodarczego i modelu spóźnionego wzrostu gospodarczego (1962). Wskazywał on, że kraje można uszeregować pod względem stopnia zacofania gospodarczego i w zależności od owej pozycji ich rozwój ma inny przebieg. Im słabiej rozwinięty gospodarczo dany kraj, tym bardziej jego rozwój jest oparty na wzroście inwestycji (i w mniejszym – na wzroście konsumpcji) i zależy od inwestycji bezpośrednich (w tym publicznych). Dzięki możliwości skorzystania z nowych technologii, już wynalezionych w państwach lepiej rozwiniętych, państwa zacofane mogą dokonać skoku gospodarczego, przynajmniej częściowo nadrabiając zaległości. Walt Rostow w artykule z 1960 r. i opartej na nim książce The Stages of Economic Growth (1962) przedstawił pięcioetapowy model rozwoju gospodarczego, wyróżniając: (1) społeczeństwo tradycyjne, (2) tworzenie warunków do startu, (3) start, (4) dojrzewanie i (5) okres wysokiej konsumpcji masowej. Jakkolwiek w porównaniu z modelem Gerschenkrona koncepcja Rostowa była bardziej złożona, w późniejszych latach została poddana silnej krytyce. Modelowi zarzucano między innymi mechanistyczny charakter, wskazując, że kolejne etapy automatycznie następują w nim po sobie, przy czym nie rozróżnia się tu zmian nośników postępu, w związku z czym poszczególne fazy stanowią w istocie system klasyfikacji ex post. Co więcej, model ten, oparty na historycznych doświadczeniach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, nie był w stanie wyjaśnić alternatywnych ścieżek rozwoju, typowych np. dla państw azjatyckich (Itagaki, 1963). Ogromny krok naprzód w rozumieniu jakościowych różnic źródeł wzrostu uczynił Michael Porter, przedstawiając w książce The Competitive Advantage of Nations (1990) model mikroekonomicznych podstaw wzrostu gospodarczego. Model ten, pomimo upływu ćwierćwiecza, nadal stanowi podstawowy punkt odniesienia do dyskusji o etapach rozwoju, a także leży u podstaw najbardziej obecnie popularnego modelu wykorzystywanego w corocznych zestawieniach raportu o konkurencyjności opracowywanego przez World Economic Forum.

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 19

Celem tej części opracowania jest wyjaśnienie determinant rozwoju gospodarczego w ujęciu Portera, identyfikacja wyznaczników poszczególnych etapów rozwoju gospodarczego, a następnie prezentacja współczesnych zastosowań myśli Portera, zakończona wskazaniem zasadniczych rozbieżności między oryginalnym modelem a współcześnie używanym jego wariantem oraz postawieniem pytania o ponadczasowość i uniwersalność modelu i – szerzej – o przydatność koncepcji etapów rozwoju gospodarczego we współczesnym świecie.

Model diamentu, czyli determinanty rozwoju gospodarczego M. Porter (1990) upatruje mikroekonomicznych podstaw wzrostu gospodarczego w źródłach międzynarodowej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Osią jego analizy jest teza, że wiele owych źródeł znajduje się poza przedsiębiorstwem i ma związek z lokalizacją, a więc dotyczy warunków krajowych. Warunki krajowe tworzą kontekst, w którym przedsiębiorstwa danego kraju konkurują i który wpływa na możliwość realizacji poszczególnych strategii przez przedsiębiorstwa oraz na perspektywy ich sukcesu. Z kolei międzynarodowy sukces krajowych przedsiębiorstw przekłada się na sukces gospodarki i jej wzrost. Aspekty warunków krajowych istotne z punktu widzenia budowy międzynarodowej przewagi konkurencyjnej przez przedsiębiorstwa, a więc i rozwoju gospodarczego państwa, Porter nazywa determinantami przewagi narodowej i ujmuje w model diamentu, obejmujący cztery atrybuty: zz czynniki

produkcji, popytowe, zz branże pokrewne, wspierające, zz strategie, struktury i rywalizacja między przedsiębiorstwami. zz warunki

Międzynarodowej konkurencyjności poszczególnych branż i ich segmentów sprzyjać mogą różne czynniki, dlatego źródła konkurencyjności należy analizować nie na poziomie państw, ale właśnie na poziomie branż. Państwa odnoszą sukces, gdy warunki krajowe wspierają rozwój strategii odpowiednich dla poszczególnych branż i segmentów oraz sprzyjają budowie przewag konkurencyjnych, które są wartościowe także w innych krajach, a więc można je wykorzystać globalnie. Państwa odnoszą sukcesy w branżach, w których wa-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

runki lokalne wymuszają poszukiwanie nowych i lepszych sposobów konkurowania, szybko i agresywnie wytwarzają impulsy do podejmowania takich działań. Z drugiej strony państwa odnoszą porażki w branżach, w których przedsiębiorstwa nie otrzymują właściwych sygnałów czy odpowiednio ukierunkowanej presji ani nie posiadają odpowiednich umiejętności potrzebnych do ulepszania i modyfikacji strategii. Państwa mają największe szanse odnieść sukces w branżach i segmentach, w których „diament” (determinanty przewagi narodowej ujęte jako system) jest najbardziej korzystny. Co ważne, poszczególne składowe nie są od siebie niezależne, stan każdej z nich zależy od warunków panujących w pozostałych składowych. Tym samym przewagi uzyskane w jednym aspekcie otoczenia mogą tworzyć lub wspierać przewagi w innych aspektach. Jakkolwiek w branżach niskich technologii i związanych z wydobywaniem surowców wystarczy, gdy przewagę zapewniają jeden lub dwa aspekty otoczenia, w branżach zaawansowanych technologicznie są konieczne przewagi obejmujące wiele obszarów, choć nie muszą dotyczyć ich wszystkich. Wzajemne powiązania między przewagami w różnych obszarach otoczenia mają charakter samowzmacniający się, będąc tym samym bardzo trudnymi do skopiowania przez zagranicznych konkurentów.

Czynniki produkcji Porter uważa, że tradycyjna klasyfikacja zasobów (praca, ziemia i kapitał) nie odpowiada współczesnym wymogom poszukiwania źródeł przewagi konkurencyjnej a w konsekwencji także wzrostu gospodarczego. Dlatego też proponuje wyróżnienie następujących klas zasobów: zasoby ludzkie, zasoby naturalne (obejmujące lokalizację geograficzną), zasoby wiedzy (naukowej, technicznej i rynkowej), kapitał (dostępność i koszt) i infrastruktura (jakość i koszt). Jako zasadnicze traktuje przy tym rozróżnienie między czynnikami produkcji podstawowymi (zasoby naturalne, klimat, lokalizacja geograficzna, nisko i średnio wykształcone zasoby siły roboczej i kapitał dłużny) a zaawansowanymi (infrastruktura telekomunikacyjna, wysoko wykwalifikowany kapitał ludzki i instytucje badawcze w zaawansowanych technologicznie dyscyplinach). Jakkolwiek zasoby czynników produkcji mają wpływ na przewagę konkurencyjną firm danego państwa, czynniki produkcji najważniejsze dla wzrostu produktywności w gospodarkach rozwiniętych

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 21

(będącej, według Portera, jedyną użyteczną miarą konkurencyjności) są nie tyle dziedziczone, co wytwarzane. Stąd też zasób czynników zastany na dany moment jest mniej istotny niż skala i tempo ich tworzenia, ulepszania i specjalizacji dla potrzeb konkretnych branż. Podstawowe czynniki produkcji są pasywnie dziedziczone lub ich wytworzenie wymaga niewielkich i prostych inwestycji. Czynniki takie stopniowo tracą na znaczeniu jako źródła przewagi kraju lub też przewagi, jakie przedsiębiorstwa danego państwa dzięki nim uzyskują, są nie do utrzymania, choć pozostają kluczowe w przemyśle wydobywczym i rolnictwie. Znaczenie konkurencyjne tych czynników maleje w skali świata ze względu na względnie malejące zapotrzebowanie na nie i rosnącą dostępność lub łatwość pozyskania ich z zagranicznych źródeł. Te same przyczyny odpowiadają za niską stopę zwrotu uzyskiwaną na tych czynnikach niezależnie od ich lokalizacji na skutek niezróżnicowania i wysokiej presji cenowej dostawców z tańszych krajów. We współczesnych gospodarkach największe znaczenie dla przewagi konkurencyjnej wśród czynników produkcji mają czynniki zaawansowane. Są one niezbędne do uzyskania przewag konkurencyjnych wyższego rzędu, takich jak zróżnicowanie produktu czy własna technologia. Czynniki te są rzadsze niż czynniki podstawowe, gdyż ich rozwój wymaga dużych i nieustających inwestycji w kapitał ludzki i fizyczny, co dotyczy też wielu instytucji potrzebnych do ich ciągłego rozwoju (jak instytucje edukacyjne i badawcze). Czynniki te także trudniej nabyć na światowych rynkach lub zdobyć przez ustanowienie zagranicznego oddziału. Czynniki produkcji stopniowo tracą na znaczeniu jako podstawa trwałej przewagi konkurencyjnej, o ile nie następuje przechodzenie do bardziej zaawansowanych czynników i nie są poddawane nieustannej specjalizacji. Zasoby wiedzy i wykształconej siły roboczej, czyli dwie kategorie czynników kluczowe do budowy bardziej wyrafinowanych przewag konkurencyjnych, ulegają szczególnie szybkiej deprecjacji i wymagają ciągłych inwestycji. Przewagę konkurencyjną zapewnia niski koszt lub unikalna wysoka jakość czynników znaczących dla konkurencji w danej branży. Państwa odnoszą sukcesy w branżach, w których wyjątkowo sprawnie tworzą i ulepszają potrzebne czynniki produkcji (Porter, 1990, s. 80). Ich rola w budowaniu przewagi konkurencyjnej jest jednak bardziej złożona, gdyż to inne czynniki w modelu diamentu decydują o tym, gdzie przewagi dotyczące czynników produkcji mogą przynieść mię-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

dzynarodowy sukces, a to one określają sposoby wykorzystania owych czynników (Porter, 1990, s. 76). W końcu należy podkreślić, że obecność w kraju zaawansowanych i wyspecjalizowanych czynników produkcji jest często nie tylko źródłem przewagi konkurencyjnej ale także, przynajmniej częściowo, jej skutkiem.

Warunki popytowe U podstaw przewagi krajowej, zdaniem Portera, leży struktura krajowego popytu. Z kolei jego wielkość i charakterystyka wzrostu mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie na tę przewagę przez oddziaływanie na zachowania inwestycyjne przedsiębiorstw, ich czas i motywacje do ich podejmowania. Państwa zyskują przewagę konkurencyjną w branżach lub segmentach, w których krajowy popyt, dając przedsiębiorstwom wcześniejsze lub jaśniejsze informacje dotyczące zmian swych preferencji, wywiera skuteczną presję na krajowych producentów, aby wprowadzali innowacje szybciej i budowali bardziej zaawansowane przewagi konkurencyjne niż ich zagraniczni konkurenci. Największe znaczenie w tej grupie czynników ma kwestia zapewnienia lepszej znajomości zmieniających się potrzeb klientów, czyli lepszej informacji. Służyć temu ma przede wszystkim dostęp do nich, otwarta komunikacja i głębokie zrozumienie ich uwarunkowań. Odpowiednia struktura segmentów popytu sprzyja perspektywicznemu kierowaniu uwagi i kształtowaniu priorytetów przez krajowych wytwórców. Relatywnie większe segmenty przyciągają uwagę najszybciej i w największym stopniu. Jeśli obejmują one większą część popytu w kraju niż na rynkach zagranicznych, zwiększa to szanse uzyskania przez krajowe firmy międzynarodowej przewagi konkurencyjnej w owych segmentach. Bezwzględna wielkość krajowego segmentu ma tu mniejsze znaczenie. W zdobyciu międzynarodowej przewagi konkurencyjnej pomagają firmom zaawansowana wiedza i wymagania klientów. Bliskość owych klientów, zarówno fizyczna, jak i kulturowa, pomaga krajowym firmom dostrzec ich potrzeby, zanim zdołają uczynić to zagraniczni konkurenci. Ułatwia także współpracę przy rozwoju nowych produktów. Jest przy tym ważne, aby potrzeby krajowych konsumentów antycypowały potrzeby klientów zagranicznych. Gdy krajowi klienci mają wysokie wymagania, które jednak są specyficzne dla danego kraju, ich obecność będzie osłabiała międzynarodową pozycję konkurencyjną

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 23

krajowych przedsiębiorstw. Jeśli rozwój potrzeb krajowych klientów pozostaje w tyle za zmianami zachodzącymi na rynkach zagranicznych, będzie to szkodziło międzynarodowej pozycji konkurencyjnej krajowych firm. Wśród czynników popytowych wpływających na międzynarodową konkurencyjność krajowych przedsiębiorstw Porter wymienia także: wielkość popytu (istotna w branżach o wysokich korzyściach skali lub stromej krzywej uczenia się), liczbę niezależnych klientów (zwiększa pulę informacji rynkowych, stymuluje postęp i obniża bariery wejścia), dynamikę rynku (wpływa na stopę inwestycji w branży i tempo wdrażania nowych technologii), nasycenie rynku (wcześniejsze niż na rynkach zagranicznych wymusza innowacje), umiędzynarodowienie popytu (naśladowanie przez zagraniczny popyt potrzeb krajowych klientów sprzyja krajowym wytwórcom, co jest szczególnie wyraźne w przypadku rozpowszechniania kultury danego kraju). Z punktu widzenia wpływu na międzynarodową konkurencyjność najważniejsze atrybuty popytu to te, które wymuszają inwestycje i innowacje, a także przechodzenie do coraz bardziej zaawansowanych segmentów rynkowych. Podobnie jak w przypadku czynników produkcji różne aspekty popytu mogą wzajemnie się wzmacniać, a ich wpływ na międzynarodową konkurencyjność krajowych firm zależy także od pozostałych elementów „diamentu”.

Branże pokrewne i wspierające Kolejną grupą determinant przewagi narodowej jest obecność w kraju branż dostawców i branż powiązanych, które są konkurencyjne na świecie, a ich korzystny wpływ na inne branże przebiega za pomocą analogicznych mechanizmów. Pierwszy mechanizm wpływu obecności konkurencyjnych w skali międzynarodowej dostawców polega na efektywnym, wczesnym, szybkim i czasami preferencyjnym dostępie do najbardziej efektywnych kosztowo wkładów (inputs). Sam dostęp do maszyn czy podzespołów nie jest najważniejszą zaletą dostawców odnoszących sukcesy w konkurencji międzynarodowej. Bardziej znacząca jest przewaga, którą tacy dostawcy zapewniają w postaci nieustannej koordynacji. Porter zaznacza, że zagraniczni dostawcy rzadko pełnią tę funkcję równie dobrze, nawet jeśli mają oddziały w danym kraju. Jednak najważniejszą korzyścią z posiadania krajowych dostawców na światowym poziomie jest proces innowacji i ulepszania. Dostawcy pomagają

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

firmom dostrzec nowe metody produkcji, zapewniają szybki dostęp do informacji i pomysłów, firmy dostają też szansę wpływu na wysiłki innowacyjne dostawców i współpracy przy opracowywaniu i testowaniu innowacji dostawców. Współpraca przy B+R i wspólne rozwiązywanie problemów zapewniają szybsze i większe efekty, dzięki czemu rośnie tempo i trafność innowacji. Obecność w kraju konkurencyjnych międzynarodowo branż powiązanych sprzyja rozwojowi nowych konkurencyjnych w skali międzynarodowej branż. Branże powiązane to takie, w których przedsiębiorstwa mogą wzajemnie koordynować działania lub dzielić je w łańcuchu wartości, czy też te, które wytwarzają produkty komplementarne. Obecność takich odnoszących sukcesy branż powiązanych tworzy okazje do przepływu informacji, a bliskość geograficzna i kulturowa czyni taką wymianę łatwiejszą niż w przypadku firm z różnych krajów. Obecność zaawansowanej branży pokrewnej zwiększa też możliwości dostrzeżenia szansy rynkowej, a także ułatwia nowe wejścia, zwiększając różnorodność strategii konkurencyjnych. Międzynarodowy sukces jednej branży może wywołać popyt na produkty czy usługi branż powiązanych. Bliska współpraca między takimi firmami może zaowocować poprawą wartości użytkowej ich produktów. Także w odniesieniu do branż pokrewnych i wspierających (dostawców) skala korzyści wynikająca z potencjalnych efektów omawianych czynników zależy od pozostałych składowych diamentu. Korzyści płynące z bliskości światowej klasy dostawców i producentów dóbr komplementarnych mogą osłabiać wpływ niedoborów zaawansowanych czynników produkcji, ich nikłego rozwoju czy też pozostających w tyle za światowymi wymaganiami krajowych konsumentów.

Strategie, struktury i rywalizacja między przedsiębiorstwami Ostatnią składową modelu przewagi krajowej branży jest „kontekst, w którym firmy są tworzone, organizowane i zarządzane, a także natura krajowej konkurencji” (Porter, 1990, s. 107). Porter wskazuje, że cele, strategie, sposoby organizacji firm w poszczególnych branżach mogą się wyraźnie różnić w zależności od kraju. Przewaga krajowa wyrasta z dobrego dopasowania między takimi wyborami a źródłami przewagi konkurencyjnej w branżach. Z kolei charakter rywalizacji w kraju ma przełożenie na procesy innowacyjne i, w konsekwencji, na szanse sukcesu w konkurencji międzynarodowej.

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 25

Żaden system menedżerski nie jest uniwersalnie najlepszy. Państwa osiągają przewagę konkurencyjną w branżach, w których praktyki menedżerskie i sposoby organizacji promowane przez otoczenie dobrze pasują do branżowych źródeł przewag konkurencyjnych. Różnice w zakresie wykształcenia menedżerów, stylów menedżerskich, struktur organizacyjnych, narzędzi stosowanych przy podejmowaniu decyzji, istoty relacji z klientami, umiejętności koordynacji między funkcjami, stosunku do umiędzynarodowienia działalności czy w relacjach między zarządem przedsiębiorstwa a ich pracownikami stanowią źródła przewag lub słabości konkurencyjnych w zależności od branży. Wpływ na powyższe czynniki, a w konsekwencji na organizację i zarządzanie przedsiębiorstwami, wywiera ogromna liczba cech kraju, takich jak: stosunek do władzy, normy zachowań interpersonalnych, normy społeczne dotyczące indywidualizmu i wspólnoty oraz wiele innych. U ich podstaw z kolei leży system edukacyjny, zmiany społeczne, tradycje religijne, model rodziny i wiele innych często niewymiernych czynników. Państwa osiągają sukcesy w branżach, w których powyższe elementy są korzystne dla budowy międzynarodowej przewagi konkurencyjnej i wspierają jej osiągnięcie. Podsumowując tę część analizy, należy podkreślić, że najważniejszym mechanizmem, za pomocą którego składowe diamentu wpływają na powodzenie poszczególnych branż, jest wywieranie presji konkurencyjnej na firmy i zmuszanie ich do innowacji. Porter wskazuje, że przedsiębiorstwa osiągają przewagę konkurencyjną w branżach, w których warunki krajowe, opisane za pomocą czterech powyższych grup czynników, umożliwiają i wspierają szybką akumulację specjalistycznych umiejętności i aktywów. Ma to miejsce w tych branżach, w których przedsiębiorstwa uzyskują w kraju przewagę informacyjną w zakresie wymogów dotyczących produktów i procesów oraz gdzie otoczenie jest najbardziej dynamiczne i wymagające.

Etapy rozwoju gospodarczego Postęp gospodarczy nierozerwalnie wiąże się ze zdolnością firm do rozwoju i osiągania konkurencyjności w coraz bardziej zaawansowanych segmentach i branżach, dlatego jego warunkiem jest rozwijanie i wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa coraz bardziej wyrafinowanych źródeł przewagi konkurencyjnej. W miarę tego awansu jedne ze źródeł zyskują na znaczeniu, a inne tracą. Przechodzenie do bardziej zaawansowanych źródeł przewagi konkurencyjnej Porter nazywa roz-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

wojem konkurencyjnym i wyróżnia 4 etapy takiego rozwoju będącego podstawą rozwoju gospodarczego: zz oparty

na podstawowych czynnikach produkcji,

zz inwestycyjny, zz innowacyjny, zz oparty

na zakumulowanym bogactwie.

Celem rozwoju gospodarczego powinno być zapewnienie i podtrzymywanie wysokich płac i zysków w gospodarce. Trzy pierwsze etapy obejmują przechodzenie państw do bardziej wyrafinowanych źródeł konkurencyjności i wiążą się ze wzrostem zamożności społeczeństwa, zaś ostatni prowadzi do stagnacji i ostatecznie do pogorszenia pozycji konkurencyjnej państwa. Jakkolwiek konkurencyjność wyznacza się na poziomie branż, to o zdolności do konkurencji międzynarodowej firm z określonych branż przesądza etap gospodarczego rozwoju państwa, zaś wiele branż i segmentów łączą te same podstawy międzynarodowej konkurencyjności, a ich źródła sukcesu są powiązane. W miarę przechodzenia od gospodarek opartych na podstawowych zasobach do opartych na wiedzy państwa stają wobec zasadniczo odmiennego zestawu wyzwań i priorytetów rozwojowych. Stąd zasadniczym wyzwaniem gospodarczym jest zapewnienie, aby priorytety gospodarcze państwa odpowiadały osiągniętemu poziomowi rozwoju. Szczególną trudność sprawiają przejścia między poszczególnymi etapami rozwoju (Porter, Sachs, McArthur, 2002).

Konkurencyjność oparta na podstawowych czynnikach produkcji Na początkowym etapie rozwoju wzrost gospodarczy odzwierciedla przede wszystkim zdolność gospodarki do mobilizacji podstawowych czynników wytwórczych. Konkurencyjność międzynarodową osiągają tu niemal wyłącznie branże wykorzystujące dostępność i niski koszt podstawowych czynników produkcji. Krajowi producenci konkurują ceną stosując strategie niskich kosztów („przywództwa kosztowego”), pozyskując standardowe technologie z zagranicy. Wytwarzanie bardziej wyrafinowanych produktów za pomocą bardziej zaawansowanych technologii ogranicza się do montażu w fabrykach wybudowanych przez zagranicznych producentów lub do produkcji na zlecenie zagranicznych kontrahentów. Znaczącą barierą rozwoju jest popyt krajowy silnie ograniczony przez niską siłę nabywczą i słabo wykształ-

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 27

cone kompetencje konsumentów. Bardziej zaawansowane przedsiębiorstwa próbują ratować się eksportem, jednak dostęp bardziej zaawansowanej produkcji do zagranicznych rynków kontrolują firmy zagraniczne. Jednocześnie krajowy popyt na eksportowane produkty jest znikomy. Na tym etapie rozwoju głównym wyzwaniem jest zapewnienie, by rynki podstawowych czynników funkcjonowały prawidłowo. Służyć temu ma budowa warunków politycznej i makroekonomicznej stabilności oraz dbałość o funkcjonowanie wystarczająco wolnych rynków czynników produkcji.

Konkurencyjność oparta na inwestycjach Na inwestycyjnym etapie rozwoju przedsiębiorstwa inwestują w wydajne fabryki produkujące na dużą skalę przy wykorzystaniu najlepszych technologii dostępnych na międzynarodowym rynku. Jakkolwiek technologie i wzornictwo, podobnie jak na wcześniejszym etapie rozwoju, nadal pochodzą głównie z zagranicy, obecnie technologie są nie tylko asymilowane przez import, inwestycje zagraniczne, imitacje, licencjonowanie czy joint ventures, lecz w rosnącym stopniu zagraniczne technologie są modyfikowane i dostosowywane do lokalnych wymogów, zaś przedsiębiorstwa rozwijają kompetencje do ulepszania ich. Rozwój gospodarczy na tym etapie jest związany ze zdolnością absorpcji i doskonalenia zagranicznych technologii, jednak te są najczęściej jedną generację w tyle za światowymi liderami technologicznymi, którzy zwykle nie sprzedają najnowocześniejszych rozwiązań na wolnym rynku. Cechą typową dla tego etapu rozwoju jest silne uzależnienie krajowych wytwórców nie tylko od zagranicznych technologii i maszyn, ale także od zagranicznych komponentów do produkcji. Efektem tego jest wysoka kapitałochłonność produkcji. Dynamicznego rozwoju inwestycyjnego doświadczają przede wszystkim branże cechujące się standardowymi produktami, wyraźnymi korzyściami skali, wysoką dostępnością technologii, znacznymi wymaganiami kapitałowymi i nadal dużym udziałem kosztów pracy w całkowitych kosztach produkcji. Standard życia pozostaje stosunkowo niski, dlatego popyt jest nadal niezbyt wyrafinowany. W związku z tym firmy wciąż w dużym stopniu konkurują ceną, zaś nowocześniejsze produkty nadal w dużym stopniu odzwierciedlają potrzeby konsumentów zagranicznych. Krajowe produkty pozostają zatem przynajmniej jedną generację w tyle za najlepszymi na świecie.

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Jakkolwiek krajowe przedsiębiorstwa często wytwarzają produkty na zlecenie i według specyfikacji zagranicznych odbiorców, stopniowo rozszerzają zakres kompetencji w łańcuchu wartości. Między innymi rozwijają krajowe sieci sprzedaży i zaczynają rozwijać zagraniczne. Cechą charakterystyczną dla tej fazy jest wysoka podatność na kryzysy finansowe, co jest związane z zależnością od zagranicznych źródeł finansowania i zewnętrznych szoków popytowych w najbardziej wyrafinowanych branżach, w których krajowe przedsiębiorstwa są nastawione na eksport (Porter, Sachs, McArthur, 2002). Fazę tę cechuje zależność wzrostu od ciągłych inwestycji infrastrukturalnych. Priorytety rządu powinny więc koncentrować się, obok usprawnień regulacyjnych, na rozbudowie i ulepszaniu fizycznej infrastruktury. Znacząca poprawa w tych aspektach umożliwia gospodarce pełniejszą integrację z gospodarką światową, stanowiącą główną ścieżkę rozwoju na tym etapie.

Konkurencyjność oparta na innowacjach Cechą wyróżniającą innowacyjny etap rozwoju jest rozwijanie własnych technologii przez przedsiębiorstwa krajowe. Przynajmniej w niektórych branżach przedsiębiorstwa te znajdują się na światowej granicy technologicznej. Rozwój branży maszynowej – początkowo na skalę krajową, później światową – jest wiarygodnym znakiem osiągnięcia fazy innowacyjnej, gdyż sygnalizuje zdolność rozwijania innowacji procesowych (Porter, 1990, s. 563). Cechą charakterystyczną tej fazy jest rozwój klastrów przemysłowych. Firmy nieustannie inwestują w szkolenia i rozwój kadr, nawiązują i intensyfikują relacje z innymi firmami z branży, pogłębiając specjalizację i podział pracy, zwiększa się przepływ siły roboczej i kompetencji między przedsiębiorstwami, zaś relacje między nimi nabierają cech zarówno intensywnej rywalizacji, jak i współpracy. Firmy osiągają światowy poziom w zakresie rozwiązań z obszarów produktu, procesów produkcyjnych, marketingu i innych aspektów konkurowania. Rosnący poziom dochodów i zamożności krajowych klientów, wyższy poziom wykształcenia i rosnące wymagania przekładają się na opłacalność rozwijania przez przedsiębiorstwa na rynku wewnętrznym strategii zróżnicowania i narastanie na nim konkurencji. Jednocześnie przedsiębiorstwa rozwijają strategie zróżnicowania na rynkach zagranicznych i intensywnie rozwijają sieci sprzedaży za granicą oraz inwestują w markę. Rozwój wielu bardziej zaawansowa-

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 29

nych branż przekłada się na rosnące koszty pracy i notowania waluty, co z kolei powoduje, że przewaga konkurencyjna zbudowana w oparciu o czynniki produkcji i szerzej – przewaga kosztowa staje się coraz trudniejsza do utrzymania. Prowadzi to do utraty pozycji konkurencyjnej w branżach i sektorach wrażliwych na cenę oraz przy wytwarzaniu produktów wymagających słabiej wykwalifikowanej siły roboczej i niższej technologii. Przejście z inwestycyjnej fazy rozwoju, napędzanej przez ulepszanie importowanych technologii i wzrost wydajności, do fazy napędzanej przez innowacje jest bodaj najtrudniejsze z wszystkich przejść między etapami rozwoju (Porter, Sachs, McArthur, 2002). Osiągnięcie tej fazy wymaga bezpośredniego zaangażowania rządu we wspieranie wysokiej stopy innowacji poprzez zarówno publiczne, jak i prywatne inwestycje w badania i rozwój, edukację na poziomie wyższym, a także zapewnienie sprawnego funkcjonowania rynku kapitałowego i systemu regulacyjnego wspierającego zakładanie i rozwój technologicznych start-up. Zaangażowanie w alokację kapitału, ochronę rynku, licencje, subsydia eksportowe i inne formy bezpośredniej interwencji stają się nieefektywne i tracą na znaczeniu. Wysiłki rządu powinny być ukierunkowane na stymulowanie rozwoju coraz bardziej wyrafinowanych zasobów, przesuwanie popytu w kierunku bardziej zaawansowanych rozwiązań, wspieranie tworzenia nowych przedsiębiorstw, dbałość o konkurencję w kraju, czyli – reasumując – na metody pośrednie.

Konkurencyjność oparta na zakumulowanym bogactwie Rosnąca zamożność stwarza korzystne warunki popytowe w kraju, jednocześnie rosnące koszty pracy utrudniają konkurowanie w wielu branżach wytwórczych. Na etapie rozwoju opartym na zakumulowanym bogactwie ciężar gospodarki silnie przesuwa się więc w kierunku usług. Konkurencja w wielu branżach usługowych ma charakter wielonarodowy, w związku z czym usługi są mniej narażone na konkurencję zagraniczną niż produkcja przemysłowa. Tymczasem w branżach wytwórczych wystawionych na konkurencję międzynarodową przedsiębiorstwa tracą dotychczasową pozycję. Porter stawia tezę, że gospodarka, której siłą napędową jest zakumulowane bogactwo, nie jest w stanie go utrzymać – przewaga konkurencyjna zanika i gospodarka się cofa. U podstaw tego procesu leżą

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

w pierwszej kolejności zmiany po stronie motywacji inwestorów, menedżerów i społeczeństwa, które podkopują skłonność do inwestowania i innowacji, zaś nowe, szczytne cele społeczne zastępują te, które zapewniły gospodarce wcześniejszy rozwój. Rywalizacja między firmami słabnie, gdy stają się one bardziej zainteresowane utrzymaniem zdobytych pozycji niż dalszą walką o ich poprawę. Przejawem tego jest popularność fuzji i przejęć – przedsiębiorstwa dysponują znacznymi nadwyżkami wolnych środków, lecz nie chcą ryzykować wysoce ryzykownych transakcji na start-up’ach i zamiast tego wolą dążyć do ograniczenia rywalizacji na rynku i wzrostu jego stabilności. Wysokie koszty pracy i trudności z dostrzeganiem szans rynkowych powodują, że rośnie skłonność przedsiębiorstw do inwestowania w aktywa finansowe kosztem aktywów realnych. Jednocześnie niedoinwestowanie może objąć też kapitał ludzki, w efekcie czego zmienia się rynek pracy. Niemożność podnoszenia zarobków w działalności wytwórczej zwiększa zainteresowanie karierą w branżach nieprodukcyjnych, np. w finansach. Branże te wspierane są też przez zmiany po stronie popytu, a mianowicie rosnące zapotrzebowanie na usługi związane z obsługą czasu wolnego i popyt na luksusowe wyroby. Może to doprowadzić do rozwoju nowych branż działalności, jednak nie jest w stanie zrekompensować osłabiania i rozpadu wielu rozwiniętych wcześniej klastrów przemysłowych1. Przewagę konkurencyjną mogą utrzymać firmy należące do branż, których podstawą rozwoju jest właśnie zamożność, a więc te związane z luksusem, rozrywką, sztuką, obroną, ochroną zdrowia, edukacją, ale także z bogactwem podstawowych czynników produkcji, takich jak zasoby naturalne. Państwa przechodzą przez trzy powyższe etapy rozwoju konkurencyjnego, jeśli są w stanie podtrzymać dynamiczny proces ulepszania podstaw przewagi krajowej. Obejmuje to przechodzenie do bardziej wyrafinowanych przewag konkurencyjnych i przesuwanie gospodarek w kierunku rozwoju w branżach i segmentach o wyższej produktywności. Jednocześnie w branżach i segmentach mniej zaawansowanych, o niższej produktywności, pozycja konkurencyjna ulega osłabieniu. Co istotne, nie istnieje tu jedna ścieżka rozwoju, gdyż postęp może dokonywać się na różne sposoby. Gospodarki krajowe mogą przemieszczać się bezpośrednio z etapu opartego na podstawowych czynnikach produkcji do etapu innowacyjnego, pomijając oznaki przejścia przez etap inwestycyjny. Wymaga to jednak długiej historii działalności 1 Porter

używa terminu declustering (Porter, 1990, s. 557).

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 31

wytwórczej, która zaowocowała znaczącym rozwojem zasobów ludzkich, instytucji edukacyjnych itp. (Porter, 1990, s. 564). W przypadku państw o wyjątkowym bogactwie zasobów naturalnych jest możliwe bezpośrednie przejście od fazy opartej na podstawowych czynnikach produkcji do fazy opartej na bogactwie. Porter zaznacza, że możliwe jest też cofnięcie się do wcześniejszych faz. „Państwo, które ugrzęzło w fazie rozwoju opartej na zakumulowanym bogactwie może cofnąć się aż do etapu opartego na podstawowych czynnikach produkcji. Utrata pozycji w branżach o wyższej produktywności w gospodarce może pociągnąć za sobą obniżkę kosztów płac i innych czynników w takim stopniu, że państwo to powraca do konkurowania kosztami czynników produkcji” (Porter, 1990, s. 565). Regres taki można powstrzymać, zdaniem Portera, za pomocą zmian polityki gospodarczej, silnych szoków zewnętrznych lub zmian systemów wartości w społeczeństwie.

Indeks konkurencyjności i kwalifikacja państw do etapów rozwoju gospodarczego Idea etapów rozwoju gospodarczego okazała się nośna. Legła ona u podstaw konstrukcji indeksów będących od lat najczęściej stosowanymi sumarycznymi miarami konkurencyjności państw, publikowanych corocznie na łamach Global Competitiveness Report, wydawanych przez World Economic Forum. Indeksy te mają mierzyć postępy czynione przez poszczególne kraje na ścieżce rozwoju gospodarczego. Pierwszy z nich – opracowany w 2000 r. przez M. Portera Indeks Konkurencyjności Biznesu (Business Competitiveness Index) – dotyczył mikroekonomicznych nośników postępu, zaś kolejny (od 2004 r.), Globalny Indeks Innowacyjności (Global Competitiveness Index – GCI), łączył mikroekonomiczne i makroekonomiczne czynniki konkurencyjności. Ten ostatni został w roku 2008 ulepszony tak, by uwzględnić najbardziej aktualny stan wiedzy naukowej, co było o tyle trudne, że nie istniał (i nadal nie istnieje) konsens odnośnie do przyczyn konkurencyjności. Wyniki badań empirycznych znacząco się różnią i silnie zależą od doboru próby krajów, konkretnych miar uwzględnianych w modelu (Porter, Delgado, Ketels, Stern, 2008) i okresów objętych badaniami. Twórcy nowego indeksu (profesorowie: Michael Porter, Scott Stern, Antonio Ciccone, Mercedes Delgado i dr Christian Ketels) starali się połączyć różne perspektywy, czego efektem był jednak eklektyzm. Podstawową zaletą nowego modelu jest kompleksowość

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

i lepsze uwzględnienie czynnika makroekonomicznego i otoczenia międzynarodowego. Można mu jednak zarzucić brak przejrzystości, spójności merytorycznej i przenikanie się poszczególnych składowych indeksu, nazwanych filarami konkurencyjności. Co więcej, nie wyodrębnia się tu jasno powiązań między poszczególnymi czynnikami (filarami), co wyraźnie zmniejsza użyteczność tego podejścia. W efekcie przeprowadzonych prac miejsce wyodrębnionych w The Competitive Advantage of Nations (Porter, 1990) czterech determinant przewagi narodowej składających się na opisany model diamentu zajęło 12 filarów konkurencyjności państwa: (1) instytucje, (2) infrastruktura, (3) stabilność makroekonomiczna, (4) ochrona zdrowia i edukacja na poziomie podstawowym, (5) edukacja na poziomie wyższym i szkolenia, (6) efektywność rynków produktów, (7) efektywność rynków pracy, (8) rozwój rynków finansowych, (9) zdolności absorpcyjne przedsiębiorstw w zakresie technologii, określane w raportach jako „gotowość technologiczna”, (10) wielkość rynku, (11) poziom rozwoju biznesu, czyli jakość sieci biznesowych (klastrów) oraz jakość funkcjonowania i strategii poszczególnych przedsiębiorstw, (12) innowacje. Składowe te mają opisywać okoliczności lokalne na poziomie krajów, znajdujące się pod wpływem polityk rządów i pomagające im zrozumieć słabości i przewagi konkurencyjne państw oraz zbudować agendę reform. Tym też owe ujęcie (i w konsekwencji zestaw aspektów) różni się od typowego podejścia stosowanego przez naukowców, nakierowanego na wyselekcjonowanie w analizach statystycznych wąskiej grupy czynników najsilniej wyjaśniających różnice w zamożności między państwami. Efektem prac zespołu M. Portera i współpracowników było określenie progów PKB i wag subindeksów służących do klasyfikacji poszczególnych gospodarek do poszczególnych etapów rozwoju; ich wielkości zawiera tabela 1.1. Co znamienne, mimo zasadniczych zmian modelu po stronie zmiennych niezależnych, definicje samych etapów rozwoju gospodarczego pozostały w dużym stopniu niezmienione, co może sugerować ich wysoką ponadczasowość. Kolejne etapy wyznaczane są przez zmieniające się sposoby konkurowania i naturę przewag konkurencyjnych. Wzmianki wymaga przemianowanie etapu inwestycyjnego na efektywnościowy. Większe znaczenie ma – jak się wydaje – całkowite pominięcie w raportach Global Competitiveness Report czwartego, ostatniego etapu rozwoju gospodarczego, czyli gospodarek, w których rozwój gospodarczy jest oparty na zakumulowanym bogactwie. Przyczyn

60%

35%

Waga subindeksu podstawowych wymogów

Waga subindeksu wsparcia efektywności

Waga subindeksu innowacji i wyrafinowania 5–10%

35–50%

40–60%

2 000–2 999

Etap przejściowy (między etapem 1 i 2)

Źródło: The Global Competitiveness... (2014, s. 10).

< 2 000

Etap 1. oparty na podstawowych czynnikach produkcji

Progi PKB per capita (w USD)

Etap rozwoju gospodarczego Kryteria oceny

10%

50%

40%

3 000–8 999

Etap 2. efektywnościowy

10–30%

50%

20–40%

9 000–17 000

Etap przejściowy (między etapem 2 i 3)

30%

50%

20%

> 17 000

Etap 3. innowacyjny

Tabela 1.1. Progi PKB per capita i wagi subindeksów wykorzystane przy kwalifikacji krajów do etapów rozwoju gospodarczego

Wprowadzenie – Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego 33

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

pomijania w analizach tego etapu, a także etapu przejściowego między etapem innowacyjnym a opartym na bogactwie, można jedynie się domyślać. Jego pominięcie zwiększa jednak zasadność postawienia pytania o ponadczasowość, przynajmniej względną, modelu opublikowanego przez Portera2 w 1990 roku. Od tamtego czasu kapitalizm przeszedł co najmniej dwa gospodarcze „trzęsienia ziemi” o potencjale transformacji systemów gospodarczych – rewolucję internetową (a właściwie dwie), zmieniającą, zdaniem wielu, same zasady gospodarowania na poziomie mikro, i kryzys gospodarczy zapoczątkowany przez krach finansowy przełomu lat 2008–2009, poddający w wątpliwość wiele z tego, co „wiedzieliśmy” o makroekonomii, finansach i polityce gospodarczej. Dalej w podkreślaniu przełomowości obecnych czasów idą Dobbs, Manyika i Woetzel (2015), którzy wymieniają cztery siły rozrywające, ich zdaniem, długo obowiązujące prawidłowości i zasady w niemal wszystkich obszarach światowej gospodarki: gwałtowną urbanizację, przyspieszający postęp technologiczny, gwałtowne starzenie się społeczeństw i bezprecedensowy dostęp do informacji. Według tych autorów, owe siły, wzajemnie się wzmacniające i napędzające, zaczęły wywierać istotny wpływ na światową gospodarkę dopiero zaledwie około 15 lat temu. Jednak w tym czasie zdążyły zachwiać zasadami, które przez co najmniej dekady rządziły gospodarką, przełamując obowiązujące od dawna trendy, podważając założenia i negując przydatność wielu intuicji i zwyczajów. Autorzy ci szacują, że zmiany te zachodzą 10 razy szybciej w stosunku do procesów rewolucji przemysłowej, ich skala jest 300 razy wyższa, a w rezultacie siła wpływu na rzeczywistość jest 3000 razy większa. W takich warunkach posługiwanie się „wiedzą” opartą na intuicji i doświadczeniu może, ich zdaniem, stanowić pułapkę. Wiele z tego, co sądzimy, że wiemy o świecie, już nie obowiązuje. Zmieniła się gospodarka, odpowiednich zmian wymaga też nasze jej rozumienie. Pytanie o to, czy model etapów rozwoju gospodarczego opracowany przez Portera pozostaje w pełni adekwatny do współczesnych realiów gospodarczych, jest dziś w pełni uzasadnione. W żaden sposób nie umniejsza to jednak przydatności samej idei etapów rozwoju gospodarczego. 2 W książce The Competitive Advantage of Nations Porter przywoływał przykłady państw znajdujących się na czwartym etapie rozwoju, jak Wielka Brytania, lub będących blisko tego etapu, dziś powiedzielibyśmy „w fazie przejściowej” między etapami trzecim i czwartym (Niemcy).

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 35

1.1. Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski Przeprowadzona niżej analiza porównawcza aktualnej fazy rozwoju i poziomu innowacyjności Polski względem innych krajów jest oparta na dwóch najczęściej przywoływanych rankingach innowacyjności porównujących kraje Unii Europejskiej i świata – Innovation Union Scoreboards oraz The Global Competitiveness Report. Celem przeprowadzonej analizy jest identyfikacja czynników determinujących obecny stan rozwoju gospodarczego Polski na podstawie jego ilościowej charakterystyki. Potrzeba takiej analizy została wywołana przez intensyfikację dyskusji nad przyczynami obecnego poziomu innowacyjności Polski. Identyfikacja tych czynników może być pomocna w zrozumieniu procesów innowacyjnych i być wartościowym narzędziem przy opracowaniu polityki innowacyjnej (Podręcznik Oslo..., 2008, s. 39). Przyjęta metoda badawcza obejmuje analizę porównawczą dla każdego z czynników i wskazanie tych, które pozytywnie oraz negatywnie warunkują obecny poziom innowacyjności Polski. W trakcie analizy uwzględniono metodologię przywoływanych rankingów innowacyjności. Innowacje i potencjał innowacyjny jest nie tylko trudno wspierać, ale też mierzyć. Wynika to z wieloetapowości oraz złożoności procesu powstawania i wdrażania nowatorskich rozwiązań. Dlatego też najczęściej do celów diagnozy i międzynarodowych porównań innowacyjności gospodarek używa się wielu wskaźników ujętych w zbiorczych indeksach, które nie ograniczają się jedynie do innowacji o charakterze technicznym, ale także uwzględniają te o charakterze procesowym, marketingowym i organizacyjnym, zgodnie z definicją innowacji zaproponowaną przez OECD (Podręcznik Oslo..., 2008).

Poziom rozwoju Polski na tle krajów UE Jedną z najczęściej przywoływanych analiz porównujących kraje Unii Europejskiej jest ranking Innovation Union Scoreboard. Jest on oparty na analizie łącznie 25 wskaźników głównie ekonomicznych, opartych na danych statystycznych gromadzonych przez Eurostat. Opisują one stan gospodarki poszczególnych krajów i zostały zebrane w trzech kategoriach:

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

zz Czynniki

sprzyjające innowacji – osiem czynników określających poziom wykształcenia i stan nauki: kapitał ludzki, możliwości pozyskania finansowania z rynku lub wsparcia państwa dla innowatorów, a także jakość, otwartość i atrakcyjność krajowego systemu badań. W większości są one wyznaczone przez procentowy udział danego parametru w całości populacji. zz Działalność firm – dziewięć czynników określających działalność innowacyjną przedsiębiorstw: inwestycje firm w innowacje, współpraca z innymi podmiotami oraz tworzenie własności intelektualnej. W większości są one wyznaczone przez procentowy udział kosztów bądź przychodów dla danego parametru w stosunku do łącznych obrotów bądź przychodów dla ogółu przedsiębiorstw. zz Wyniki – osiem czynników określających wymierne efekty gospodarcze innowacji i liczebność innowatorów. W większości są one wyznaczone przez procentowy udział efektów innowacyjności, takich jak liczba patentów czy wielkość przychodów z eksportu w stosunku do łącznych przychodów dla ogółu przedsiębiorstw. Dla każdego wskaźnika została określona jego wartość minimalna i maksymalna łącznie dla wszystkich krajów UE, co wyznaczyło jego obszar zmienności. Następnie dla poszczególnych krajów wielkość danego wskaźnika została wyskalowana tak, by przyjmowała wartości z przedziału od 0 (minimum) do 1 (maksimum). Wartość średnia wszystkich 25 tak znormalizowanych wskaźników opisujących dany kraj wyznaczyła jego łączny indeks innowacyjności. Zależnie od wielkości łącznego indeksu innowacyjności każdy kraj został przypisany do jednej z czterech grup państw o różnym poziomie innowacyjności. Według najnowszej edycji raportu (Innovation 2014, s. 63) Polska należy do trzeciej, przedostatniej grupy tzw. umiarkowanych innowatorów, będąc blisko dolnej jej granicy. Spośród 28 krajów UE Polska zajęła 24. miejsce, gorszy wynik uzyskały tylko Rumunia, Łotwa i Bułgaria. W latach 2006–2013 indeks innowacyjności Polski zmieniał się w wąskim zakresie (0,26–0,28), co przy ciągle rosnącym poziomie tego indeksu dla całej Unii Europejskiej oznacza realne oddalanie się Polski od pozostałych krajów Unii. Wartość indeksu innowacyjności Polski względem średniej dla UE spadła w tym okresie z 54% do 50%. Spośród wszystkich 25 wskaźników dla aż 20 z nich Polska osiągnęła wartości wyraźnie niższe w porównaniu z średnią dla wszystkich krajów UE. Analizując strukturę poszczególnych wskaźników,

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 37

można wskazać te czynniki, dla których Polska wykazuje szczególnie niskie wartości. Są to: doktorantów spoza UE, który stanowi 8% wartości średniej UE. Odzwierciedla on postrzeganą przez studentów atrakcyjność Polski, możliwość pozyskiwania przez Polskę wysoko wykwalifikowanych naukowców i dyfuzji wiedzy. zz Wydatki przedsiębiorstw na B+R, wynoszące 25% wartości średniej UE. zz Liczba międzynarodowych wniosków patentowych obejmujących obszar ważnych wyzwań społecznych, stanowiąca 27% wartości średniej UE. zz Przychody z eksportu licencji i patentów, wynoszące 28% wartości średniej UE. zz Udział

Polskę korzystnie wyróżniają dwa czynniki, dla których osiągnięte wartości przewyższają średnią dla UE: wydatki przedsiębiorstw na innowacje (oprócz B + R), które stanowią 182% wartości średniej UE. zz Poziom wykształcenia społeczeństwa, stanowiący 110% wartości średniej UE. zz Pozostałe

W porównaniu z poprzednim rokiem można dostrzec zachodzące w Polsce pozytywne zmiany, których przejawem jest widoczny wzrost wartości poniższych czynników: nowych zarejestrowanych wspólnotowych wzorów (wzrost o 21,6%) i znaków towarowych (wzrost o 11,4%) zz Wydatki przedsiębiorstw na B+R (wzrost o 9,0%) zz Liczba

Jednocześnie w tym samym czasie w przypadku wielu ważnych czynników nastąpiło wyraźne osłabienie wzrostu: zz Udział

MiŚP tworzących innowacje (wprowadziły nowy lub istotnie ulepszony produkt lub proces) samodzielnie (spadek o 7,4%) lub w kooperacji z inną firmą (spadek o 11%). zz Liczba absolwentów studiów doktoranckich (spadek o 9,4%). zz Sprzedaż produktów i usług innowacyjnych dla firmy i rynku (spadek o 7,2%).

Poziom rozwoju Polski na tle krajów świata The Global Competitiveness Report od lat jest powszechnie uznawanym rankingiem konkurencyjności, który powstaje dzięki corocznym bada-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

niom porównawczym warunków rozwoju gospodarczego krajów świata prowadzanym przez Światowe Forum Ekonomiczne. Jest uznawanym narzędziem określającym zdolności poszczególnych państw do zapewnienia długookresowego wzrostu gospodarczego ze względu na dużą próbę, obejmującą większość krajów świata i szeroką paletę ponad 100 czynników opisujących warunki niezbędne lub sprzyjające innowacyjności danego kraju, cykliczność badań i naukową podstawę przyjętej metodologii. Opracowanie to podejmuje próbę kwantyfikacji teorii Portera opisującej stan zaawansowania źródeł przewagi konkurencyjnej poszczególnych państw, co pozwala na określenie ich aktualnego etapu konkurencyjnego rozwoju. Jednak nawet sam jej autor nie był w stanie przedstawić miarodajnej metodologii kwantyfikacji czynników opisujących ostatni etap rozwoju oparty na zakumulowanym bogactwie (Porter, Stern, 2004). Dlatego ilościowa charakterystyka stanu rozwoju poszczególnych państw świata ogranicza się do trzech faz rozwoju: opartej na podstawowych czynnikach produkcji, inwestycyjnej i innowacyjnej. Raport opracowywany rokrocznie przez Światowe Forum Ekonomiczne w ostatniej edycji dokonuje oceny 144 krajów świata na podstawie 105 czynników określających obecny stan kraju w różnych aspektach, zgrupowanych w 12 filarach konkurencyjności, które zostały przypisane do jednej z trzech wymienionych faz rozwoju. Czynniki determinujące wzrost gospodarczy charakterystyczny dla pierwszej fazy rozwoju, opartej na podstawowych czynnikach produkcji, tworzą cztery filary opisujące: otoczenie instytucjonalne, infrastrukturę, makroekonomiczną charakterystykę kraju oraz poziom ochrony zdrowia i podstawowej edukacji. Czynniki stymulujące wzrost efektywności, charakterystyczny dla drugiej, inwestycyjnej fazy rozwoju gospodarki, tworzą sześć filarów opisujących: edukację na poziomie wyższym, wielkość rynku i jego efektywność w zakresie produktów, rozmiary rynku pracy i rynku finansowego oraz poziom technologicznego rozwoju kraju. Czynniki kluczowe dla trzeciej, innowacyjnej fazy rozwoju gospodarki tworzą dwa filary opisujące poziom rozwoju i wyrafinowanie sfery biznesu oraz innowacyjność kraju. Większość, tj. 71 wskaźników, ma charakter względny w skali 1–7 i została wyznaczona na podstawie badań ankietowych prowadzonych wśród liderów biznesu z całego świata w szerokim zakresie tematów opisujących 10 filarów konkurencyjności, dla których zazwyczaj

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 39

brak jest danych empirycznych, zwłaszcza w skali globalnej. Edycja badania za rok 2014 została wykonana na podstawie 14 091 ankiet ze 148 krajów (przeciętnie 95 ankiet z każdego kraju), wypełnionych w pierwszej połowie tego roku. Pozostałe 34 wskaźniki opisujące najważniejsze wielkości makroekonomiczne i stan rozwoju gospodarczego danego kraju zostały wyznaczone na podstawie danych empirycznych pochodzących od agencji międzynarodowych i krajowych urzędów statystycznych. Dla każdego ze 144 wskaźników sporządzono ranking wszystkich 148 krajów, co określiło pozycję danego kraju dla każdego wskaźnika. Poszczególnym wskaźnikom przypisano różną wagę zależną od aktualnego etapu rozwoju danego kraju, której uwzględnienie ostatecznie pozycjonowało każdy z nich. Wyznaczony w ten sposób światowy indeks konkurencyjności sytuuje Polskę na 43. pozycji i w zestawieniu tym Polska znajduje się w grupie krajów będących w trakcie przejścia z etapu rozwoju inwestycyjnego do etapu innowacyjnego (The Global Competitiveness..., 2014). Nie stawia to naszego kraju w korzystnym świetle na tle Europy. Większość krajów UE jest na etapie rozwoju innowacyjnego, tylko dwa są na etapie rozwoju inwestycyjnego (Rumunia i Bułgaria) a cztery – w tym Polska – w trakcie przejścia między nimi (pozostałe to Węgry, Litwa i Łotwa). Wydaje się, że niemożliwe jest ustalenie obiektywnych kryteriów jednoznacznie wartościujących wyniki osiągnięte dla poszczególnych czynników. Dlatego w toku dalszej analizy arbitralnie przyjęto założenia pozwalające wskazać listę czynników zbliżających Polskę do etapu innowacyjnego, jak i tych, które stanowią największą przeszkodę w osiągnięciu tego etapu. Za czynniki zbliżające Polskę do etapu innowacyjnego zostały uznane te, dla których wynik Polski był wyższy od 5 w odniesieniu do czynników względnych ocenianych w skali 1–7. Dla czynników opartych na danych empirycznych za korzystne dla Polski uznano te, w których nasz kraj znalazł się pośród 40 najlepszych dla danego czynnika ze wszystkich 144 ocenianych krajów. Dla tak przyjętych założeń można wskazać 17 czynników zbliżających Polskę do etapu innowacyjnego, które zostały wymienione w tabeli 1.2. Wszystkie wskazane czynniki podzielono zgodnie z metodologią, przyjętą przez Światowe Forum Ekonomiczne, na grupy kluczowe dla poszczególnych faz rozwoju gospodarki. Biorąc pod uwagę wszystkie 105 czynników rozwoju, można podjąć próbę wskazania tych, które determinują obecną niekorzystną,

Nr czynnikaa

2.08

1.13

1.14

3.05

1.15

4.06

1.21

2.07

4.04

Lp.

Wpływ gruźlicy na funkcjonowanie przedsiębiorstw

6,1

5,5

Wskaźnik ochrony inwestorów (transparentność działania i odpowiedzialność zarządu względem akcjonariatu)

Stabilność dostaw energii elektrycznej

6,1

5,6

73,2

5,4

150

Wynik [1–7]

Wpływ HIV/AIDS na funkcjonowanie przedsiębiorstw

Wpływ przestępczości zorganizowanej

Ocena ratingowa kraju (źródło: Institutional Investor, LLC)

Koszty przestępczości i przemocy

Koszty wynikające z funkcjonowania terroryzmu

Nasycenie telefonii mobilnej [liczba abonamentów/100 mieszkańców]

Podstawowe wymagania rozwoju

Czynnikb

Tabela 1.2. Czynniki zbliżające Polskę do innowacyjnego etapu rozwoju

Pozycja [1–144]

0,31%

0,83%

0,16%

0,31%

0,19%

1,00%

0,19%

0,83%

Waga czynnika

40 Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

10.02

5.02

7.02

9.07

9.06

6.01

8.06

5,4

5,3

Intensywność lokalnej konkurencji (Jak oceniasz intensywność konkurencji na lokalnym rynku?)

Bezpieczeństwo systemu bankowego

58,5

Mobilne usługi szerokopasmowe (liczba połączeń wykonywanych z prędkością powyżej 512 kb/s/100 mieszkańców)

Przepustowość internetu (przeciętna przepustowość dla użytkowników w kb/s)

5,6

73,2

Współczynnik skolaryzacji brutto szkolnictwa wyższego (liczba wszystkich osób uczących się/100 ludności w wieku 19–24 lata)

Elastyczność ustalania płac

5,7

Wartość eksportu towarów i usług

Poziom ochrony praw kredytobiorców i kredytodawców (skala 0–10 (najlepsza)), (źródło: Bank Światowy)

1,42%

0,41%

1,06%

0,85%

1,42%

2,13%

1,42%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness... (2014, s. 311).

Pierwsza liczba podana w nr czynnika wskazuje nr filaru, do którego on należy. Większość wskaźników ma charakter względny w skali 1–7 i zostały one wyznaczone na podstawie odpowiedzi na pytanie Jak oceniasz…. Dla tych wskaźników, których opis może być niejednoznaczny, kursywą przytoczono treść pytania kierowanego do respondentów. Część wskaźników jest oparta na danych empirycznych, wówczas podano jednostki, w których prezentowany jest wynik kraju bądź źródło danych.

8.08

Wzrost efektywności

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 41

Nr czynnikaa

3.01

3.04

3.02

1.10

1.09

1.04

1.11

1.08

1.07

2.03

Lp.

Jakość infrastruktury kolejowej

Brak bezstronności decyzji urzędników państwowych

Marnotrawstwo wydatków rządowych

2,9

3,1

2,9

2,8

Możliwość kwestionowania przez przedsiębiorców działań rządu i obowiązujących regulacji przez system prawny

2,9

Uciążliwość rządowych wymogów administracyjnych (zezwoleń, sprawozdawczości itp.) 2,4

2,9

Skuteczność systemu legislacyjnego podczas rozstrzygania sporów

Zaufanie społeczeństwa do polityków

16,9

57,5

–4,5

Poziom oszczędności krajowych brutto [wynik = %PKB]

Dług publiczny [wynik = % PKB]

Wynik [1–7] Podstawowe wymagania rozwoju

Deficyt budżetowy [wynik = % PKB]

Czynnik

110

101

117

118

100

Pozycja [1–144]

0,42%

0,38%

0,15%

0,25%

0,15%

1,00%

Waga czynnika

0,800

0,778

0,647

0,707

0,647

1,057

Współczynnik korygujący

Tabela 1.3. Czynniki stanowiące kluczową barierę w osiągnięciu przez Polskę innowacyjnego etapu rozwoju

101

106

Pozycja skorego-wana

42 Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

7.09

7.08

7.03

6.16

8.05

8.04

6.07

7.05

6.04

3,2

Wyrafinowanie klientów (kryteria decyzji zakupowych: 1 – wyłącznie kryterium najniższej ceny, 7 – zaawansowana analiza cech i atrybutów)

3,4

Wpływ polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników 3,3

Czas niezbędny do formalnego otwarcia nowej działalności gospodarczej (wynik = liczba dni)

Wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji

2,6

Dostępność kredytów

2,3

3,4

Regulacje dotyczące zatrudniania i zwalniania pracowników

Dostępność kapitału podwyższonego ryzyka

2,7

2,5

Zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych

Zdolność kraju do pozyskiwania osób utalentowanych

Wzrost efektywności

102

111

112

117

124

0,41%

0,85%

0,41%

0,85%

1,40%

0,85%

0,94%

0,795

1,001

0,795

1,001

1,169

1,001

1,037

109

112

121

129

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 43

12.03

12.05

2,8 3,2

Zamówienia publiczne obejmujące produkty zaawansowane technologicznie

3,1

Wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój

Pierwsza liczba podana w nr czynnika wskazuje nr filaru, do którego on należy.

11.04

Wynik [1–7] Rozwój innowacyjny

Charakter przewagi konkurencyjnej kraju (oprac. na podstawie pytania: Jaki jest charakter przewagi konkurencyjnej firm z Twojego kraju na rynkach międzynarodowych? 1 – niskie koszty pracy lub zasobów naturalnych; 7 – unikalne produkty)

Czynnik

102

Pozycja [1–144]

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness... (2014, s. 311).

Nr czynnikaa

Lp.

Tabela 1.3. – c.d.

2,00%

1,58%

Waga czynnika

1,240

1,202

Współczynnik korygujący

110

122

123

Pozycja skorego-wana

44 Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 45

przejściową pozycję Polski, a poprawa obejmujących te czynniki obszarów jest kluczowa dla osiągnięcia przez Polskę innowacyjnego etapu rozwoju. Dla czynników względnych ocenianych w skali 1–7 za kluczowe uznano te, dla których wynik Polski był niższy od połowy tej skali, tj. od 3,5. Dla czynników opartych na danych empirycznych za kluczowe uznano te, w których Polska zajęła dalszą niż 90. pozycję wśród wszystkich 144 ocenianych krajów. Dla powyższych założeń można wskazać 22 kluczowe czynniki wymienione w tabeli 1.3, które zostały podzielone, analogicznie jak poprzednio, na trzy grupy. Proste uszeregowanie wspomnianych czynników według pozycji Polski na tle pozostałych krajów byłoby obarczone błędem i nie pozwoliłoby na obiektywną ocenę ich wpływu na obecny stan naszego kraju, gdyż – zgodnie z metodologią przyjętą w stworzonym przez Światowe Forum Ekonomiczne zestawieniu – poszczególne czynniki mają przypisaną odmienną wagę. Są one zestawione w trzech grupach filarów, z których każdy ma określony procentowy wpływ na ostateczny wynik. W każdym z 12 filarów jest określony procentowy wpływ tworzących go grup, a w każdej z grup wpływ poszczególnych czynników. Analizując te dane, można określić wagę każdego z czynników w łącznym zestawieniu (procent składany). Jej uwzględnienie wydaje się konieczne podczas ostatecznej oceny: które z analizowanych czynników mają największy wpływ na trudność w osiągnięciu innowacyjnego etapu rozwoju przez Polskę, a więc jakie obszary szczególnie wymagają poprawy. Z tego powodu w poniższym zestawieniu pozycja Polski dla każdego czynnika została skorygowana współczynnikiem opisanym funkcją wielomianową3. Dla czynników istotnych, o dużej wadze zmienia on pozycję Polski względem świata na gorszą (zwiększa wartość liczbową pozycji), natomiast dla czynników o małej wadze poprawia pozycję Polski. Dzięki temu ostateczna kolejność uszeregowania czynników w poniższym zestawieniu lepiej odzwierciedla poziom ich wpływu na 3 Funkcja opisująca współczynnik korygujący jest funkcją wielomianową drugiego stopnia (kwadratową), której przebieg wyznaczają trzy punkty. Pierwszy punkt: dla czynnika o najwyższej wadze spośród rozpatrywanych pozycja Polski była najgorsza (osiągała wartość liczbową maksymalną spośród rozpatrywanych pozycji). Drugi punkt funkcji: dla wagi równej średniej wag wszystkich rozpatrywanych czynników współczynnik korygujący wynosił 1 (pozycja po korekcie nie ulegała zmianie). Trzeci punkt funkcji: dla hipotetycznego czynnika, którego waga została ustalona na 0% (tj. nie ma on żadnego wpływu na pozycję Polski) pozycja Polski byłaby najlepsza spośród rozpatrywanych czynników (osiągała wartość liczbową minimalną).

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

obecny dystans Polski względem krajów będących na etapie rozwoju innowacyjnego. Analiza czynników wskazanych w raporcie Innovation Union Scoreboard, które korzystnie określają poziom innowacyjności Polski, pozwala sformułować wniosek, że społeczeństwo polskie jest wykształcone i kreatywne, na co m.in. wskazują nowe wzory i znaki towarowe, co stanowi potencjał dla innowacyjności Polski. Jednocześnie Polska, w porównaniu z innymi członkami UE, jest krajem hermetycznym w obszarach szeroko rozumianej nauki i rozwoju, co obniża możliwości skutecznego pozyskiwania wysoko wykwalifikowanych naukowców i dyfuzji wiedzy. Wysokie wydatki przedsiębiorstw na innowacje nie obejmujące działalności B + R odzwierciedlają zakup technologii, licencji i maszyn, co niewątpliwie podnosi poziom innowacyjności Polski. Lecz jest to jedynie naśladownictwo czołówki innowatorów, co stanowi istotny czynnik wskazywanego zagrożenia pułapką średniego rozwoju. Jest to spójne z innymi czynnikami wskazującymi, że przedsiębiorstwa w Polsce w znacznie mniejszym stopniu niż średnio w UE angażują się w działalność proinnowacyjną: B+R i rejestrowanie międzynarodowych wniosków patentowych, co m.in. przekłada się na osiąganie z nich niższych przychodów. Większość czynników, na podstawie których został wyznaczony omawiany indeks innowacyjności, opisuje mikroekonomiczne skutki funkcjonowania gospodarek poszczególnych państw. Dlatego w ocenie autora nie pozwala to na jednoznaczne wskazanie przyczyn o charakterze makroekonomicznym obecnego niekorzystnego dla Polski stanu jej rozwoju. Ilościowa charakterystyka fazy rozwoju Polski na tle świata na podstawie The Global Competitiveness Report, która została przedstawiona w rezentowanych tabelach, dostarcza wielu informacji pozwalających na sformułowanie szeregu wniosków. Istotna część czynników korzystnie określających pozycję Polski wynika z dobrego rozwoju usług telekomunikacyjnych i teleinformatycznych oraz czynników będących pochodną położenia geograficznego naszego kraju. Te pierwsze są skutkiem dynamicznego w ostatnich dekadach rozwoju nowoczesnych technik bezprzewodowych, który z jednej strony jest konsekwencją postępu technologicznego ale z drugiej – jest efektem niskiej jakości i dostępności stacjonarnej sieci telekomunikacyjnej w czasach zmiany ustroju w Polsce oraz późniejszego nadrabiania zaległości technologicznych w tym zakresie.

Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski 47

Zgodnie z metodologią przyjętą przez Światowe Forum Ekonomiczne wszystkie czynniki korzystnie oceniające Polskę zostały podzielone na grupy kluczowe dla poszczególnych faz rozwoju gospodarki. Spośród nich połowa należy do grupy określanej jako podstawowe wymagania rozwoju, a druga połowa do grupy decydującej o wzroście efektywności. Zatem dla przyjętych założeń nie można wskazać żadnego czynnika z grupy decydującej o rozwoju innowacyjnym, dla którego stan Polski byłby obecnie korzystny. Oznacza to, że konieczna jest poprawa obecnego stanu w obszarze wszystkich czynników określanych jako niezbędne do osiągnięcia innowacyjnego etapu rozwoju. Szeroką paletę koniecznych zmian prezentuje tabela 1.2. Niemal połowę wskazanych tam czynników negatywnie określających stan Polski stanowią szeroko rozumiane bariery instytucjonalne. Obejmują one formalności związane z otwarciem działalności gospodarczej, regulacje dotyczące zatrudniania i zwalniania pracowników, wpływ polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników i do inwestycji, uciążliwość rządowych wymogów administracyjnych, skuteczność systemu legislacyjnego podczas rozstrzygania sporów, możliwość kwestionowania przez przedsiębiorców działań rządu i obowiązujących regulacji. Czynniki te były wielokrotnie wymieniane w licznych opracowaniach i publikacjach wskazujących, że warunkiem rozwoju pozwalającego na ominięcie pułapki średniego dochodu jest prowadzenie polityki gospodarczej tworzącej konkurencyjne środowisko regulacyjne (Bukowski, Szpor, Śniegocki, 2012, s. 9). Wskazanie ich w niniejszej analizie potwierdza więc ich kluczową wagę, a poprawa w tym zakresie nie wymaga znacznych nakładów finansowych i zmian struktury wydatków budżetowych, zatem ich wdrożenie wymaga głównie dobrej woli. Druga grupa czynników pośrednio wynika z tych już wskazanych i jest związana z obecnym stanem finansów publicznych (wielkość deficytu budżetowego, długu publicznego, poziom oszczędności krajowych) i ogólną oceną sprawności funkcjonowania państwa (zaufanie społeczeństwa do polityków, marnotrawstwo wydatków rządowych, brak bezstronności decyzji urzędników państwowych). Kolejna istotna grupa czynników wskazywanych w omawianym zestawieniu Światowego Forum Ekonomicznego jako niezadowalające jest związana z szeroko rozumianym postępem naukowym kraju. W pierwszej kolejności obejmują one zdolność kraju do pozyskiwania i zachowania osób utalentowanych oraz wielkość zamówień publicz-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

nych obejmujących produkty zaawansowane technologicznie. Te wymienione już czynniki pozostają w sprzężeniu zwrotnym bądź związku przyczynowo-skutkowym z kolejnymi wskazywanymi w zestawieniu: niskim wyrafinowaniem klientów (głównie cenowe kryterium decyzji zakupowych), charakterem przewagi konkurencyjnej kraju opartym na niskich kosztach pracy a nie na unikalności oferowanych produktów, zbyt niskimi wydatkami przedsiębiorstw na badania i rozwój oraz niedostateczną dostępnością kapitału.

1.2. Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie Przedstawione w tabeli 1.4 zestawienie czynników w największym stopniu przeszkadzających w prowadzeniu biznesu, według ankietowanych w ramach projektu przedsiębiorstw, pokrywa się z tymi wskazywanymi w The Global Competitiveness Report. Te najważniejsze związane są z otoczeniem instytucjonalnym obejmującym aspekty zarówno formalne (wysokość podatków i innych obciążeń finansowych, regulacje podatkowe, restrykcyjne regulacje prawne), jak i nieformalne (nieefektywna biurokracja, korupcja). Dane zawarte w tabeli 1.4 wskazują ponadto na istotną różnicę w ocenie barier wynikających z niestabilności polityki gospodarczej. Przedsiębiorstwa ankietowane w ramach przeprowadzonych badań wskazywały ten czynnik jako siódmy, tymczasem średnio dla Polski był on wskazywany jako ostatni, 13., czynnik. Można więc stwierdzić, że dla przedsiębiorstw potencjalnie innowacyjnych i korzystających z pomocy UE waga tego czynnika jest zdecydowanie wyższa w porównaniu z oceną dokonywaną przez pozostałe przedsiębiorstwa. Analogiczna sytuacja miała miejsce w odniesieniu do oceny wykształcenia pracowników – waga tego czynnika uplasowała go na szóstej pozycji, podczas gdy średnio dla Polski czynnik ten był wskazywany jako 10. Może to oznaczać, że dla firm innowacyjnych nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników jest znacznie istotniejszą barierą niż dla ogółu przedsiębiorstw w Polsce. Biorąc pod uwagę wysoki poziom skolaryzacji w Polsce, pośrednio może to potwierdzać nieadekwatność kierunków kształcenia względem rzeczywistych potrzeb pracodawców, zwłaszcza branż o charakterze innowacyjnym.

Nieefektywna biurokracja

Regulacje podatkowe

Dostęp do źródeł finansowania

Restrykcyjne regulacje prawne

Nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników

Niestabilność polityki gospodarczej

Niedostateczny poziom innowacyjności

Niska etyka pracy na lokalnym rynku

Niezadowalający dostęp do infrastruktury

Korupcja

Niestabilność rządów

Niski standard publicznej służby zdrowia

Źródło: opracowanie własne.

Wysokość podatków i innych. obciążeń finansowych

Czynnik

Lp.

Liczba wskazań

Tabela 1.4. Najbardziej problematyczne czynniki w prowadzeniu biznesu

0,305882

0,470588

0,529412

0,705882

0,764706

1,235294

1,258824

1,329412

1,941176

2,411765

2,435294

2,505882

2,611765

Średnia waga czynnika

Kolejność wg The Global Competitiveness Report

Różnica (wart. bezwzględna)

Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie 49

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Model poziomu innowacyjności przedsiębiorstw Model określający innowacyjność przedsiębiorstw jest oparty na 11 zmiennych zdefiniowanych na podstawie zmiennych endogennych, którymi posługuje się raport Innovation Union Scoreboard. Czynniki te zostały wyznaczone w wyniku agregacji wskaźników wymienianych Tabela 1.5. Zmienne wykorzystane w tworzeniu modelu innowacyjności Lp.

Zmienna zagregowana

Użyte czynniki składowe danej zmiennej

Dofinansowanie rozwoju nowych technologii

Podjęcie prac badawczych + rozwój sieci powiązań z jednostkami naukowymi + zakup nowych technologii i praw patentowych + zakup aparatury naukowej + zastosowanie innowacyjnej technologii produkcji + ochrona środowiska

Dofinansowanie czynników produkcji

Rozszerzenie asortymentu produkcji + zmiana asortymentu produkcji + zatrudnienie ekspertów zewnętrznych + rozwój sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami + poprawa kondycji finansowej + wkroczenie na nowe rynki + zakup specjalistycznych maszyn i urządzeń + opracowanie nowych produktów + poprawa jakości świadczonych usług + budowa zakładu produkcyjnego + obniżenie kosztów + modernizacja infrastruktury + zwiększenie dostępności świadczonych usług

Współpraca z ośrodkami naukowymi

Jednostka B+R + instytut badawczy + w ramach klastra, stowarzyszenia + jednostka naukowa + uczelnia wyższa

Współpraca z innymi podmiotami

Przedsiębiorstwo krajowe + przedsiębiorstwo zagraniczne + bez partnerów + konsorcjum + urząd gminy/jednostka samorządowa

Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z infrastrukturą badawczą i produkcyjną oraz z kooperacją

Uczestnictwo w klastrach i sieciach + rozwój technologii/wzrost innowacyjności produkcji + działalność w branży dużego ryzyka (biotechnologia, chemia farmaceutyczna) + wzrost nakładów na B+R + rozbudowa własnego zaplecza B+R + innowacyjność

Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie 51

Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków

Internacjonalizacja działalności firmy (eksport, bezpośrednie inwestycje zagraniczne) + nowy produkt + nowa strategia + nowe kierunki rozwoju + zbudowanie nowych kompetencji + podniesienie poziomu świadczonej usługi + zwiększenie dostępności świadczonych usług + dywersyfikacja źródeł przychodów + poszerzenie kontaktów oraz współpracy z jednostkami i specjalistami z zagranicy + pozyskanie nowych klientów + rozwój możliwości produkcyjnych firmy + dywersyfikacja usług + możliwość zakupu nowoczesnych środków trwałych

Wzrost zatrudnienia w B+R

Zatrudnionych w B+R 2013, zatrudnionych w B+R 2010

Odsetek pracowników z wyższym wykształceniem

Z wyższym wykształceniem w 2013 r., ogółem w 2013 r.

Liczba patentów

Liczba zgłoszonych patentów w okresie 2007–2012 + liczba zgłoszonych patentów w 2013 r. + międzynarodowe PCT w latach 2007–2012 + międzynarodowe PCT 2013 r. + liczba otrzymanych patentów w okresie 2007–2012 + liczba otrzymanych patentów w 2013 r. + liczba sprzedanych licencji w latach 2007–2012 + liczba sprzedanych licencji w 2013 r. + zarejestrowane wzory przemysłowe w okresie 2007–2012 + zarejestrowane wzory przemysłowe w 2013 r. + zarejestrowane znaki towarowe w latach 2007–2012 + zarejestrowane znaki towarowe w 2013 r. + normy w okresie 2007–2012 + normy w 2013 r.+ nabycie wzoru użytkowego w 2013 r. + nowe produkty, wiedza i doświadczenie w latach 2007–2012 + wynalazki w okresie 2007–2012 + przewaga technologiczna

Rozwój technologii nowo powstających

Biotechnologii + nanotechnologii + teleinformatyki

Szacunkowy udział eksportu w produkcji sprzedanej

Szacunkowy udział eksportu w produkcji sprzedanej (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness... (2014, s. 311).

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

w ankietach, które opisują poszczególne przedsiębiorstwa. Przeprowadzona agregacja pozwala na rozproszenie negatywnego wpływu ewentualnej niskiej reprezentatywności pojedynczych wskaźników na uzyskany wynik. Stworzone nowe zmienne, zostały przeskalowane na skalę 0–1 za pomocą wzoru: x – minx nx = nx1 + (nx2 – nx1)  ——————, maxx – minx gdzie: nx – nowa wartość zmiennej, nx1 – minimum nowej skali (w tym przypadku 0), nx2 – maksimum nowej skali (w tym przypadku 1), x – wartość zmiennej do przeskalowania, minx – minimalna wartość x w zbiorze danych, maxx – maksymalna wartość x w zbiorze danych. W konsekwencji utworzono 11 nowych zmiennych, z których każda przyjęła wartość w przedziale od 0 do 1. Następnie dla każdego przedsiębiorstwa została wyliczona średnia arytmetyczna z uzyskanych zmiennych. Dokonano klasyfikacji uzyskanych wyników, opierając się na metodzie zastosowanej w raporcie Innovation Union Scoreboard: leaders – powyżej 120% średniej, followers – pomiędzy 90% a 120% średniej, zz Moderate innovators – pomiędzy 50% a 90% średniej, zz Modest innovators – do 50% średniej. zz Innovation zz Innovation

Uzyskane wyniki zawiera tabela 1.6. Tabela 1.6. Klasyfikacja poziomu innowacyjności Poziom innowacyjności

Liczba przedsiębiorstw

Udział (w %)

Innovation leaders

28,2

Innovation followers

27,1

Moderate innovators

35,3

Modest innovators

9,4

Źródło: opracowanie własne na podst. Innovation... (2014, s. 63).

Innowacyjne MSP współpracujące z innymi podmiotami

Patenty międzynarodowe PCT

Patenty międzynarodowe PCT w obszarach ważnych wyzwań społecznych

Znaki towarowe

Wzornictwo przemysłowe

MSP wprowadzające innowacje produktowe lub procesowe

MSP wprowadzające innowacje marketingowe lub organizacyjne

Szybko rosnące firmy innowacyjne

Firmy działające w obszarze wiedzy

2.2.2

2.3.1

2.3.2

2.3.3

2.3.4

3.1.1

3.1.2

3.1.3

3.2.1

Źródło: opracowanie własne na podst. Innovation... (2014, s. 63).

11,3%

MSP wdrażające innowacje samodzielnie lub we współpracy z innymi firmami

2.2.1

9,7%

13,7%

19,9%

14,4%

4,76

3,21

0,25

0,67

4,2%

1,02%

Nakłady na innowacje oprócz działalności B+R

2.1.2

0,33%

Polska

Nakłady na działalność B + R

Wskaźnik

2.1.1

Nr wg Innovation Union Scoreboard

Tabela 1.7. Wskaźniki wyróżniające objętą badaniami próbę przedsiębiorstw innowacyjnych

13,9%

16,2%

40,3%

38,4%

4,75

5,91

0,92

1,98

11,7%

31,8%

0,56%

1,31%

Średnia UE

13,8%

4,5%

43,1%

98,0%

33,30

9,39

0,32

0,85

29,4%

78,4%

5,05%

2,45%

Polskie przedsiębiorstwa innowacyjne

Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie 53

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Należy podkreślić, że uzyskane wyniki powstały w wyniku porównania względem siebie jedynie 85 przedsiębiorstw objętych badaniem, natomiast nie odnoszą się one w żaden sposób do ogółu populacji przedsiębiorstw funkcjonujących w Polsce. Dlatego uzyskana w wyniku przedstawionego modelu ich względna ocena poziomu innowacyjności w sytuacji, gdy ich dobór z całej populacji celowo był ograniczony tylko do przedsiębiorstw innowacyjnych, ma ograniczony ładunek informacyjny. Jednak wyniki te pozwalają na prowadzenie dalszej analizy korelacji ocen czynników endogenicznych dokonanych przez te przedsiębiorstwa względem zdefiniowanej dzięki powyższemu modelowi ich względnej innowacyjności. Można natomiast podjąć próbę oceny naszego kraju w hipotetycznej sytuacji przy założeniu, że wszystkie funkcjonujące w Polsce przedsiębiorstwa są równie innowacyjnie jak te w badanej próbie. W tym celu wyznaczono sumaryczny wskaźnik innowacyjności Polski zgodnie z metodologią przyjętą w Innovation Union Scoreboard. W trakcie obliczeń parametry o charakterze mikroekonomicznym opisujące przedsiębiorczość przyjęto zgodnie z uzyskanymi dla badanej próby wynikami obliczeń zestawionymi w tabeli 1.74, natomiast pozostałe czynniki opisujące uwarunkowania kraju pozostawiono bez zmian. Uzyskany sumaryczny wskaźnik innowacyjności Polski wyniósłby wówczas 0,486 (faktycznie wyniósł on 0,279), co oznacza, że nasz kraj znalazłaby się znacznie bliżej średniej dla krajów UE wynoszącej 0,554. Mimo to Polska nadal znajdowałaby się w grupie krajów Moderate Innowators, choć wówczas byłaby pierwszym, a nie ostatnim, jak obecnie, krajem w tej grupie. Wynik ten może świadczyć o tym, że proinnowacyjna zmiana zachowań przedsiębiorstw niewątpliwie poprawiłaby poziom innowacyjności Polski, jednak waga pozostałych czynników, tj. szeroko rozumianych uwarunkowań funkcjonowania gospodarki i rozwoju nauki, i tak nie pozwoliłaby na przejście naszego kraju do wyższej grupy Innovation Followers, nie wspominając o grupie Innovation Leaders. Ponadto należy mieć na uwadze, że obecne niekorzystne dla innowacji warunki funkcjonowania i rozwoju w Polsce wpływają nie tylko na ocenę naszego kraju, ale także na proinnowacyjne zachowania samych przedsiębiorstw. 4 W przypadku, gdy dla danego wskaźnika wynik był wyższy od maksimum uzyskanego w zestawieniu Innovation Union Scoreboard; w dalszych obliczeniach przyjęto wartość maksymalną z tego zestawienia.

Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie 55

Model etapu rozwoju kraju Punkt odniesienia modelu etapu rozwoju Polski w ocenie poszczególnych przedsiębiorstw stanowił raport The Global Competitiveness Report określający konkurencyjność poszczególnych krajów świata. Podobnie jak w przywołanym raporcie analizowane wskaźniki mają charakter względny i zostały wyznaczone na podstawie prowadzonych badań ankietowych. Ich łączna liczba została ograniczona do tych, które stanowią kluczową barierę w osiągnięciu przez Polskę innowacyjnego etapu rozwoju i których metodologia doboru została wcześniej szczegółowo przedstawiona. Przyporządkowanie zmiennych prezentuje tabela 1.8. Aby znaleźć najbardziej skuteczny model predykcyjny posiadanego zbioru danych, dokonano sprawdzianu krzyżowego (kroswalidacji) wykorzystując najbardziej wiodące metody stosowane w środowiskach analitycznych (drzewa decyzyjne, regresje, maszynę wektorów wspierających – SVM). W celu agregacji wektora poszczególnych odpowiedzi do jednej zmiennej zastosowano model średniej ważonej ładunkami pochodzącymi z analizy czynnikowej, biorąc przy tym pod uwagę znak poszczególnych wartości względem punktu odniesienia, którym był czynnik stosowany w raporcie światowym (np. czynnik brak zachęt podatkowych i pomocy państwowej posiada ujemny związek z czynnikiem wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji, a więc wartości należy rotować, aby najwyższa wartość po modyfikacji stanowiła minimum). Wynik poddano również przeskalowaniu do wartości używanych w raporcie światowym za pomocą wzoru wymienionego powyżej (patrz: model innowacyjności). Jako metodę sprawdzianu zastosowano „Leave-one-out”. Polega ona na badaniu zdolności predykcyjnych modelu przez wyciągnięcie ze zbioru testowego pojedynczego elementu o wiadomej przynależności i sprawdzeniu, jak pozostałe dane wchodzące skład modelu sklasyfikują rzekomy element. Proces ten był iterowany przez kolejne elementy bazy, a iloraz poprawnych klasyfikacji do wszystkich elementów stanowi jakościowy wynik modelu predykcyjnego. Zabieg ten minimalizuje prawdopodobieństwo popełnienia przez klasyfikator błędów trzeciego rodzaju. Spośród powyższych metod najbardziej obiecujące wyniki uzyskano, stosując klasyfikację metodą drzew decyzyjnych. Posiadając model o wysokiej skuteczności klasyfikacji, przystąpiono do klasyfikacji firm, nadając im indeksy o parametrach rozwoju kraju najbliższe parametrom uzyskanym w modelu. Uzyskano w ten sposób indeksy odzwierciedlające dokonaną przez poszczególne przedsiębior-

Nr czynnikaa

1.10

1.09

1.04

Lp.

Brak uregulowań prawnych/przepisów + niejasne przepisy podatkowe Restrykcyjne regulacje prawne + nieefektywna biurokracja + czynniki formalne (stopień regulacji zawartych w aktach prawnych) + biurokracja + skomplikowane procedury uzyskania patentów + restrykcyjne regulacje prawne + niedostosowanie regulacji prawnych do potrzeb przedsiębiorstwa + brak uregulowań prawnych/przepisów + długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności + częste zmiany wzorów wniosków o płatność + rozbudowane i niedostosowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych + niska jakość obsługi wnioskodawców i beneficjentów + nadmiernie rozbudowane kryteria formalne + nieprzygotowanie instytucji organizujących konkurs do ich prowadzenia + wymogi przedkładania i archiwizowania papierowej dokumentacji związane z ubieganiem się o dotację i realizacją projektów + brak sprawnych narzędzi informatycznych umożliwiających elektroniczną obsługę procesu aplikacyjnego + brak merytorycznych osób we wszystkich instytucjach pomocowych + nadmiernie rozbudowane kryteria formalne + restrykcyjne zapisy dotyczące wykonania założeń projektowych (wskaźników) nie uwzględniają zmieniających się dynamicznie uwarunkowań zewnętrznych Niestabilność rządów + niestabilność polityki gospodarczej + [niestabilność rządów + niestabilność polityki gospodarczej]

Uciążliwość rządowych wymogów administracyjnych (zezwoleń, sprawozdawczości itp.)

Zaufanie społeczeństwa do polityków

Użyte zmienne składowe danego czynnika

Skuteczność systemu legislacyjnego podczas rozstrzygania sporów

Czynnik

Tabela 1.8. Zmienne wykorzystane w tworzeniu modelu etapu rozwoju

56 Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

1.08

1.07

7.08

6.16

8.04

7.05

[Zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne]

[Cena] + [marka + moda + przyjazność dla środowiska + społeczna odpowiedzialność producenta + estetyka/ wzornictwo] + [bezawaryjność + długowieczność + dodatkowe cechy użytkowe (dodatkowe funkcje)] + [niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty + brak popytu na innowacyjne (nowe) produkty]

Wyrafinowanie klientów (kryteria decyzji zakupowych: 1 – wyłącznie kryterium najniższej ceny, 7 – zaawansowana analiza cech i atrybutów)

Wpływ polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników

Nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników + niska etyka pracy na lokalnym rynku + [niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy]

Zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych

[Dostęp do źródeł finansowania+ trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania] + [brak informacji o dostępnych formach i mechanizmach pomocy, w tym o źródłach pozyskania środków z UE]

Korupcja + nieformalne działania zakorzenione w ludzkiej świadomości, zwyczaje, tradycje, nieformalne kodeksy zachowań, czynniki kulturowe + korupcja

Brak bezstronności decyzji urzędników państwowych

Dostępność kredytów

Wysokość podatków itp. obciążeń finansowych

Marnotrawstwo wydatków rządowych

Analiza danych empirycznych uzyskanych w projekcie 57

11.04

12.03

11.

Regulacje podatkowe + [brak zachęt podatkowych i pomocy państwa]

[Niski poziom kwalifikacji kadry zarządzającej + niska kreatywność do podejmowania działań innowacyjnych kadry zarządzającej] + [niski poziom kwalifikacji kadry badawczej + niska kreatywność do podejmowania działań innowacyjnych kadry badawczej] + [niski poziom kwalifikacji pozostałych pracowników + niska kreatywność do podejmowania działań innowacyjnych pozostałych pracowników] + [brak wiedzy o potrzebach konsumentów + brak wiedzy o potrzebach innych przedsiębiorstw + brak wiedzy o działaniach jednostek naukowo-badawczych + brak wiedzy o technologiach + brak wiedzy o rynkach] [Brak środków finansowych własnych + wysokie koszty wdrażania innowacji + wysokie koszty prac B+R] + [brak środków na wspieranie realizacji prac B+R]

Charakter przewagi konkurencyjnej kraju (opr. na podstawie pytania: Jaki jest charakter przewagi konkurencyjnej firm z Twojego kraju na rynkach międzynarodowych? 1 – niskie koszty pracy lub zasobów naturalnych; 7 – unikatowe produkty)

Wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój

Użyte zmienne składowe danego czynnika

Wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji

Pierwsza liczba podana w nr czynnika wskazuje nr filaru, do którego on należy.

6.04

10.

Czynnik

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness... (2014, s. 311).

Nr czynnikaa

Lp.

Tabela 1.8. c.d.

58 Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

Analiza korelacji 59

Tabela 1.9. Klasyfikacja etapu rozwoju Etap rozwoju

Liczba przedsiębiorstw

Udział w %

Stage 1

1,2

Transition from 1 to 2

7,3

Stage 2

18,3

Transition from 2 to 3

12,2

Stage 3

61,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness... (2014, s. 311).

stwa ocenę warunków funkcjonowania w Polsce jako typowych dla krajów będących na danym etapie rozwoju. Największy odsetek przedsiębiorstw, bo aż 61%, uznało aktualne warunki funkcjonowania w Polsce jako typowe dla krajów będących już na trzecim etapie rozwoju. Kolejne 12,2% firm oceniło stan Polski za typowy dla okresu przejściowego między drugim a trzecim etapem rozwoju. Dalsze 18,3% firm uznało stan naszego kraju za charakterystyczny dla drugiego etapu. W ocenie pozostałych przedsiębiorstw Polska znajduje się na etapie przejściowym pomiędzy pierwszą a drugą fazą (7,3%), bądź na pierwszym etapie rozwoju (1,2%). Przedstawiony model stanowi próbę empirycznego objaśnienia obecnej fazy rozwoju Polski w ocenie ankietowanych przedsiębiorstw. Uzyskane wyniki wskazują, że analizowane firmy (mimo różnych wskazywanych przez te firmy niedoskonałości i barier) oceniają warunki funkcjonowania w Polsce znacznie wyżej, niż wynika to z raportu The Global Competitiveness Report.

1.3. Analiza korelacji Korelacja czynników opisujących innowacyjność przedsiębiorstw Przeprowadzona analiza wskazuje na nikłą korelację między poszczególnymi czynnikami określającymi poziom innowacyjności przedsiębiorstw a postrzeganymi przez te przedsiębiorstwa czynnikami determinującymi ich funkcjonowanie w Polsce. Spośród tych, dla których

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

korelacja występuje, choć jest bliska granicy istotności statystycznej, można wskazać trzy pary czynników o największej korelacji: zz Wpływ

dofinansowania na aspekty strategii związane z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków ↔ nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników/niska etyka pracy na lokalnym rynku (r = 0,373); zz Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z infrastrukturą badawczą i produkcyjną oraz kooperacją ↔ Zaufanie społeczeństwa do polityków – niestabilność polityki gospodarczej (r = 0,350); zz Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków ↔ Brak bezstronności decyzji urzędników państwowych – korupcja (r = 0,311). Wszystkie wymienione pary czynników są, jak widać, skupione wokół kwestii wpływu dofinansowania na postępowanie przedsiębiorstw. Pozwala to na następujące podsumowanie powyższych wyników: w efekcie dofinansowania z UE część przedsiębiorstw decydowała się na modyfikację niektórych aspektów swojej strategii w celu dostosowania jej do niskiej etyki pracowników, niestabilności polityki gospodarczej i korupcji urzędników państwowych.

Korelacja czynników zagregowanych Przeprowadzona analiza wskazuje na nikłą korelację między zagregowanymi czynnikami określającymi poziom innowacyjności przedsiębiorstw a postrzeganymi przez te przedsiębiorstwa zagregowanymi czynnikami determinującymi ich funkcjonowanie w kraju. Spośród tych, dla których korelacja występuje, choć jest bliska granicy istotności statystycznej, można wskazać trzy pary czynników o największej korelacji: zz Wpływ

dofinansowania na aspekty strategii związane z infrastrukturą badawczą i produkcyjną oraz kooperacją ↔ Wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji (r = 0,313); zz Współpraca z innymi podmiotami ↔ Brak bezstronności decyzji urzędników państwowych (r = –0,268); zz Dofinansowanie rozwoju nowych technologii ↔ Uciążliwość rządowych wymogów administracyjnych (zezwoleń, sprawozdawczości itp.) (r = –0,261).

Analiza korelacji 61

Rysunek 1.1. Analiza rozproszenia Punkty wierszy i kolumn Symetryczna normalizacja

Stage 1

Modest innovators

Transition from 2 to innovation followers Stage 2 Moderate innovators Stage 3 Transition from 1 to innovation leaders

Wymiar 2

–1

–2

–3

–4

–5 –5

–4 Etap rozwoju Innowacyjność

–3

–2

–1

Wymiar 1

Źródło: opracowanie własne.

Przeprowadzona analiza rozproszenia potwierdza intuicyjne oczekiwanie, że obecną fazę rozwoju Polski lepiej oceniają firmy bardziej innowacyjne. Wskazuje to na fakt, że skonstruowane modele są spójne względem siebie i mogą być uznane za dość wiarygodnie odzwierciedlające opisywaną rzeczywistość. Obecny stan rozwoju Polski jako typowy dla 3. fazy rozwoju najczęściej wskazują firmy zakwalifikowane jako Innovation leaders, ale także Moderate innovators. Natomiast stan rozwoju Polski jako typowy dla fazy przejściowej z etapu 2. do 3. najczęściej opisują firmy należące do grupy Innovation followers. Mała masa i duża bezwładność punktów

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

opisujących firmy Modest innovators i postrzegające otoczenie na typowe dla 1. fazy rozwoju świadczą o niskiej reprezentacyjności takich wskazań, co zaburza ich interpretację i nie wnosi ładunku informacji. Cechy te występują w zdecydowanej mniejszości w analizowanej próbie przedsiębiorstw i w największym stopniu odbiegają od średniej dla badanej próby. Rysunek 1.2. Poszczególne przedsiębiorstwa w stworzonej przestrzeni dwuwymiarowej

6 39

Wymiar 2 (9,34%)

48 65 41

27 21

69 46 74 33 64 32 59 21 75 28 8 43 14 25 52 30 79 18 53 1 16 58 62 73 5 54 29 22 81 37 11 72 12 4 3 77 31 76 3 44 9 15 6 51 38 55 70 60 35 67 50 47 13 61 36 7 63 17 66 49 78 82 68 80 23 56 34 37 42

–2

40 20

–4 –4

–2

Wymiar 1 (15,16%) Źródło: opracowanie własne.

Na rysunku 1.2 prezentującym relacje poszczególnych przedsiębiorstw względem dwóch przyjętych wymiarów dalszej analizy spośród całej próby tylko trzy przedsiębiorstwa są znacznie oddalone od środka układu współrzędnych (poz. 39, 48, 26). Wskazuje to, że tylko te trzy przedsiębiorstwa znaczne odbiegają od średniej, co potwierdza, że przyjęta w analizie agregacja zmiennych do dwóch wymiarów miarodajnie odzwierciedla analizowaną próbę. Uprawnia to do prowadze-

Analiza korelacji 63

Rysunek 1.3. Wykres kołowy korelacji między zmiennymi zagregowanymi 1,0

Zmienna 3 Zmienna 9 i 10 Zmienna 1 Zmienna 12 Zmienna 5 Zmienna 11

Wymiar 2 (9,34%)

0,5

X8.04 X6.04

Zmienna 4

X12.03

Zmienna 6 Zmienna 7 i 8

0,0 X6.16

Zmienna 2

Zmienna 13

X1.08

X11.04 X1.04 X7.08 X1.07

X7.05 X1.10 X1.09

–0,5

–1,0 –1,0

–0,5

0,0

0,5

1,0

Wymiar 1 (15,16%) Uwaga: Czynniki i ich numery takie same jak w tabeli 1.8.

Źródło: opracowanie własne.

nia dalszej analizy rozpatrywanej próby w stworzonej przestrzeni dwuwymiarowej. Stworzone składowe główne, które pozwalają na zagregowanie wszystkich zmiennych do dwóch wymiarów, w znacznym stopniu pokrywają się z podziałem czynników opisujących innowacyjność na te o charakterze egzogennym (Wymiar 1), tj. zewnętrzne czynniki determinujące funkcjonowanie przedsiębiorstw w Polsce, i o charakterze endogennym (Wymiar 2), tj. wewnętrzne czynniki opisujące innowacyjną działalność samych przedsiębiorstw. Dwa spośród czynników zewnętrznych (składowa Wymiar 1): dostępność kredytów (X8.04.) i wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji (X6.04.) wykazują znaczną korelację względem siebie (ich wektory są niemal równoległe) i zarazem istotną dodatnią kore-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

lację z czynnikami opisującymi innowacyjność przedsiębiorstw (składowa Wymiar 2). Wskazuje to, że dla przedsiębiorstw innowacyjnych te dwa czynniki stanowiły znaczne ograniczenia ich funkcjonowania. Tyko jeden spośród czynników opisujących innowacyjność przedsiębiorstw wykazuje istotną korelację z czynnikami zewnętrznymi (składowa Wymiar 1); jest to współpraca z innymi podmiotami (zmienna 4), a jej korelacja jest ujemna. Można to zinterpretować, wskazując, że negatywny wpływ czynników zewnętrznych zniechęca przedsiębiorstwa do współpracy z innymi podmiotami. Spośród zmiennych pierwotnych, tj. poszczególnych czynników egzogennych, wpływ polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników (X.7.05) wykazuje znaczną dodatnią korelację z charakterem przewagi konkurencyjnej kraju (X.11.04), natomiast względem tych dwóch zmiennych silnie ujemnie skorelowane jest wyrafinowanie klientów (X6.16.) – wektory wszystkich tych trzech czynników są niemal równoległe. Zarówno wspomniany charakter przewagi konkurencyjnej kraju, jak i wyrafinowanie klientów wskazują na przewagę ceny nad jakością zarówno w perspektywie oceny dokonywanej przez przedsiębiorstwa, jak i klientów. Uzyskana korelacja tej cechy z wpływem polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników można zinterpretować jako wskazanie jednego z narzędzi mogących zmienić obecne niekorzystne przywiązywanie wagi do ceny, a nie do jakości. Dwa czynniki o charakterze egzogennym: brak bezstronności decyzji urzędników (X1.07.) i zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych (X7.08.) wykazują istotną dodatnią korelację względem siebie, a jednocześnie są one ujemnie skorelowane względem pary czynników o charakterze endogennym: współpraca z innymi podmiotami (zmienna 4) i wpływ strategii na aspekty związane z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków (zmienna 6). Może to sugerować, że zarówno obecna niska zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych, jak i zbyt ograniczona współpraca przedsiębiorstw z innymi podmiotami mogą wynikać m.in. z negatywnego wpływu dofinansowania UE na przyjmowaną przez przedsiębiorstwa strategię w aspektach związanych z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków oraz z braku bezstronności decyzji urzędników, choć oczywiście decyzje te bezpośrednio nie są związane ze wspominanymi osobami utalentowanymi. Potwierdzałoby to istnienie nieoczywistych pośrednich zależności między, wydawałoby się, odległymi i całkowicie odseparowanymi od siebie aspektami funkcjonowania gospodarki i państwa.

Analiza korelacji 65

*** Wiele z tego, co wydawało się, że wiemy o funkcjonowaniu gospodarki kapitalistycznej, już nie obowiązuje. Zmieniła się gospodarka, odpowiednich zmian wymaga też nasze jej rozumienie. Głębokie zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw i gospodarek wymagają przeglądu obowiązujących teorii i modeli ekonomicznych. Jednak potrzeba uaktualnienia i wzbogacenia modelu Portera w żaden sposób nie wydaje się umniejszać przydatności samej idei faz rozwoju gospodarczego, sugerując raczej potrzebę dalszych studiów teoretycznych i badań empirycznych. Podjęta próba oceny poziomu innowacyjności Polski wskazuje, że daleki jest on od pożądanego. Zgodnie z najnowszą edycją raportu Innovation Union Scoreboard Polska należy do trzeciej, przedostatniej z czterech grup – tzw. umiarkowanych innowatorów, będąc blisko dolnej jej granicy, zajmując 24. miejsce spośród 28 krajów UE. Natomiast według The Global Competitiveness Report Polska znajduje się w grupie krajów będących w trakcie przejścia z etapu rozwoju inwestycyjnego do etapu innowacyjnego, podczas gdy większość krajów UE jest obecnie na etapie rozwoju innowacyjnego. Wyznaczony w tym raporcie światowy indeks konkurencyjności sytuuje Polskę na 43. pozycji wśród 144 ocenianych krajów. Polska należy do krajów zagrożonych zatrzymaniem się na obecnym etapie rozwoju i wpadnięciem w tzw. pułapkę średniego dochodu. Dotychczasowy model rozwoju oparty na kopiowaniu rozwiązań technicznych państw Zachodu przy wykorzystaniu taniej siły roboczej się wyczerpuje. Rosnące koszty pracy hamują wzrost pracochłonnej produkcji, a sprowadzanie zaawansowanych rozwiązań z zagranicy staje się coraz trudniejsze i bardziej kosztowne, gdyż rozwiązania, które mogłyby podnieść produktywność takiego kraju znajdują się na tyle blisko światowej granicy technologicznej, że podlegają reglamentacji przez ulokowanych w krajach rozwiniętych innowatorów (Eichengreen, 2011). Zaprezentowana analiza porównawcza ilościowej charakterystyki poszczególnych krajów pozwala wskazać czynniki określające obszary koniecznych zmian zbliżających Polskę do innowacyjnego etapu rozwoju. Niemal połowę z tych czynników stanowią szeroko rozumiane bariery instytucjonalne. Druga istotna grupa jest związana z szeroko rozumianym postępem naukowym kraju. Z drugiej strony można wskazać czynniki, dla których osiągnięty przez Polskę wynik przybliża nasz kraj do innowacyjnego etapu roz-

Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju

woju. Istotna część z nich odzwierciedla rozwój usług telekomunikacyjnych, teleinformatycznych i wysoki poziom wykształcenia oraz jest pochodną położenia geograficznego. Natomiast nie można wskazać żadnego czynnika z wymienianej w omawianym raporcie grupy czynników decydujących o osiągnięciu przez dany kraj innowacyjnego etapu rozwoju. Wyniki przeprowadzonej analizy porównawczej nie są zaskakujące. Wskazanie w ilościowej charakterystyce Polski powszechnie znanych czynników potwierdza ich kluczowe znaczenie, a konieczna zmiana w ich zakresie wydaje się warunkować osiągnięcie korzystnych zmian poziomu innowacyjności Polski. Dokonana analiza zebranych w trakcie realizacji projektu danych empirycznych obejmujących próbę przedsiębiorstw innowacyjnych pozwala na sformułowanie kilku przedstawionych poniżej wniosków: zz Dla

przedsiębiorstw potencjalnie innowacyjnych i korzystających z pomocy UE waga barier wynikających z niestabilności polityki gospodarczej jest wyższa w porównaniu z oceną dokonywaną przez pozostałe przedsiębiorstwa. zz Dla firm innowacyjnych nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników jest znacznie istotniejszą barierą niż dla ogółu przedsiębiorstw w Polsce, co potwierdza nieadekwatność kierunków kształcenia względem rzeczywistych potrzeb pracodawców, zwłaszcza branż o charakterze innowacyjnym. zz W efekcie dofinansowania z UE część przedsiębiorstw decydowała się na modyfikację niektórych aspektów swojej strategii w celu dostosowania jej do niskiej etyki pracowników, niestabilności polityki gospodarczej i korupcji urzędników państwowych. zz Z analizy korelacji wynika, że dla przedsiębiorstw innowacyjnych dwa czynniki, dostępność kredytów i wpływ polityki podatkowej na skłonność do inwestycji, stanowiły istotne ograniczenia ich funkcjonowania. Ponadto negatywny wpływ czynników zewnętrznych zniechęca przedsiębiorstwa do współpracy z innymi podmiotami. zz Przewaga ceny nad jakością zarówno w perspektywie oceny dokonywanej przez przedsiębiorstwa, jak i klientów okazuje się skorelowana z wpływem polityki podatkowej na skłonność do zatrudniania nowych pracowników, co można zinterpretować jako wskazanie jednego z narzędzi mogących zmienić to niekorzystne zjawisko.

Analiza korelacji 67 zz Obecna

niska zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych, jak i zbyt ograniczona współpraca przedsiębiorstw z innymi podmiotami mogą wynikać m.in. z negatywnego wpływu dofinansowania UE na przyjmowaną przez przedsiębiorstwa strategię w aspektach związanych z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków oraz z braku bezstronności decyzji urzędników, choć oczywiście decyzje te bezpośrednio nie są związane ze wspominanymi osobami utalentowanymi. Potwierdzałoby to istnienie nieoczywistych, pośrednich zależności między, wydawałoby się, odległymi i całkowicie odseparowanymi od siebie aspektami funkcjonowania gospodarki i państwa.

Elżbieta Mączyńska

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju polskiej gospodarki

Wprowadzenie W prezentowanej w tym rozdziale analizie wychodzi się z założenia, że podstawowym celem innowacji jest rozwój społeczno-gospodarczy, w tym wzrost gospodarczy jako niezbędne podłoże tego rozwoju. Kraje charakteryzujące się niskim poziomem innowacyjności napotykają silne bariery rozwojowe. Do takich krajów należy też Polska. I nie zmienia takiej oceny fakt relatywnie obecnie korzystnych wskaźników wzrostu PKB. Ich głównym podłożem nie jest innowacyjność, lecz typowy dla kraju doganiającego potencjał popytu wewnętrznego. Odpowiada to Porterowskiemu modelowi rozwoju opartego na podstawowych czynnikach produkcji. Wzrost gospodarczy w Polsce ma ponadto podłoże w proinwestycyjnym zasilaniu zewnętrznym w formie funduszy z UE oraz inwestycji zagranicznych, co zarazem stymuluje eksport (odpowiada to Porterowskiemu etapowi inwestycyjnemu). W znacznym stopniu zatem wzrost gospodarczy Polski jest warunkowany przez otoczenie zewnętrzne, a nie przez wewnętrzny potencjał innowacyjny. Brak lub słabość wewnętrznego potencjału innowacyjnego zwiększa ryzyko szybkiego wyczerpywania się dotychczasowych motorów wzrostu gospodarczego. Jest to prawdopodobne, tym bardziej że obecnie jednym z najtrudniejszych, a zarazem coraz intensywniej dyskutowanych problemów rozwiniętych gospodarek Zachodu jest problem stagnacji sekularnej, czyli wiecznej, długotrwałej. Jest to temat nienowy, a nawet, można stwierdzić, także ponadczasowy. Przed stagnacyjnymi cechami gospodarki rynkowej, ryzykiem kurczenia, cofania się gospodarki przestrzegał bowiem już Adam Smith, zwracając uwagę, że żaden kraj nie jest wolny od zastoju charakteryzującego się niskimi płacami, minimalnymi stopami zysku, zerowym przyrostem kapitału i ludności (Smith, 2013). Ostrzeżenia takie można też znaleźć w tek-

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

stach kontynuatorów Smitha, w tym Davida Ricardo, Johna Stuarta Milla i innych. W ekonomii neoklasycznej – z jej fundamentalnym założeniem o efektywności, niezawodności i trwale ozdrowieńczym charakterze wolnego rynku – ostrzeżenia takie osłabły. Szersze badania na ten temat podjął Alvin Hansen, wskazując w końcu lat 30. XX w. na zagrożenie sekularną stagnacją, stagnacją na wieki wieków (Hansen, 1938). Choć powojenny boom gospodarczy został potraktowany jako podważenie tego wniosku, a stagnację uznano za zwykły przejaw cykliczności i zmian trendu, to jednak obecnie okołokryzysowa sytuacja w świecie raczej potwierdza, jak się wydaje, pesymistyczną hipotezę Hansena (1938). Przed stagnacyjnymi zagrożeniami (w tym przed zagrażającemu płacom i świadczeniom priorytetowi dla budżetowej równowagi i pasywności w sferze inwestycji publicznych) przestrzegał też Michał Kalecki (1943). Stąd też obecnie wraca się do jego dzieł, wskazując, że gdyby z należytą uwagą z nich korzystano, świat nie doświadczałby tak głębokich recesyjnych wstrząsów (Chakrabortty, 2013). Współcześnie zatem – wobec brutalnej korekty optymistycznych ocen rodem z Fukuyamowskiego „Końca historii” (korekty, jakiej dokonał światowy kryzys 2008+) – temat sekularnej stagnacji nieuchronnie wraca. Silnym impulsem do intensyfikacji debaty na ten temat było wystąpienie Lawrenca Summersa (w listopadzie 2013 r.), który dowodził, że USA wkroczyły w długi okres rachitycznego, anemicznego wzrostu PKB (Summers, 2014). Zarazem w warunkach globalnej mobilności kapitału zagrożenie taką stagnacją może się stopniowo rozprzestrzeniać na inne kraje i regiony. Dotyczyć to może także Polski, o czym świadczy m.in. trwale utrzymujące się bezrobocie i relatywnie niski poziom inwestowania. Na zagrożenia stagnacyjne wskazuje wielu ekonomistów, m.in. Jerzy Hausner, który na podstawie badań dowodzi, że polska gospodarka znalazła się w punkcie zwrotnym, w „pułapce średniego rozwoju” (Hausner, 2013). Równocześnie wiele jednak wskazuje, że Polsce może zagrażać także pułapka sekularnej stagnacji, tym bardziej że po 2020 r. stopniowo będzie wygasać silny obecnie impuls inwestycyjny, jaki kreują dotacje z UE. Dlatego też istotne jest wyprzedzające podejmowanie w ramach polityki społeczno-gospodarczej działań, mających na celu osłabienie stagnacyjnych zagrożeń. Przedstawione tu analizy są zorientowane na identyfikowanie czynników zagrożeń innowacyjności w Polsce w związku z ryzykiem sekularnej stagnacji zarysowującym się już w wyżej rozwiniętych krajach. Ukierunkowane są również na identyfikowanie wybranych kierunków przeciwdziałań ryzyku stagnacji oraz wskazanie możliwych proinnowacyjnych rozwiązań.

Wprowadzenie 71

Analizy dotyczą przy tym podstawowych dysfunkcji, barier i zagrożeń dla efektywnego kształtowania polityki innowacyjnej kraju i przedsiębiorstw. Wśród tych zagrożeń na czołową pozycję wysuwa się zjawisko short-termizmu, czyli skracania horyzontu czasu w decyzjach dotyczących różnych sfer życia społeczno-gospodarczego, w tym także w dziedzinie innowacji i inwestycji. Przejawia się to w marginalizacji prognozowania długookresowego i kultury strategicznego myślenia. Najbardziej wyrazistym tego potwierdzeniem jest rozrost krótkoterminowego, finansowego inwestowania spekulacyjnego, nierzadko kosztem inwestycji w aktywa rzeczowe i kosztem tworzenia produkcyjnych miejsc pracy. Te sprzężone ze sobą zjawiska mają pierwotne podłoże w dokonującym się w świecie przełomie cywilizacyjnym, wyrażającym się w kurczeniu się cywilizacji industrialnej na rzecz nowej, związanej z tzw. rewolucją informacyjną, co m.in. skutkuje niedostosowaniem mechanizmów, regulacji i priorytetów ekonomicznych do zmieniających się wymogów cywilizacyjnych. Jednym z przejawów tego niedostosowania jest słabnący wzrost gospodarczy i nieprawidłowości w sferze społecznej, co wiąże się m.in. z dysfunkcjami w sferze innowacji. Potwierdza to wiele zjawisk, w tym przede wszystkim narastające w skali globalnej bezrobocie, a zatem marnotrawstwo najcenniejszego potencjału wytwórczego, co zarazem wskazuje, że funkcjonowanie systemu społeczno-gospodarczego, w tym zasady pomiaru rezultatów rozmaitych działań, nierzadko rozmijają się z wymogiem społecznej akceptacji. Zjawiska te pozostają też w związku ze swego rodzaju monizmem teoretycznym. Przejawia się to m.in. w wyraźnej od kilku dekad dominacji – w rynkowych gospodarkach Zachodu – doktryny ekonomicznej, opierającej się na bezkrytycznym przyjęciu fundamentalnej w neoklasycznej teorii ekonomii hipotezy o niezawodności i efektywności rynku jako podstawy wyborów ekonomicznych, w tym inwestycyjnych. Globalny kryzys finansowy pierwszej dekady XXI w. spektakularnie negatywnie zweryfikował tę hipotezę. Wskazuje to na konieczność poszukiwania nowych wzorców i teoretycznych podstaw dokonywania wyborów ekonomicznych, w tym w sferze innowacji i związanych z nimi inwestycji. Chodzi tu o wzorce dostosowane do wymogów nowej cywilizacji i stymulujących efektywne, społecznie pożądane działania, w tym prorozwojowe inwestycje. Jeśli zaś punktem wyjścia kreowania paradygmatu i jego istotą są zestawy pytań ukierunkowanych na badanie rzeczywistości oraz wzorce myślowe i zbiory narzędzi prowadzące do odpowiedzi na stawiane pytania, to już samo ich formułowanie może być traktowane jako

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

ważne wyzwanie w procesie poszukiwań nowych reguł kształtowania procesów społeczno-gospodarczych. Na takie właśnie hermeneutyczne poszukiwania ukierunkowane są przedstawiane tu badania. Punktem wyjścia prezentowanych tu rozważań jest teza, że – mające cechy sprzężeń zwrotnych – współczesne zmiany społeczno-gospodarcze są determinowane przede wszystkim przez dokonujący się w wyniku rewolucji informacyjnej przełom technologiczny, co zarazem skutkuje przełomem cywilizacyjnym, wyrażającym się przede wszystkim w wypieraniu cywilizacji przemysłowej przez nową gospodarkę i nowy, wciąż jeszcze nie dodefiniowany jej model. Model ten dotychczas nie doczekał się jeszcze jednolitej nazwy i określany jest rozmaicie: jako gospodarka oparta na wiedzy – GOW (co trudno uznać za określenie fortunne, bo przecież gospodarka zawsze opiera się na jakiejś wiedzy), cywilizacja informacyjna, cyfrowa czy wikinomia i inne. Przechodzenie od wzorca cywilizacji przemysłowej do poprzemysłowej sprawia, że niektóre instytucjonalne i inne rozwiązania, stosowane w polityce społeczno-gospodarczej, okazują się nieprzystające do wymogów nowego wzorca gospodarki, gospodarki opartej na wiedzy. Dochodzi do swego rodzaju regresji kulturowej czy zjawiska kulturowego zakotwiczenia, zamknięcia. Tego typu opisywany w literaturze przedmiotu lock-in effect stanowi barierę rozwojową, w tym barierę innowacyjności i przechodzenia od modelu industrialnego do nowego wzorca gospodarki (Hryniewicz, 2012, Gawlikowska, 2014). Oznacza to, że narzędzia skuteczne w kształtowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego w cywilizacji industrialnej są utrzymywane i nadal stosowane, mimo zderzenia cywilizacji, przełomu cywilizacyjnego i przechodzenia do nowej ery. Jednak w warunkach nowej gospodarki narzędzia te okazują się nie tylko nieskuteczne, ale wręcz zwiększają ryzyko błędnych decyzji społeczno-gospodarczych, podejmowanych na różnych szczeblach instytucjonalnych. Dotyczy to także decyzji w sferze szeroko rozumianego kapitału ludzkiego i społecznego. Stąd rozstrzygające znaczenie ma tu polityka społeczno-gospodarcza, a ta z kolei jest pochodną przyjętych rozwiązań kształtujących ramy ustroju społeczno-gospodarczego. Kwestie ustrojowe zaś wciąż wywołują spory, przede wszystkim dotyczące roli państwa w gospodarce, ale także roli poszczególnych szkół/nurtów ekonomii w kształtowaniu gospodarki. Kontrowersje i dyskusje na ten temat są, co prawda, niemalże odwieczne, ale ostatnio spektakularnie się nasiliły. Skuteczność działań w sferze innowacji jest zdeterminowana ich do-

Wprowadzenie 73

stosowaniem do specyfiki przełomu cywilizacyjnego, cywilizacji wiedzy i związanych z nią nowych wymogów. Jest to szczególnie trudne wyzwanie dla krajów dokonujących transformacji rynkowej i przejścia od etapu rozwoju opartego na podstawowych czynnikach produkcji i konkurencji cenowo-kosztowej do modelu innowacyjnego. Zarazem jednak w warunkach przełomu cywilizacyjnego teoretyczne modele przystosowane do wymogów gospodarki industrialnej tracą na znaczeniu. Dotyczy to, jak można domniemywać, także modelu Portera. Obecnie wiele wskazuje, że kraje doganiające, kraje zmniejszające opóźnienia rozwojowe (a do takich krajów należy też Polska) będą zmuszone jednocześnie wykorzystywać rozwiązania charakterystyczne dla wszystkich Porterowskich etapów rozwoju, tworząc model eklektyczny. Warunkiem poprawienia poziomu zasobności takich krajów jest zarówno efektywne wykorzystywanie zasobów podstawowych czynników produkcji, inwestowanie, jak i równoległe przechodzenie do etapu rozwoju innowacyjnego, aby w ten sposób tworzyć warunki przejścia do modelu opartego na bogactwie. Jak wynika z teorii Portera, przechodzenie do innowacyjnego etapu rozwoju wymaga aktywności państwa i propopytowego, zmniejszającego nierówności dochodowe, podwyższania płac. Wyższe koszty pracy bowiem stanowią bodziec innowacyjności, co zarazem zwiększa szanse na konkurowanie na rynku nie cenami, lecz przez wysokomarżową produkcję o dużym nasyceniu wysokimi technologiami. Wiąże się to w znacznym stopniu z modelem ustroju społeczno-gospodarczego. Kwestie te nie są dostatecznie uwzględniane i doceniane w polityce społeczno-gospodarczej ani w skali globalnej, ani lokalnej. Potwierdzają to zarówno badania naukowe, jak i debaty z udziałem ekspertów. Wynika z nich, że sprostanie najpilniejszym wyzwaniom XXI w. wymaga ścisłej współpracy między środowiskami nauki, polityki, biznesu i rządów. Wiodący uczestnik tej debaty Dennis L. Meadows, współautor książki Granice wzrostu (The Limits to Growth), twierdzi, że „można dyskutować do woli o rozwiązaniach problemów przyszłości, ale jeśli nie zastosujemy innych niż dotychczas działań, nic się nie zmieni”1. Konieczność nowych działań w odniesieniu do 1 Takie stwierdzenie padło w czasie debaty, zorganizowanej przez Max Planck Society i firmę Siemens, do której zaproszeni zostali prominentni naukowcy, politycy i czołowi biznesmeni świata. Przedmiotem debaty było pytanie, jak nauka, biznes i rządy powinny kooperować w poszukiwaniu rozwiązań problemów generowanych przez zmiany klimatyczne, demograficzne i postępującą urbanizację (How can science, business and governments cooperate to solve the problems caused by climate change, shifting demographics and increasing urbanization?), por. Science, governments... (2009) oraz Towards... (2009).

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

Polski ma zaś co najmniej podwójny wymiar. Łączy się, po pierwsze, z koniecznością nadrabiania opóźnień w inwestycjach w sferze badań naukowych (B + R), a po drugie – z koniecznością ukierunkowanej na dobrostan społeczno-ekonomiczny intensyfikacji racjonalnego wdrażania zasobów wiedzy dostępnych w skali globalnej. Aby sprostać temu wyzwaniu, konieczne jest przede wszystkim uruchomienie rezerw potencjału rozwojowego Polski, co zarazem stanowi podstawę eliminacji barier rozwojowych. Nie wystarczy tu jednak wiedza, niezbędna jest strategiczna wizja. Wiąże się z tym konieczność futurologicznej refleksji, wolnej od charakterystycznego obecnie wszechwładnego short-termizmu, czyli priorytetu celów krótkookresowych. Takie podejście generuje wiele pytań, m.in.: jakie rozwiązania w systemie społeczno-gospodarczym mogłyby sprzyjać najlepszemu wykorzystywaniu potencjału wiedzy? W obecnej sytuacji w Polsce rozwój innowacyjny wymaga strategii i ram ustrojowych zapewniających holistyczne, trwałe godzenie interesów gospodarczych, społecznych i ekologicznych. Holizm taki jest niezbędny przede wszystkim w związku z narastającym w krajach rozwiniętych ryzykiem sekularnej stagnacji. Ryzyko to w znacznej mierze osłabia aktualność teorii Portera i wskazywanych w tej teorii etapów rozwoju.

2.1. Stagnacja sekularna według Alvina H. Hansena2 Sekularną stagnację można najogólniej określić jako trwałą utratę możliwości adaptacji systemu społeczno-gospodarczego do posiadanych zasobów rzeczowych, finansowych i zasobów pracy oraz do potrzeb rozwojowych kraju (lub krajów). Stagnacja taka wyraża się w barierach popytu, zahamowaniu wzrostu gospodarczego i rozwoju oraz narastającej rozpiętości między potencjalnym a rzeczywistym rozwojem oraz wzrostem PKB, czego jednym z najbardziej spektakularnych dowodów jest trwale utrzymujące się bezrobocie. Autor hipotezy o sekularnej stagnacji Alvin Hansen już w 1938 r. wiązał to zjawisko przede wszystkim z pogarszającą się w krajach wysoko rozwiniętych sytuacją demograficzną, w tym ze spadkiem wskaźników rozrodczości i starzeniem się społeczeństw. To zaś skutkuje osłabianiem dynamiki 2 Szerzej na ten temat w: Reforma Kulturowa 2020–2030–2040. Sukces wymaga zmian (2015).

Stagnacja sekularna według Alvina H. Hansena 75

popytu, stając się fundamentalnym czynnikiem osłabiającym bodźce do inwestowania, co z kolei generuje bezrobocie i stagnację. This is the essence of secular stagnation – sick recoveries which die in their infancy and depressions which feed on themselves and leave a hard and seemingly immovable core of unemployment (Hansen, 1939, s. 4). Hansen dowodził, że skoro fundamentalnym czynnikiem rozwojowym są inwestycje netto, a źródłem ich finansowania – oszczędności netto (co bezsprzecznie potwierdza historia gospodarcza, w tym m.in. historia rewolucji przemysłowej), to słabnięcie bodźców do inwestowania sprawia, że oszczędności nie znajdują ujścia w słabnącym popycie na nie, prowadząc do trwałej stagnacji. Obok czynników demograficznych Hansen (nawiązując zresztą do poglądów Smitha, Ricardo i innych klasyków ekonomii) wskazywał na kilka innych przyczyn osłabiających bodźce do inwestowania i skutkujących stagnacją: zz ograniczoność

ekspansji terytorialnej, co także współcześnie jest dyskutowane pod hasłem ograniczeń globalizacji; zz ograniczone możliwości występowania wielkich, przełomowych innowacji, wymuszających konieczność i boom nowych inwestycji (tak jak działo się to w warunkach rewolucji przemysłowej); zz wzrost innowacji kapitałooszczędnych; zz procesy monopolizacji, co niekorzystnie wpływa na wzrost inwestycji i popytu. W takich warunkach, zdaniem Hansena, nowe inwestycje wygasają, nie powstają nowe miejsca pracy, rośnie bezrobocie, a tym samym i zainteresowanie inwestycjami spada. Warto tu dodać, że postępujące starzenie się ludności nie tylko nie sprzyja podejmowaniu nowych inwestycji, lecz – przeciwnie – generuje deinwestycje zwłaszcza w krajach, w których dostępne są takie narzędzia, jak odroczony kredyt hipoteczny czy renta dożywotnia. Może to, co prawda, sprzyjać zwiększaniu bieżącej konsumpcji i popytu generowanego przez ludzi starszych, lecz w niekorzystnej sytuacji demograficznej, bezrobocia i słabnięcia bodźców inwestycyjnych nie wystarcza to do przeciwdziałania stagnacji. Te negatywne czynniki są bowiem ze sobą związane, skutkując zabójczą dla wzrostu gospodarczego ujemną synergią. Hansen eksponuje silne zagrożenia dla wzrostu gospodarczego, wynikające z barier występujących po stronie popytu, podkreślając, że w takich warunkach konwencjonalne wolnorynkowe mechanizmy stymulowania konsumpcji zawodzą, stają się niewystarczające (Han-

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

sen, 1939; Jabłońska, 1988). W związku z tym Hansen upatruje możliwości przerwania antyrozwojowego, stagnacyjnego, zaklętego kręgu w podejmowaniu inwestycji publicznych, które nie tylko sprzyjałyby tworzeniu nowych miejsc pracy, ale zarazem tworzyłyby korzystniejsze wolnorynkowe warunki działalności gospodarczej i bodźce do ożywienia inwestycji prywatnych. Obecnie – wobec ogólnoświatowego problemu bezrobocia, relatywnie niskiego tempa wzrostu PKB i barier popytu oraz hamujących wzrost popytu pogłębiających się nierówności dochodowych – trudno byłoby zanegować racje Hansena. Przystają one do dzisiejszej sytuacji wielu krajów wysoko rozwiniętych. Jednak w dyskusjach na ten temat zwraca się zarazem uwagę, że wnioski Hansena zanegowała odnotowana po II wojnie światowej, trwająca przez kilka dekad (do przełomu lat 70. i 80.), tzw. złota era kapitalizmu, charakteryzująca się dynamicznym wzrostem gospodarczym i niskim bezrobociem (Summers, 2013). Można jednak też uznać, że nie tyle oznaczało to negację tez Hansena, co raczej niestandardowe, nienaturalne, przerwanie przez wojnę procesów stagnacji, m.in. wskutek powojennej konieczności eliminowania wojennych zniszczeń materialnych, w tym potencjału wytwórczego i produkcji oraz konieczności zaspokajania odłożonego w czasie wojny, a po jej zakończeniu agresywnego popytu. Taka opinia jest uzasadniona, tym bardziej że dzisiejsza rzeczywistość w rozwiniętych gospodarkach Zachodu zdaje się w pełni potwierdzać, a nawet umacniać, zasadność i aktualność wniosków Hansena.

2.2. Aktualność teorii stagnacji sekularnej – zagrożenie dla inwestycji i innowacji Nawiązujący do teorii Hansena Lawrence Summers wskazuje na wyraźnie nasilające się obecnie czynniki zwiększające ryzyko sekularnej stagnacji, co uprawnia hipotezę o występowaniu „nowej sekularnej stagnacji” (New Secular Stagnation Hypothesis – Summers, 2013, 2014). Summers przestrzega, że obecnie w USA i innych gospodarkach rozwiniętych mają miejsce niekorzystne trendy demograficzne, które – w połączeniu z przemianami technologicznymi i technologiami informacyjnymi oraz ich spadającymi kosztami i cenami – redukują rozmiary popytu na nowe dobra kapitałowe, ale także na pracę. Przy tym obniżające się ceny dóbr kapitałowych sprawiają, że dany poziom

Aktualność teorii stagnacji sekularnej – zagrożenie dla inwestycji i innowacji 77

oszczędzania umożliwia sfinansowanie większego wolumenu dóbr inwestycyjnych. Jest to kolejny czynnik obniżający możliwości absorpcji oszczędności przez popyt inwestycyjny. Doświadczenia kryzysu 2008+ oraz doświadczenia pokryzysowe stawiają pod znakiem zapytania zasadę, że mechanizmy wolnego rynku – bez interwencji publicznej – mogą skutecznie przeciwdziałać sekularnej stagnacji. Wskazuje na to m.in. występujący od kilku dekad spadek realnej stopy procentowej (co jest związane m.in. ze słabymi bodźcami do podejmowania nowych inwestycji prywatnych). Sytuacja taka w połączeniu z niską inflacją czy tym bardziej deflacją (też coraz wyraźniej dającą o sobie znać) może trwale uniemożliwić przeciwdziałanie stagnacji i przywrócenie wyższych stóp procentowych oraz zmniejszanie bezrobocia. Ryzyko to powiększa zjawisko histerezy, czyli utrwalania się bezrobocia, przekształcania się bezrobocia czasowego w długookresowe. Niekorzystnie może przy tym oddziaływać niestabilność finansowa i ujawniający się obecnie syndrom pułapki płynności, czyli nieinwestowania przez podmioty gospodarcze mimo rosnących dysponowanych przez nie zasobów środków pieniężnych. Wolniejszy w wielu krajach wzrost liczby ludności czy nawet jej spadek prowadzi do spadku popytu, co w sytuacji kapitało- i pracooszczędnych technologii informacyjnych dodatkowo generuje bezrobocie technologiczne. Zarazem bezrobocie umacnia trend powiększających się w wielu krajach nierówności dochodowych, co także staje się istotną barierą popytu i barierą jego wzrostu w wymiarze odpowiadającym rosnącej produktywności w sferze wytwórczej. W wyniku rosnących nierówności dochodowych coraz większa część dochodów przypada tym, których cechuje relatywnie mniejsza skłonność do ich szybkiego wydawania. Wiąże się to z malejącą krańcową użytecznością dochodu, co negatywnie wpływa na popyt. Thomas Piketty uznaje (na podstawie analizy danych statystycznych za okres 300 lat) rosnące nierówności dochodowe za immanentną cechę kapitalizmu, w którym tempo wzrostu dochodów z kapitału trwale przewyższa tempo wzrostu PKB i płac. Dowodzi, że związane z tym kumulujące się napięcia społeczne są rozładowywane albo przez rewolucje, wojny, albo przez głębokie kryzysy społeczno-gospodarcze (Piketty, 2014). Narastające dysproporcje w podziale światowego bogactwa i dostępie do niego oraz wynikające z tego bariery popytu i patologie społeczne, w tym przede wszystkim bezrobocie, to problemy dotyczące nawet najbardziej rozwiniętych krajów, także USA. Zaniepokojenie taką sytuacją wyraziła nawet Janet Yellen, szefowa FED, co zresztą uznano za do-

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

tychczas niespotykany akcent w wystąpieniach przedstawicieli tego centralnego banku USA. Powoływała się przy tym na statystyczne szacunki, z których wynika, że w USA nierówności dochodów i bogactwa zbliżają się do najwyższych od 100 lat poziomów (Yellen, 2014). Podobne wnioski wynikają z raportu OECD, w którym jest charakteryzowana jakość życia na świecie w okresie ostatnich 200 lat (How Was Life, 2014; Moatsos, 2014). Potwierdzają to też dane raportu UNICEF (2014). Na zagrożenia sekularną stagnacją wskazuje też Paul Krugman, przestrzegając, że prawdopodobieństwo występowania w przyszłości sytuacji zerowych stóp procentowych jest znacznie większe niż zwykło się dotychczas sądzić. Ponadto zwraca uwagę, że trwała tendencja spadkowa poziomu realnych stóp procentowych zaznaczyła się już przed kryzysem z 2008 roku. Krugman wskazuje ponadto na zakończenie etapu stale rosnącej dźwigni finansowej, co w połączeniu ze spadkowymi trendami demograficznymi tworzy silne bariery popytu. W takich warunkach nawet polityka zerowej stopy procentowej nie jest wystarczająca do ożywienia gospodarczego i poprawy na rynku pracy. Dodatkowo utrudnia to pułapka płynności. W tych warunkach nawet niekonwencjonalna polityka monetarna nie przynosi oczekiwanych efektów. Wszystkie wymienione czynniki nie sprzyjają wzrostowi PKB i popytu, zwiększając ryzyko sekulamej stagnacji. Najbardziej wyraziście potwierdzają to dane dotyczące słabnącej dynamiki PKB oraz dynamiki liczby ludności w wieku produkcyjnym w najbogatszych krajach świata. Na tym tle powstaje pytanie o możliwości przeciwdziałania stagnacji sekularnej. Na tle zróżnicowania formułowanych przez ekonomistów rekomendacji charakterystyczna jest zbieżność opinii Hansena i Summersa. Obydwaj wskazują na konieczność inwestycji publicznych. Jest charakterystyczne, że Summers na podstawie analizy czynników ryzyka stagnacji sekulamej wskazuje na dwie możliwe drogi przeciwdziałania stagnacji. Jedna to niekonwencjonalna polityka monetarna, jej luzowanie (quantitative, easing), co poprzez tańsze kredyty może stanowić bodziec do inwestowania. Zarazem jednak zwiększa to ryzyko niestabilności finansowej. Stąd też Summers wskazuje na drugie rozwiązanie, ukierunkowane na wzrost inwestycji, produkcji i zatrudnienia, co łączy się ze wzrostem stopy procentowej. Przy tym nie zwiększa to ryzyka niestabilności finansowej. Zdaniem Summersa, jest to możliwe przez wzrost inwestycji

Aktualność teorii stagnacji sekularnej – zagrożenie dla inwestycji i innowacji 79

publicznych. Summers zarazem podkreśla konieczność działań na rzecz likwidacji strukturalnych ograniczeń dla inwestycji prywatnych i promowania zaufania w biznesie, ale także potrzebę działań na rzecz utrzymania podstawowych zabezpieczeń socjalnych. Wskazuje na konieczność przeciwdziałania nierównościom dochodowym, aby dzięki temu umacniać siłę nabywczą, ukierunkowując redystrybucję dochodów na rzecz grup niżej uposażonych, których wzrost dochodów silniej i szybciej przekłada się na popyt rynkowy. Summers podkreśla przy tym, że przyjmowane przez poszczególne kraje strategie antystagnacyjne powinny być dostosowane do ich sytuacji i specyfiki społeczno-gospodarczej (Summers, 2014). Przedstawione analizy wskazują, że nasilające się w rozwiniętych gospodarkach Zachodu ryzyko stagnacji sekulamej wymaga zasadniczego przedefiniowania polityki makroekonomicznej, polityki społeczno-gospodarczej i jej celów oraz priorytetów także w krajach, których taka stagnacja na razie bezpośrednio nie dotyka. W warunkach globalizacji występuje bowiem efekt zarażania. Zarażanie takie dotyczy też Polski. Nawet bez pogłębionych badań można wskazać na typowe dla stagnacji sekulamej zjawiska występujące w naszym kraju. Zjawiska te to: pogarszająca się sytuacja demograficzna i bezrobocie (w tym technologiczne wynikające z rosnących zasobów i rosnącej produktywności technologii informacyjnych) oraz deindustrializacja. Tworzy to silne bariery powstawania nowych miejsc pracy, zwłaszcza w warunkach rozwoju pracooszczędnych technologii informacyjnych. Towarzyszą temu zarysowujące się – i związane z barierami popytu – procesy deflacyjne, spadek stopy procentowej oraz syndrom pułapki płynności, co m.in. przejawia się w dość słabej skłonności przedsiębiorstw do inwestowania i to mimo posiadanych, rosnących zasobów środków pieniężnych. Na to nakłada się swego rodzaju antynomiczny dryf. Czynniki te stanowią silną barierę innowacyjności. Mimo występowania wymienionych – i po części mających cechy zaklętego kręgu – prostagnacyjnych zagrożeń, Polska jednak wyróżnia się obecnie na tle Unii Europejskiej relatywnie korzystnymi wynikami w gospodarce. W pokryzysowych latach tempo wzrostu PKB było relatywnie wysokie (zwłaszcza jeśli uwzględnić recesyjne zjawiska w strefie euro). W pewnej mierze było to jednak następstwem korzystania z pomocowych funduszy UE. Powstaje zatem pytanie, jaki jest potencjał rozwojowy Polski oraz czy i w jakim stopniu zagrożony jest on erozją wskutek narastającego ryzyka stagnacji sekulamej, stanowiącej barierę inwestycji i innowacyjności?

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

2.3. Casus Polska – rozwój i stagnacyjno ‑antynomiczny dryf Podstawowe przesłanki cywilizacyjnego rozwoju i sukcesu Polski opierają się na jakości i rozmiarach społeczno-gospodarczego jej potencjału. O możliwościach rozwojowych Polski przekonuje przede wszystkim postęp, jaki dokonał się w ponad 25-letnim okresie transformacji ustroju gospodarczego, wdrażania i umacniania gospodarki rynkowej. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie w statystykach (statystyki te są ogólnie znane i dlatego, a także ze względu na ich objętość, tu są pomijane). Dotychczasowy rozwój społeczno-gospodarczy Polski ma głównie cechy Porterowskiego modelu opartego na czynnikach produkcji oraz po części cechy modelu inwestycyjnego (ale opartego głównie na zasilaniu zewnętrznym, tj. w formie funduszy UE). Wciąż jednak nie następuje jeszcze przejście do modelu innowacyjnego. W dodatku potencjał zasobowy jest w znacznym stopniu marnotrawiony. Źródła marnotrawstwa mają naturę nie tylko ekonomiczną, ale i kulturową, a także polityczną. Przy tym występuje między nimi negatywna synergia sprzężeń zwrotnych, tworząca węzły gordyjskie, z cechami błędnego koła. Jak ocenia P. Czapliński, sytuację w Polsce charakteryzuje równoczesny postęp i anachroniczność, bycie z przodu i wleczenie się z tyłu. To syndrom schizofrenii polskiej nowoczesności (Czapliński, 2011). W dodatku, choć przeważnie mniej więcej wiadomo, jakie działania mogłyby usuwać blokady, to często brakuje albo woli, albo mechanizmów politycznych, albo jednego i drugiego, aby takie działania podjąć. Prowadzi to do antynomicznego dryfu, działającego jak Tobinowski piasek wsypywany w tryby (Tobin, 1978, s. 152–159)3. Niemalże każdemu czynnikowi rozwojowego potencjału Polski towarzyszy jakiś czynnik rozwój ten blokujący (zawsze jest jakaś druga, gorsza strona). Antynomiczny dryf zwiększa podatność polskiej gospodarki na sekularną stagnację (Reforma..., 2015). Poniżej kilka przykładów – przejawów takiego dryfu.

3 James Tobin, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 1981 r., swoją koncepcję obrotowego podatku antyspekulacyjnego metaforycznie określił jako ideę sypania piasku w tryby nadmiernie rozpędzonego sektora finansowego (Tobin, 1978).

Casus Polska – rozwój i stagnacyjno‑antynomiczny dryf 81

Za społeczno-gospodarcze źródła innowacyjnego potencjału Polski można uznać m.in. (szerzej na ten temat w: Mączyńska, 2012): 1. Relatywnie duży potencjał rynkowy i wynikający stąd popyt wewnętrzny, generowany przez ok. 38-milionową populację. Z drugiej jednak strony, utrzymuje się wysoki poziom bezrobocia, czemu towarzyszą zagrożenia demograficzne: starzenie się społeczeństwa i procesy depopulacji, z czym wiąże się rosnąca emigracja (z prognoz wynika, że do 2050 r. liczba ludności w Polsce może się zmniejszyć o ok. 4,5 mln) (GUS, 2014, s. 162). 2. Rosnący poziom skolaryzacji, a tym samym i rosnący odsetek ludności z wyższym wykształceniem, co sprzyja produktywności i mobilności społecznej. Z drugiej jednak strony, anachroniczny, nieelastyczny system edukacji i niedostateczna jej jakość, fragmentaryczność ocen, testomania, niedorozwój współpracy szkolnictwa wszystkich szczebli oraz sfery badań naukowych z biznesem – marginalizacja szkolnictwa zawodowego i niedorozwój dualnego systemu edukacji. Obecny system edukacji marginalizuje funkcje wychowawcze i generuje konflikty oraz sprzeczności wewnętrzne. „Nie tylko w szkołach podstawowych i średnich, ale w wyższych, również w sławnych uniwersytetach – jak i w sklepach czy barach szybkiej obsługi – liczy się to, co wymierne, czyli ilość, cena, efektywność i zysk. Relacja »uczeń/student–uczelnia« przekształca się coraz szybciej i skuteczniej w relację »klient–sklep«” (Szumski, 2015). Wiesław Szumski ocenia, że system edukacji w Polsce cechuje „sklerotyczność”, albo mała elastyczność. Nieprawidłowości w kształtowaniu i wykorzystywaniu potencjału badań naukowych i ich wdrażania w praktyce sprawiają, że wiele cennych odkryć „wycieka” z Polski (np. wynalazek niebieskiego lasera i in.). Przekłada się to na niski poziom innowacji, którym dodatkowo nie sprzyjają relatywnie niskie płace, co utrwala nienowoczesne struktury w gospodarce, marginalizując obszary wysokich technologii, petryfikując gospodarkę niskomarżową. „Nie nadążamy za przemianami, którym podlega dzisiejszy świat, a dynamika tego procesu odkrywa z całą bezwzględnością nasz brak przygotowania do stawienia czoła wyraźnie widocznym wyzwaniom, choć to właśnie teraz – na naszych oczach – rozstrzyga się polski los na najbliższe dekady” (Kleiber, 2011). 3. Intensyfikacja inwestycji w infrastrukturę (m.in. dzięki dofinansowywaniu ze środków UE), co generuje mnożniki inwestycyjne,

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

przekładając się na dodatkowe impulsy wzrostu produktu krajowego brutto, determinującego poziom krajowego bogactwa. Lecz zarazem towarzyszą temu patologie w sferze zamówień publicznych i klęski partnerstwa publiczno-prywatnego. 4. Efekty mnożnikowe, jakie może przynieść rozwój sektora budownictwa mieszkaniowego (konieczny ze względu na jego niedorozwój, a zarazem rosnące mieszkaniowe aspiracje Polaków, czyli duży potencjalny popyt na mieszkania). W przyszłości mogłoby to stanowić dodatkowe, silne koło zamachowe gospodarki. Występują jednak w tym obszarze patologie wynikające z braku przejrzystej długofalowej polityki mieszkaniowej oraz polityki ładu przestrzennego. Problem mieszkaniowy stanowi przeszkodę nie tylko dla poprawy sytuacji ludnościowej, ale też mobilności siły roboczej. Jest to także bariera rozwoju budownictwa jako branży kluczowej dla PKB. Towarzyszy temu absurdalnie niedocenianie kwestii ładu przestrzennego i architektury krajobrazu jako potencjalnych czynników wzrostu PKB i poprawy jakości życia. 5. Czynniki kulturowe mające podłoże w historycznie wysokiej kulturowej pozycji Polski w Europie i świecie, przy jednoczesnej otwartości na nowe nurty, trendy w poszczególnych dziedzinach życia, co zawsze sprzyja rozwojowi gospodarczemu, a z drugiej strony – schizofrenia polskiej nowoczesności („zmodernizowani konserwatyści vs. antykapitalistyczni emancypanci) (Czapliński, 2011) i folwarcyzacja życia, folwarczność relacji pracodawca–pracobiorca (Leder, 2014; Hryniewicz, 2012). 6. Potencjał wynikający z „renty zacofania” i możliwość dokonywania w różnych dziedzinach tzw. żabiego skoku, czyli możliwości przejścia do wyższych faz rozwoju z pominięciem faz pośrednich, przez które wcześniej przechodziły kraje wyżej rozwinięte. Jest to możliwe dzięki wykorzystywaniu doświadczeń innych krajów, co skraca czas dochodzenia do wyższego poziomu i zmniejsza ryzyko błędów dzięki uczeniu się na błędach innych, ale jednocześnie przejmowanie wzorców, z których mądrzejsze kraje się wycofują – vide „punktoza” w nauce i ocenie czasopism naukowych, pandemiczne rankingi oraz wskazywany już przed wiekami przez J. Słowackiego (1839) syndrom „pawiem narodów byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą”. Antynomiczne dryfowanie sprawia, że część potencjału innowacyjnego jest blokowana i marnotrawiona na walkę z problemami, które sami wywołujemy (usuwanie piachu). Blokady rozwojowe mają podłoże przede wszystkim w poniżej wymienionych obszarach:

Casus Polska – rozwój i stagnacyjno‑antynomiczny dryf 83

1. Niewydolność systemu stanowienia i egzekwowania prawa, niedorozwój sądownictwa i przewlekłość postępowań sądowych, w tym w sprawach gospodarczych. Szczególnie silnym hamulcem rozwoju społeczno-gospodarczego jest nieprzejrzysty i nieefektywny system podatkowy. W obecnym kształcie nie pełni on należycie żadnej z jego fundamentalnych funkcji – ani fiskalnej, ani redystrybucyjnej. Nie jest ani efektywny, ani wydajny. Jest kosztowny, nieefektywny, nadmiernie złożony, nieprzejrzysty; zachęcający do omijania przepisów i do manipulacji podatkowych, w tym karuzeli podatkowych i vatowskiego złodziejstwa podatkowego. Wbrew fundamentalnej idei prawa, najbardziej obciąża biedniejszych, najmniej najbogatszych. Wyrazem słabości prawa są też występujące przejawy modelu XIX-wiecznego kapitalizmu czy wręcz folwarcznego feudalizmu w relacjach pracobiorca–pracodawca. 2. Asymetrie dochodowe, bieguny bogactwa i nędzy, relatywnie niskie płace i pogłębiające się rozpiętości w dynamice płac i zysków z kapitału (Piketty, 2014). Choć Polska na tle wielu innych krajów pozytywnie wyróżnia się relatywnie korzystną sytuacją pod względem nierówności społecznych (co potwierdzają wskaźniki Giniego), to mimo to nierówności stanowią barierę popytu. Z badań wynika, że głębokie nierówności stanowią zagrożenie nie tylko dla innowacji, ale i dla demokracji rynkowej, zaufania społecznego i generalnie systemu wolnorynkowego kapitalizmu (Piketty, 2014). Nieprzypadkowo też podejmowane są w świecie (choć dotychczas raczej nieskuteczne) działania na rzecz inkluzywnego kapitalizmu. Symptomatyczna jest tu m.in. inicjatywa liderów globalnego biznesu do zorganizowania w maju 2014 r. w Londynie konferencji na temat inkluzywnego kapitalizmu pod hasłem „Conference on Inclusive Capitalism: Building Value, Renewing Trust” (budowanie wartości, odbudowa zaufania; Conference..., 2014). 3. Rosnące zadłużenie publiczne i trudności w osiąganiu równowagi finansów publicznych (co zresztą bezpośrednio wiąże się z bezrobociem, sytuacją demograficzną i wynikającymi z tego rosnącymi wydatkami na renty i emerytury oraz opiekę zdrowotną). 4. Dysfunkcje systemu politycznego i słabość państwa, w tym dotkliwy dla gospodarki syndrom cyklu wyborczego i związany z nim priorytet celów wyborczych nad makroekonomiczną efektywnością społeczno-gospodarczą. Umacnia to znane w systemach demokratycznych zjawisko, które określane jest sentencją: „Efektywność nie ma elektoratu”. Syndromowi krótkiego cyklu wyborczego i bę-

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

dącej jego następstwem dominacji krótkiej perspektywy towarzyszy zaniedbywanie kultury myślenia strategicznego, co nie sprzyja – wymagającej dłuższego horyzontu czasowego – efektywności inwestowania w gospodarce. 5. Nasilające się przejawy anomii i erozji zaufania, rozregulowanie norm, chaos i sprzeczności w systemie wartości i wynikającą z tego niepewność czy trudności oceny, co w postępowaniu ludzi i funkcjonowaniu gospodarki czy systemu społeczno-gospodarczego jest dobre, a co złe, a także co do tego, jakie sposoby dochodzenia do celów są dopuszczalne, a jakie nie, co jest wartością, a co antywartością. To jedynie wybrane czynniki potwierdzające antynomiczny, prostagnacyjny dryf. W tym miejscu wystarczy wskazać, że wszystkie tego typu prostagnacyjne czynniki znajdują pełne potwierdzenie w prowadzonych od wielu lat w SGH badaniach na temat bankructw przedsiębiorstw. Bankructwa te są niemalże soczewkową koncentracją i charakterystyką argumentów potwierdzających dysfunkcje w systemie społeczno-gospodarczym w Polsce. Wyniki tych badań są przedstawiane m.in. w cyklu publikacji SGH (m.in. Mączyńska, 2014). Zarazem wyniki te wskazują na konieczność redefinicji priorytetów i celów polityki makroekonomicznej. Ma to ścisły związek z kształtowaniem rozwoju instytucjonalnego, na co wskazuje m.in. Maria Lissowska. Autorka ta ocenia, na podstawie prowadzonych badań nad polską transformacją, że: „projektowanie zmian instytucjonalnych znalazło się na uboczu zainteresowań autorów transformacji” (Lissowska, 2008, s. 71). Analizując przyczyny tego, M. Lissowska dowodzi, że „nie powinno się rozpoczynać liberalizacji i prywatyzacji bez należytego przygotowania rozwiązań i systemów instytucjonalnych. W przeciwnym bowiem razie rynek może zostać zdominowany przez nielegalne (mafijne) struktury współpracy” (Lissowska, 2008, s. 79). Potwierdzają to wyniki analiz prowadzonych przez Darona Acemoglu i Jamesa A. Robinsona, opublikowane w 2012 r. w książce „Dlaczego narody przegrywają”. Autorzy ci analizują, dlaczego niektóre narody są bogate, innowacyjne, a inne biedne. Badania te prowadzą do wniosku, że nie decyduje o tym ani kultura, ani klimat, ani położenie geograficzne, ani niewiedza, jak uprawiać politykę. Żaden z tych czynników nie jest – zdaniem tych autorów – determinantą wyznaczającą ścieżki rozwojowe krajów. Odpowiedź autorów na pytanie, co decyduje o bogactwie i wygranej brzmi: „Instytucje, instytucje, instytucje”. „Najczęstszą przyczyną tego, że narody dzisiaj przegrywają, jest funkcjonowanie w nich instytucji wy-

Casus Polska – rozwój i stagnacyjno‑antynomiczny dryf 85

zyskujących” (Acemoglu, Robinson, 2014, s. 410). „Wyzyskujące instytucje gospodarcze nie zachęcają ludzi do oszczędzania, inwestowania oraz wprowadzania innowacji. Wyzyskujące instytucje polityczne wspierają te instytucje gospodarcze, koncentrując władzę w rękach ludzi, którzy zyskują dzięki wyzyskowi” (Acemoglu, Robinson, 2014, s. 414). Otwarte, albo raczej retoryczne, jest natomiast pytanie: czy w Polsce występowały i występują takie symptomy? W kształtowaniu polityki innowacyjnej szczególnie ważne jest założenie, że nie ma czegoś takiego jak przeznaczenie dziejowe. Niezależnie od działania błędnego koła instytucje wyzyskujące mogą być zastąpione instytucjami włączającymi? (Acemoglu, Robinson, 2014, s. 474).

*** Współcześnie silną barierą innowacji może być coraz silniej przejawiające się ryzyko sekulamej stagnacji. Sekularna stagnacja jako następstwo przede wszystkim niekorzystnych procesów demograficznych, narastających nierówności dochodowych i innych czynników stanowi trudne wyzwanie, wobec którego obecnie staje wiele krajów wysoko rozwiniętych. Globalizacja zaś zwiększa ryzyko zarażania tym współczesnym – choć sygnalizowanym i zidentyfikowanym już w przeszłości – ciężkim schorzeniem gospodarki. Od zagrożenia sekularną stagnacją nie jest wolna także Polska, i to mimo osiąganych i niekwestionowanych sukcesów transformacyjnych oraz relatywnie wysokiego tempa wzrostu PKB. Istotne jest jednak niepopadanie w oślepiającą pułapkę sukcesu, zwłaszcza wobec niewątpliwego występowania zagrożeń, takich m.in. jak: zagrożenia demograficzne, rozmaite asymetrie rozwojowe, w tym dochodowe, nierównowagi i antynomiczny dryf. Osłabiają one potencjał rozwojowy i motywacje do innowacji, zwiększając ryzyko sekularnej stagnacji. Przyczyny występowania zagrożeń są złożone i wzajemnie spętlone. Są to zagrożenia nie tylko ekonomiczne, polityczne, ale i cywilizacyjno-kulturowe. Tworzy to niełatwy do przełamania zaklęty krąg przeciwności. Stąd też nie wszystkie (a zwłaszcza kulturowe) mogą być wyeliminowane szybko. Ale też żadne z nich (nawet kulturowe) nie są dane raz na zawsze. Przedstawione nieprawidłowości w znacznym stopniu mają bowiem podłoże instytucionalno-ustrojowe. Koresponduje to z wynikami badań. Stąd też waga działań ukierunkowanych na racjonalizację, optymalizację ustroju społeczno-gospodarczego, systemu instytucjonalnego, politycznego i systemu sprawowania władzy. Dlatego refleksja nad

Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju…

kierunkami i kształtem szeroko rozumianej polityki instytucjonalnej, w tym ustrojowej, staje się w obecnych warunkach pilną koniecznością. Rozwiązania instytucjonalne, w tym ustrojowe, stanowią bowiem fundamentalny czynnik determinujący skłonność do innowacji, efektywność i społeczną użyteczność przemian. Charakterystyczne bowiem jest, że natężenie występowania czynników zagrażających sekularną stagnacją jest zróżnicowane między poszczególnymi krajami i zróżnicowane w zależności od przyjętego modelu instytucjonalno-ustrojowego. Zapoczątkowany w 2008 r. w USA kryzys np. wykazał, że większą nań odporność cechowała kraje o mniejszym wpływie doktryny neoliberalnej, w tym zwłaszcza kraje skandynawskie. Wskazuje to zatem na możliwość ograniczania dysfunkcji społeczno-gospodarczych poprzez dostosowania rozwiązań kształtujących model ustroju społeczno-gospodarczego do współczesnych wymogów rozwojowych. Szczególnie niekorzystnie, zwiększając ryzyko sekulamej stagnacji, wpływają procesy deindustrializacji, które dokonywały się w Polsce od początku transformacji ustrojowej, tj. od 1989 r., w połączeniu z polityką prywatyzacyjną. Procesy te odpowiadają charakterystykom przedstawionym ostatnio przez Daniego Rodrika w publikacji na temat „przedwczesnej deindustrializacji” (Rodrik, 2015). Rodrik wykazuje, że w krajach o niedojrzałej gospodarce rynkowej konsekwencje przedwczesnej deindustrializacji sprowadzają się nie tylko do utraty miejsc pracy i przejęcia rynku przez gospodarki silniejsze. Jeszcze bardziej, jego zdaniem, znacząco negatywne następstwa takiej deindustrializacji wynikają dla demokracji i funkcjonowania państwa. Historycznie industrializacja odegrała bowiem fundamentalną rolę w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej w tworzeniu nowoczesnych demokratycznych państw, instytucji demokratycznych, w tym dialogu społecznego. Stąd też deindustrializacja, wyprzedzająca procesy kształtowania demokratycznego państwa i jego instytucji, może okazać się źródłem niestabilności politycznej, słabości państwa i wynaturzeń szlachetnych idei liberalizmu (Rodrik, 2015). Może też stać się silną barierą innowacyjności. Wymieniane przez Rodrika symptomy nietrudno zidentyfikować także w Polsce. To także wskazuje na konieczność redefinicji polityki makroekonomicznej i przyjmowanych w niej celów oraz priorytetów. W znacznej mierze są one pochodną polityki instytucjonalno-ustrojowej. Determinuje ona bowiem relacje państwo–rynek, zakres i strukturę sektora publicznego oraz preferencje strategiczne, długookresowe wykraczające poza cykl wyborczy cele społeczno-gospodarcze.

Joanna Kotowicz-Jawor

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

Wprowadzenie W okresie przełomu cywilizacyjnego towarzyszącego rewolucji technologicznej – przesunięć globalnych centrów gospodarczych, wstrząsów na rynku światowym i poszukiwań nowego modelu gospodarki rynkowej – bezwzględnym warunkiem uczestnictwa przedsiębiorstw w rywalizacji konkurencyjnej na otwartym rynku jest ich wysoka innowacyjność. Poziom innowacyjności polskich firm pozostaje bardzo niski. Zajmujemy czwarte miejsce od końca w europejskich rankingach innowacyjności. Impulsem do pobudzania zdolności innowacyjnej firm miały być fundusze pomocy strukturalnej z UE transferowane w okresie perspektywy finansowej 2007–2013, a następnie 2014–2017. W perspektywie 2007–2013 wielkość alokacji była imponująca, tj. wyniosła 68 mld euro, z czego aż 60% przeznaczono na tzw. kategorie lizbońskie, tj.: innowacyjność, nowe technologie, informatyzację, oraz na tworzenie trwałych i wysokiej jakości miejsc pracy. Ten szeroki strumień bezzwrotnego zasilania procesów rozwojowych polskich przedsiębiorstw nie przyniósł spodziewanych efektów. Dotychczasowa diagnoza przyczyn tego zjawiska ma powierzchowny (objawowy) charakter. W literaturze przedmiotu wymienia się: bariery biurokratyczne, finansowe, konserwatyzm struktury finansowania rozwoju firm z przewagą środków własnych, brak skłonności do finansowania zewnętrznego, niewydolność funkcjonowania sektora B+R, lukę informacyjną pomiędzy tym sektorem a przedsiębiorstwami. Wymienia się także niestabilność systemu regulacyjnego, co decyduje o krótkim horyzon-

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

cie projektowania działalności przedsiębiorstw. Do istotnych przyczyn słabej absorpcji funduszy strukturalnych na innowacje zalicza się także niski poziom kadr menedżerskich, w znacznej mierze niedojrzałość kapitału społecznego, niechęć do współpracy poziomej, brak zaufania, otoczenie kulturowe oraz systemy wartości. W pracy sformułowano tezę, iż fundamentalną przyczyną braku skłonności innowacyjnej polskich firm i słabej absorpcji pomocy publicznej z UE na te cele jest obecna przejściowa faza rozwoju polskiej gospodarki. Jej cechy dokumentujące zasadność tej tezy zawiera analiza wniosków płynących z syntez teoretycznych instytucjonalizmu i teorii zasobowej. Przyjmując hipotezę, iż główną determinantą ograniczonej efektywności proinnowacyjnej pomocy z UE i niskiej innowacyjności przedsiębiorstw jest przejściowa faza rozwoju polskiej gospodarki, odpowiedzi wymaga zasadnicze pytanie, co w fazie przejściowej przeszkadza w tworzeniu motywacji dla jednostek i podmiotów gospodarczych, aby chciały one inwestować w nowe i lepsze technologie, zwiększać umiejętności i organizować sprawne rynki. Jakie są główne bariery przejścia polskiej gospodarki od fazy inwestycji do innowacyjnego etapu rozwoju? Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania wymaga odniesienia się do syntez teoretycznych ekonomii instytucjonalnej i zasobowej.

3.1. Syntezy instytucjonalne Instycjonaliści (North, 2005) twierdzą, iż bogate kraje od biednych odróżnia istnienie i jakość określonych instytucji. Efektywność rynków i wysokość kosztów transakcyjnych zależy od instytucji redukujących koszty wprowadzania nowych produktów na rynek i ułatwiających dostęp do informacji (Coase, 2009; Veblen, 1971). Instytucjonalne uwarunkowania rynków zależą w dużym stopniu od poziomu zaufania społecznego, przejrzystości warunków działania, jakości systemu prawnego, zasad moralnych, systemów wartości i mentalności podmiotów gospodarczych. Typologia instytucji obejmuje następujące ich rodzaje: zz publiczne, zz prywatne, zz rynkowe.

Syntezy instytucjonalne 89

Instytucje publiczne to: prawo i systemy sądowe, prawo własności, prawo intelektualne, prawo spadkowe, prawo regulujące i chroniące konkurencję, przejrzystość instytucji rządowych i prywatnych. Instytucje prywatne to: izby handlowe, rejestry kredytów, pożyczkodawcy, współpraca partnerów w prowadzeniu biznesu. Instytucje rynkowe to: instytucje tworzące rynek, instytucje sfery rozwojowej, instytucje stabilizujące rynek, instytucje osłonowe. Aby rynek mógł funkcjonować prawidłowo, musi istnieć efektywna infrastruktura instytucjonalno-prawna, przejrzysty system regulacyjny i zagwarantowane prawa własności. Im lepsza jest gwarancja praw własności i im lepiej działa system egzekucji długów, tym łatwiej jest gospodarować firmą. Korupcja i słaba egzekucja długów zwiększa koszty transakcyjne, osłabiając przedsiębiorczość i jej aktywność rozwojową. Instytucje umożliwiające wiarygodne umowy są bezwzględnym warunkiem efektywności rynku i stanowią podstawę funkcjonowania bogatych społeczeństw. Rozwinięcie tych tez zawiera synteza teoretyczna noblisty R.H. Coase’a. Warto przypomnieć, iż jest ona próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego w gospodarce rynkowej powstają i rozwijają się nowe przedsiębiorstwa, jeśli zgodnie z syntezą neoklasyczną mechanizm autoregulacyjny jest mechanizmem doskonałym? Odpowiedzią Coase’a na to pytanie jest stwierdzenie, iż w gospodarce rynkowej funkcjonują dwa mechanizmy alokacji, tj.: mechanizm alokacji rynkowej czynników wytwórczych poprzez ceny oraz mechanizm alokacji tych czynników wewnątrz przedsiębiorstwa, sterowany przez właściciela lub menedżera. Mechanizm alokacji rynkowej nie jest darmowy, lecz jego działanie pociąga za sobą określone koszty, często wyższe od kosztów alokacji wewnętrznej. Na tej podstawie Coase buduje teorię kosztów transakcyjnych. Dzielą się one na koszty ex-ante i ex-post. Pierwsze z nich związane są z przygotowaniem kontraktu, monitorowaniem rynku, negocjacjami. Te drugie to nakłady związane z kontrolowaniem, czy druga strona kontraktu wywiązuje się z warunków umowy, oraz są to koszty ewentualnych działań nacelowanych na odzyskanie środków w przypadku nieuczciwego kontrahenta. Przedsiębiorcy, dążąc do redukcji tych opłat, rozwijają już istniejące firmy lub tworzą nowe, wprowadzając część transakcji do przedsiębiorstwa. Pozwala to uniknąć znacznej części kosztów transakcyjnych. Jeśli koszty transakcji na rynku są niższe od tych wewnątrz przedsię-

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

biorstwa, to zleca ono zadania wykonawcom zewnętrznym, ograniczając wielkość przedsiębiorstwa (outsourcing). Optymalna wielkość firmy zostaje osiągnięta, gdy koszt organizowania dodatkowej transakcji wewnątrz firmy równy jest kosztowi tej transakcji wewnątrz przedsiębiorstwa. Kryterium funkcjonowania i rozwoju firmy jest maksymalizacja zysku poprzez minimalizację kosztów transakcyjnych. Rozważania powyższe pozwalają na sformułowanie wniosku, iż w doganiającej gospodarce, w jej przejściowej fazie rozwoju od gospodarki inwestycyjnej do gospodarki innowacyjnej, barierą efektywnego funkcjonowania przedsiębiorstw i ich dynamicznego rozwoju przez innowacje pozostają zbyt wysokie koszty transakcyjne związane z przygotowaniem umów, wynikające przede wszystkim z braku instytucji zapewniających wiarygodność tych umów. Koszty te powiększa niski poziom kapitału społecznego, w tym brak wzajemnego zaufania i niepewność uczciwości kontrahenta. Dążenie do minimalizacji kosztów transakcyjnych ex-post w warunkach gospodarki fazy przejściowej hamuje skłonność przedsiębiorstw do aktywności innowacyjnej. Fundamentalną determinantą rozwoju są uwarunkowania kulturowe i systemy wartości, które często nie idą w parze z demokratycznym systemem politycznym, przedsiębiorczością i sprawiedliwością społeczną. Inna ważna determinanta to istnienie efektywnych instytucji finansowych i ścisłe ich powiązanie ze sferą realną gospodarki. Ważnym uwarunkowaniem rozwoju jest redukcja luki kapitału fizycznego i kapitału wiedzy o produkcji, funkcjonowaniu instytucji, organizacji i zarządzaniu. Kolejną barierą są niepełne informacje, które w istotny sposób utrudniają funkcjonowanie rynków. Nawiązuje do tego problemu H. Leibenstein (1989) w teorii „efektywności X” eksponującej wpływ asymetrii informacji na produktywność podmiotów gospodarczych. W syntezie tej podkreśla się konflikt interesów dwóch głównych grup podmiotów w przedsiębiorstwie, tj. pryncypałów i agentów. Wskazuje się na odrębność ich funkcji celu i oportunizm. Kryterium działania pryncypała jest maksymalizacja nadwyżki firmy, zaś agenta – rzetelne wykonanie zadań (dla realizacji własnych celów). Synteza „efektywności X” podkreśla występującą między tymi podmiotami asymetrię informacyjną i skłonności do podejmowania ryzyka. Przewaga informacyjna agenta wynika z jego ulokowania bliżej procesu produkcji w porównaniu z pryncypałem. W warunkach

Syntezy instytucjonalne 91

asymetrii informacji agent może je wykorzystywać niezgodnie z interesem przedsiębiorstwa. Drugi rodzaj asymetrii to różnice w skłonności do podejmowania ryzyka przez obie grupy podmiotów. Pryncypałowie (przedsiębiorcy, menedżerowie) wykazują skłonność do podejmowania decyzji obarczonych wysokim ryzykiem (np. innowacyjnych), zaś agenci z pobudek oportunistycznych (ochrona miejsca pracy, wynagrodzenia) dążą do rzetelnego i zgodnego z interesem firmy wykonania zadań, unikając ryzykownych decyzji. Zarysowane asymetrie obniżają efektywność przedsiębiorstwa i ograniczają jego możliwości rozwojowe (utracona „efektywność X”). Kontrola pracy agentów jest bardzo trudna, a ciągłe monitorowanie ich wyników byłoby kosztowne i mogłoby psuć wzajemne relacje wewnątrz firmy. Stąd zadaniem przedsiębiorcy jest motywowanie pracowników do rzetelnego i zgodnego z interesem firmy wykonania zadań m.in. przez system bodźców finansowych (premie, lecz także kary), poziom wynagrodzenia, ale przede wszystkim przez dbałość o dobrą atmosferę pracy, wzajemne przyjazne relacje, zaufanie i otwartość. Działania te mogą prowadzić do znaczącego ograniczenia skali utraconej „efektywności X”, poprawić produktywność firmy i zwiększyć jej zdolność rozwojową. Syntetyczne przypomnienie głównych założeń teorii Leibensteina pozwala zidentyfikować kolejną zasadniczą przeszkodę poprawy innowacyjności polskich firm w przejściowej fazie rozwoju. Jest nią poziom dojrzałości kapitału społecznego, w tym brak wzajemnego zaufania, gotowości do współpracy i otwartości oraz kreatywności i rzetelnego wykonywania zadań. W przejściowej fazie rozwoju silne oddziaływanie asymetrii informacji i ryzyka w przedsiębiorstwach hamuje ich skłonność do podejmowania ryzykownych przedsięwzięć innowacyjnych, w tym finansowanych z funduszy strukturalnych z UE. Należy podkreślić, iż w etapie przejściowym wciąż jeszcze dominuje autofinansowanie rozwoju i niewielka skłonność do sięgania po źródła zewnętrzne, w tym fundusze pomocowe z UE (w ostatnim badaniu sektora MŚP przez PKPP „Lewiatan” wykazano, iż w roku 2014 gotowość do korzystania z pomocy strukturalnej na innowacje zadeklarowało 17% respondentów) (Raport PKPP Lewiatan, 2014). Warto też podkreślić, iż w przejściowym etapie rozwoju jednym z istotnych czynników hamujących procesy innowacyjne jest znacząca luka informacyjna występująca w relacjach przedsiębiorstw z twórcami nowej wiedzy, tj. placówkami naukowo-badawczymi i uniwersyte-

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

tami. Zakłóca to funkcjonowanie zarówno popytowych, jak i podażowych czynników procesów innowacyjnych. Warto podkreślić, iż instytucjonaliści eksponują tezę, że determinanty instytucjonalne i kulturowe rozwoju wzmacniają się wzajemnie, kultura określa bowiem instytucje, a te zwrotnie oddziaływają na uwarunkowania kulturowe. W stymulowaniu procesów rozwojowych zasadniczą rolę odgrywają liderzy polityczni integrujący zasoby kulturowe, organizacyjne, administracyjne. Niska jakość liderów politycznych utrwala przejmowanie instytucji publicznych przez partie polityczne i przyspiesza utratę skuteczności kadr kierowniczych. Nieskuteczność polityki wobec państw i regionów gospodarczo opóźnionych, opartej na neoklasycznym modelu wzrostu, uzasadniła konieczność opracowania nowego modelu teoretycznego, który potrafiłby wyjaśnić mechanizmy pozwalające na przełamanie barier rozwojowych regionów słabiej rozwiniętych i nadrobić przez nie zaległości w stosunku do obszarów wysoko rozwiniętych.

3.2. Endogenne syntezy teoretyczne Poszukiwania te stały się podstawą formułowania założeń endogennych teorii wzrostu gospodarczego (Romer, Lucas, 1988). Teorie endogenne są oparte na założeniu, że wzrost gospodarczy jest zależny od zasobu kapitału i poziomu technologicznego, które nie podlegają procesom malejących przychodów. Wysokie technologie w modelu endogennym nie są powszechnie dostępne tak jak w modelu neoklasycznym, powstają bowiem w wyniku działania wewnętrznego systemu gospodarczego, w którym szczególną rolę spełniają instytucje publiczne w sferze edukacji, badań naukowych, transferu wiedzy i innowacji. Jest to wynik odwrotnej zależności przyczynowo-skutkowej, w wyniku której nowe technologie pobudzają zapotrzebowanie na wysokie kompetencje intelektualne, nowe kierunki kształcenia, prace B+R, nowy styl zarządzania i metody budowy projekcji rozwojowych. W modelu endogennym – w porównaniu z neoklasycznym – pojęcie kapitału obejmuje nie tylko kapitał materialny, ale i kapitał ludzki. Między nimi istnieje wzajemna zależność, gdyż bez wysokiej jakości kapitału ludzkiego nie ma możliwości rozwoju technologii i zwrotnie trudno oczekiwać poprawy jakości kadr przy niskim poziomie technologicznym produkcji. Warunkiem zapewnienia akumulacji wysokiej jakości kapitału ludzkiego jest pro-

Endogenne syntezy teoretyczne 93

ces dyfuzji wiedzy i umiejętności. W ramach tego procesu wiedza zorganizowana, usystematyzowana i zapisana, tworzona w jednej firmie rozprzestrzenia się między ekspertami, powodując wzrost produkcyjnych i innowacyjnych możliwości przedsiębiorstw, zlokalizowanych nie tylko w różnych regionach danego kraju, ale też w innych krajach. Problem fundamentalnej roli posiadanego przez przedsiębiorstwo zasobu wiedzy w jego walce konkurencyjnej w przejściowym etapie rozwoju wymaga szerszego omówienia. Zasób wiedzy jest głównym zasobem niematerialnym firmy decydującym o jej rozwoju. Wiedza wspomaga proces wytwórczy i sama może tworzyć inne zasoby, a w przeciwieństwie do dóbr materialnych wiedza sama się rozwija (Kwiatkowski, 2002; Koźmiński, 2000, 2001). Wiedza jest zasobem informacji służącym swoim twórcom i użytkownikom do realizacji ich zamierzeń przedsiębiorczych. Nie ma określonych granic rozwoju wiedzy. Każdy nakład na tworzenie i pozyskiwanie wiedzy jest pożądany, ale jej wycena ex-ante jest praktycznie niemożliwa. Wiedza jest „nieuchwytnym” zasobem firmy, trudno mierzalnym, lecz niezbędnym do rozwoju każdego przedsiębiorstwa. Przeszkodą w jej rozwoju może być kultura organizacji i poziom kwalifikacji kadr wewnątrz i na zewnątrz firmy. W literaturze przedmiotu wymienia się wiele różnorodnych typologii wiedzy. Wyróżnia się m.in. wiedzę: procesową, katalogową, historyczną. Według innej typologii wymienia się wiedzę: know-what? (co robić, żeby było lepiej?), know-why? (dlaczego nie jest dobrze?), know-how? (jak to zrobić?), know-who? (kto potrafi to zrobić?). W dobie globalizacji i rewolucji technologicznej wiedza stała się głównym strategicznym czynnikiem produkcji. Wymaga ona jednak właściwego zarządzania. Rozwój tego zasobu oznacza konieczność zatrudnienia kadr najwyższej jakości, tworzenia w firmie zespołów badawczych, inwestowania w sektor B+R oraz dyfuzji wiedzy przez dobrze zorganizowane systemy informacji. Warunki te są w ograniczonym stopniu spełnione w przejściowej fazie rozwoju gospodarki. W gospodarce innowacyjnej głównym kryterium działania podmiotów gospodarczych jest maksymalizacja wiedzy. W polskiej gospodarce „doganiającej” paradygmat ten jest stosowany jeszcze w bardzo ograniczonym zakresie. Dominuje kryterium maksymalizacji obrotów i utrzymania pozycji na rynku. Przejściowa faza rozwoju oznacza relatywnie niski poziom kapitału ludzkiego, słabą aktywność B+R przedsiębiorstw, braki własnego

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

zaplecza badawczego, słabe powiązanie firm z sektorem nauki. Kultura organizacji pozostaje niska, a metody zarządzania wiedzą są słabo rozwinięte. Proces kreowania wiedzy pobudzający innowacyjność firm dalece odbiega od mechanizmu „spirali wiedzy” prezentowanego w syntezie teoretycznej (Nonaka, Takeuschi, 2000). Warto przypomnieć, iż w procesie konwersji wiedzy ukrytej i jawnej w organizacji uczącej się szczególne znaczenie ma wiedza ukryta, której pozyskanie i dyfuzja często zależy od bezpośrednich nieformalnych kontaktów pracowników blisko siebie zlokalizowanych oraz od organizacji powiązanych podmiotów gospodarczych i instytucji. W organizacji uczącej się proces konwersji wiedzy (przenikania) dokonuje się w czterech fazach: zz socjalizacji,

tj. przekształcania wiedzy ukrytej w ukrytą przez dzielenie się doświadczeniami, zz eksternalizacji, tj. przekształcania wiedzy ukrytej w dostępną, zz kombinacji, tj. konwersji wiedzy dostępnej w dostępną przez porządkowanie, uzupełnianie wiedzy dostępnej, przetwarzanie i ujednolicenie wiedzy, zz internalizacji, tj. przejścia od wiedzy dostępnej do ukrytej i uczenia się przez działanie. Wynikiem funkcjonowania zaprezentowanego mechanizmu „spirali wiedzy” jest powstanie nowej wiedzy, tj. innowacji. Analiza istotnych założeń endogennej syntezy teoretycznej pozwala sformułować wnioski dotyczące przyczyn niskiej innowacyjności polskich przedsiębiorstw w gospodarce okresu przejściowego. Kluczową barierą rozwojową jest niedocenianie przez przedsiębiorstwa zasadniczej roli posiadanego zasobu wiedzy. Funkcje celu naszych firm w okresie przejściowym dzieli jeszcze znaczący dystans od powszechnego kryterium maksymalizacji wiedzy w krajach rozwiniętych. Relatywnie niski poziom kadr i ograniczona ich kreatywność powodują niedocenianie rangi procesu uczenia się organizacji gospodarczej przez mechanizm konwersji wiedzy w celu tworzenia nowych rozwiązań, tj. innowacji.

*** Przypomniane syntezy teoretyczne wskazują, iż fundamentalnym warunkiem przejścia polskiej gospodarki od fazy inwestowania do fazy innowacyjnej i pobudzenia skłonności innowacyjnej przedsiębiorstw

Endogenne syntezy teoretyczne 95

za pomocą funduszy strukturalnych z UE jest zapewnienie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej dla podmiotów gospodarczych. Niezbędne jest dążenie do spójności systemów regulacyjnych z uwarunkowaniami kulturowymi i systemem wartości (jest to postulat zasadny, ale niezwykle trudny do realizacji). Warunkiem kluczowym jest także rozwój kapitału ludzkiego i dbałość o wyższą dojrzałość kapitału społecznego. Pobudzenie kreatywności kadr i gotowości do twórczej imitacji nowości wymaga zasadniczych zmian systemu edukacji na wszystkich poziomach i dostosowania sposobu funkcjonowania sektora B+R do potrzeb innowacyjnej gospodarki. Szczególną rolę odgrywa konieczność zmian instytucji publicznych, zapewnienie przejrzystości i stabilności ich działania. Dotyczy to w szczególności prawa własności, w tym własności intelektualnej. Instytucjonalne i kulturowe determinanty rozwoju wzmacniają się wzajemnie. Kluczowym warunkiem przejścia Polski do gospodarki innowacyjnej, to jest do GOW, jest budowa systemu regulacyjnego właściwego dla tego etapu rozwoju. Jest on jednak uzależniony od poziomu zaufania społecznego, przejrzystości warunków działania, jakości systemu prawnego, zasad moralnych i mentalności podmiotów gospodarczych. Uruchomienie mechanizmów kreowania nowej wiedzy w uczących się organizacjach gospodarczych może przyspieszyć proces doganiania krajów o gospodarce opartej na wiedzy. Przeprowadzona analiza wykazała, iż istotnymi czynnikami redukującymi efekty innowacyjne absorpcji funduszy strukturalnych z UE są: –– marginalny udział paradygmatu maksymalizacji wiedzy wśród kryteriów funkcjonowania firm, niedocenianie kluczowej roli zasobów wiedzy i właściwego nimi zarządzania w celu budowy przewag konkurencyjnych przedsiębiorstwa; –– niski poziom kadr i ich niewielka kreatywność ograniczają znacząco populację przedsiębiorstw zaliczanych do organizacji uczących się i tworzących nową wiedzę; –– negatywny wpływ asymetrii informacji i skłonności do podejmowania ryzykownych decyzji innowacyjnych przedsiębiorstw na ich aktywność rozwojową, –– brak determinant instytucjonalnych i kulturowych pozwalających na maksymalizację nadwyżki przez minimalizację kosztów transakcyjnych. Wszystko to dokumentuje zasadność tezy, iż towarzyszące obecnemu etapowi rozwoju polskiej gospodarki uwarunkowania instytucjo-

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

nalne, kulturowe i mentalne nie pozwalają na dokonanie przełomu zdolności innowacyjnej firm i wzrostu konkurencyjności gospodarki dzięki innowacjom mimo transferu do niej wielkiej akumulacji zewnętrznej z Unii Europejskiej, przeznaczonej na cele innowacyjne.

3.3. Wyniki analizy empirycznej Przeprowadzona analiza empiryczna pozwoliła pozytywnie zweryfikować sformułowane powyżej tezy dotyczące głównych endogenicznych przeszkód przejścia polskiej gospodarki od inwestycyjnej do innowacyjnej fazy rozwoju. Fundamentalną przeszkodą wzrostu skłonności innowacyjnej przedsiębiorstw w warunkach absorbcji funduszy strukturalnych z UE są niedomagania otoczenia instytucjonalnego badanych firm. Zdaniem zdecydowanej większości respondentów (67%), najważniejszą przeszkodą jest przeregulowanie, nadmierna restryktywność regulacji prawnych oraz ich niedostosowanie do potrzeb pracodawców. Istotne znaczenie mają luki w prawie (38% odpowiedzi), ograniczenia regulacyjne obejmują zestaw wadliwych rozwiązań podatkowych, w tym skalę opodatkowania, niejasność i zmienność regulacji podatkowych, zawyżone obciążenia fiskalne i składki na ZUS oraz brak stymulatorów podatkowych dla aktywności rozwojowej, w tym innowacyjnej. Przeszkody te mają bardzo istotne lub istotne znaczenie dla blisko 80% firm. Ważną przeszkodą instytucjonalną są też nadmierne skomplikowane procedury uzyskiwania patentów (dla 40,2% badanych). Obok barier instytucjonalnych o charakterze formalnym przeszkody nieformalne mają, zdaniem respondentów, relatywnie mniejsze znaczenie. Stanowią one istotną barierę tylko dla 1/3 badanych (32,8%). Podobnie interesujące jest deklarowane przez większość podmiotów niewielkie dla nich znaczenie występującego w relacjach poziomych zjawiska korupcji (nieznaczna rola dla 70% firm). Skłonność do podejmowania decyzji rozwojowych hamuje niestabilność polityki gospodarczej i ekip rządowych. Czynniki te poprzez wysoką częstotliwość zmian reguł instytucjonalnych postępowania zwiększają ryzyko ich działania, ograniczając zdolność do podejmowania decyzji długofalowych, w tym innowacyjnych. Warto podkreślić, iż w badanym okresie 2007–2013 czynnik ten jako istotny wymieniło 30% badanych.

Wyniki analizy empirycznej 97

Istotny blok przeszkód przejścia do innowacyjnej fazy rozwoju stanowi niedostateczny poziom kapitału ludzkiego. Warto zwrócić uwagę, iż dla 61,6% badanych podmiotów niski poziom kreatywności kadry zarządzającej był czynnikiem mało istotnym. Podobnie niski poziom kwalifikacji tej kadry miał relatywnie niewielkie znaczenie dla 59,2% badanych firm. Ten zaskakujący wynik może być efektem ankietowania przez nas tej właśnie grupy zatrudnionych, t.j. kadry menedżerskiej obserwowanych firm. Równocześnie niski poziom kwalifikacji pozostałych pracowników i niskiej ich kreatywności jako ważną przeszkodę działań innowacyjnych podkreśliło 40% badanych. Niska kreatywność kadry badawczej jest ważnych czynnikiem hamującym skłonność innowacyjną 39,6% respondentów. Problem niedostatecznego poziomu kapitału ludzkiego wymaga nieco więcej uwagi. Według OECD kapitał ludzki definiuje się jako wiedzę, umiejętności i zdolności posiadane oraz wykorzystywane przez jednostki do zwiększania własnego, społecznego lub ekonomicznego dobrobytu (UNESCO, 2015). Najbardziej innowacyjne kraje wyróżniają się pod względem: zz oczekiwanej zz poziomu

king,

liczby lat edukacji, wyższych uczelni według oceny World University Ran-

zz dostępności zz poziomu

specjalistycznych usług badawczych i szkoleniowych, wyszkolenia personelu.

W Polsce w kategoriach ilościowych uczestnictwa w edukacji (liczba studentów na uczelniach) i oczekiwanej liczby lat edukacji wskaźniki są na poziomie zbliżonym do krajów najbardziej innowacyjnych. Mogłyby więc one wspierać i przyspieszać przejście gospodarki do innowacyjnego etapu rozwoju. Przeszkodą są jednak wartości wskaźników jakościowych, w tym jakość wyższych uczelni, głównie prywatnych, oraz przeciętny poziom wyszkolenia personelu. Średnia ocena trzech najlepszych wyższych uczelni daje Polsce 42. miejsce wśród 141 krajów w rankingu Global Competitiveness Report 2015/2016. Poziom wyszkolenia personelu klasyfikuje Polskę na 65. miejscu wśród 140 krajów w rankingu Global Innovation Index 2015 (UNESCO, 2015). Mimo poprawy jakości kształcenia szkolnego jakość kadr pozostaje niezadowalająca. Ogólny poziom umiejętności osób dorosłych jest relatywnie niski na tle krajów OECD. Dotyczy to nie tylko osób z wy-

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

Tabela 3.1. Wybrane mierniki kapitału ludzkiego w Polsce Polska (w %)

Kraje najbardziej innowacyjne (w %)

Wskaźnik brutto przyjęć w szkolnictwie wyższym (2013)

71,2

68,4

Oczekiwana liczba lat edukacji (2013)

16,4

16,9

Specjalistyczne usługi badawcze i szkoleniowe (2014/2015)

4,9

5,4

Poziom uczelni wyższych

32,8

71,9

Wyszkolenie pracowników (2014/2015)

4,0

4,9

Wyszczególnienie

Źródło: UNESCO (2015), Global Innovation Index 2015; Global Competitiveness Report 2015/2016; Potencjał innowacyjny gospodarki: uwarunkowania, determinanty, perspektywy, NBP, maj 2016.

kształceniem zawodowym, lecz także absolwentów szkół wyższych. Braki kwalifikacji w tej grupie społecznej wiążą się także z bardzo niskim stopniem uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym. Równocześnie warto podkreślić, iż wysoki poziom wiedzy i umiejętności polskich uczniów może sprzyjać przyspieszeniu procesu przejścia gospodarki do fazy innowacyjnej (liczne nagrody międzynarodowe za projekty w dziedzinie ICT). Badanie empiryczne potwierdziło zasadność sformułowanej w części teoretycznej rozdziału hipotezy, iż niezwykle istotnym czynnikiem hamującym przejście od inwestycyjnej fazy rozwoju gospodarki do fazy innowacyjnej jest niedostateczna dojrzałość kapitału społecznego. Jest to brak zaufania w relacjach poziomych między podmiotami gospodarczymi, wąski zakres tych powiązań, brak otwartości na współpracę z sektorem nauki. W ramach projektów innowacyjnych finansowanych z funduszy europejskich współpracę w klastrach odnotowano w 16 firmach (18% próby). Jednak zaledwie trzy z nich pozytywnie oceniły przebieg tej współpracy. Podobnie w powiązaniach sieciowych uczestniczyło 20% badanych. Jakość i wyniki tej współpracy bardzo dobrze oceniły cztery firmy, zaś słabą ocenę wystawiło sześć przedsiębiorstw. Zdecydowana większość badanych (67%) przy realizacji projektów innowacyjnych współfinansowanych przez UE podjęła współpracę z agendami rządowymi (PARP, NCBR, ARP), oceniając ją bardzo wyso-

Wyniki analizy empirycznej 99

ko. Ocena ta wynika zapewne z faktu, iż agendy te były dysponentami funduszy pomocowych. Zasadność naszych obserwacji dotyczących bariery kapitału społecznego potwierdzają także wyniki innych badań (NBP, 2016). Według jednej z definicji (Landry, Amana, Lamari, 2009) kapitał społeczny składa się z czterech głównych elementów, tj.: zz poziomu

zaufania, powiązań (branżowych, informacyjnych, badawczych), będących źródłem nowej wiedzy, zz kapitału partycypacyjnego (częstotliwość uczestnictwa w stowarzyszeniach firm danego sektora), zz kapitału relacyjnego (osobiste znajomości z osobami zatrudnionymi w organizacjach wspierających przedsiębiorczość lub na uniwersytetach). zz sieci

Biorąc pod uwagę te kryteria należy stwierdzić, iż ogólny poziom kapitału społecznego w Polsce jest bardzo niski. Poziom zaufania międzyludzkiego i instytucjonalnego (do danych instytucji) jest w Polsce dwukrotnie niższy niż średnio w najbardziej innowacyjnych krajach świata. Ilustrują to dane tabeli 3.2. Tabela 3.2. Wybrane wskaźniki kapitału ludzkiego w 2012 r.

Wyszczególnienie

Polska (w %)

Kraje najbardziej innowacyjne (w %)

Ogólne zaufanie międzyludzkie Zaufanie do systemu politycznego Zaufanie do parlamentu Aktywność w organizacjach pozarządowych, sportowych itp.

17,6 11,7 7

43,1 49,6 30,6

19,0

Źródło: UNESCO (2015), The Global Innovation Index 2015.

Warto podkreślić, iż dane zawarte w tabeli 3.2 dotyczą roku 2012 i nie uwzględniają dokonujących się obecnie dynamicznych zmian sytuacji społeczno-gospodarczej w kraju i postaw obywatelskich. W roku 2012 analitycy European Innovation Survey sformułowali nawet śmiałą hipotezę, iż poziom zaufania społecznego stopniowo wzrasta, na co składa się wzrost zaufania międzyludzkiego w latach

100

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

2002–2012 o 6 p.p. W większym stopniu wzrosła pomoc międzyludzka, zaufanie do instytucji i do policji. Dziś trudno o empiryczną weryfikację zasadności tych hipotez. Kolejny blok zasadniczych przeszkód przejścia polskiej gospodarki od fazy inwestycji do innowacji otwiera wskazana w części teoretycznej rozdziału asymetria informacji, luka informacyjna między sektorem wiedzy i sektorem przedsiębiorstw oraz między samymi przedsiębiorstwami. Na brak wiedzy o potrzebach konsumentów jako istotną barierę ich aktywności innowacyjnej wskazuje ponad 30% firm (31,4%). Brak wiedzy o potrzebach innych przedsiębiorstw podkreśla około 1/3 badanych firm (27,1%). Luka informacyjna o działaniu jednostek badawczo-rozwojowych i wynikach ich prac to ważne ograniczenie aktywności innowacyjnej dla 36,5% badanych podmiotów. Brak wiedzy o nowych technologiach i rynkach zbytu ogranicza innowacyjność 35% respondentów. Przeszkodą jest także niedostatek informacji o formach i mechanizmie pomocy publicznej w tym z UE. Na czynnik ten jako istotny wskazuje 24,2% firm. Bardzo istotne znaczenie dla przedsiębiorstw mają poważne niedomagania systemu alokacji europejskich funduszy strukturalnych. Podkreśla się nieprzygotowanie instytucji organizujących konkursy na projekty innowacyjne wspierane przez środki pomocowe. Jest to czynnik istotny dla niemal 30% badanych. Ważną negatywną rolę odgrywa także długi okres weryfikacji wniosków o płatności oraz realizacji płatności. Jest to czynnik niezwykle ważny, aż dla 61,3% badanych. Ograniczeniom asymetrii informacji między sektorem B+R a przedsiębiorstwami powinny służyć instytucje brokerów wiedzy. Badanie wykazało, że nacelowana na ograniczenie luki innowacyjnej w procesach innowacji rola ogniw pośredniczących w transferze wiedzy jest jeszcze śladowa. Oferta brokerów wiedzy została złożona tylko sześciu firmom, z których tylko jedna z niej skorzystała. Wśród korzyści z tego pośrednictwa wymienia się poszerzenie zasobu wiedzy firmy oraz networking. Do oferentów pośredniczących w transferze nowej wiedzy należały m.in.: Wrocławskie Centrum Innowacji, MNiSW, Centrum Innowacji Transferu Technologii Politechniki Śląskiej oraz Politechnika Krakowska. Równocześnie jednak warto wyeksponować znaczący wzrost zakresu współpracy badanych firm z sektorem nauki, tj. z wyższymi uczelniami i instytutami naukowymi. Wyraźny postęp nastą-

Wyniki analizy empirycznej 101

pił tu w porównaniu z prowadzonymi przez nas badaniami dla lat 2007–2009 (Por. Wpływ funduszy strukturalnych…,2012). W aktualnych badaniach dominuje współpraca z uniwersytetami. Efektem realizowanych wspólnie z nimi projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych były: patenty, nowe produkty, nowe technologie, nowe systemy zarządzania, szkolenia kadr i staże studentów w przedsiębiorstwach. Ogółem w badanym okresie zrealizowano we współpracy w uniwersytetami aż 140 projektów. Zadania te podjęto w 46 przedsiębiorstwach (55,3% badanej próby). Wśród uczelni dominowały politechniki, uczelnie medyczne, wszystkie ważniejsze polskie uniwersytety, a także Uniwersytet w Padwie. Wśród ważniejszych wyników tej współpracy można wymienić: wdrożenie innowacyjnej produkcji zaworów (patent), wdrożenie turbin wiatrowych (patent), stworzenie zakładu doświadczalnego do testów i produkcji suplementów diety, wdrożenie nowego zintegrowanego systemu zarządzania. Współpraca z instytutami badawczymi była mniej intensywna. Umowy z tymi placówkami zawarło 37,6% podmiotów, a zrealizowały je tylko 24 przedsiębiorstwa (28,4%). Firmy te uruchomiły 71 projektów, tj. o połowę mniej niż w przypadku uniwersytetów. Była to współpraca tylko z 22 instytutami o profilu technicznym, chemicznym, farmaceutycznym, ochrony przyrody, ITI. Do kooperantów zagranicznych zaliczono m. in. Austrian Research Center i Akademię Nauk Republiki Czeskiej. Obserwacja rzeczowych wyników realizacji projektów innowacyjnych dofinansowanych z funduszy strukturalnych może uzasadniać umiarkowany optymizm dotyczący stopniowego postępu procesu przejścia do gospodarki wiedzy. Należy jednak pamiętać, iż badana przez nas i dobrana celowo próba 85 firm obejmowała jedynie przedsiębiorstwa innowacyjne. W badanym okresie innowacje produktowe zrealizowano w 82,4% badanych firm, innowacje procesowe w blisko 70% (69,4%), nowe rynki zbytu pozyskało 44,7% badanych, w tym połowa to rynki zagraniczne. Innowacje marketingowe wdrożyło 23,5% respondentów, zaś organizacyjne 25% badanych. Jedną z najważniejszych zmian zachowań adaptacyjnych firm korzystających z pomocy UE jest odnotowane (w stosunku do obserwacji z lat poprzednich) wydłużenie horyzontu ich projekcji rozwojowych i reorientacja tych strategii na wzrost konkurencyjności w długim okresie m.in. przez:

102

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

zz budowanie

nowych kompetencji, poziomu świadczonych usług, zz dywersyfikację źródeł przychodów, zz wzrost nakładów na B+R i rozbudowę własnego zaplecza badawczego, zz dywersyfikację produkcji, zz poszerzenie kontaktów i współpracy z jednostkami specjalistycznymi z zagranicy, zz podjęcie działalności w branży wysokiego ryzyka (np. chemia, farmacja). Wydłużanie horyzontu projekcji rozwojowych przedsiębiorstw i zorientowanie ich na poprawę konkurencyjności poprzez działania innowacyjne, przyjęcie strategii dywersyfikacji i odejście od kryterium kosztowego, rozwój internacjonalizacji – wszystko to obiecuje postępujące przesunięcia strategii rozwojowych badanych firm w kierunku przejścia od kryteriów ilościowych (wzrost wydajności, maksymalizacja obrotów) do kryteriów jakościowych. Oznacza to przechodzenie od fazy inwestycyjno-imitacyjnej do etapu rozwoju innowacyjnego, stymulowanego kryterium maksymalizacji wiedzy. Należy jednak dodać, że zmiany jakościowe strategii rozwojowych pod wpływem wykorzystanej pomocy publicznej z UE odnotowaliśmy tylko w 25% przedsiębiorstw. Na tle prezentowanych wyników badania na szczególną uwagę zasługują także zmiany struktury finansowania działalności innowacyjnej badanych podmiotów. W porównaniu z badaniami z lat 2007–20091 w analizowanym okresie nastąpiło pewne zmniejszenie zakresu autofinansowania rozwoju na rzecz źródeł zewnętrznych. Świadczyć to może o postępującej dojrzałości mechanizmu rozwojowego badanych firm poprzez odchodzenie od tradycyjnego konserwatyzmu finansowania i przechodzenie w kierunku struktury zasilania procesów rozwojowych stosowanych w krajach wysoko rozwiniętych. Gdy w roku 2007 badane podmioty finansowały środkami własnymi 61% realizowanych projektów innowacyjnych, a nawet w sześciu firmach aktywność innowacyjna była w 100% autofinansowana, to w 2013 r. samofinansowaniem objęto tylko 47,2% projektów (pełne finansowanie w czterech przedsiębiorstwach). zz podniesienie

1 Por.

Wpływ funduszy strukturalnych… (2012).

Wyniki analizy empirycznej 103

W badanym okresie nastąpiło przesunięcie źródeł finansowania na rzecz kredytu bankowego. Gdy w roku 2007 finansowano z tego źródła cztery projekty innowacyjne, to w 2013 r. było to 14 projektów. Około 40% badanych (37,6%) deklaruje współpracę z bankami komercyjnymi, a zdecydowana większość z nich (59%) ocenia ją dobrze. Badane podmioty współpracują także z międzynarodowymi instytucjami finansowymi takimi jak EBI, EBOR, EFI. Poczesne miejsce wśród zewnętrznych źródeł finansowania zajmują proinnowacyjne fundusze strukturalne z UE. Gdy w 2007 r. w strukturze źródeł finansowania innowacji stanowiły one średnio 27,9%, to w 2013 r. udział ich wyniósł już 33%. Wśród środków pomocowych z UE ważną rolę w finansowaniu rozwoju przedsiębiorstw odgrywały dotacje (bez aportu własnego) z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Gdy w roku 2007 z tego źródła skorzystało siedem badanych firm i przeciętny ich udział w finansowaniu projektów innowacyjnych wyniósł 30%, to w 2013 r. skorzystało z dotacji 35 firm, a przeciętny stopień dofinansowania wyniósł 48,6%. Warto dodać, że nowatorski sposób wykorzystania funduszy pomocowych na innowacje w formie funduszy zwrotnych nie znalazł w badanym okresie jeszcze szerszego zastosowania. W naszej próbie tylko jeden projekt został w 100% sfinansowany z tych funduszy. Podobnie wśród źródeł zewnętrznych nie odnotowano finansowania innowacji z funduszy wysokiego ryzyka (VC, P/E, anioły biznesu). W całym okresie 2007–2013 udział ich wyniósł 0%.

*** Przeprowadzona analiza empiryczna pozwoliła zweryfikować sformułowane w części teoretycznej rozdziału hipotezy dotyczące głównych endogennych przeszkód przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju. Wnioski z tej analizy wskazują na: zz fundamentalną

barierę wzrostu skłonności innowacyjnej firm w warunkach absorbcji funduszy strukturalnych, jaką są niedomagania otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw. Jest to przeregulowanie i nadmierna restryktywność norm prawnych, ich niedostosowanie do potrzeb firm oraz istniejące luki w prawie; zz wadliwe i nietransparentne regulacje podatkowe, wysokie obciążenia fiskalne i składki na ubezpieczenia społeczne, brak zachęt podatkowych w celu stymulowania aktywności innowacyjnej;

104

Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju

zz nadmierna

biurokracja w procesie alokacji funduszy strukturalnych oraz korupcja; zz relatywnie niska jakość kapitału ludzkiego, niski poziom kwalifikacji pracowników i niewielka ich kreatywność w podejmowaniu decyzji innowacyjnych. Bariera ta w mniejszym stopniu dotyczy badanej przez nas kadry zarządzającej; zz niski poziom kadry badawczej (głównie instytuty naukowe) oraz niedostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy; zz asymetria informacji i luka informacyjna między sektorem nauki a przedsiębiorstwami i między firmami hamuje innowacyjność gospodarki. Brak wiedzy o działaniach placówek badawczych, o rynkach zbytu, o nowych technologiach, o potrzebach konsumentów; zz obserwuje się wzrost zakresu współpracy firm z uniwersytetami i instytutami badawczymi; zz istotną przeszkodą dla innowacyjności są niedomagania funkcjonowania organizacji alokujących fundusze strukturalne, wydłużone okresy weryfikacji wniosków i realizacji płatności oraz złe przygotowanie instytucji organizujących konkursy na projekty innowacyjne wspierane funduszami UE; zz znikoma rola ogniw pośredniczących w transferze wiedzy z sektora B+R do przedsiębiorstw (brokerzy wiedzy), zz fundamentalne znaczenie dla skłonności innowacyjnej podmiotów gospodarczych ma niski poziom dojrzałości kapitału społecznego, niski poziom zaufania międzyludzkiego, a także zaufania do instytucji i niski poziom aktywności w organizacjach społecznych i pozarządowych. Brak wzajemnego zaufania wyznacza bardzo wąski zakres powiązań w relacjach poziomych między podmiotami gospodarczymi. Zwiększa on poziom kosztów transakcyjnych i ogranicza uczestnictwo firm w klastrach i powiązaniach sieciowych; zz mimo utrzymującego się konserwatyzmu struktury finansowanych źródeł zasilania aktywności innowacyjnej obserwuje się powolny progres w kierunku stopniowego wzrostu udziału zewnętrznych źródeł finansowania rozwoju, w tym kredytu bankowego i funduszy pomocowych z UE. Udział kapitału wysokiego ryzyka jest jeszcze nieznaczny; zz na odnotowanie zasługują dokonujące się pod wpływem funduszy pomocowych zmiany strategicznych kierunków rozwoju firm. Projektują one w długim okresie innowacyjne zmiany profilu produkcji, odejście od strategii kosztowych na rzecz strategii dywersyfi-

Wyniki analizy empirycznej 105

kacji i odejście od kryterium maksymalizacji wydajności na rzecz maksymalizacji wiedzy; zz postulaty przedsiębiorstw adresowane do polityki gospodarczej nacelowane na usuwanie barier innowacyjności dotyczą głównie konieczności uporządkowania systemu regulacyjnego, zapewnienia jego stabilności obniżającej ryzyko obciążające decyzje rozwojowe oraz transparentności systemu prawnego, ograniczenia procedur biurokratycznych, obniżenia obciążeń fiskalnych, stworzenia systemu motywacji dla sektora nauki do transferu wiedzy do przedsiębiorstw (w celu komercjalizacji wiedzy). Sumując, badanie potwierdziło zasadność tezy o kluczowej roli obecnej fazy przejścia polskiej gospodarki od inwestycyjnego etapu rozwoju do fazy innowacyjnej w wyznaczaniu determinant i ograniczeń aktywności innowacyjnej polskich firm. Czołową pozycję wśród barier rozwoju zajmują ograniczenia instytucjonalne, zmienność regulacji zwiększająca ryzyko inwestowania i skracania horyzontu projekcji rozwojowych przedsiębiorstw. Druga fundamentalna przeszkoda to niedojrzałość kapitału społecznego (brak otwartości i zaufania) oraz niedomagania systemu edukacji na wszystkich poziomach i niedostosowanie programów edukacyjnych do potrzeb firm na ich ścieżce do budowy organizacji uczących się.

Lesław Pietrewicz

Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Wprowadzenie Strategie przedsiębiorstw i polityka gospodarcza państwa powinny być dostosowane do aktualnego poziomu rozwoju konkurencyjnego branż i krajów (Porter, 1990). Ów poziom rozwoju, ujmowany w etapy, określa szanse oraz ograniczenia i wyzwania, jakim muszą stawić czoła menedżerowie w przedsiębiorstwach i osoby odpowiedzialne za politykę gospodarczą państwa. Wśród czynników kształtujących te warunki jedno z kluczowych miejsc zajmują cechy popytu. Współdecydują one o zasadności realizowania różnych strategii konkurencyjnych przez przedsiębiorstwa i o efektywności polityki gospodarczej zorientowanej na wspieranie podażowej strony gospodarki. Główną drogą oddziaływania na przedsiębiorstwa jest wpływ na ich motywacje do podejmowania różnego typu działań rozwojowych; brak odpowiednich warunków może natomiast utrudniać rozwijanie określonych strategii przez przedsiębiorstwa, zniechęcając je do ich podejmowania lub utrudniając osiągnięcie przewagi konkurencyjnej, a w konsekwencji sukcesu rynkowego (Porter, 1990). Korzystne warunki to takie, które sprzyjają lub wręcz wymuszają podejmowanie działań służących osiąganiu międzynarodowej konkurencyjności; niekorzystne warunki popytowe nie dają przedsiębiorstwom odpowiednich sygnałów i nie zapewniają presji na poszukiwanie i budowę bardziej zaawansowanych przewag konkurencyjnych (Porter, 1990). W ten sposób warunki popytowe mogą też wpływać na strukturę wniosków o pomoc publiczną, a w konsekwencji również na kierunki alokacji owej pomocy do przedsiębiorstw.

108 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Szczególnym wyzwaniem dla przedsiębiorstw i polityki gospodarczej jest przejście do wyższego etapu rozwoju (Porter, 1990). Dla przedsiębiorstw oznacza ono konieczność rozwijania przewag konkurencyjnych wyższego rzędu. Natomiast z punktu widzenia polityki gospodarczej zasadnicze znaczenie ma kwestia zdolności gospodarki – po stronie zarówno podaży, jak i popytu – do rozwinięcia cech determinujących osiągnięcie wyższego etapu rozwoju. W przypadku gospodarki Polski przyjmuje się, że znajduje się ona obecnie na przejściowym etapie rozwoju między fazą inwestycyjną a innowacyjną, na co wskazują także rankingi konkurencyjności opracowywane corocznie przez Word Economic Forum. Według Portera, przejście od etapu inwestycyjnego do innowacyjnego następuje wtedy, gdy gospodarka przestawia się z importu technologii na ich rozwijanie i przynajmniej w wybranych branżach dosięga światowej granicy technologicznej. Przechodzenie do fazy innowacyjnej wiąże się ze stopniową utratą przewagi konkurencyjnej w branżach cechujących się standardowymi produktami i wyraźnymi korzyściami skali, gdyż typowa dla nich przewaga kosztowa staje się coraz trudniejsza do utrzymania ze względu na rosnące koszty pracy i notowania waluty. Rozwój kapitału ludzkiego umożliwia stopniowe przejście do rozwijania bardziej zaawansowanych przewag konkurencyjnych, a utrata przewagi kosztowej takie przejście wręcz wymusza. Dlatego firmy stopniowo rozwijają strategie zróżnicowania na rynkach krajowym i zagranicznych, coraz intensywniej rozwijając sieci sprzedaży, w tym zagraniczne, oraz inwestując w markę (Porter, 1990). Jak zauważa Porter (1990), w miarę przechodzenia do wyższych stadiów rozwoju gospodarczego rola i znaczenie krajowych czynników popytowych rośnie. Jeszcze na etapie inwestycyjnym standard życia pozostaje względnie niski, a więc popyt jest względnie niewyrafinowany, w związku z czym bardziej zaawansowane produkty kierowane są na eksport i odzwierciedlają gusty i potrzeby konsumentów zagranicznych. Na owym etapie nawet gdyby konsumenci cechowali się wysoką świadomością konsumencką (tzw. kompetencjami konsumenckimi), ich niska siła nabywcza silnie utrudniałaby lub wręcz uniemożliwiałaby przełożenie owych kompetencji na skuteczną presję na przedsiębiorstwa. Wzrost zamożności i wymagań krajowego konsumenta czyni z niego coraz ważniejszą siłę i sprzyja wzrostowi konkurencji o jego siłę nabywczą. Im wyższą siłą nabywczą dysponują krajowi konsumenci, tym bardziej są atrakcyjni dla producentów; im bardziej wyrafinowane mają gusty, tym ważniejszą pełnią rolę

Wprowadzenie 109

jako determinanty międzynarodowej konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw. Przy przechodzeniu do innowacyjnej fazy rozwoju gospodarczego pierwszoplanowego znaczenia nabiera specyficzna cecha popytu – skłonność konsumentów do nabywania innowacyjnych produktów. Wzrost owej skłonności wspiera opłacalność aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw – im wyższa owa skłonność po stronie konsumentów, tym większa presja na producentów i tym bardziej dynamiczny rynek. Skuteczna budowa innowacyjnych podstaw wzrostu gospodarczego wymaga więc ukształtowania się sprzyjających warunków po stronie popytu. Głównym celem rozdziału jest odpowiedź na pytanie dotyczące posiadania przez krajowych konsumentów cech (w szczególności preferencji) korzystnych z punktu widzenia prowadzenia różnego rodzaju działalności innowacyjnej w Polsce. Powiązanie występowania zróżnicowania preferencji odnośnie do cech produktów z zachowaniami przedsiębiorstw pomoże określić, jakie cechy popytu sprzyjają rozwojowi jakiego rodzaju strategii konkurencyjnych i powiązanych strategii innowacyjnych krajowych przedsiębiorstw. Jedną z przebadanych cech, które wydają się ważne przy podejmowaniu decyzji innowacyjnych w przedsiębiorstwach, jest stosunek krajowych konsumentów do produktów wytwórców krajowych i zagranicznych. Uzyskane w ten sposób wyniki będą mogły w dalszej kolejności posłużyć bardziej efektywnemu ukierunkowaniu podażowej polityki innowacyjnej. Wzrost efektywności publicznego wsparcia innowacyjności przedsiębiorstw jest palącym problemem ze względu na pozostawanie Polski od momentu wstąpienia do struktur europejskich na jednym z końcowych miejsc w UE pod względem innowacyjności (4.–5. miejsce od końca w kolejnych edycjach Innovation Union Scoreboard) pomimo ogromnych środków pomocowych przeznaczanych na wspieranie innowacyjności krajowych przedsiębiorstw. W powszechnym odbiorze środki te wydawane są mało efektywnie; w związku z czym i wobec priorytetowej roli przypisywanej wzrostowi innowacyjności w obecnym programie ramowym UE, zwiększenie owej efektywności można uznać za kluczowe wyzwanie stojące przed krajową polityką gospodarczą. Dodatkowo rozdział ten ma też stanowić próbę określenia, czy możliwe jest podjęcie przez instytucje państwowe kroków zorientowanych na stronę popytową, sprzyjających wzrostowi innowacyjności krajowych przedsiębiorstw i jakie mogłyby to być kroki. Zgodnie teorią wyróżnić tu można dwa podejścia: bezpośrednie, poprzez zamówienia publiczne (i ich efekty zewnętrzne), i pośrednie, poprzez wpływ na

110 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

instytucje. W końcu analizie poddana zostanie kwestia dopasowania realizowanych strategii rynkowych do postrzeganych preferencji konsumentów. W tym celu zostaną zestawione postrzegane preferencje konsumentów odnośnie do cech produktów ze strategiami rynkowymi przedsiębiorstw, jak też zostaną uwzględnione postrzegane oceny oferty przedsiębiorstw pod względem poszczególnych cech głównego produktu będących przedmiotem badanych preferencji konsumenckich. Takie zestawienia pozwolą ocenić dopasowanie przedsiębiorstw do warunków otoczenia (określić ich mocne i słabe strony w kontekście nośników wartości na danym rynku) i zaproponować rekomendacje dotyczące publicznego (podażowego i popytowego) wsparcia innowacyjności przedsiębiorstw lepiej dopasowane do realnych warunków i możliwości owych przedsiębiorstw. Realizacja tych celów wymaga podjęcia kilku kroków. Rozdział został podzielony na trzy zasadnicze części, z których pierwsza ma charakter przeglądu literatury, który pełni rolę wprowadzenia do tematyki roli cech popytu dla wzrostu gospodarczego opartego na innowacjach i stanowi podstawę sformułowania hipotez badawczych. W pierwszej kolejności dokonano w zarysie przeglądu literatury dotyczącej relacji między zmianami po popytowej stronie gospodarki a wzrostem gospodarczym, ze szczególnym uwzględnieniem innowacji. Osią tej analizy są zmiany preferencji konsumentów jako niezbędny warunek rozwoju działalności innowacyjnej i wzrostu gospodarczego. Następnie została wprowadzona mikroekonomiczna teoria popytu, a także przedstawione główne jej słabości będące podstawą rozwijania bardziej zaawansowanych analiz strony popytowej, uwzględniających wyniki badań empirycznych ostatnich lat, w szczególności poświęconych mechanizmom kształtowania się i zmian preferencji. Kolejny fragment tej części rozdziału jest poświęcony owym mechanizmom, co służy jako podstawa do zrozumienia źródeł obecnych preferencji krajowych konsumentów. Pierwszą część kończy wprowadzenie rozróżnienia między innowacjami technologicznymi i kulturowymi, co w dalszej kolejności będzie podstawą rozróżnienia w ramach przewagi opartej na zróżnicowaniu przewagi konkurencyjnej opartej na cechach użytkowych produktu i na cechach symbolicznych (wizerunkowych). Opis próby badawczej i najważniejszych wyników dokonanych analiz, wraz z ich interpretacją, stanowią przedmiot drugiej części rozdziału. Ostatnia część jest poświęcona wnioskom wypływającym z badania i opartym na nich rekomendacjom pod adresem polityki gospodarczej.

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 111

4.1. Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 4.1.1. Popytowa strona rozwoju gospodarczego Złożoność i wielowymiarowość procesów rozwoju gospodarczego zaowocowała opracowaniem wielu teorii poszukujących źródeł i wyjaśnień owych procesów, usiłujących prognozować zjawiska istotne dla rozwoju i proponujących zestaw narzędzi i strategii mających zapewnić realizację celów rozwojowych. Najważniejsze z nich – liniowe modele etapów wzrostu gospodarczego, modele strukturalne, teorie zależności międzynarodowej, neoklasyczne modele wzrostu, a także współczesne modele rozwoju gospodarczego, jak endogeniczne modele wzrostu (Romer, 1986; Lucas, 1988) i model „zawodności koordynacji” (coordination failure theory) – koncentrują uwagę na podażowej stronie gospodarki, traktując zjawiska tam zachodzące jako decydujące o długoterminowej dynamice wzrostu i innych cechach rozwoju gospodarczego. Jednocześnie teorie te nie przykładają dużo wagi do zjawisk zachodzących po popytowej stronie rynków, przyjmując zwykle, że konsumpcja rośnie wraz ze wzrostem dochodów (Witt, 2001a). Przyjęty automatyzm wzrostu konsumpcji jest konsekwencją podstawowego dla ekonomii założenia, że ludzkie potrzeby są nieograniczone, a zatem tym, co determinuje wydatki, jest ograniczenie budżetowe. Jeśli jednak wziąć pod uwagę bezprecedensowe w historycznej perspektywie tempo wzrostu gospodarczego w ciągu ostatnich dwustu lat1, automatyzm wzrostu konsumpcji wraz ze wzrostem dochodów przestaje być sprawą oczywistą i zasadne staje się pytanie o perspektywę pełnego zaspokojenia popytu ze wszystkimi tego konsekwencjami dla dalszego wzrostu gospodarczego. To z kolei rodzi pilną potrzebę bliższego przyjrzenia się temu, co się dzieje po popytowej stronie gospodarki, aby dalszy długoterminowy wzrost był możliwy. Na obecnym etapie rozwoju nauki dobrze rozumiemy, że wzrost popytu nie może być po prostu kwestią nieustannego zwiększania konsumpcji tych samych produktów i usług. Jakkolwiek tego rodza1 Według danych zebranych przez Harveya (2010, s. 27) w latach 1820–2003 produkcja w krajach kapitalistycznych wzrosła niemal 60-krotnie (z 694 mld USD do niemal 41 bln USD, licząc w stałych cenach w USD z 1990 r.).

112 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

ju multiplikatywny wzrost do pewnego stopnia ma miejsce, nie może on w pełni wyjaśnić obserwowanego tempa wzrostu konsumpcji per capita, gdyż popyt na wiele produktów konsumpcyjnych może osiągnąć punkt nasycenia (Witt, 2001b). J.S. Metcalfe (2001) zauważa, że we wspomnianym okresie dwustu lat wzrostowi gospodarczemu towarzyszyło pojawianie się coraz to nowych produktów konsumpcyjnych i odchodzenie od starych, co sugeruje, że oba te procesy (wzrost i nowe produkty) wydają się nierozerwalnie ze sobą powiązane i od siebie zależne. Idąc dalej, skoro popyt na wiele produktów może osiągnąć poziom zaspokojenia i kontynuowanie wzrostu gospodarczego wymaga, aby postępowało zastępowanie jednych produktów innymi, konieczne są towarzyszące zmianom oferty produktowej (po stronie podażowej) zmiany w zachowaniach konsumpcyjnych (po stronie popytowej). Dlatego też można stwierdzić, że to, co się dzieje po popytowej stronie gospodarki, iż coraz więcej produktów i usług może być sprzedane i skonsumowane, powinno być nieodzownym elementem każdej teorii wzrostu (Witt, 2001c, s. 1). Analiza popytowej strony rozwoju gospodarczego ciąży w kierunku podejścia ekonomii ewolucyjnej, co można wiązać z tym, że warunki popytu stanowią najważniejszy mechanizm selekcji produktów (a pośrednio i przedsiębiorstw), nadający kierunek przekształceniom strukturalnym po stronie podażowej. Owe zmiany strukturalne doprowadzić mogą do (i są warunkiem) awansu gospodarek do wyższych stadiów rozwoju, opartych na bardziej zaawansowanych przewagach konkurencyjnych. Tym samym podejście to wydaje się też właściwe do realizacji głównego celu niniejszej pracy, mimo tego że w podejściu ewolucyjnym nie wyróżnia się etapów rozwoju gospodarczego. Należy tutaj odnotować, że również ekonomia ewolucyjna, nakierowana w dużym stopniu na zrozumienie gospodarki, w której rozwój gospodarczy napędzany jest przez innowacje, koncentruje się niemal wyłącznie na badaniu strony podażowej. Odzwierciedla to ścieżkę rozwoju tej perspektywy badawczej – na stronie podażowej koncentrował uwagę już jeden z ojców ekonomii ewolucyjnej, Joseph Schumpeter; poświęcono temu zagadnieniu ogromną większość nowszych studiów empirycznych nad innowacjami i najważniejsze pozycje teoretyczne (jak np. Nelson, Winter, 1982). Prowadzone badania dotyczyły głównie takich kwestii, jak: zachowanie przedsiębiorstw, natura innowacji i procesów technologicznych, konkurencja i dynamika branż i sektorów. Jak pisze Metcalfe (2001, s. 38), „niefortunną cechą spuścizny Schumpetera jest przypisywanie konsumentom zbyt pasywnej

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 113

roli w procesie innowacyjnym”. Tymczasem, jak niedawno zauważyli Nelson i Consoli (2010), skoro znacząca część innowacji w społeczeństwach kapitalistycznych ma formę nowych produktów i usług konsumpcyjnych, prace nad wzrostem gospodarczym napędzanym przez innowacje muszą obejmować i w sposób realistyczny przedstawiać to, co się dzieje po stronie popytowej, w szczególności reakcje konsumentów na nowe produkty i usługi. Podejmowane badania nie zaowocowały dotąd opracowaniem kompleksowej teorii popytowej strony wzrostu gospodarczego (Nelson i Consoli, 2010; Witt, 2001a). Wysiłki badaczy koncentrują się w dużym stopniu na jednym, kluczowym dla takiej teorii, aspekcie zachowań konsumpcyjnych, a mianowicie na roli preferencji konsumenckich we wzroście gospodarczym. Takie podejście za punkt wyjścia przyjęto także w niniejszym rozdziale.

4.1.2. Neoklasyczna teoria wyboru konsumenta Punktem wyjścia analizy roli strony popytowej w rozwoju gospodarczym napędzanym innowacjami musi być mikroekonomiczna teoria wyboru konsumenta (teoria popytu). W tej teorii, opracowanej w tradycji neoklasycznej, wyjaśnia się, w jaki sposób konsument decyduje o wydawaniu ograniczonych zasobów, którymi dysponuje. Teoria ta ma na celu wyjaśnienie, czym kieruje się człowiek, dokonując takich czy innych wyborów konsumpcyjnych, jakim ograniczeniom podlega i jak przekłada się to na popyt. Należy zaznaczyć, że teoria ta nie próbuje wyjaśniać wyborów dotyczących konkretnych dóbr, lecz koncentruje się na ogólnych zasadach, które stoją za procesem wyborów konsumenckich. Uwaga ta jest ważna z tego powodu, że późniejsze badania, w tym prowadzone w ramach nurtu ekonomii behawioralnej, wykazały, że na wybór konkretnych produktów z różnych kategorii mogą wpływać różne czynniki, w związku z czym te ogólne zasady mogą nie być w stanie dostarczać hipotez odnośnie do zachowań konsumentów, które byłyby dostatecznie precyzyjne i wartościowe z punktu widzenia przedsiębiorstw i polityki gospodarczej. Zachowania konsumenta modelowane są tutaj na podstawie trzech głównych założeń, co do których wiemy dzisiaj, że silnie zniekształcają rzeczywistość: 1) suwerenność decyzji – konsument dokonuje wyboru na podstawie wyłącznie własnych preferencji. Tymczasem w rzeczywistości na

114 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

decyzje konsumenckie wywiera wpływ wiele czynników o charakterze społecznym, prowadzących do braku owej suwerenności, np. w przypadku uwzględniania w decyzjach konsumpcyjnych tego, jak te decyzje będą postrzegane przez otoczenie; 2) racjonalność decyzji konsumpcyjnych – konsument dokonuje wyboru takiej kombinacji dóbr, która maksymalizuje jego użyteczność w ramach posiadanego ograniczenia budżetowego. Badania pokazują, że w rzeczywistości często nie znamy swoich preferencji, a także dostosowujemy je do zakupu już po fakcie jego dokonania; 3) nieograniczone potrzeby – potrzeby konsumenta nigdy nie mogą być w pełni zaspokojone i zawsze dąży on do osiągnięcia wyższego poziomu użyteczności. Trzymając się tradycyjnego ekonomicznego podejścia do konsumpcji, zgodnie z którym konsumuje się produkty i ich dotyczą preferencje konsumentów, łatwo można wykazać, że potrzeby odnoście do wielu produktów w rzeczywistości są ograniczone, np. chyba nikt nie odczuwa potrzeby konsumpcji 50 hamburgerów dziennie i nie musi preferować konsumowania ich więcej niż mniej. Centralnym pojęciem teorii wyboru konsumenta jest użyteczność. Jest ona miarą subiektywnej satysfakcji, jaką konsument czerpie z konsumpcji określonego koszyka dóbr. Co ważne z punktu widzenia pomiaru, użyteczność nie jest miarą bezwzględną (kardynalną) lecz porządkową, gdyż konsument nie przypisuje koszykom dóbr satysfakcji wyrażonej liczbowo, a jedynie potrafi uporządkować koszyki dóbr pod względem ich użyteczności. Podstawą określania subiektywnej satysfakcji konsumenta z wyborów konsumpcyjnych (czyli użyteczności) są jego preferencje. To one określają, jaki koszyk dóbr konsument uzna za najlepszy. W teorii wyboru konsumenta zakłada się, że konsument dysponuje pełną informacją, jest w stanie jednoznacznie określić swoje preferencje i porównywać dowolne koszyki dóbr (założenie zupełności preferencji), zaś preferencje są przechodnie (czyli jeśli konsument preferuje koszyk A względem B i B względem C, to będzie też preferować koszyk A względem C), a więc porównując koszyki dóbr, konsument postępuje racjonalnie. Racjonalność dotyczy tu przestrzegania zasad, według których konsument porządkuje koszyki dóbr, nie zaś przyczyn takich lub innych preferencji. Mowa więc tutaj o racjonalności formalnej, natomiast nie ocenia się i nie wartościuje gustów, systemu celów, wartości i motywacji. W teorii wyboru konsumenta nie bada się

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 115

przyczyn, dla których ma on takie, a nie inne preferencje. Preferencje mają tu charakter egzogeniczny. Tradycyjna ekonomiczna teoria wyboru konsumenta od lat 70. XX wieku poddawana była rosnącej krytyce, a także próbom rozszerzenia lub modyfikacji. Najbardziej znanym w ekonomii rozszerzeniem teorii popytu jest teoria opracowana przez prof. Kelvina Lancastera (1971). Książka ta, w zamyśle jej autora, ma stanowić „radykalne odejście od tradycyjnej teorii popytu”. Tradycyjna ekonomiczna teoria wyboru konsumenta wymagać ma przebudowy, gdyż ignoruje cechy (właściwości) produktów, a koncentruje się na samych produktach. Tymczasem konsument jest de facto zainteresowany właśnie cechami produktów. Wspomniany „radykalizm” dotyczyć ma dwóch aspektów: (1) koncentracji na relacjach między podmiotami a cechami, a nie podmiotami a produktami, (2) uwypuklenia, po raz pierwszy w ekonomicznej teorii popytu, różnorodności konsumentów (i rozkładu ich kompetencji i budżetów). W ujęciu Lancastera konsument maksymalizuje użyteczność związaną z cechami, które są nabywane w ramach dostępnego ograniczenia budżetowego. Jedną z konsekwencji podniesionego przez Lancastera zarzutu traktowania przez tradycyjną mikroekonomiczną teorię popytu produktów całościowo, a nie jako kombinacji cech, jest niezdolność przewidzenia przez nią reakcji popytu na nowe produkty. Problem owej niezdolności, różnie uzasadniany, należy do najczęściej podnoszonych zarzutów pod jej adresem. Szczególnie wobec ogromnego znaczenia innowacji dla funkcjonowania gospodarek we współczesnym świecie brak zdolności zaoferowania wartościowych wskazówek odnośnie do zachowania popytu w stosunku do produktów innowacyjnych znacząco obniża przydatność tej teorii dla zrozumienia funkcjonowania popytowej strony gospodarki i rozwoju gospodarczego. Ze względu na dążenie wielu krajów, w tym Polski, do osiągnięcia innowacyjnego etapu rozwoju, znaczenie tego ograniczenia będzie dalej rosnąć. Na ograniczenia dotyczące aplikacji tej teorii w konkretnych warunkach gospodarczych i cywilizacyjnych nakładają się zastrzeżenia metodologiczne, w tym dotyczące kwestii fundamentalnych. Do najbardziej zdecydowanych krytyków należy W. Hildenbrand (1994), który całkowicie odrzucił ideę oparcia teorii popytu na mikroekonomicznej teorii użyteczności. Wskazał on na ograniczenia metodologiczne tradycyjnego podejścia, związane z założeniem istnienia na poziomie zagregowanym reprezentatywnego maksymalizującego konsumenta, dzięki czemu przyjmuje się, że popyt rynkowy kształtuje się

116 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

w taki sposób, jakby składał się z jednego racjonalnego konsumenta. Hildenbrand zaproponował alternatywę w postaci metodologii koncentrującej się na kwestii rozkładu popytu między gospodarstwami domowymi. W jego ujęciu kwestie rozkładu są ważniejsze dla wyjaśnienia kształtowania się popytu niż kwestie racjonalności (racjonalnego wyboru konsumenta). Również inni autorzy zgłaszają zastrzeżenia i wątpliwości odnośnie do koncepcji nawet najbardziej kluczowych dla omawianej teorii, oparte na wynikach licznych badań empirycznych. Oczywiście nie jest tu możliwe przedstawienie wyczerpującego przeglądu wyników takich analiz. Warto natomiast wskazać na kilka fundamentalnych odkryć i wniosków płynących z badań nad procesem podejmowania decyzji konsumenckich. Wielu autorów przywoływało główne założenia tradycyjnej teorii, wskazując m.in. na kwestie podniesione przy okazji przytaczanych powyżej założeń. Dodatkowo badania empiryczne podważyły zasadność stosowania samej koncepcji użyteczności, pokazując na przykład, że jakkolwiek użyteczność powinna być przypisywana do stanów (np. poziomu zamożności), konsumenci przypisują użyteczność do wydarzeń (zmian poziomu zamożności) względem pewnych punktów odniesienia (status quo) i mogą oceniać ten sam obiektywny wynik jako korzyść lub stratę zależnie od przyjętego punktu odniesienia (Aversi i in., 1999). Oznacza to, że nie jest możliwe wyznaczenie krzywych obojętności w oderwaniu od aktualnego stanu posiadania (jest to tzw. endowment effect). Wielu badaczy jest nastawionych krytycznie wobec standardowej mikroekonomicznej teorii wyboru konsumenta i wskazuje na potrzebę rozwoju bardziej realistycznej, podpartej wynikami badań empirycznych, teorii konsumpcji. Postawę taką wykazują zwłaszcza ekonomiści behawioralni, instytucjonaliści i zwolennicy ekonomii ewolucyjnej. Najbardziej obiecujący nurt ich prac wyznacza uchylenie założenia stałości (egzogeniczności) preferencji.

4.1.3. Zmiany preferencji konsumpcyjnych Założenie stałości preferencji przyjęte w ekonomii głównego nurtu pozwoliło na dokonanie ogromnego postępu w modelowaniu zachowań rynkowych konsumentów i funkcjonowania rynków dzięki umożliwieniu koncentracji na relatywnych zmianach cen i ich wpływie na zachowania (np. Becker, 1976). Podważanie tego założenia, mimo jednoznacznych w tym względzie zdobyczy innych nauk, przez

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 117

długie lata nie wzbudzało szerokiego zainteresowania ekonomistów, co uwidaczniała bardzo skromna liczba tekstów poświęconych tej tematyce w wiodących ekonomicznych czasopismach naukowych i jej ignorowanie w podręcznikach nawet na poziomie zaawansowanym (Frey, 2006). Niemniej jednak zmienność preferencji ludzkich jest faktem powszechnie znanym i również w ramach ekonomii można znaleźć badaczy zainteresowanych tą kwestią. Na bodaj najgłębszym poziomie podeszli do tego tematu Robson i Samuelson (2011), ujmując preferencje jako ukształtowane przez lata ewolucyjnej selekcji (doboru naturalnego). Przebadali oni biologiczny proces ewolucji preferencji w ciągu milionów lat, który doprowadził ludzkość do obecnej formy preferencji, a którego siłą napędową było przetrwanie i reprodukcja. Zdecydowanie bardziej typowym podejściem do wyjaśniania ludzkich zachowań w kontekście zmian preferencji było w ekonomii wykorzystanie zdobyczy psychologii. Droga ta okazała się owocna, zaś włączenie do analiz ekonomicznych teorii psychologicznych umożliwiło ekonomistom zidentyfikowanie szeregu procesów pośredniczących w zmianach preferencji, tym samym wypełniając koncepcję zmiany preferencji bogatą treścią (Frey, 2006). Kolejnym nurtem badawczym, który pozwala lepiej zrozumieć zmiany preferencji są badania nad szczęśliwością, pozwalające na lepsze zoperacjonalizowanie użyteczności, co z kolei pozwala na empiryczne badanie zmian preferencji (Frey, 2006). Jeszcze inne podejście polega na rozszerzeniu analizy o zdobycze socjologii, w tym zwłaszcza socjologii kultury. W ujęciu tym podkreśla się wpływ kultury i zmian kulturowych na kształtowanie się i zmiany preferencji. Z punktu widzenia zrozumienia roli cech popytu we wzroście gospodarczym szczególnie owocny okazał się ten ostatni nurt. Leżące w jego centrum uznanie społecznego charakteru preferencji, czyli uwzględnienie wpływu na nie z jednej strony procesów uczenia się, a z drugiej – kultury, umożliwiło lepsze zrozumienie różnic w rozwoju gospodarczym między społeczeństwami (Postlewaite, 2011) i dlatego ma kapitalne znaczenie dla realizacji celu niniejszego opracowania. Odrzucenie ekonomii Walrasowskiej i jednowymiarowego obrazu człowieka jako homo economicus oraz zastąpienie ich światem asymetrii informacyjnych i endogenicznych preferencji powoduje, że efektywność gospodarowania zależeć może od cech poszczególnych stron transakcji gospodarczych, jak też każda z nich może mieć motywacje i wywierać wpływ na preferencje drugiej strony (Bowles, 1998). Co

118 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

więcej, skoro preferencje mają charakter społeczny, można próbować na nie świadomie wpływać za pomocą instytucji gospodarczych. Jeśli preferencje znajdują się pod wpływem stosowanych polityk i rozwiązań instytucjonalnych, nie możemy dokładnie przewidzieć ani wiarygodnie ocenić prawdopodobnych konsekwencji nowej polityki gospodarczej lub instytucji bez wzięcia pod uwagę endogeniczności preferencji (Bowles, 1998). Planując, wdrażając i oceniając skuteczność narzędzi polityki gospodarczej należy uwzględniać zarówno zastane preferencje społeczeństwa, jak i możliwy wpływ owych narzędzi na te preferencje. Zanim przejdziemy do kwestii formowania się i zmian preferencji, wcześniej warto zdefiniować, co rozumiemy pod pojęciem preferencji konsumpcyjnych. Co ciekawe, termin ten nie jest definiowany w zdecydowanej większości tekstów ekonomicznych poświęconych temu tematowi. Być może ich autorzy zakładają, że jest to pojęcie powszechnie znane dzięki tradycyjnej mikroekonomicznej teorii wyboru konsumenta (zgodnie z którą preferencje to zasady, według których konsument porządkuje koszyki dóbr) i dlatego nie wymaga definiowania. Tam, gdzie termin ten jest precyzowany, wyróżnić można dwa podejścia. Po pierwsze, preferencje konsumpcyjne rozumiane są jako kryteria decyzyjne stosowane przez konsumentów, a tym samym jako coś odmiennego od faktycznych decyzji podejmowanych przez konsumentów przy każdym zakupie (np. Valente, 2012). Do tej grupy należy na przykład ujęcie preferencji przez S. Bowlesa jako „przyczyny postępowania, czyli cechy jednostek, które (wraz z ich przekonaniami i umiejętnościami) wyjaśniają działania, które podejmują w danej sytuacji” (Bowles, 1998, s. 78; kursywa w oryginale). Druga grupa definicji, stosowana zwykle w kontekście zmian preferencji konsumenckich, dotyczy zmian zachowań konsumenckich wywołanych przez czynniki inne niż względne zmiany cen (np. Frey, 2006). Istniejące zamieszanie dalej pogłębia kwestia trudności z rozróżnieniem potrzeb i preferencji, jako że kształtują się one w zbliżonych procesach i często trudno rozdzielić poglądy na temat tego, jakie potrzeby zaspokajać od poglądów dotyczących sposobów ich zaspokajania, co wiąże się też z kwestią ograniczonych kompetencji w działaniach konsumpcyjnych (Nelson, Consoli, 2010). Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęte zostało pierwsze ze wspomnianych ujęć, czyli preferencje konsumpcyjne rozumiane są jako kryteria decyzyjne stosowane przez konsumentów. Przyjęcie takiego podejścia jest związane z konstrukcją zastosowanego kwestionariusza badawczego.

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 119

Po zdefiniowaniu centralnego pojęcia tej części pracy można przejść do wyjaśniania źródeł preferencji konsumpcyjnych. Do niedawna wiedzieliśmy bardzo mało na temat tego, jak owe preferencje się kształtują. Bowles (1998) sugerował, że nasza wiedza na ten temat jest na takim etapie, na jakim była teoria doboru naturalnego przed jej integracją z prawami Mendla (ojca genetyki). Badacze krytyczni wobec standardowego podejścia do teorii popytu wskazują, że preferencje kształtują się w procesach poznawczych zachodzących w umysłach konsumentów, którzy funkcjonują w otoczeniu społecznym. Można więc tu mówić o dwóch grupach procesów: powiązanych (1) z poznawczymi i behawioralnymi procesami wyboru oraz (2) z osadzeniem w realiach społecznych (social embeddedness) (Aversi i in., 1999). Izolując pierwszą z wymienionych grup procesów, procesy uczenia się zachodzące wśród heterogenicznych jednostek należących do jednej kultury same w sobie prowadzą do wykształcenia się indywidualnych różnic w zakresie preferencji konsumpcyjnych. Z kolei społeczne osadzenie (embeddedness) preferencji konsumentów oznacza, że w pewnym stopniu preferencje kształtują się pod wpływem kultury, a tym samym mogą różnić się w zależności od otoczenia kulturowego. W rzeczywistości mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem i przenikaniem się tych koncepcyjnie wydzielonych procesów. Warto tu zwrócić uwagę, że idea osadzenia społecznego (embeddedness) nakazuje z dystansem podchodzić do indywidualnych struktur preferencji i wzorów zachowań jako wyłącznych podstaw zachowań konsumenckich; zamiast tego należy uwzględniać kolektywne zachowania adaptacyjne (Aversi i in., 1999) w ramach danej kultury. Związane jest to z tym, że w procesie „ukulturawiania” jednostki internalizują preferencje społeczeństw, w których żyją (Postlewaite, 2011). Dlatego też preferencje można uważać za cechy kulturowe, czyli społecznie wyuczone wpływy na zachowania (Bowles, 1998). W innym ujęciu rozróżnia się działania – z jednej strony – kulturowego, a z drugiej – ewolucyjnego mechanizmu przenoszenia preferencji (Bisin, Verdier, 2001). W badaniach ewolucyjnego mechanizmu selekcji preferencje ujmowane są zwykle jako kształtowane drogą imitacji, zaś mechanizm przekazywania preferencji jest monotonicznie rosnącą funkcją materialnych korzyści powiązanych z poszczególnymi cechami składającymi się na preferencje (Bisin, Verdier, 2001). W mechanizmie kulturowym preferencje kształtują się drogą adaptacji i imitacji, w tym pod wpływem otoczenia kulturowego, przy czym

120 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

mechanizm przekazywania preferencji nie musi być monotonicznie rosnącą funkcją materialnych korzyści związanych z preferencjami2. Podstawowe kanały nabywania preferencji to dziedziczenie i nauka (Bowles, 1998). Należy odnotować, że w analizach endogeniczności preferencji nie ma mowy o maksymalizacji użyteczności, lecz o kształtowaniu się preferencji w procesie prób i błędów, w którym jednostki eksperymentują z dostępnymi alternatywami, oceniają konsekwencje podejmowanych wyborów i próbują nowe alternatywy. Jak pisze Bowles, nabywanie preferencji może mieć charakter celowy, intencjonalny, ważniejsze jednak może być nabywanie ich drogą: zwykłego kontaktu z czymś (exposure), niezamierzonych konsekwencji działań zorientowanych na inne cele (jak migracja do innej kultury w poszukiwaniu pracy) czy konformizm. Preferencje nabywane są jak akcent, upodobanie do konkretnej kuchni narodowej, czyli za pomocą procesów, które mogą, ale nie muszą być intencjonalne, niezależnie jednak od sposobu ich nabycia, preferencje są internalizowane, innymi słowy preferencje nabyte w danych okolicznościach tracą związek z kontekstem i stają się uogólnionymi motywami zachowania (Bowles, 1998). Innymi ważnymi mechanizmami tworzenia preferencji mogą być instytucje gospodarcze i reklama, a także proces uczenia się, w którym, jak pisze Bowles, zachowania przynoszące korzystne efekty w jednej sferze życia są następnie przenoszone na inne. Patrząc z innej perspektywy, zmiany preferencji mogą następować np. na skutek: interakcji społecznych i ukształtowania się pewnych „norm konsumpcyjnych” w populacji lub jej części, a także wprowadzenia nowych produktów (innowacji produktowych). Właśnie w kontekście innowacji tematyka zmian preferencji nabiera szczególnego znaczenia gospodarczego. Jest tak dlatego, że z jednej strony zakup nowego (innowacyjnego) produktu wymaga od konsumenta zmiany preferencji, z drugiej – te zmiany preferencji konsumentów wpływają na kierunki działalności innowacyjnej przedsiębiorstw (Safarzynska i van der Bergh, 2010). Z jednej strony, nowe produkty stymulują uczenie się konsumentów i zmiany zwyczajów konsumpcyjnych, z drugiej – te zmiany po stronie popytu mogą i powinny być wykorzystane w procesie projektowania nowych produktów (Consoli, 2008). Wzajemne oddziaływanie popytu i podaży prowadzi z kolei do zmian strukturalnych w gospodarce. 2 Może się tak dziać na przykład dlatego, że rodzice, wychowując dzieci, do oceny ich działań używają własnych, niekoniecznie ewolucyjnie najlepszych preferencji.

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 121

Interakcje między zmianą preferencji a strukturą produkcji były wielokrotnie modelowane (np. Zhang, 1998). Szczególne zainteresowanie omawiana problematyka wzbudziła wśród badaczy nurtu ewolucyjnych modeli teorii gier. Badania empiryczne pokazały, że tempo dyfuzji innowacji jest zmienne i zależy od produktu oraz od cech heterogenicznych odbiorców (Consoli, 2008), co oznacza, że nie istnieje żaden automatyzm między pojawianiem się innowacji a popytem na nie i tym samym nie można zakładać, że cechy popytu nie będą miały znaczenia dla skłonności przedsiębiorstw do podejmowania decyzji innowacyjnych. Tym samym preferencje konsumpcyjne powinny wpływać na szanse rynkowe przedsiębiorstw, ich strategie konkurencyjne, strukturę produkcji, a w konsekwencji także na zmiany strukturalne w gospodarce. Dalsze badania uwzględniające heterogeniczność konsumentów, asymetrię informacyjną i ograniczoną racjonalność, pozwoliły wskazać na ścieżkę dyfuzji jako odpowiadającą cechom informacji dostępnych w otoczeniu (Consoli, 2008). W takim ujęciu wybory konsumpcyjne, jakie kupujący bierze pod uwagę, są efektem nagromadzonej wiedzy – wpływa ona na to, co konsumenci postrzegają jako opcje warte rozważenia. Warto też zaznaczyć, że koszty związane z uczeniem się i przyjmowaniem nowych zwyczajów mogą powodować niewykorzystanie szans konsumpcyjnych z powodu niewystarczających zasobów, w tym pieniędzy i czasu (Consoli, 2008). Dostępność wiedzy o innowacjach i kompetencje konsumentów mają więc, obok cech samych produktów, fundamentalne znaczenie dla kształtowania się popytu na innowacje, a tym samym dla szans rynkowych innowacyjnych produktów. Ze względu na tematykę niniejszej pracy największe znaczenie ma wpływ preferencji konsumentów na strukturę produkcji, szanse rynkowe i strategie konkurencyjne przedsiębiorstw. Zanim przejdziemy do kwestii relacji między preferencjami konsumentów a zachowaniami przedsiębiorstw, zasadne jest jeszcze dokonanie wyraźnego rozróżnienia między cechami użytkowymi i symbolicznymi produktów i osadzenie go w kontekście preferencji konsumenckich.

4.1.4. Innowacje technologiczne i kulturowe Ostatnim w tej pracy krokiem na drodze do realistycznego przedstawienia zasad funkcjonowania popytowej strony gospodarki w kontekście innowacyjności i wzrostu gospodarczego jest uwzględnienie

122 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

w produktach, obok cech użytkowych, także wymiaru symbolicznego. O konieczności bliskiego przyglądania się cechom produktów był już przekonany K. Lancaster (1971), który podkreślał, że konsumenci wybierają nie tyle produkty, co cechy zawarte w nich, jednak wśród cech „istotnych” dostrzegał tylko „technologiczne” aspekty produktu – fizyczne, chemiczne itp. (dziś powiedzielibyśmy „użytkowe”) i całkowicie pomijał, zgodnie z duchem literatury ekonomicznej tamtych czasów, sferę cech postrzeganych (podejście behawioralne, dziś powiedzielibyśmy „cechy symboliczne”), koncentrując się wyłącznie na cechach „obiektywnych”. Warto tu przywołać koncepcję „konsumpcji jako produkcji” (consumption as production), którą w najprostszej formie sformułował Gary Becker (1976) w swoim rozszerzeniu teorii popytu, ujmując konsumpcję jako formę produkcji, w której dobra i czas traktowane są jako czynniki produkcji (inputs). We współczesnej formie (Ostergaard, Fitchett, Jantzen, 1999) koncepcja ta przybrała zdecydowanie bardziej wyrafinowaną postać. Punktem wyjścia analizy jest obserwacja, że w dzisiejszym świecie niemal wszystkie produkty są masowo produkowane i masowo konsumowane (proces ten nazywa się „utowarowieniem” – commodification), przy czym owe masowo wytwarzane produkty są interpretowane i używane przez konsumentów do tworzenia ich obrazów rzeczywistości, w którym to procesie ulegają indywidualizacji. Jakkolwiek więc masowo wytwarzane produkty są następnie masowo konsumowane, w procesie interpretacji przekształcają się w produkty unikalne dla klienta, stając się nośnikami indywidualnych znaczeń i emocji. Takie przekształcenie produktów masowych w rzeczy o osobistym znaczeniu ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia konsumpcji jako kolejnego procesu produkcji (Ostergaard, Fitchett, Jantzen, 1999). Cytowani autorzy wskazują, że ów proces może być najważniejszym aspektem produkcji/konsumpcji, gdyż wyjaśnia, jak konsumenci podejmują decyzje konsumpcyjne – dlaczego pożądają pewnych produktów i jakie czerpią z nich korzyści. Produkty w procesie projektowania/konstrukcji i reklamy nabierają znaczeń wykraczających poza fizyczne, czysto użytkowe cechy produktu. Znaczenia te mogą dotyczyć wielu kwestii, takich jak: prestiż, sukces, atrakcyjność, skuteczność, dynamiczność i szereg innych. G. McCracken (1986) opisuje przemieszczanie się znaczenia z kulturowo uformowanego świata (każdy produkt czerpie znaczenie z rynku, na który wchodzi) na dobra konsumpcyjne za pośrednictwem systemu mody i reklamy, a następnie z dóbr konsumpcyjnych

Popytowa strona innowacyjności – przegląd literatury 123

do życia konsumentów poprzez m.in. rytuały związane z posiadaniem. Działania konsumenta są w tym ujęciu ostatnim etapem procesu produkcji. W tym kontekście należy zauważyć, że wielu ekonomistów (np. Aversi i in., 1999) zauważyło, w ślad za socjologami, że konsumpcja nie służy tylko zaspokajaniu „konkretnych” potrzeb, ale jest także elementem budowania tożsamości. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, że za pośrednictwem konsumpcji może następować adaptacja do zwyczajów i norm wybranych grup społecznych, a więc może ona (a pośrednio preferencje konsumpcyjne) służyć dążeniu do poprawy statusu społecznego (Aversi i in., 1999), ewentualnie jego utrzymania. Tym samym, jak wskazują powyżsi autorzy, zwyczaje konsumpcyjne i ich formowanie się są osadzone w procesach socjalizacji i budowy tożsamości. Szczególne znaczenie proces „konsumpcji jako produkcji” ma w odniesieniu do produktów nowych, tj. innowacyjnych. U. Witt (2001b) sugeruje, że zachowania konsumpcyjne jednostek zależą od ich subiektywnej wiedzy na temat „technologii konsumpcyjnej” (sposobów zaspokajania potrzeb). Wiedza konsumpcyjna wpływa więc na zachowania konsumpcyjne, a tym samym na popyt. Każda innowacja oferuje konsumentom szansę zmiany ich zachowań. Dlatego też poznanie mechanizmów stojących za kształtowaniem się owych preferencji ma zasadnicze znaczenie dla szans rynkowych innowacji produktowych (Metcalfe, 2001). Z powyższej krótkiej analizy wynika, że obok cech użytkowych nowych produktów należy uwzględniać ich cechy symboliczne (dotyczące znaczeń). Ekonomiści zwykle utożsamiają innowacje z innowacjami technologicznymi, tymczasem innowacje dotyczące sfery symbolicznej mogą wywierać ważny wpływ na zachowania konsumentów i sukces rynkowy produktu. Stąd też świadomość wpływu sfery symbolicznej na decyzje konsumpcyjne nie powinna pozostawać obojętna dla strategii konkurencyjnych w przedsiębiorstwach. Sfera symboliki stanowić może osobny i w dużym stopniu niezależny od konkurowania cechami użytkowymi obszar konkurencji. Producenci czerpią znaczenia z kulturowo uformowanego świata i dołączają je do swoich produktów. Pojawia się więc pytanie o wpływ różnic kulturowych między krajem pochodzenia produktu a krajem przeznaczenia (docelowej konsumpcji). Różnice te, po pierwsze, mogą oddziaływać na „przystawalność” cech symbolicznych, wytworzonych w kraju pochodzenia, do realiów kraju docelowego. Po drugie,

124 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

w szczególności w stosunku do krajów rozwijających się (ale nie tylko) zastosowanie ma koncepcja „ukulturowienia” konsumentów (krajowej/lokalnej kultury konsumenckiej), czyli absorpcji znaczeń kulturowych pochodzących z kultury lub kultur dominujących. Kwestia preferencji konsumenckich w tym zakresie ma ogromne znaczenie dla kształtowania się popytu, gdyż może istotnie wpływać na względny sukces rynkowy produktów zbliżonych pod względem użytkowych, a różniących się krajem wytworzenia lub pochodzenia marki (aspekt sfery symbolicznej produktu).

4.2. Badania empiryczne Ponieważ badania ankietowe skierowane były do wybranej próby celowej innowacyjnych przedsiębiorstw, nie było możliwości bezpośredniego przeanalizowania preferencji krajowych konsumentów, a rozważano jedynie opinie przedstawicieli badanych przedsiębiorstw odnośnie do owych preferencji. Bezpośrednie badanie preferencji konsumentów pod kątem szans rozwijania różnych strategii innowacyjnych jest naturalnym kierunkiem dalszych badań. Taka konstrukcja przeprowadzonych badań empirycznych narzuciła szereg ograniczeń na zakres tematów z obszaru popytowej strony gospodarki, jakie mogły być przedmiotem analiz w ramach całego projektu badawczego. W centrum zainteresowania autora znalazło się kilka bloków tematycznych dotyczących wybranych ilościowych aspektów atrakcyjności rynków, na których operują ankietowane firmy, znaczenia przypisywanego przez odbiorców różnym aspektom symbolicznych i użytkowych cech produktów na rynkach najważniejszych dla poszczególnych producentów, a także istnienia wpływu owych cech na realizowanie przez przedsiębiorstwa różnych strategii rozwojowych. Pomocniczy charakter miało pytanie o źródła pomysłów na innowacje produktowe (w przybliżeniu odpowiadające nowym cechom użytkowym produktów) i marketingowe (w przybliżeniu odpowiadające nowym cechom symbolicznym), co miało pokazać, jak duże znaczenie krajowi innowatorzy przypisują źródłom wewnętrznym i zewnętrznym, a w ramach tych ostatnich – krajowym i zagranicznym. Analiza statystyczna objęła charakterystykę próby (wybranych cech), analizę szeregu korelacji badających dopasowanie cech po stronie rynku (konsumentów) i przedsiębiorstw, korelacje między różny-

Badania empiryczne 125

mi celami strategii rozwojowych i w końcu modele regresji badające istotność wybranych cech popytu dla uzyskania różnych przewag konkurencyjnych (w kategoriach cech produktu), a następnie strategii (w postaci celów rozwojowych), a więc, można powiedzieć, strategii zrealizowanych i zamierzonych.

4.2.1. Hipotezy Zasadniczym celem niniejszej analizy jest określenie, jakie cechy popytu sprzyjają rozwijaniu przez przedsiębiorstwa strategii rozwojowych (i powiązanych strategii innowacyjnych) opartych na przewagach konkurencyjnych wyższego rzędu. Odpowiedź na tak postawione pytanie pomoże określić cechy popytu, które nie tylko czynią rynki lub ich segmenty perspektywicznymi z punktu widzenia rozwijania działalności innowacyjnej przez krajowe przedsiębiorstwa, ale także sprzyjają zwiększeniu efektywności wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej. Przewagi konkurencyjne wyższego rzędu, będące – w ujęciu Portera (1990) – podstawą unowocześniania i awansu gospodarek, to zróżnicowanie produktu lub własna technologia. Warto podkreślić, że w ujęciu Portera przewaga kosztowa niezwiązana z własną technologią nie stanowi przewagi konkurencyjnej wyższego rzędu. Podejście takie jest – jak się wydaje – słuszne ze względu na to, że w takich sytuacjach przewaga wynika z niższych kosztów siły roboczej lub zastosowania zewnętrznej technologii, co trudno uznać za podstawę umacniania międzynarodowej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa i awansu gospodarczego krajów. A należy pamiętać, że celem z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego i ogólnogospodarczego powinno być zapewnianie rosnących płac i wysokich cen (premium prices) produktów na rynkach międzynarodowych (Porter, 1990). Na podstawie przeprowadzonej analizy teoretycznej warto natomiast w ramach zróżnicowania produktu wyróżnić przewagę w zakresie cech użytkowych produktu i aspektów symbolicznych. Główną przesłankę ich rozróżnienia stanowi możliwe zróżnicowanie podstaw ich uzyskania, tj. zróżnicowanie strategii prowadzących do jej uzyskania. Hipoteza główna, przyjęta w tym rozdziale, brzmi: preferencje konsumentów wpływają na zdolność uzyskania określonego typu przewagi konkurencyjnej (w kategoriach cech produktu) badanych wytwórców i na ich cele rozwojowe.

126 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Tak sformułowanej hipotezie głównej podporządkowano szereg hipotez pomocniczych. Podstawą ich określenia jest przegląd literatury dokonany w poprzedniej części, wzbogacony o dodatkowe elementy, które ze względu na odrębność tematyczną nie znalazły miejsca w powyższym przeglądzie literatury dotyczącej popytowej strony innowacyjności i wzrostu gospodarczego. Bogata literatura nurtu tzw. zdolności absorpcyjnych wskazuje, że w dzisiejszych czasach dla sukcesu innowacji nie wystarczy korzystać z wiedzy zgromadzonej i rozwijanej w przedsiębiorstwie; konieczne jest też korzystanie z wiedzy zewnętrznej, która może pochodzić z różnych źródeł, w tym takich jak: jednostki badawcze, konkurenci i inne. Kluczowe znaczenie przypisywane wiedzy zewnętrznej dla rozwoju innowacji zaowocowało bogatą literaturą opisującą zależność różnych rodzajów innowacji od źródeł wiedzy. Przykładowo, F. Todtling, P. Lehner i A. Kaufmann (2009) pokazali, ze dzięki współpracy z uniwersytetami i jednostkami badawczymi, dysponującymi wiedzą bardziej „naukową”, postają innowacje bardziej skokowe („przełomowe”), z kolei innowacje inkrementalne i wdrażanie nowych technologii są częściej efektem interakcji z partnerami biznesowymi. Jeśli więc przedsiębiorstwa z badanej próby wpisują się w obraz przejściowego etapu rozwoju gospodarczego, będą korzystać w większym stopniu z wiedzy po stronie konkurentów i konsumentów, zaś w mniejszym stopniu z wiedzy instytucji badawczo-rozwojowych. Osiągnięcie innowacyjnego etapu rozwoju sugerowałoby szersze korzystanie z wiedzy jednostek badawczych i naukowych (w poszukiwaniu innowacji skokowych) kosztem konkurentów i konsumentów. H1: konkurenci i konsumenci są ważniejszym źródłem pomysłów na innowacje niż instytucje badawczo-rozwojowe. Zgodnie z modelem Portera (1990), przejawem przynależności gospodarki do inwestycyjnego etapu rozwoju jest wykorzystanie w produkcji wzornictwa i technologii z zagranicy, a na etapie innowacyjnym – rozwijanie własnych rozwiązań w obu tych obszarach, czyli korzystanie z wzorców (źródeł wiedzy) krajowych. Tym samym relatywne znaczenie wiedzy pochodzącej ze źródeł krajowych i zagranicznych dla rozwijania innowacji można uznać za jeden ze wskaźników pokazujących stopień zaawansowania fazy przejściowej. Ponieważ ankietowane przedsiębiorstwa powinny stanowić swoistą elitę krajowych przedsiębiorstw (a więc być obecne na bardziej atrakcyjnych rynkach

Badania empiryczne 127

i segmentach), należy oczekiwać, że ważniejsze będą dla nich krajowe niż zagraniczne źródła wiedzy. Gdyby było inaczej, sugerowałoby to, że gospodarka Polski jest co najwyżej na początku fazy przejściowej. Stąd: H2: Dla przedsiębiorstw ważniejsze są krajowe niż zagraniczne źródła wiedzy. Jeśli hipoteza H2 jest prawdziwa, może to sugerować, w odniesieniu do konsumentów, że na danych rynkach lub w danych segmentach tworzą korzystne warunki dla rozwoju innowacyjności. Większe wykorzystanie wiedzy pochodzącej od krajowych konsumentów niż od producentów mogłoby więc sugerować, że czynniki popytowe bardziej sprzyjają międzynarodowej konkurencyjności krajowych przedsiębiorstw (a więc także rozwijaniu przewag konkurencyjnych wyższego rzędu) niż dwa kolejne atrybuty otoczenia krajowego w modelu Portera (1990) – branże pokrewne i strategie, struktury i rywalizacja między przedsiębiorstwami. H3: ważniejszym źródłem pomysłów na innowacje są krajowi konsumenci niż konkurenci. Gdyby hipoteza ta okazała się prawdziwa, w pierwszej kolejności podkreślałoby to zasadność bliskiego przyglądania się zachowaniom i preferencjom konsumentów jako elementom różnicującym zachowania przedsiębiorstw, w tym ich skłonność do podejmowania inicjatyw innowacyjnych i opłacalność takich inicjatyw. Kolejnym krokiem w takiej sytuacji powinno być bliskie przyjrzenie się, jakie cechy popytu skorelowane są z jakimi cechami zachowań przedsiębiorstw, co z kolei pozwoliłoby zidentyfikować kluczowe z punktu widzenia innowacyjności i polityki proinnowacyjnej cechy popytu. W świetle przeprowadzonej analizy teoretycznej zasadnicze znaczenie ma tu – jak się wydaje – rozróżnienie preferencji konsumentów odnośnie do cech użytkowych produktów z jednej strony i cech symbolicznych z drugiej. Występowanie w tym zakresie różnic będzie wpływać na opłacalność podejmowania działań innowacyjnych przez krajowe przedsiębiorstwa, a zakładając ich „racjonalność” – także na podejmowanie takich działań. Rozróżnienie cech użytkowych i symbolicznych wydaje się szczególnie wartościowe ze względu na możliwe zróżnicowanie stosunku konsumentów do produktów wytwórców krajowych i zagranicznych w tych aspektach.

128 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

H4: preferencje konsumentów odnośnie do znaczenia cech użytkowych i symbolicznych wpływają na osiągane przez przedsiębiorstwa typy przewagi konkurencyjnej. H5: preferencje konsumentów odnośnie do znaczenia cech użytkowych i symbolicznych wpływają na strategie rozwojowe podejmowane przez przedsiębiorstwa. W hipotezie H4 sformułowanie „typy przewagi konkurencyjnej” odnosi się do ukierunkowania strategii konkurencyjnej na realizowanie na rynkach produktów przewag związanych albo z obszarem cech użytkowych, albo symbolicznych. Należy tutaj zwrócić uwagę, że jednym z wyznaczników opłacalności inwestowania w innowacje jest skłonność krajowych konsumentów do nabywania rodzimych produktów, określana przez badaczy zachowań konsumenckich mianem etnocentryzmu gospodarczego, a przez popularną prasę często ujmowana jako element tzw. patriotyzmu gospodarczego. Badania prowadzone w różnych krajach dowiodły, że stopień nasilenia preferencji odnośnie do rodzimych produktów jest różny i zależy m.in. od stopnia gospodarczego rozwoju kraju, przy czym jest wyższy w krajach wysoko rozwiniętych (Maison, Baran, 2014). W krajach rozwijających się, gdzie wiele produktów nie jest wytwarzanych lub mają one wyraźnie niższą jakość niż produkty importowane, etnocentryzm konsumencki jest słabszy lub wręcz występuje preferencja produktów obcych (Maison, Baran, 2014). Ponieważ preferencje produktów zarówno rodzimych jak i obcych mogą dotyczyć w różnym stopniu cech użytkowych i symbolicznych, należy tu oczekiwać znaczącego zróżnicowania na poszczególnych rynkach produktów. Ponieważ silniejszego zróżnicowania można oczekiwać w stosunku do wartości symbolicznych (z jednej strony preferencja modnych marek zachodnich przy danym poziomie wartości użytkowych, z drugiej „patriotyzm konsumencki” także powinien dotyczyć zwłaszcza sfery symbolicznej produktów), to właśnie ta cecha powinna silniej różnicować strategie produktowe przedsiębiorstw. H6: preferencje konsumentów w zakresie cech symbolicznych są najważniejszą determinantą strategii produktowych przedsiębiorstw. Przez strategie produktowe rozumiemy tutaj orientację na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w zakresie cech symbolicznych lub użytkowych. Ponieważ ankietowana próba obejmuje przedsiębiorstwa, które

Badania empiryczne 129

uzyskały proinnowacyjną pomoc publiczną, można oczekiwać, że była ona przeznaczona głównie na obszar cech użytkowych produktów – rozwój nowych cech użytkowych lub obniżkę kosztów/poprawę jakości dzięki zakupowi nowych, bardziej nowoczesnych i/lub wydajnych maszyn. Jednocześnie rozwój cech symbolicznych przedsiębiorstwa musiały finansować raczej z innych źródeł (niedarmowych), co, biorąc pod uwagę że zwykle jest to proces czasochłonny i kosztowny, prawdopodobnie było mniej popularną strategią i przyniosło słabsze efekty. Stąd: H7: przedsiębiorstwa uzyskują przewagę konkurencyjną w zakresie cech użytkowych częściej niż cech symbolicznych.

4.2.2. Rezultaty analizy statystycznej Charakterystyka próby – przedsiębiorstw i rynków, na których operują W pierwszej kolejności została określona specyfika próby badawczej. Ankiety skierowano do wyselekcjonowanej grupy przedsiębiorstw spełniających zadane warunki. Próba miała więc charakter celowy, w związku z czym uzyskanych odpowiedzi nie należy interpretować jako reprezentatywnych dla całej społeczności przedsiębiorstw działających w Polsce. Ze względu na dobrze rozpoznane w literaturze zjawisko selection bias, związane m.in. bardzo niską stopą zwrotu i licznymi interakcjami z organizacjami, które wykazały jakąkolwiek gotowość uczestnictwa w projekcie, błędem byłoby także traktowanie wyników jako reprezentatywnych dla wszystkich przedsiębiorstw spełniających zadane warunki. Wobec powyższego dokonanie opisu próby ma duże znaczenie dla interpretacji dalszych wyników przeprowadzonych analiz. Uzyskane wartości (por. tab. 4.1) dla średniorocznych dynamik za ostanie 5 lat i prognoz na kolejne 5 lat wydają się całkowicie niewiarygodne i są najprawdopodobniej wynikiem błędnych interpretacji pytania, na co wskazują uzyskane wartości maksymalne (aż 400% średnioroczny prognozowany wzrost w ciągu najbliższych pięciu lat i 192% średniorocznie za ostatnie 5 lat). Przyjmując jako bardziej wiarygodne dane dotyczące mediany (15% średniorocznie zarówno za ostanie 5 lat, jak i prognoz na kolejne 5 lat) i dominanty (odpowiednio 7% i 15%), można stwierdzić, że ankietowane przedsiębiorstwa działają na bardzo dynamicznych rynkach, a więc w korzystnych w tym aspekcie warunkach otoczenia.

0,35 0,30

0,40

0,42

3,96

Szacunkowa średnioroczna dynamika sprzedaży na rynku za ostatnie 5 lat (w %)

Prognozowana średnioroczna dynamika sprzedaży na rynku na najbliższe 5 lat (w %)

Szacunkowy udział (w %) marek zagranicznych na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktu pod względem ilościowym

Szacunkowy udział (w %) marek zagranicznych na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktu pod względem wartościowym

Czy na rynku najważniejszego produktu Państwa firmy bycie krajowym wytwórcą to w oczach konsumenta zaleta czy wada? (1–duża wada, 5–duża zaleta)

Źródło: obliczenia własne.

Średnia

Wyszczególnienie

5,00

0,70

0,30

0,15

0,07

Dominanta

1,00

0,01

0,00

–0,10

Minimum

4,00

0,40

0,32

0,15

Mediana

Tabela 4.1. Wybrane cechy rynku najważniejszego dla ankietowanych przedsiębiorstw

5,00

0,95

4,00

1,92

Maksimum

1,07

0,30

0,29

0,57

0,47

Odchylenie standardowe

130 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Badania empiryczne 131

Również bardzo korzystne dla ankietowanych przedsiębiorstw jest postrzeganie jako zalety bycia producentem krajowym (średnia 3,96 w pięciostopniowej skali). Tak wysoki poziom wskaźnika świadczy o wysokim tzw. etnocentryzmie konsumenckim, będącym cechą państw wysoko rozwiniętych, czyli w przybliżeniu tych na innowacyjnym poziomie rozwoju. Uzyskany rezultat zdaje się albo potwierdzać rozwijanie przez popytową stronę gospodarki cech właściwych dla innowacyjnego etapu rozwoju, albo sugerować daleko posuniętą specyfikę próby przedsiębiorstw, a dokładniej par przedsiębiorstwo–rynek. Niezależnie od tego, która interpretacja jest właściwa, uzyskany wynik wskazuje na odgrywanie przez popyt ważnej roli w działalności przedsiębiorstw (wynik 3,0 można byłoby uznać za „obojętny”). Interpretacja korzyści wynikających z takiej postawy konsumentów zależy już jednak od przyjętej perspektywy badawczej. Z jednej strony w interpretacji Portera (1990) preferowanie producentów krajowych przez konsumentów zmniejsza presję konkurencyjną na tych ostatnich, ułatwiając im konkurowanie na rynku, a jednocześnie, jeśli nie można zakładać podobnych preferencji ze strony konsumentów zagranicznych, źle służy to budowie międzynarodowej konkurencyjności przez krajowych producentów. Z drugiej strony tzw. patriotyzm konsumencki, przejawiający się właśnie skłonnością do zakupu towarów i usług firm krajowych, jest promowany w znaczącej liczbie krajów i to nie tylko przez organizacje zrzeszające producentów, ale także przez rządowe polityki gospodarcze, co sugeruje zasadność tak postawionego celu z punktu widzenia szeroko pojętych korzyści społeczno-gospodarczych. Do interpretacji wyników dotyczących zachowań przedsiębiorstw potrzebne jest dobre zrozumienie specyfiki rynków, na których badane firmy operują. Jedno z pytań, jakie zadaliśmy w ankietach, dotyczyło penetracji rynku najważniejszego dla każdej firmy produktu przez producentów zagranicznych (produkty marek zagranicznych). Bogata literatura z zakresu zarządzania międzynarodowego wskazuje, że wejście producenta zagranicznego na dany rynek może wywołać dodatnie efekty zewnętrzne dla lokalnych firm za pośrednictwem dyfuzji wiedzy lub negatywne efekty zewnętrzne w postaci efektu wypychania. Efekt wypychania może być szczególnie wyraźny i groźny na rynkach krajów doganiających, gdzie konkurencja ze strony korporacji międzynarodowych na lokalnych rynkach przyjmujących – rynkach produktów, pracy, a także kapitału – może być szczególnie silna. W niniejszym rozdziale obszar zainteresowania

132 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

ograniczony jest do rynków produktów. Dlatego przyjęty problem badawczy dotyczy wyłącznie perspektyw, jakie stwarza wprowadzenie zagranicznego produktu dla innowacyjności przedsiębiorstw kraju przyjmującego, czyli Polski. W jednych z nielicznych badań empirycznych tego typu, przeprowadzonych na rynku hiszpańskim, García, Jin i Salomon (2013) wykazali występowanie negatywnego oddziaływania napływu BIZ na innowacyjność krajowych przedsiębiorstw (mierzoną liczbą wniosków patentowych i innowacji produktowych). Jakkolwiek zmienna niezależna różniła się w tych badaniach od przyjętej powyżej, ze względu na zbieżność występujących mechanizmów pośredniczących w przesyłaniu impulsów należy oczekiwać podobnego rezultatu wpływu wejścia zagranicznych konkurentów na lokalny rynek niezależnie od formy owego wejścia (BIZ lub eksport), zaś różnice powinny ograniczać się do siły wpływu (mniejsza w przypadku działań ograniczonych do ekspansji eksportowej). Zgodnie z uzyskanym przez zespół García, Jin i Salomon (2013) wynikiem, nasilenie konkurencji, jakie wiąże się z wejściem na rynek zagranicznych firm, wypycha krajowych konkurentów do mniej innowacyjnych nisz rynkowych. W konsekwencji, producenci krajowi w branżach zdominowanych przez graczy zagranicznych wprowadzają na rynek ex post mniej innowacji produktowych (García, Jin, Salomon, 2013, s. 232). Wyniki te silnie kontrastują z wynikami większości badań empirycznych dotyczących wpływu BIZ na produktywność lokalnych przedsiębiorstw, które generalnie pokazują korelację dodatnią – napływ BIZ pozytywnie wpływa na produktywność krajowych firm. Stosunkowo niski średni udział marek zagranicznych na głównych rynkach, na których operują ankietowane przedsiębiorstwa (40% ilościowo i 42% wartościowo), zdaje się sugerować albo ich przeszłą i obecną wyraźnie ponadprzeciętną w skali kraju konkurencyjność (to, że nie dały się wypchnąć z rynku), albo istnienie znaczącego obszaru rynkowego mało atrakcyjnego dla producentów zagranicznych. Porównanie median i średnich w ujęciu wartościowym i ilościowym sugeruje tę pierwszą opcję, czyli badane przedsiębiorstwa można uznać za ponadprzeciętnie konkurencyjne i działające we względnie atrakcyjnych sektorach rynku. Zgodnie z przytoczonymi powyżej wynikami badań, rynki o ograniczonym udziale marek zagranicznych nie ograniczają znacząco aktywności innowacyjnej krajowych przedsiębiorstw. Po takim wyniku należy oczekiwać ponadprzeciętnej w skali kraju innowacyjności ankietowanych przed-

3,45 2,14 2,82 2,86 3,07 4,23 3,58 3,29 2,91

3,76

Marka

Moda

Przyjazność dla środowiska

Społeczna odpowiedzialność producenta

Estetyka/ wzornictwo

Bezawaryjność

Długowieczność

Dodatkowe cechy użytkowe (dodatkowe funkcje)

Rozkład średnich: marka, moda, przyjazność dla środowiska, społeczna odpowiedzialność producenta, estetyka/wzornictwo

Rozkład średnich: bezawaryjność, długowieczność, dodatkowe cechy użytkowe (dodatkowe funkcje)

Źródło: obliczenia własne.

Uwaga: skala od 1 do 5, gdzie: 1–brak znaczenia, 5–bardzo duże znaczenie.

4,71

Średnia

Cena

Czynniki

3,67

4,00

5,00

4,00

5,00

4,00

1,00

3,00

1,00

4,00

5,00

Dominanta

1,00

Minimum

4,00

3,00

4,00

5,00

3,00

2,00

4,00

5,00

Mediana

5,00

Maksimum

0,93

1,41

1,28

1,02

1,30

1,48

1,35

1,31

1,32

0,67

Odchylenie standardowe

Tabela 4.2. Znaczenie dla konsumentów poniższych czynników na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktów

Badania empiryczne 133

3,10

Wizerunkowe LP

4,00

5,00

Dominanta

1,00

Minimum

3,00

5,00

Mediana

5,00

Maksimum

1,38

0,84

Odchylenie standardowe

3,20

Skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktu

Źródło: obliczenia własne.

4,00

Dominanta

Uwaga: skala od 1 do 5, gdzie 1 – bardzo niska skłonność, 5 – bardzo wysoka skłonność.

Średnia

Wyszczególnienie

1,00

Minimum

3,00

Mediana

5,00

Maksimum

1,21

Odchylenie standardowe

Tabela 4.4. Skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktu

Źródło: obliczenia własne.

Uwaga: skala od 1 do 5, gdzie 1 – brak znaczenia, 5 – bardzo duże znaczenie.

4,58

Średnia

Funkcjonalne (użytkowe) LO

Cechy

Tabela 4.3. Znaczenie dla konsumentów na danym rynku cech użytkowych i wizerunkowych (symbolicznych)

134 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Badania empiryczne 135

siębiorstw, co potwierdzają kryteria przyjęte przy doborze próby badawczej. Wśród badanych cech produktów, obejmujących cenę i różne aspekty wartości użytkowych, symbolicznych, dla konsumentów największe znaczenie ma cena (4,71), a następnie bezawaryjność (4,23). Znaczenie pozostałych cech można ocenić jako umiarkowane (2,14–3,58), przy czym agregując aspekty wartości użytkowych i symbolicznych, widać, że te pierwsze są na danych rynkach wyraźnie ważniejsze (odpowiednio 3,76 i 2,91). Pytanie bezpośrednio o znaczenie cech użytkowych i symbolicznych (tabela 4.3) dało kierunkowo zbliżone rezultaty, przy czym różnica między nimi była bardziej wyraźna (4,58 do 3,10). Dodatkowo zwraca tu uwagę uzyskany bardzo wysoki poziom znaczenia cech użytkowych (4,58), bliski wskazanemu wcześniej znaczeniu czynnika ceny (4,71). Warto odnotować zdecydowanie wyższe odchylenie standardowe w przypadku znaczenia cech symbolicznych (1,38) niż użytkowych (0,84), co wskazuje na większe zróżnicowanie rynków pod względem pierwszej z wymienionych cech. Skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych na najważniejszym dla przedsiębiorstwa rynku produktu została oceniona jako średnia (3,2), przy czym występowało w tym zakresie wyraźne zróżnicowanie (odchylenie standardowe 1,21). Przechodząc od postrzeganych cech głównego rynku, na którym operują ankietowane przedsiębiorstwa, do cech samych przedsiębiorstw, w pierwszej kolejności skupiliśmy się na źródłach wiedzy, która jest podstawą dokonywanych innowacji rynkowych (produktowych i marketingowych). W ujęciu zagregowanym (źródła wewnątrz przedsiębiorstwa, źródła zewnętrzne krajowe i zewnętrzne zagraniczne) uzyskaliśmy niemal identyczne rezultaty, co wskazuje, że wszystkie te źródła mają dla przedsiębiorstw zbliżone znaczenie (na poziomie średnim). Wchodząc bardziej w szczegóły, warto odnotować, że najważniejszym pojedynczym źródłem wiedzy są dla badanych zagraniczni konkurenci, których produkty (i marketing) przedsiębiorstwa prawdopodobnie imitują. Wśród krajowych źródeł zewnętrznych największe znaczenie mają natomiast konsumenci, a wśród źródeł wewnętrznych – pracownicy własnego działu B+R. Można więc przypuszczać, że zagraniczni konkurenci są postrzegani jako bardziej zaawansowani, przy czym ich rozwiązania nadają się do adaptowania w warunkach polskich, lub przynajmniej stanowią cenne źródło inspiracji, natomiast krajowi

Pozostali pracownicy przedsiębiorstwa

Źródło: obliczenia własne.

Uwaga: skala od 1 do 5, gdzie 1 – brak znaczenia, 5 – bardzo duże znaczenie.

Rozkład średnich 7, 8, 9

Pracownicy działu marketingu przedsiębiorstwa

3,23

2,49

3,20

3,64

Pracownicy działu B+R przedsiębiorstwa

2,22

Ośrodki naukowe i badawczo-rozwojowe zagraniczne

6 3,27

3,62

Konsumenci zagraniczni

Rozkład średnich 4, 5, 6

3,84

Producenci na rynkach zagranicznych

2,60

Ośrodki naukowe i badawczo-rozwojowe krajowe

3,76

3,20

Konsumenci krajowi

3,15

Średnia

Rozkład średnich 1, 2 ,3

Konkurenci na rynku krajowym

Wyszczególnienie

Lp.

3,67

2,00

4,00

5,00

3,33

1,00

5,00

3,00

1,00

4,00

Dominanta

1,00

0,00

1,00

Minimum

Tabela 4.5. Źródło pomysłów/inspiracji na innowacje produktowe i marketingowe

3,33

2,00

4,00

3,33

2,00

4,00

3,17

3,00

4,00

3,00

Mediana

5,00

Maksimum

1,18

1,26

1,48

1,44

0,91

1,27

1,30

1,26

0,93

1,26

1,27

1,38

Odchylenie standardowe

136 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Badania empiryczne 137

konkurenci są tutaj mniej wartościowi, co może wynikać z przewagi badanych przedsiębiorstw nad krajowymi konkurentami (realizowanie odmiennych strategii adresowanych do innych segmentów oznaczałoby, że nie są faktycznie konkurentami). Najmniejsze znaczenie dla badanych firm miały krajowe i zagraniczne jednostki badawczo-rozwojowe. Wynik ten zdaje się potwierdzać hipotezę H1 przewidującą najmniejsze znaczenie dla badanych przedsiębiorstw wiedzy pochodzącej z instytucji badawczo-rozwojowych. Wynik ten sugeruje koncentrację badanych przedsiębiorstw na innowacjach inkrementalnych. Nieznacznie niższe znaczenie źródeł krajowych niż zagranicznych nie pozwala na pozytywną weryfikację hipotezy H2, zaś wyraźnie wyższe znaczenie krajowych konsumentów niż konkurentów zdaje się potwierdzać hipotezę H3. Uzupełniając charakterystykę badanych przedsiębiorstw o dodatkowe aspekty, opisaliśmy próbę odnośnie do segmentu cenowego, do którego kierują one swoją ofertę (tab. 4.6). W tabeli 4.7 podano ocenę posiadanej pozycji (przewagi) konkurencyjnej pod względem wielu atrybutów produktu, składających się na cechy użytkowe i symboliczne. Tabela 4.6. Segment cenowy, do jakiego skierowana jest ofer ta przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Do jakiego segmentu cenowego skierowana jest oferta przedsiębiorstwa

Średnia

Dominanta

Minimum

Mediana

Maksimum

Odchylenie standardowe

3,56

3,00

1,00

3,00

5,00

1,19

Uwaga: skala od 1 do 5, gdzie 1–niski, 5–wysoki segment cenowy.

Źródło: obliczenia własne.

Oferta badanych przedsiębiorstw skierowana jest najczęściej do średniego segmentu cenowego, przy czym należy odnotować tutaj znaczące zróżnicowanie między przedsiębiorstwami (odchylenie standardowe 1,19), oznaczające, że w próbie są także przedsiębiorstwa operujące i w niskim, i w wysokim segmencie cenowym. Przechodząc do oceny oferty produktowej przedsiębiorstwa, zapytaliśmy ankietowanych o postrzeganie ich oferty pod względem po-

3,47 3,31

Przyjazność dla środowiska

Społeczna odpowiedzialność producenta

Estetyka/wzornictwo

3,97 3,59

Długowieczność

Dodatkowe cechy użytkowe (dodatkowe funkcje)

Źródło: obliczenia własne.

3,98

4,23

Bezawaryjność

Rozkład średnich 6, 7, 8

3,51

Rozkład średnich 1, 2, 3, 4, 5

3,55

2,84

Moda

3,94

Średnia

Marka

Wyszczególnienie

Lp.

3,67

4,00

5,00

4,00

3,00

4,00

3,00

4,00

Dominanta

2,00

1,00

Minimum

Tabela 4.7. Ocena ofer ty produktowej przedsiębiorstwa przez konsumentów

4,00

3,60

4,00

3,00

4,00

3,00

4,00

Mediana

5,00

Maksimum

0,77

1,23

1,06

0,78

0,98

1,14

1,27

1,23

1,35

1,03

Odchylenie standardowe

138 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

Badania empiryczne 139

szczególnych aspektów użytkowych i symbolicznych (por. tab. 4.7). Z analizy wyłączyliśmy ocenę ceny produktu, gdyż uzyskany wynik byłby wręcz niemożliwy do interpretacji, jako że wyższa cena może być postrzegana zarówno jako wada, jak i jako zaleta; wyniki takie wzajemnie by się znosiły w stopniu niemożliwym do oszacowania. Zadowoliliśmy się tutaj przytoczoną wcześniej informacją, że producenci kierują ofertę przede wszystkim do średniego segmentu cenowego. Z danych przedstawionych w tabeli 4.7 jasno wynika, że przewagi konkurencyjnej badane przedsiębiorstwa upatrują przede wszystkim w sferze użytkowej produktów (średnia 3,98), a zwłaszcza w bezawaryjności (średnia 4,23). Z kolei aspekty symboliczne zostały ocenione średnio na 3,51, a szczególnie słabo wypadła ocena ich zdolności konkurowania na gruncie mody. Wynik ten jest zbieżny z oceną (najniższą ze wszystkich – 2,14, choć maksymalna wskazana tu wartość wynosiła 5 – por. tab. 4.2) znaczenia tej cechy dla konsumentów, co sugeruje, że badane przedsiębiorstwa w większości operują w branżach „niemodowych” i to (ograniczone znaczenie) może być główną przyczyną niskiej pozycji w tym zakresie, nie zaś niska skuteczność. Podsumowując charakterystykę najważniejszych dla badanych firm rynków można stwierdzić, że ankietowane przedsiębiorstwa działają na dynamicznych rynkach, gdzie bycie krajowym producentem jest zaletą, dla konsumentów najważniejsza jest cena i cechy użytkowe, zwłaszcza bezawaryjność, producenci zagraniczni opanowali przeciętnie około 40% rynku, przy czym w tym ostatnim aspekcie występuje bardzo wysokie zróżnicowanie, zaś konsumentów cechuje przeciętna skłonność do nabywania nowości rynkowych (również przy wysokim zróżnicowaniu tej cechy). Na takich rynkach badane przedsiębiorstwa adresują swoją ofertę do średniego segmentu cenowego, zaś swoich przewag upatrują głównie w aspektach użytkowych produktów (ponownie najważniejsza bezawaryjność), wśród cech symbolicznych, najlepiej oceniając własne marki. Przedsiębiorstwa te rozwijają innowacje inkrementalne korzystając w równym stopniu z wiedzy krajowej i zagranicznej, zaś wśród źródeł krajowych dominują konsumenci.

4.2.3. Modele regresji W kolejnym kroku opracowano modele regresji odnoszące potencjalne przewagi rynkowe głównego produktu do cech rynku krajowego, w tym postrzeganych preferencji konsumentów względem wielu aspektów produktów na danym rynku. Modele te miały za zadanie

140 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

pokazanie, na ile dla zdolności uzyskania pewnego typu przewagi (w kategoriach cech produktu) badanych wytwórców mają znaczenie wybrane cechy rynków, w tym dominujące na danym rynku preferencje konsumentów odnośnie do ocenianych cech produktu. Procedura budowy modeli regresji wyglądała następująco. Przyjęto szereg zmiennych zależnych odpowiadających postrzeganym przez przedsiębiorstwa przewagom ich oferty w zakresie poszczególnych cech produktów. Dla każdej takiej zmiennej przedstawiono modele regresji dla pełnego zakresu zmiennych (cena, skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych, bycie krajowym wytwórcą jako zaleta lub wada, średnioroczna dynamika sprzedaży za ostatnie 5 lat, prognoza na kolejne 5 lat, szacunkowy udział marek zagranicznych pod względem ilościowym, segment cenowy, do którego skierowana jest oferta, znaczenie aspektów użytkowych dla konsumentów i znaczenie aspektów symbolicznych dla konsumentów) oraz okrojone do współczynników modelu istotnych statystycznie (maksymalny dopuszczony w modelach poziom istotności 0,1, zgodnie z metodyką iteracyjnej eliminacji nieistotnych zmiennych). Następnie tę samą procedurę powtórzono w odniesieniu do zestawu zmiennych zależnych obejmujących cele rozwojowe. W przypadku zmiennej zależnej „cena” w modelu finalnym pozostały, obok stałej, szacunkowa średnioroczna dynamika sprzedaży na rynku za ostatnie 5 lat (w %) i aspekty symboliczne/wizerunkowe produktów ze współczynnikami Beta odpowiednio 0,323 i 0,421 i z istotnością 0,07 i 0,021. Wyniki te zinterpretować można w następujący sposób: na zdolność do konkurowania ceną produktu istotny i pozytywny wpływ ma znaczenie, jakie konsumenci przywiązują na nim cechom symbolicznym oferowanych produktów, zaś dodatni wpływ, jednak przy istotności nie mieszczącej się w typowym przedziale 0,05, także dynamika rynku. Innymi słowy, im większe znaczenie mają dla konsumentów cechy symboliczne/wizerunkowe produktu, tym większe jest prawdopodobieństwo, że badani producenci będą w stanie skutecznie konkurować ceną. Konkurowanie (skuteczne) ceną na dynamicznych dotąd rynkach, na których konsumenci cenią sobie cechy wizerunkowe produktu (aspekt zróżnicowania) przy jednoczesnym braku istotności zmiennej adresowania oferty do określonego segmentu rynkowego sugeruje, że producenci ci mają niższe koszty lub akceptują niższą marżę, zaś operowanie w takim lub innym segmencie cenowym nie wpływa istotnie na zachowanie przedsiębiorstw w omawianym zakresie. To zaś sugeruje konkurowanie na 1. etapie

Badania empiryczne 141

modelu Portera (czynnikami produkcji) i może znacząco utrudniać ekspansję finansowaną kapitałem obcym, lub też oznacza lepsze (tańsze) technologie produkcji. W przypadku skutecznego konkurowania (wyróżniania się) marką istotne okazały się następujące predykatory: szacunkowy udział marek zagranicznych na rynku i aspekty symboliczne/wizerunkowe produktów (współczynniki Beta odpowiednio – 0,384 i 0,551, istotność odpowiednio p = 0,007 i p = 0,0004), zaś blisko istotności był segment rynkowy (Beta = 0,268, istotność p = 0,058, czyli nieznacznie ponad 0,05). Skutecznemu konkurowaniu marką sprzyja wyższe znaczenie przypisywane przez konsumentów wartościom symbolicznym produktów, niższy udział marek zagranicznych w rynku i obecność firmy w wyższym segmencie cenowym (w ostatnim przypadku nie jest zachowany standardowy próg istotności 0,05). Skutecznemu wyróżnianiu się modą sprzyja znaczenie przywiązywane do aspektów symbolicznych (w tym modzie) przez konsumentów, zaś negatywny wpływ ma znaczenie przywiązywane do aspektów użytkowych (Beta odpowiednio: 0,895 i –0,698, p = 0,0002 i p = 0,002). W przypadku skutecznego konkurowania bezawaryjnością istotne statystycznie znaczenie mają ponownie aspekty symboliczne/wizerunkowe produktów (Beta = 0,601, p = 0,0009): im większe znaczenie mają dla nich wartości symboliczne, tym łatwiej badanym firmom skutecznie konkurować bezawaryjnością produktów, czyli aspektem funkcjonalności. W przypadku skutecznego konkurowania długowiecznością istotne statystycznie znaczenie mają ponownie aspekty symboliczne/wizerunkowe produktów (Beta = 0,481; p = 0,0009), zaś poziom istotności 0,05 nieznacznie przekracza prognozowana średnioroczna dynamika sprzedaży na rynku na najbliższe 5 lat (Beta = –0,334, p = 0,059). Niższa spodziewana dynamika rynku sprzyja skutecznemu konkurowaniu długowiecznością produktów. W przypadku dodatkowych cech użytkowych jedynym wartym odnotowania predykatorem (Beta = 0,366) jest znaczenie wartości użytkowych na rynku, jednak istotność tego czynnika p = 0.072 nie mieści się w progu 0,05. Na zdolność do skutecznego konkurowaniu przyjaznością dla środowiska wpływa funkcjonowanie na rynku, gdzie bycie krajowym wytwórcą to w oczach konsumenta wada (Beta = –0,404, p = 0,021), konsumenci kierują się aspektami symbolicznymi (Beta = 0,707,

142 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

p = 0,0001), niski udział mają marki zagraniczne (Beta = –0,321, p = 0,056, czyli powyżej granicznego) i prognozowana dynamika sprzedaży na rynku na najbliższe 5 lat jest wysoka (Beta = 0,299, p = 0,064, powyżej progu 0,05). Dla porządku należy odnotować pewną niespójność postrzegania bycia producentem krajowym i udziału marek zagranicznych w rynku). W przypadku skutecznego konkurowania społeczną odpowiedzialnością producenta jedynym istotnym predykatorem (Beta = 0,533, p = 0,003) jest ponownie znaczenie aspektów symbolicznych/wizerunkowych produktów. W końcu w przypadku skutecznego konkurowania estetyką/wzornictwem, istotnymi predykatorami są: znaczenie aspektów symbolicznych/wizerunkowych produktów (Beta = 0,798, p = 0,002) i skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych (zależność ujemna, Beta = –0,539, p = 0,028). Wynik ten należy uznać za niepokojący, gdyż sugeruje, że badanym przedsiębiorstwom trudno jest skutecznie konkurować designem na dynamicznych rynkach, gdzie szybkiemu postępowi technologicznemu towarzyszy zaawansowane wzornictwo. To właśnie te rynki można określić rynkami przyszłości, oferującymi skutecznym graczom wysokie marże i kontrolę nad umysłami konsumentów. Na „usprawiedliwienie” ankietowanych firm należy dodać, że skuteczne konkurowanie na takich rynkach wymaga bardzo wysokich kompetencji umożliwiających skuteczny udział w wyścigu technologicznym, a także ogromnej skali funkcjonowania, która umożliwiałaby i uzasadniała ponoszenie bardzo wysokich nakładów na B+R, włączając wzornictwo. Za bardzo interesujący wniosek wypływający z omówionych powyżej modeli regresji należy uznać to, że najbardziej istotnym, najczęściej występującym jako istotny, predykatorem skuteczności realizacji poszczególnych analizowanych przewag na rynkach produktów jest znaczenie przypisywane przez konsumentów aspektom symbolicznym/wizerunkowym (jako predykator istotny statystycznie występuje aż ośmiokrotnie, zaś pozostałe predykatory co najwyżej jednokrotnie, przy zachowaniu progu istotności 0,05), co pozwala pozytywnie zweryfikować hipotezę H6. Jednocześnie hipoteza H4 (preferencje konsumentów odnośnie do znaczenia cech użytkowych i symbolicznych wpływają na osiągane przez przedsiębiorstwa typy przewagi konkurencyjnej) została zweryfikowana pozytywnie tylko częściowo, gdyż okazało się, że podczas gdy cechy symboliczne okazały się istotnym predykatorem uzyski-

Badania empiryczne 143

wania przewag konkurencyjnych w przypadku ośmiu wymienionych aspektów produktów, to cechy użytkowe okazały się istotne tylko raz (ujemna zależność w odniesieniu do zdolności do wyróżniania się aspektem mody). Druga grupa modeli dotyczyła istotności wpływu tych samych zmiennych niezależnych na przyjęte przez przedsiębiorstwa strategie (cele rozwojowe). Cele rozwojowe, których ważność poddana została ocenie, to: wzrost udziału w rynku, wzrost rentowności, przejście do wyższego segmentu cenowego, poprawa postrzegania marki i ekspansja zagraniczna. Przyjęciu celu rynkowego w postaci wzrostu udziału w rynku sprzyjało niskie znaczenie przypisywane przez konsumentów cenie produktów (Beta = –0,362), jednak istotność tej zależności p = 0,054 nieznacznie przekraczała standardowy próg 0,05. Ujemny znak zależności na pierwszy rzut oka wydawać się może zaskakujący, gdyż wzrost udziału rynkowego jest typowym celem strategii przywództwa kosztowego, które wydaje się bardziej właściwe w sytuacji, gdy konsumenci przywiązują dużą wagę do ceny produktów. Można jednak zauważyć, że powyższa zależność oznacza także, że im wyższa wrażliwość konsumentów na cenę, tym mniejsza skłonność do „rozpychania się” na takim rynku (akceptacji istniejących warunków cenowych), a tym samym możliwa większa skłonność do realizacji alternatywnych celów. W przypadku zmiennej zależnej „wzrost rentowności” do modelu finalnego weszła jedynie stała. Jeśli chodzi o kolejny cel w postaci przejścia do wyższego segmentu cenowego, sprzyjały mu: znaczenie przypisywane przez konsumentów cechom symbolicznym (Beta = 0,582, p = 0,008), cenie (Beta = 0,539, p = 0,015), ocena bycia producentem krajowym (Beta = –0,528, p = 0,018), kierowanie oferty do wyższego segmentu cenowego (Beta = 0,489, p = 0,022), wyższa dynamika sprzedaży za ostatnie 5 lat (Beta=0,446, p = 0,039) i niższa prognozowana dynamika na kolejne pięć lat (Beta = –0,386, zależność nieistotna statystycznie, p = 0,073). Warto odnotować, że wysoka wrażliwość konsumentów na cenę produktu skłania producentów do przejścia do wyższego segmentu (co wyjaśnia odnotowaną powyżej ujemną korelację znaczenia ceny dla konsumentów i celu przedsiębiorstwa w postaci wzrostu udziału w rynku) i to tym bardziej, im gorzej jest postrzegane bycie producentem krajowym, im niższa prognozowana dynamika rynku i im w punkcie wyjścia przedsiębiorstwo adresowało ofertę do wyższego segmentu, czyli konkurowało nie tylko ceną.

144 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

W przypadku celu poprawy postrzegania marki żaden z predykatorów nie okazał się istotny, najbliższa tego była skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych (korelacja dodatnia) i udział w rynku marek zagranicznych (korelacja ujemna). W końcu w odniesieniu do celu ekspansji zagranicznej w modelu finalnym także żaden predykat nie okazał się istotny, a najbliżej tego było postrzeganie na rynku jako zaleta bycia producentem krajowym (Beta = 0,354, p = 0,60). Podsumowując, hipotezy H5 (preferencje konsumentów odnośnie znaczenia cech użytkowych i symbolicznych wpływają na strategie rozwojowe podejmowane przez przedsiębiorstwa) nie udało się zweryfikować pozytywnie, ze względu na słabość modelu regresji.

4.2.4. Wnioski i rekomendacje Powiązanie występowania zróżnicowania wybranych cech popytu, w tym preferencji odnośnie do cech produktów z zachowaniami przedsiębiorstw pomogło określić, jakie cechy popytu sprzyjają rozwojowi jakiego rodzaju strategii konkurencyjnych i powiązanych strategii innowacyjnych krajowych przedsiębiorstw. Najważniejsze wnioski obejmują: 1. Dość wysoki poziom etnocentryzmu konsumenckiego sprzyja rozwijaniu innowacji przez krajowe przedsiębiorstwa. 2. Ograniczony poziom opanowania rynków przez marki zagraniczne sugeruje słaby efekt wypychania, a tym samym znaczącą swobodę rozwijania aktywności innowacyjnej krajowych przedsiębiorstw. 3. Jednocześnie, mimo wysokiej dynamiki rynków, konsumentów cechuje ograniczona skłonność do zakupu nowości rynkowych. Znacząco ogranicza to zasadność podejmowania takich działań. 4. Konsumenci na rynkach, na których operują badane przedsiębiorstwa, dokonując decyzji konsumpcyjnych, kierują się w pierwszej kolejności ceną, następnie cechami użytkowymi i w ostatniej kolejności cechami symbolicznymi. Taka jest więc także kolejność cech decydujących o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstw. 5. Wykorzystywane jako inspiracje dla innowacji produktowych i marketingowych źródła wiedzy sugerują zainteresowanie producentów innowacjami inkrementalnymi (w odróżnieniu od skokowych), wysoką wagę preferencji konsumentów krajowych i kompetencji producentów na rynkach zagranicznych.

Badania empiryczne 145

6. Badane przedsiębiorstwa kierują ofertę najczęściej do średniego segmentu cenowego. 7. Badane przedsiębiorstwa upatrują przewagi konkurencyjnej bardziej w sferze użytkowej produktów niż w sferze symbolicznej. Szczególnie mocno postrzegają swoją ofertę w zakresie bezawaryjności, a szczególnie słabo w zakresie aspektu mody. 8. Przewagę cenową łatwiej jest rozwijać przedsiębiorstwom na rynkach o wysokim znaczeniu aspektów symbolicznych i wysokiej historycznej dynamice sprzedaży. Skuteczne konkurowanie ceną przy jednoczesnym braku znaczenia segmentu rynkowego sugeruje, że producenci ci mają niższe koszty lub akceptują niższą marżę i są skłonni „podcinać” ceny w każdym segmencie cenowym, co sugeruje niską skłonność do ponoszenia wydatków „dyskrecjonalnych”, w szczególności budowy marki. 9. Kiedy już przedsiębiorstwa skutecznie wyróżniają się marką, sprzyja temu znaczenie dla konsumentów cech symbolicznych, a także niski udział marek zagranicznych w rynku. 10. Skutecznemu wyróżnianiu się modą sprzyja znaczenie przywiązywane do aspektów symbolicznych przez konsumentów, zaś negatywny wpływ ma znaczenie przywiązywane do aspektów użytkowych. 11. Im większe znaczenie mają dla konsumentów wartości symboliczne, tym łatwiej badanym firmom skutecznie konkurować bezawaryjnością produktów, czyli aspektem funkcjonalności. 12. Skutecznemu konkurowaniu długowiecznością sprzyja wysokie znaczenie przypisywane przez konsumentów aspektom symbolicznym produktów. 13. Na zdolność do skutecznego konkurowania przyjaznością dla środowiska wpływa funkcjonowanie na rynku, gdzie bycie krajowym wytwórcą to w oczach konsumenta wada, a konsumenci kierują się aspektami symbolicznymi. 14. Skutecznemu konkurowaniu społeczną odpowiedzialnością sprzyja ponownie wysokie znaczenie przypisywane przez konsumentów aspektom symbolicznym produktów. 15. Skutecznemu konkurowaniu wzornictwem sprzyja znowu wysokie znaczenie aspektów symbolicznych, a także niska skłonność konsumentów krajowych do zakupu nowości rynkowych. Zestawienie wybranych cech popytu, w tym preferencji konsumentów z uzyskiwanymi przez krajowych producentów przewagami

146 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

konkurencyjnymi prowadzi do interesujących wniosków: przedsiębiorstwom tym najłatwiej jest konkurować na rynkach, gdzie wyższe znaczenie mają dla konsumentów cechy symboliczne produktów, przy czym konkurują tu one wieloma cechami produktów. Co ważne, wysokie znaczenie przypisywane przez konsumentów cechom symbolicznym sprzyja osiąganiu przez krajowe przedsiębiorstwa przewagi konkurencyjnej zarówno w zakresie różnych składowych cech symbolicznych, jak i użytkowych. Dotyczy to także konkurowania ceną. Pozostałe cechy rynków okazały się w naszych badaniach mało istotne, słabo różnicując zdolność krajowych przedsiębiorstw do uzyskiwania przewag konkurencyjnych. Warto też odnotować, że w żadnym przypadku zależność w stosunku do wartości symbolicznych nie okazała się ujemna, a więc można podsumować te wyniki, wskazując, że przedsiębiorstwom łatwiej jest osiągać przewagę na rynkach, na których konsumenci wysoko sobie cenią cechy symboliczne produktów. Wysoka skłonność konsumentów do płacenia za cechy symboliczne sugeruje możliwość uzyskiwania względnie wysokich marż zysków, jednak szereg niepokojących sygnałów, wskazujących na wiele ograniczeń, powoduje, że – jak zaznaczono wyżej – przedsiębiorstwa konkurują w pierwszej kolejności ceną, następnie wartościami użytkowymi i dopiero na końcu symbolicznymi. Innymi słowy, przedsiębiorstwom najłatwiej jest uzyskać przewagę konkurencyjną na rynkach, na których konsumenci szczególną wagę przywiązują do wartości symbolicznych, jednak krajowe przedsiębiorstwa konkurują tam w pierwszej kolejności ceną, a następnie wartościami użytkowymi, a dopiero na końcu wartościami symbolicznymi. Takie podejście oznacza, że przedsiębiorstwa nie podejmują bezpośredniej konkurencji z zagranicznymi konkurentami („na otwartym polu”), lecz uciekają się do walki o mniejszą stawkę. Ograniczona zdolność do podjęcia otwartej walki konkurencyjnej, jeśli wziąć pod uwagę, że badane przedsiębiorstwa miały stanowić elitę krajowych firm, nie nastraja optymistycznie i sugeruje, że w swojej masie, potrzebują czasu i wysiłku, by zmienić postawy. Należy w tym miejscu postawić pytanie o właściwą rolę polityki państwa – czy powinna ona sprzyjać poprawie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw przy zachowaniu obecnych postaw, czy też raczej próbować wpływać na istniejące postawy firm i próbować modyfikować je w kierunku bardziej sprzyjających budowie gospodarki opartej na innowacjach, jakkolwiek tak postawiony cel byłby niewątpliwie trudniejszy do osiągnięcia.

Badania empiryczne 147

Z zaprezentowanych w niniejszym rozdziale wyników badań wynika, że wspieranie aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw operujących na rynkach, na których konsumenci przywiązują szczególną wagę do symbolicznych cech produktów, znacząco zwiększa prawdopodobieństwo ich sukcesu. Tym samym uwzględnianie tego czynnika w decyzjach alokacyjnych publicznych środków przeznaczonych na wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw można by uznać za racjonalne. Biorąc pod uwagę zaobserwowane dotychczasowe zachowania i przewagi krajowych przedsiębiorstw, logiczne byłoby także wspieranie wysiłków zorientowanych na rozwijanie przewag w zakresie wartości użytkowych produktów. Polityka gospodarcza ma, a w każdym razie powinna mieć, za zadanie wspieranie korzystnych z punktu widzenia interesu ogólnogospodarczego i ogólnospołecznego zmian strukturalnych w gospodarce. Jedną z dróg przeprowadzenia takich przekształceń może być popytowa polityka innowacyjna. Polityka taka może być realizowana wielokanałowo i obejmować sferę twardych regulacji, instrumentów finansowych (subsydia, podatki, ceny urzędowe), a także bezpośrednie zakupy rządowe. Działania takie mogą jednak okazać się niewystarczające ze względu na zakorzenione w konsumentach preferencje, które jednak też (jak była mowa w części teoretycznej), nie są dane raz na zawsze, ale mogą ulegać i ulegają stopniowym zmianom. Szczególne znaczenie mają tu, jak się wydaje, polityka informacyjna i edukacyjna, bezpośrednio adresujące kwestie preferencji. Punktem wyjścia tego typu działań powinno być określenie kierunku, w którym chcemy skierować rynki, po czym powinien nastąpić dobór i wdrożenie narzędzi służących realizacji przyjętych celów. Ograniczony zakres przeprowadzonych badań empirycznych, w szczególności brak badań konsumenckich, nie pozwala tutaj na formułowanie definitywnych postulatów. Warto jednak odnotować kilka rekomendacji, które mogą pomóc w szerszym zrozumieniu istoty popytowej polityki innowacyjnej. Najbardziej oczywistym postulatem jest wspieranie skłonności konsumentów do nabywania innowacji, czemu służyć mogłyby np. subsydia zakupowe, ustalanie wysokich standardów dopuszczenia produktów na rynek, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa użytkowników, ale przede wszystkim informacja i edukacja, nakierowane na zmianę postaw. Innym działaniem mogłoby być wspieranie pozytywnego postrzegania marek innowacyjnych producentów krajowych,

148 Popytowe determinanty procesów innowacyjnych na przejściowym etapie rozwoju

czemu mogłyby służyć np. konkursy. Zachowania najważniejszych osób w państwie, a także celebrytów mogą stanowić dla wielu osób punkt odniesienia i swoisty wzorzec, warto więc, by promowali postawy sprzyjające rozwojowi rynków. W końcu świadomość preferencji konsumentów i możliwego wpływu na nie pozwala bardziej precyzyjnie zaadresować podażową politykę innowacyjną, zwiększając efektywność wydatkowania publicznych środków dzięki skierowaniu ich na przedsięwzięcia dopasowane do aktualnego kształtu popytu lub lepiej wspierające pożądane przekształcenia w tym zakresie.

Tadeusz Baczko, Ewa Puchała-Krzywina, Elżbieta Mączyńska

Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Wprowadzenie Badania krajowe i międzynarodowe wskazują na niski poziom innowacyjności gospodarki Polski w świetle ocen porównawczych. Dzieje się tak mimo znacznego wysiłku przedsiębiorstw oraz bezprecedensowego napływu funduszy europejskich. Istniejący dorobek teoretyczny oraz raporty porównawcze, oparte na danych z badań i statystyk uwzględniających standardy międzynarodowe, nie dają podstawy do wyjaśnienia tego paradoksu. Celem podjętej analizy jest identyfikacja podażowych uwarunkowań procesów innowacyjnych w przejściowej fazie rozwoju polskiej gospodarki. Analiza dotyczy adaptacji różnych typów przedsiębiorstw do ograniczonego popytu i szerokiej listy barier ich aktywności innowacyjnej w warunkach absorpcji pomocy publicznej z UE. Polityka innowacyjna odgrywa coraz większą rolę w funkcjonowaniu współczesnych gospodarek. Osiągnięcie sukcesu w tym obszarze nie jest łatwe. Okazuje się, że nie wystarczy lokować znacznych funduszy publicznych, przyciągać koncernów międzynarodowych wydających ogromne sumy na badania i rozwój, tworzyć specjalnych stref, inwestować w infrastrukturę naukowo-badawczą i posiadać nowoczesnej infrastruktury transportowej czy informatycznej. W rozwiązaniu tej zagadki pomaga spojrzenie historyczne, uwzględnienie ewolucji systemu społeczno-gospodarczego oraz zrozumienie przesłanek społecznych i kulturowych. Odpowiedzieć na to wyzwanie pomaga dorobek ekonomii innowacji. Ekonomia innowacji jest dziedziną, która bardzo szybko się rozwija w wyniku połączenia różnych kierunków badań. Były one zorientowane na potrzeby teorii i polityki gospodarczej (zob. Podręcznik Oslo..., 2008, s. 31).

150 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Jest to z jednej strony siła tego podejścia a zarazem słabość, która wynika z niedostosowania do szybko zmieniających się warunków gospodarowania i rosnących potrzeb różnych grup podmiotów gospodarczych włączonych w procesy innowacyjne. Pojawiają się nowe typy innowacji, rośnie ilość wyspecjalizowanych instrumentów polityki gospodarczej do oddziaływania na nie. Zmieniają się warunki gospodarowania. Procesy upowszechniania nowych technologii tworzą obszary dla nowych innowacji. Rośnie więc znaczenie zrozumienia tych procesów i funkcjonowania podmiotów gospodarczych, które te procesy realizują. Jest to istotne dla polityki gospodarczej, która bez uwzględnienia zmieniającej się sytuacji nie może mieć adekwatnych polityk do potrzeb szybko zmieniających się warunków.

5.1. Podstawy teoretyczne i badawcze Ekonomia innowacji jest obszarem ciągle otwartym. Obejmuje ona przyczyny powstawania innowacji w firmach, mechanizmy napędzania innowacji oraz czynniki hamujące te procesy. Wymaga to poznania mechanizmów wewnątrz firm oraz zasad przyjmowanych do oddziaływania na nie. Bardzo ważną rolę w procesach innowacji odgrywa sfera niematerialna. Jej podstawą jest charakterystyka wiedzy, sposób jej gromadzenia i przepływu między poszczególnymi podmiotami. W ekonomii innowacji można wyróżnić zarówno poziom makroekonomiczny, gdzie chodzi o powiązania na poziomie kraju czy w układzie międzynarodowym, jak i poziom mezoekonomiczny, czyli sektorowy, i regionalny. Istnieje już rozwinięty system pomiaru procesów innowacyjnych. Jednak kwestia wykorzystywania danych, jakie dzięki niemu uzyskujemy, jest ciągle dużym wyzwaniem, Powoduje to wzrost zapotrzebowania na badania empiryczne, statystyczne, analizy ekonometryczne oraz na takie syntezy teoretyczne, które pozwoliłyby kumulować wiedzę o zachowaniach firm innowacyjnych, w celu porównywania ich z zachowaniami firm nie prowadzących takiej działalności oraz w celu identyfikacji typów tych zachowań. Stworzenie spójnej bazy teoretycznej dla tych prac jest ciągle dużym wyzwaniem. Jednocześnie istnieje w tym obszarze duży dorobek teoretyczny i badawczy. G.M.P. Swann, autor książki „Wprowadzenie do ekonomii innowacji”, dokonuje przeglądu dorobku 20 wybitnych ekonomistów, którzy wnieśli największy wkład w tę dziedzinę. Zwraca uwagę zarówno długa historia tego nurtu myśli ekonomicznej, jak i pozycja jej

Podstawy teoretyczne i badawcze 151

twórców w teorii ekonomii. Analiza tego dorobku pozwoli lepiej zrozumieć procesy innowacji i ich wielowymiarowe znaczenie. W pierwszej kolejności Swann wymienia dwóch klasyków myśli ekonomicznej: Adama Smitha (1723–1790) i Johna Rae (1796–1872). A. Smith kładł główny nacisk na kwestie podziału pracy jako źródło innowacji. Odmienne stanowisko zajmował J. Rae, który to właśnie w innowacjach widział ważny czynnik wzrostu dobrobytu (Swann, 2009, s. 8). Dziś z perspektywy XXI wieku trudno nie zwrócić uwagi na znaczenie sieci powiązań i ich ogromnego znaczenia we współczesnych procesach innowacyjnych (Swann, 2009, s. 14). Mało kto pamięta, że obserwacje tego zjawiska przez ekonomistów sięgają XIX wieku. John Stuart Mill (1806–1873) jako pierwszy zwrócił uwagę, że innowacje nie zawsze są korzystne dla wszystkich, wskazując z jednej strony na znaczenie oryginalności wynalazku i towarzyszący mu paradoks pozytywnego oddziaływania tylko na dobrobyt wybranych1. Karol Marks (1818–1883) widział kluczową rolę innowacji w rozwoju gospodarczym oraz ich znaczenie w konkurowaniu. W zmianie procesów produkcji dopatrywał się kluczowego elementu systemu kapitalistycznego, który przyczynia się do zmiany stosunków społecznych (Swann, 2009, s. 20). Kolejnym współtwórcą ekonomii innowacji jest John Ruskin (1819–1900). Wiele obszarów, które traktujemy dziś jako swoisty przełom w myśleniu o innowacjach, spotykało się z zainteresowaniem ekonomistów już w XIX wieku. Do nich należy Henry George (1839–1897), który w swoich pracach zwracał też uwagę na koszty zewnętrzne innowacji (Swann, 2009). Cenny jest dorobek Alfreda Marshalla (1842–1924) w obszarze ekonomii innowacji. Zwrócił on pierwszy raz uwagę na to, że cecha innowacyjności nie jest przypisana tylko producentowi. Innowacyjny może być też konsument. Pozwala to wręcz mówić o Marshallowskim konsumencie. Ujęcie to jest bardzo bliskie współczesnym trendom związanym z podejściem popytowym do innowacji, którego współczesne podstawy tworzą prace Erica von Hippela czy Freda Gaulta. Ich wynikiem jest pojęcie innowacyjnego konsumenta czy też innowacje kreowane zarówno przez użytkownika, jak i odbiorcę2. Trudno tu nie wspo1 Zbliżony

pogląd – por. Swann (2009), s. 10. F .Gault (2010), s. 150–152. Kwestie te są dziś w centrum zainteresowań badawczych. Duże znaczenie miało tu wystąpienie E. von Hippela na konferencji, zorganizowanej przez Working Party of National Experts on Science and Technology Indicators OECD (NESTI OECD) w dniach 25–27 września 2006 r. w Ottawie, pt. „Blue Sky II 2006. What Indicators for Science, Technology and Innovation Policies in the 21st Century?”. 2 Zob.

152 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

mnieć o dorobku Alfreda Marshalla (związanego z oddziaływaniem na poziomie lokalnym), który otworzył bardzo ważny nurt w ekonomii innowacji związany z tworzeniem, funkcjonowaniem i oddziaływaniem klastrów3. Dużym wyzwaniem współczesnej ekonomii jest kwestia źródeł i skali rynkowej aktywności innowacji. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na dorobek Thorsteina Veblena (1857–1929), który jako autor łączący treści ekonomiczne i socjologiczne przekuł twierdzenie „potrzeba jest matką wynalazku” na „wynalazek jest matką niezbędności”, wskazując na obszar tak dziś eksploatowany w obszarze marketingu, jak kreowanie potrzeb przez innowatorów. W tym sensie mówi się o Veblenowskim konsumencie. Można wręcz twierdzić, że to konsumenci odgrywają główną rolę w tworzeniu rynków na innowacje (Swann, 2009, s. 11)4. Niekwestionowanym autorytetem ekonomii innowacji jest Joseph Schumpeter (1883–1950). Rewolucja, jakiej dokonał w ekonomii, polegała na tym, że wskazał na dwoistość pojęcia innowacji. Wskazał w swych pracach, że innowacja z jednej strony tworzy, ale z drugiej – zmienia, a często niszczy zastane warunki. Proces ten został nazwany przez Schumpetera twórczą destrukcją i znalazł swoje trwałe miejsce w teorii oraz w praktyce gospodarczej. Trudno przecenić znaczenie tych prac dla zrozumienia procesu innowacji i przemian rynkowych. Innowator uzyskuje przewagę konkurencyjną, tworzy nową wartość, która wiąże się to z utratą przewagi konkurencyjnej przez rywalizującą firmę. Schumpeter wskazuje, że siła tego procesu jest dużo większa niż konkurencja cenowa. Podejście to jest więc odmienne od paradygmatu szkoły neoklasycznej wysuwającej na pierwszy plan mechanizm cenowy. Joseph Schumpeter przedstawił argumenty za tym, że rozwój gospodarczy dokonywany jest przez innowacje w dynamicznym procesie, kiedy stare technologie zastąpione są nowszymi. Zdaniem Schumpetera, znaczące innowacje powodują przełomowe przemiany, podczas gdy zmiany cząstkowe zapewniają ciągłość procesu rozwoju. Zaproponował pięć typów innowacji: wprowadzenie nowego produktu, wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, rozwój nowych źródeł zaopatrzenia w materiały czy inne czynniki oraz kreowanie nowych struktur rynkowych w branży. 3 Do upowszechnienia w Polsce dorobku A. Marshalla w tej dziedzinie przyczyniła się Barbara Despiney Żochowska. 4 Szerzej na ten temat zob Swann (2009), s. 192–194.

Podstawy teoretyczne i badawcze 153

Prace Schumpetera dostarczają też analiz działalności innowacyjnej. Zawdzięczamy im szerokie rozumienie działalności innowacyjnej. Wprowadzone pojęcia innowacji produktowych, procesowych, marketingowych i organizacyjnych, które zostały utrwalone przez standardy Podręcznika Oslo, trafiły do teorii, badań i praktyki gospodarczej na całym świecie. Kolejnym luminarzem tej dziedziny ekonomii był Lewis Mumford (1895–1990), który zwracał uwagę na mechanizm społeczny innowacji, podkreślając przewagę procesu innowacyjnego związanego z rozwojem zegarków i jego skutków nad powstaniem nawet tak przełomowych wynalazków jak silnik parowy. Kolejni ekonomiści, których prace wywarły wpływ na dzisiejszy kształt ekonomii innowacji, to John Kenneth Galbraith (1908–2006) oraz E.F. Schumacher (1911–1977). Wprowadzili oni do ekonomii nurt przedsiębiorczy, ale na dwu różnych poziomach. Galbraith zwracał uwagę na możliwości kreowania popytu na innowacje przez menadżerów. Ernst Friedrich Schumacher, współtwórca podstaw teorii ekoinnowacji, ale również podstaw badań nad innowacyjną przedsiębiorczością, zasłynął jako autor książki pt. Small is Beautiful5 będącej inspiracją dla kilku pokoleń badaczy, a jej znaczenie dla upowszechnienia przedsiębiorczości innowacyjnej trudno jest przecenić. Wielu wybitnych znawców ekonomii innowacji podkreśla bezprecedensowy wkład Chrisa Freemana (1921–2010). Był on nie tylko wychowawcą wielu pokoleń badaczy innowacji, ale stał się dla nich niedościgłym wzorem postawy badawczej, bezkompromisowości oraz otwartości na inne dziedziny wiedzy. Zwracał uwagę na multidyscyplinarny charakter innowacji i ograniczone możliwości ekonomii do ogarnięcia całego obszaru tej dziedziny. Trudno też nie zwrócić uwagi na znaczenie dla ekonomii innowacji dorobku noblisty z 1972 r. Kennetha Arrowa (1921–). Zwrócił on uwagę w 1962 r. na ograniczenia mechanizmu rynkowego (market failure) w odniesieniu do innowacji. Wskazał, że w warunkach gospodarki rynkowej występuje zjawisko niedoinwestowania wynalazczości i badań (w stosunku do potencjalnych możliwości), ponieważ jest to za ryzykowne. Wynika to z tego, że produkty mogą być użyteczne tylko do pewnego poziomu oraz z powodu rosnących korzyści z tym związanych. Niedoinwestowanie będzie rosło przy większych nakładach na badania podstawowe. Im bardziej firma będzie się angażowała na 5 Książka ta ze wstępem wybitnego polskiego socjologa Jana Strzeleckiego została wydana w Polsce (Schumacher, 1981).

154 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

rzecz wzrostu wartości w tym kierunku, tym większe będzie występowało niewykorzystanie informacji w stosunku do idealnej alokacji. Kolejny noblista, który wniósł trwały wkład w ekonomię innowacji to Robert Solow (1924–). Spowodował on, że ekonomia głównego nurtu zaczęła traktować postęp techniczny jako czynnik endogeniczny o dużym znaczeniu. Wykazał, że postęp techniczny może być ważniejszym czynnikiem od wzrostu kapitału. Solow zwrócił też uwagę na paradoks związany z innowacjami, który zamknął w stwierdzeniu, że wszędzie widzimy komputery poza statystyką produktywności. To stwierdzenie jest znane jako IT productivity paradox. Ważnym nurtem badań w obszarze ekonomii innowacji jest poszukiwanie podobieństw między światem organizacji a doświadczeniem płynącym z badań przyrodniczych. Ich wynikiem jest nurt ewolucyjny w badaniach firm (Nelson, Winter, 1982a). Badania te zaowocowały traktowaniem innowacji jako systemu (Lundvall, 1992; Nelson, 1993) – zob. Podręcznik Oslo... (2008). P. Swann podkreśla szczególny wkład Richarda Nelsona (1930–) jako współtwórcy ekonomii innowacji. Trudno przecenić wpływową pracę An Evolutionary Theory of Economic Change (Nelson, Winter, 1982a), w której podjęto wątek ewolucyjny w ekonomii innowacji. Korzystając z podejścia Schumpetera, autorzy pokazali, jak gospodarka i innowacje koewoluują. Wskazali, dlaczego innowacje są takim wyzwaniem dla firm. Większość organizacji opiera się bowiem na standardowych regułach zachowań i unika zmian, które je mogą naruszyć. Standardowe reguły mają tym silniejszy wpływ na funkcjonowanie, im większe i bardziej kompleksowe są organizacje. Innowacje wprowadzają zmiany do rutyn. Innowacje zmuszają do zmiany myślenia. Część pracowników może je odbierać pozytywnie, a część nie. Powstaje pole niepewności aż do czasu stabilizacji reguł. Rozwój nauki zarządzania miał bardzo duży wpływ na kształtowanie się zainteresowań ekonomii innowacji, a szczególnie na badania wpływu innowacji i postępu technicznego na efektywność korporacji. Towarzyszyły im prace związane ze znaczeniem oddziaływania dotacji na badania i rozwój w postaci pozytywnych efektów zewnętrznych i efektów typu spill over. Na wyróżnienie w tym zakresie zasługują w szczególności prace Paula Geroskiego (1952–2005). Wniósł on też znaczący wkład w badania nad dyfuzją innowacji, tworząc podstawy dalszych badań w tym obszarze. Bardzo ważny dla ekonomii innowacji jest dorobek związany z teorią firmy takich laureatów Nagrody Nobla z ekonomii, jak: twórca teorii ograniczonej racjonalności organizacji Herbert Simon, współtwórca

Podstawy teoretyczne i badawcze 155

teorii decyzji i ryzyka Leonid Hurwicz, czy ekonomii instytucjonalnej Olivier Williamson. Lista ta powinna być uzupełniona o wybitnych ekonometryków, bez których rozwój badań nad innowacyjnością byłby niemożliwy, takich jak: Zvi Griliches, Jean Mairesse, czy twórca dynamiki przemysłowej Jay W. Forrester. Lista ta jest dużo dłuższa. Należy wspomnieć o plejadzie wybitnych twórców ekonomii przemysłowej, jak Richard Schmalensee czy kolejny noblista Jean Tirole; badaczy strategii i konkurencji, jak Michel Porter, czy takich twórców ekonomii instytucjonalnej jak Masahiko Aoki. Trudno też w tym miejscu nie napisać o polskim ważnym wkładzie w ekonomię innowacji w obszarze wielowymiarowych mikroekonomicznych podstaw gospodarki poprzez dorobek takich autorów, jak: Paweł Glikman, Cezary Józefiak, Michał Kalecki, Tadeusz Kasprzak, Krzysztof Matusiak, Jan Mujżel, Urszula Płowiec, Władysław Świtalski, Klemens Szaniawski oraz Sławomir Szwedowski. Dorobek ekonomii innowacji bardzo szybko rośnie. Pozostawia wiele wątpliwości co do spójnej bazy teoretycznej. Istniejących powiązań między makroekonomią a mikroekonomicznymi modelami jest wiele. Brakuje ciągle ujęć uwzględniających mikroekonomiczne podstawy gospodarki wykorzystujących dorobek badań ekonomicznych i interdyscyplinarnych (Balcerowicz, 2008). Dobrą podstawą wyjścia są mikroekonomiczne podstawy gospodarki nakreślone przez Michała Kaleckiego. Uwzględniają one zarówno elementy cyklu koniunkturalnego, jak i kwestie podziału zysku, ale również problematykę postępu technicznego. Podejście to jest ciągle niedoścignionym wzorcem do poszukiwań badawczych. Podsumowując, można stwierdzić, że następuje rozwój ekonomii innowacji. Łączy ona w sobie wiele dyscyplin i koncepcji ekonomicznych, które są oparte na kilku różnych perspektywach teoretycznych, ale jednocześnie wnoszą wiele cennych spostrzeżeń w obszarze rozwoju, ekonomii przemysłowej, działań w warunkach niepewności, nawiązywania do ujęć ewolucyjnych i instytucjonalnych. Bardzo duży potencjał istnieje w obszarze innowacji organizacyjnych, gdzie w grę wchodzą: nie tylko przebudowa struktur, procesy adaptacji i uczenia się, ale także przemiany technologiczne i otoczenia, zmiany rynków, jak również obszary zorientowane na wzrost efektywności czy eliminację niefektywności X (Harvey Leibenstein). Ściśle powiązane z tą problematyką są też kwestie zarządzania korporacyjnego i dorobku ekonomii instytucjonalnej (Olivier Williamson, Ronald Coase). Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o dorobku zwią-

156 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

zanym z łańcuchami wartości, sieciami powiązań (Michael Porter) czy rozwiązań inspirowanych geometrią fraktalną (Benoit Mandelbrot), jak organizacja fraktalna, oraz doświadczeń zebranych w sferze teorii klastrów. Duże perspektywy rozwojowe i zastosowań praktycznych niosą z sobą koncepcje ewolucyjne, które ujmują innowacje jako proces związany z ukształtowaną ścieżką rozwojową, gdzie tworzą się wiedza i technologie. Wpływ na ich tworzenie mają uczestnicy procesu i inne czynniki. Kluczową rolę odgrywa powiązanie między innowacyjnymi przedsiębiorstwami a otoczeniem społeczno-gospodarczym. Wpływają one na kierunki przemian. Takie czynniki jak popyt i możliwości komercjalizacji mają wpływ na decyzje wyboru struktury produkcji czy atrakcyjności rynkowej technologii. Podejście ewolucyjne implikuje szersze uwzględnianie kontekstu rynkowego i instytucjonalnego oraz traktowanie ich jako elementu systemu. Odbiorca, gospodarstwo domowe, przedsiębiorstwo należą do podmiotów, które tworzą podstawy gospodarki. Działają one w różnym otoczeniu społecznym, ekonomicznym i instytucjonalnym. Mimo tego można w nich wyróżnić cechy, które są stałe niezależnie od otoczenia i takie, które od niego zależą. Wszystkie one charakteryzują się wiekiem i pewną ścieżka rozwojową. W praktyce gospodarczej jednym z najczęściej zadawanych pytań jest: czy przedsiębiorcą człowiek się rodzi, czy staje się nim w wyniku podejmowanych aktywności. Kwestia ta jest przedmiotem badań międzynarodowych już blisko 50 lat. Badania te pokazywały, że część identyfikacji możliwości przedsiębiorczych, tendencji do bycia przedsiębiorczym czy efektywności przedsiębiorczej ma charakter genetyczny. Analizy w tym obszarze są zaliczane do grupy nazwanej genetyką przedsiębiorczości (Handbook of Research on Innovation…, 2011, s. 471–485). Otoczenie, w którym podmioty działają, może w różnym stopniu wpływać na ich funkcjonowanie. Może być korzystne dla całości lub części ich działania. Może to powodować pojawianie się wewnętrznych napięć w ich funkcjonowaniu oraz opracowaniu specyficznych procedur radzenia sobie z barierami6 oraz przezwyciężania wewnętrznych konfliktów, które wynikają z powodu oddziaływania zewnętrznych i wewnętrznych barier przedsiębiorczości innowacyjnej (Handbook of Research on Innovation..., 2011). Nowe wyzwania pojawiają się 6 Szerzej

bariery omówiono w dalszej części opracowania.

Podstawy teoretyczne i badawcze 157

przed nią w związku z obecnością koncernów międzynarodowych działających w skali globalnej (Iammarino, McCann, 2013). Ważne są osiągnięcia podejścia ewolucyjnego w sferze analiz, badań i opisu spójności polityki innowacyjnej (European Science and Technology Policy. Towards…, 2009) z uwzględnieniem finansowania nakładów na badania i rozwój (Duchene, Lykogianni, Vebek, 2009, s. 193–213). Zwraca się uwagę na źródła dystansu Unii Europejskiej w sferze innowacyjności (Dosi, Llerena, Labini, 2009, s. 214–236). Przedmiotem zainteresowania jest polityka w sferze transferu technologii (The New Economics of Technology Policy, 2009; zob. też Dosi, Nelson, 2010, s. 52–127) i kwestie jej efektywności (Nelson, 2009, s. 7–32). Analizy dotyczą także struktur wiedzy związanych z polityką innowacyjną (Malerba, 2009, s. 33; zob. też Antonelli, 2011, s. 3–59.). Przedmiotem zainteresowania są nowe polityki w sferze innowacji związane z działaniami zorientowanymi na wspieranie postaw prosumenckich i innowacji wspieranych przez odbiorców (Von Hippel, 2009, s. 327–336; zob. też Von Hippel, 2010, s. 411–427). Ważnym obszarem poszukiwań jest opisywanie osiągnięć poszczególnych krajów, gdzie polityka innowacyjna odnosi sukcesy (Arvanitis, Sydow, 2009, s. 231–247; zob. też: Hollenstein, 2009, s. 248–271; Hotz-Hart, 2009, s. 272–277; Soete, 2009, s. 401–408; Tjatenberg, 2009, s. 409–419). Przedmiotem zainteresowań są obszary związane z rozwojem nowych technologii mających wpływ na rozwój rynków. Dotyczy w to w szczególności technologii teleinformatycznych (Greenstein, 2010, s. 478–537). Zainteresowania ekonomii ewolucyjnej w zakresie innowacji dotyczą nie tylko sektorów tradycyjnych (Pardey, Alston, Ruttan, 2010, s. 939–984), ale także nowych obszarów, jak ekoinnowacje (Popp, Newell, Jaffe, 2010, s. 873–935). Zanim przejdziemy do kwestii związanych z pomiarem i badaniem procesów realnych warto się zatrzymać i zastanowić nad miejscem ekonomii innowacji i jej znaczeniem dla rozwoju ekonomii, a także dla rozwoju badań interdyscyplinarnych. Odmienność dróg, jakie przeszły te dziedziny, wskazuje na skalę wyzwania poznawczego i w sferze pomiaru. Szczególnie należy podkreślić rolę badań związanych z ekonomią innowacji dla budowy mikroekonomicznych podstaw gospodarki i to w zakresie wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego. Ekonomia innowacji ma długą historię. Jest to jednocześnie dziedzina, gdzie otwartość, kreatywność, przedsiębiorczość musi mieć swój wyraz w urynkowieniu i efektywności mimo wysokiego stopnia niepewności i związanego z nią ryzyka. Badania podstawowych

158 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

podmiotów gospodarczych i instytucji publicznych zaangażowanych w procesy innowacji, ich cech, zmian oraz barier ciągłego rozwoju wymagają systematycznych obserwacji. Potrzeba prac ontologicznych, identyfikacji głównych aktorów, ich typowych zachowań i decyzji w sferze materialnej i niematerialnej. Przedmiotem obserwacji powinny być nie tylko realne procesy, ale oddziaływanie instrumentów polityki gospodarczej w warunkach ukształtowanych w ramach różnych typów narodowych systemów innowacji (Weresa, 2014) oraz ich znaczenie dla konkrencyjności gospodarki (Weresa, 2016) jak komercjalizacji nowych produktów i usług (Klincewicz, 2011). Badania powinny uwzględniać aktywność korporacji międzynarodowych inwestujących w badania i rozwój (Poznańska, Kraj, 2015) oraz oddziaływanie procesów dokonujących się w skali międzynarodowej. Bardzo istotne jest badanie potencjałów innowacyjnych (NBP, 2016) oraz możliwości ich uwzględnienia przy endogenizacji polityki pieniężnej (Łaski, 2015). Wymaga to rozwoju międzynarodowych wielowymiarowych badań porównawczych m.in. takich jak OECD (2016). Wzrasta potrzeba nowych rozwiązań informacyjnych dla polityki innowacyjnej. Należą do nich instrumenty oparte na wiedzy7 dostosowane do potrzeb podmiotów uczestniczących w procesach innowacyjnych8. Powinny one pomóc w alokacji czynników produkcji oraz zapewnić efekty rynkowe, produkcyjne, produktowe i rozwojowe dla inicjatorów procesów innowacyjnych, ich realizatorów oraz dla jednostek tworzących struktury wiedzy, sieci i łańcuchy wartości. Powinny przyczyniać się do wzrostu dobrobytu i zadowolenia ludzi9. Kluczową rolę w procesie zarządzania i monitoringu mają systematyczne badania procesów innowacyjnych. Wymagają one wyspecjalizo7 Problematyka wykorzystania big data oraz poszukiwanie nowych instrumentów do zastosowania w polityce nauki i techniki zawarta jest w programie „The Blue Sky 2016 Forum” w Ghent, Belgia. W obszar ten wpisują się też prace przeprowadzone w Polskiej Akademii Nauk w obszarze tworzenia instrumentów opartych na wiedzy (Baczko, Kacprzyk, Zadrożny, 2011, s. 129–140) przy wykorzystaniu m.in. metod sztucznej inteligencji (Kacprzyk, Zadrożny, Baczko, 2013, s. 91–107). 8 Badania wskazują na rosnące możliwości wykorzystania i rozwoju tego typu instrumentów w postaci ocen innowacyjności, list rankingowych i innych form ich dostosowania do potrzeb odbiorców (Baczko, Puchała-Krzywina, 2013). Mogą być one wykorzystane w procesie wdrażania inteligentnych specjalizacji, jak pokazał raport World Bank Group (2016), jak również w procesie doskonalenia struktur zarządzania wiedzą w organizacjach (Wyrwicka, Grzybowska, 2010). 9 Na kwestie te zwraca się uwagę w Raporcie OECD (2015a). Jest to też zgodne z wizją zawartą w słowie wstępnym Jerzego Buzka, Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego, do książki Europejskie innowacje... (2011).

Podstawy teoretyczne i badawcze 159

wanych badań statystycznych w układzie krajowym i międzynarodowym. Cenną podstawą rozwoju wspomnianych badań i doskonalenia pomiaru jest podejście systemowe. Pozwala ono analizować w czasie procesy innowacyjne z uwzględnieniem najważniejszych podsystemów i ich interakcji. Podejście systemowe do innowacji pozwala uwzględnić oddziaływanie instytucji zewnętrznych na innych uczestników procesu innowacji. Pozwala uwzględnić transfer i dyfuzję pomysłów, umiejętności, wiedzy, informacji i innych sygnałów. Implikuje to poddanie analizom systemowym form przekazu wiedzy i informacji oraz warunków społeczno-politycznych i kulturowych wpływających na procesy innowacji i możliwości w tym zakresie. Szczególnie istotne jest uwzględnienie dynamiki procesów innowacyjnych, kiedy to tworzy się wiedza w procesie uczenia się i interakcji. Podejście to pozwala na kształtowanie i ocenę systemów innowacji, na poziomie regionów, krajów, czy też w układzie międzynarodowym. Podejście systemowe pozwala na uwzględnianie aspektów instytucjonalnych, a w szczególności regulacji prawnych i polityki publicznej na danych rynkach, roli władz publicznych. Pozwala też na prowadzenie wielopoziomowych badań i pomiarów. Obszar tych decyzji to kwestia szczególnie odpowiedzialna w świetle przedstawionych uprzednio cech procesów innowacyjnych. Część alokacji dotyczy długich okresów i jest obarczona dużym ryzykiem. Zbudowanie schematów alokacyjnych, włączenie najważniejszych interesariuszy (zainteresowanych podmiotów) tworzenie nowych struktur informacji i wiedzy oraz instytucjonalnych form opartych na partnerstwie publiczno-prywatnym jest w tym przypadku obarczone dużym ryzykiem. Wymaga to nowych form redukcji tego ryzyka, zmniejszania asymetrii informacji oraz tworzenia nowych instrumentów finansowych służących poprawie alokacji. Główną przyczyną niskiej efektywności proinnowacyjnych funduszy strukturalnych z UE i niskiej innowacyjności przedsiębiorstw jest obecna faza rozwoju polskiej gospodarki, tj. etap przejściowy od gospodarki stymulowanej przez wzrost wydajności (fazy inwestycji) do gospodarki pobudzanej przez innowacyjność, której paradygmatem rozwoju jest maksymalizacja wiedzy. Poziom rozwoju gospodarki „doganiającej” nie jest dostosowany do wymogów absorpcji zewnętrznych finansowych stymulatorów kreatywnej innowacyjności. Dlatego należy się zastanowić: co ogranicza polskie przedsiębiorstwa na drodze do gospodarki, której paradygma-

160 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

tem rozwoju jest maksymalizacja wiedzy; co przeszkadza w tworzeniu motywacji, aby przedsiębiorstwa były bardziej innowacyjne oraz czy firmy potrafią się adaptować do obecnych warunków, w których funkcjonują. Uwarunkowania procesów innowacyjnych10 mogą mieć podłoże ekonomiczne, organizacyjne, społeczno-polityczne, ale także psychologiczne, socjologiczne lub historyczne. Znaczący wpływ mają także wymagania użytkowników oraz stan wiedzy technicznej i naukowej. Wśród innych uwarunkowań istotny wpływ mają czynniki wynikające z otoczenia firmy (mikro i makro). Można wskazać m.in.: instytucje sfery nauki i techniki; instytucje i organizacje zajmujące się wspieraniem i pośredniczeniem w dziedzinie innowacji (inkubatory przedsiębiorczości, parki naukowe, technologiczne, ośrodki doradztwa); jednostki zajmujące się działalnością technologiczno-przemysłową, wdrożeniami, komercjalizacją nowych rozwiązań; środowisko lokalne, regionalne, lokalny klimat ekonomiczny. Bardzo istotny wpływ mają: polityka innowacyjna i system innowacyjny państwa, warunki instytucjonalno-rynkowe, system edukacyjny, rozwiązania instytucjonalne. Na czynniki kształtujące procesy innowacyjne na poziomie otoczenia i przedsiębiorstwa, a wśród nich czynniki natury prawnej, takie jak uregulowania prawne lub przepisy podatkowe, wskazują także autorzy Podręcznika Oslo... (2008). Na innowacje wpływa również zdolność firm do nabycia praw do korzyści wynikających z podejmowania przez nie działalności innowacyjnej. Jeśli firmy nie są w stanie chronić swoich innowacji przed naśladownictwem konkurentów – ich motywacja do działań innowacyjnych będzie mniejsza. Na rolę kapitału ludzkiego (wykształcenie, kwalifikacje, doświadczenie, struktura zatrudnionych) m.in. wskazuje K. Poznańska (1998; zob. też Janasz, Kozioł, 2007). Bardzo ważny jest Narodowy System Innowacji – NSI (Weresa, 2012). NSI obejmuje różnorodne organizacje, m.in.: przedsiębiorstwa, instytucje (finansowe, polityka gospodarcza, szczególnie innowacyjna i naukowa) i preferencje konsumentów. Rozpatrując NSI, można mówić o wymiarze kulturowym, obejmującym wspólny dla danego terytorium system wartości, zwyczajów oraz politycznym, dotyczącym instytucji i polityki innowacyjnej (system prawny, edukacyjny, bodźce i zachęty polityki innowacyjnej). Polska znajduje się w grupie krajów rozwijające się systemy innowacyjne (doganiające NSI). Nie 10 Niektóre z czynników wpływających na przejście z aktualnej fazy rozwoju polskiej gospodarki do fazy gospodarki pobudzanej przez innowacyjność zostaną szerzej naświetlone w dalszej części opracowania.

Podstawy teoretyczne i badawcze 161

może nadrobić dystansu do liderów, takich krajów jak np. Finlandia11 (dynamiczne NSI). Kluczowym czynnikiem są uwarunkowania instytucjonalne funkcjonowania sfery badawczo-rozwojowej i sektora edukacji, wyznaczające sposoby i siłę wzajemnego oddziaływania pozostałych elementów systemu innowacyjnego. Doświadczenia innych krajów pokazują, że rozwiązania instytucjonalne, w tym polityka innowacyjna, jej narzędzia i cele stanowią główny katalizator procesu akumulacji technologii w poszczególnych krajach. Otoczenie instytucjonalne ma ogromny wpływ na przejście kraju do innowacyjnego etapu rozwoju. Wśród barier instytucjonalnych można wymienić zarówno formalne, które przejawiają się w niedostosowanych do gospodarki rynkowej instytucjach oraz nieformalne w postaci zwyczajów, tradycji, kultury, nieformalnych kodeksów zachowań (Starczewska-Krzysztoszek, 2007). Badania PKPP Lewiatan pokazują, że na zwiększenie absorpcji funduszy strukturalnych z UE miałaby niewątpliwie wpływ redukcja istniejących barier, w tym w zakresie m.in. odbiurokratyzowania systemu, gdzie „obowiązki formalne dominują nad merytorycznymi, a podejście ilościowe dominuje nad jakościowym (na etapie aplikowania o środki – niska jakość oceny projektów, na etapie realizacji i rozliczania – dominacja wskaźników ilościowych nad sensem merytorycznym i jakością przedsięwzięć” oraz zmniejszenie nieprzewidywalności „systemu w wyniku bałaganu informacyjnego i organizacyjnego (brak wiarygodnych harmonogramów konkursów, przedłużające się etapy oceny aplikacji)” (Czarna lista barier…, 2014). Bardzo ważne w przejściu do fazy gospodarki pobudzanej przez innowacyjność są powiązania poziome – klastry, sieci. Bariery związane z wykorzystaniem technologii są konsekwencją problemu słabych kontaktów i niewielkiej współpracy regionów z sektorem badawczo11 Kluczem do budowania pozycji innowacyjnej w Finlandii był rozwój aktywów wewnętrznych – lokalnego kapitału ludzkiego, inwestycje w system edukacji i krajową bazę naukowo-badawczą (Weresa, 2012). Dominowała polityka zorientowana na innowacje i rozwijanie nowych technologii (tworzenie, ulepszanie czynników wytwórczych, takich jak: wiedza, kreatywność, innowacyjność. Czynniki instytucjonalne (finansowanie rozwoju wiedzy, organizacje wspierające wytwarzanie i wykorzystanie wiedzy, sieci współpracy, nieformalne instytucje związane z kulturą ekonomiczną i klimatem społecznym) miały szczególne znaczenie w budowie gospodarki opartej na wiedzy. Polityka przemysłowa była ściśle powiązana z polityką naukową i rozwoju technologicznego. Opierała się na koncepcji skupień branżowych – segmentów gospodarki, w skład których wchodziły współzależne przemysły połączone ze sobą różnego rodzaju powiązaniami, np. produkcyjnymi, technologicznymi, w sferze prac B+R oraz współpracujące z tymi przemysłami organizacje naukowe czy projektowe (Stachowiak, 2009).

162 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

-rozwojowym. W Polsce sytuację tę utrwala dotychczasowa tradycja pozostawania środowisk regionalnych i naukowych w izolacji, co wzmaga brak zrozumienia potrzeb i interesów drugiej strony. Władze regionalne mogą wprowadzać już gotowe rozwiązania, pomijając możliwości wypracowania rozwiązań we współpracy z wewnątrzregionalnym sektorem badawczo-rozwojowym, ale efektem będzie pogłębianie izolacji tych sektorów, niski popyt na badania, a w konsekwencji – niewielkie wykorzystanie potencjału wewnętrznego sfery badawczo-rozwojowej (Hadyński, pdf). Na istotę lokalnego zasobu umiejętności jako stymulatora innowacji wskazywał także M.E. Porter (1990; Weresa, 2012). Wiele informacji nt. identyfikacji barier innowacji dostarczają badania statystyczne innowacji GUS12. Badania GUS pokazały, że niecałe 15% przedsiębiorstw przemysłowych oraz ok. 13% sektora usług odczuwało problemy związane z brakiem wykwalifikowanego personelu w latach 2008–2010 (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010, 2012), a w latach 2010–2012 analogicznie: 9,4% przedsiębiorstwa przemysłowe, 10,8% firmy usługowe (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010–2012, 2013). Przeszkodą w rozwoju wiedzy jest niedopasowanie systemu edukacji do potrzeb rynku. Istotny w tym zakresie jest poziom kwalifikacji kadr zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa. Ważną rolę w przejściu do innowacyjnego etapu rozwoju odgrywa kapitał ludzki, który jest podstawą kreowania rozwoju, a jego wysoka jakość sprzyja powstawaniu innowacji i nowych technologii – dziedzin, które stymulują dalszy rozwój kapitału ludzkiego. Istotna jest świadomość wiedzy, kompetencji, a także doświadczenia, czyli cech, które stanowią, że można mówić o gospodarce opartej na wiedzy. Często jednak stan świadomości społecznej, zwłaszcza przedsiębiorstw z sektora MSP, dotyczącej doceniania roli technologii, pozostaje na niskim poziomie. Zatem brak umiejętności ludzi do absorpcji nowych idei, związanych z nimi technologii oraz wykorzystania ich potencjału stanowią bariery dalszego rozwoju (Hadyński, pdf; Porter, 1990). Ważne jest także 12 System badań statystycznych działalności innowacyjnej firm prowadzonych przez GUS jest oparty na międzynarodowej metodologii standardowej zwanej metodologią lub systemem Oslo (od nazwy metodycznego podręcznika badań statystycznych innowacji opracowanego przez OECD i Eurostat – Podręcznik Oslo). Badanie m.in. obejmuje cykliczne badania dotyczące różnorodnych aspektów działalności innowacyjnej firm w przemyśle i sektorze usług, opartych na tzw. zharmonizowanych kwestionariuszach opracowywanych przez Eurostat w ramach kolejnych rund międzynarodowego programu badawczego Community Innovation Survey (CIS) – Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006 (2008).

Podstawy teoretyczne i badawcze 163

zrozumienie oczekiwań konsumentów i oferowanie im wyjątkowych rozwiązań13. Ważne znaczenie dla rozwoju innowacji ma także sposób motywowania pracowników, odnoszący się zarówno do bodźców finansowych: premie, wynagrodzenia, kary, jak i do innych elementów: dobra atmosfera w pracy, wzajemne przyjazne relacje, zaufanie. Ale na wzrost innowacyjności w firmie wpływają nie tylko aspekty motywacyjne. Za jeden z istotniejszych warunków innowacyjności jest uznawane umożliwienie pracownikom kontaktu nie tylko ze sobą, ale także ze światem klientów. Inspiracja pochodzi z kontaktu ze światem zewnętrznym, zatem istotne, oprócz kontaktów z pracownikami z innych działów, są kontakty z osobami spoza firmy czy branży. Ważne jest wyrobienie wśród pracowników nawyku śledzenia trendów, ciekawych artykułów, gdyż rzadko się zdarza, żeby nowy pomysł powstał od zera, nowości są kombinacją elementów dotychczasowej wiedzy, poskładanych ze sobą w inny sposób niż dotychczas. Należy także pamiętać, że nieukierunkowane poszukiwanie nowych rozwiązań to jedna z częstszych barier uniemożliwiających firmom wprowadzanie innowacji (Miller, Wedell-Wedellsborg, 2013). Ważny wpływ na podejmowanie decyzji o prowadzeniu innowacji mają bariery finansowe. Badania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw14, prowadzone przez GUS, pokazują także, że czynniki ekonomiczne, a wśród nich przede wszystkim zbyt wysokie koszty innowacji, były dla przedsiębiorstw zarówno przemysłowych, jak i z sektora 13 Dostrzeganie nowych trendów wymaga zrozumienia zarówno oczekiwań, jak i zachowań konsumentów, a także zmian technologicznych. Przykładem odpowiadania na problemy i oczekiwania konsumentów może posłużyć Bank ICICI w Indiach, który z małym 40-osobowym zespołem w laboratorium B+R, ściągniętym z różnych grup biznesowych i technologicznych, przeprowadza eksperymenty z nowymi pomysłami. Ta kombinacja doświadczenia biznesu oraz technologii pozwoliła mu zrozumieć problemy konsumentów i zaoferować wyjątkowe rozwiązania (Prahalad, Krishman, 2010). 14 Badania objęły przedsiębiorstwa przemysłowe i sektora usług wszystkich województw, ujęte w Programie Badań Statystycznych Statystyki Publicznej w tematach: 1.43.02 – Innowacje w przemyśle (PNT-02) oraz 1.43.13 – Innowacje w sektorze usług (PNT-02/u). „Badania PNT-02 i PNT-02/u prowadzone były wówczas w ramach międzynarodowego programu badawczego Community Innovation Survey (CIS) na podstawie Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 1450/2004. (…) Wyniki obu badań służą ocenie działalności innowacyjnej w krajach UE, EFTA i krajach kandydujących do UE i są jednym z głównych źródeł opracowywanego przez Komisję zbioru wskaźników służących do prowadzenia polityki gospodarczej i naukowo-technicznej (European Innovation Scoreboard – EIS). Wyniki badań innowacji są wykorzystywane także przez inne organizacje międzynarodowe, np. OECD. Eurostat nie rozgranicza badania innowacyjności na przedsiębiorstwa przemysłowe oraz z sektora usług. Podział taki wprowadzony został na potrzeby krajowe”. Badaniem innowacyjności objęte były przedsiębiorstwa, w których pracowało więcej niż 9 osób (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010, 2012).

164 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

usług obu sektorów własności czynnikiem najbardziej utrudniającym działalność innowacyjną w latach 2008–2010 (34,2% przedsiębiorstw przemysłowych; 27,4% z sektora usług). Bariera ta jako główna była wskazywana przez wszystkie klasy wielkości badanych przedsiębiorstw. Następnymi bardzo istotnymi przeszkodami był brak środków finansowych w przedsiębiorstwie lub w grupie przedsiębiorstw (analogicznie 31,8%; 24,1%) oraz ze źródeł zewnętrznych (26,9%; 21,3%). W latach 2012–2014 najbardziej znaczącą barierą był brak możliwości finansowania innowacji ze źródeł wewnętrznych (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014, 2015). Bariery finansowe, a wśród nich m.in.: wysokie koszty wdrożeń, utrudniony dostęp do kredytu, brak własnych środków finansowych, a przede wszystkim zbyt wysokie podatki również były – zdaniem małych i średnich firm – jednymi z głównych czynników ograniczających wprowadzenie innowacji do przedsiębiorstwa w latach 2007–2009 (Mizgajska, 2013). Inne badania, przeprowadzone w INE PAN (Puchała-Krzywina, 2013)15, również pokazały, że w latach 2007–2011 bariery finansowe (brak środków finansowych własnych16 i ze źródeł zewnętrznych, zbyt wysokie koszty innowacji i prac B+R) stanowiły największe przeszkody innowacyjności firm. Wśród innych istotnych przeszkód dla innowacji w badaniach GUS można wskazać także czynniki rynkowe, na które w większym stopniu zwracały uwagę przedsiębiorstwa przemysłowe niż usługowe. Blisko 22% firm przemysłowych obawiało się niepewnego popytu na innowacje, podczas gdy ok. 18% firm usługowych wskazało na tę barierę. Niepewny popyt na innowacyjne produkty był także poważnym czynnikiem utrudniającym prowadzenie działalności innowacyjnej w badaniach INE PAN (Puchała-Krzywina, 2013). Jednocześnie ok. 20% firm obawiało się opanowania rynku przez dominujące przedsiębiorstwa (21,1% przemysłowych; 19,1% usługowych). Około 15% przedsiębiorstw odczuwało problemy związane z brakiem popytu na innowacje. Firmy zwracały także uwagę na przeszkody związane z wiedzą. Blisko 17% przedsiębiorstw przemysłowych oraz 14,5% usługowych odczuwało trudności w znalezieniu partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej – w latach 2012–2014 już tylko 7,4% firm usługowych (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 15 Badania wykonane na podstawie analiz kwestionariuszy badawczych przesłanych do INE PAN do Listy 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce (próba: 93 przedsiębiorstwa w 2011 r., 79 – 2010 r., 94 – 2009 r., 103 – 2008 r., 69 – 2007 r.). 16 Brak środków finansowych we własnym przedsiębiorstwie lub we własnej grupie przedsiębiorstw.

Podstawy teoretyczne i badawcze 165

2012–2014, 2015). Dla około 12% badanych przedsiębiorstw brak informacji, nt. technologii czy rynków stanowił istotny problem (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010, 2012). Inne badania GUS potwierdziły analizy dotyczące głównych barier innowacyjności. Badania działalności innowacyjnej GUS za lata 2010–201217 wskazały, że jednymi z najważniejszych przeszkód utrudniających prowadzenie przez nie działalności lub wpływających na podjęcie decyzji o jej nieprowadzeniu były: brak popytu (23,7% przedsiębiorstw przemysłowych i 22,9% usługowych wskazało na tę przeszkodę), brak wystarczających funduszy (analogicznie 22,8% i 19,1%), silna konkurencja dotycząca jakości produktu i opinii o nim lub marki (21,9% i 24,3%) oraz wysokie koszty dostępu do nowych rynków (20,4%; 17,2%). Silna konkurencja cenowa okazała się jednak najbardziej istotną przeszkodą dla ponad 40% przedsiębiorstw przemysłowych i blisko 50% usługowych. Około 20% przedsiębiorstw zarówno przemysłowych, jak i usługowych zwracało uwagę na wysokie koszty dostosowania do regulacji rządowych i prawnych lub do wymogów prawa, a ok. 17% – na brak wsparcia ze strony instytucjonalnego systemu wspierania działalności innowacyjnej. Dla blisko 16% firm sektora przemysłu oraz ok. 19% sfery usług istotny problem stanowił dominujący udział w rynku konkurencji (Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010–2012, 2013). W 2013 r. najczęściej wskazywanymi przez przedsiębiorstwa barierami prowadzenia działalności B+R w zakresie biotechnologii były również bariery finansowe, w tym: uzyskanie funduszy (32,8%) – w 2014 r. odsetek przedsiębiorstw wskazujących na tę barierę spadł do poziomu 31,7% (Nauka i technika w 2014 r., 2015), koszty innowacji (30,3%) – w 2014 r. analogicznie odsetek również zmniejszył się do poziomu 29,4% (Nauka i technika w 2014 r., 2015), a następnie bariery formalne, w tym: regulacje prawne – 19,7% w 2013 r. i 19% w 2014 r. (Nauka i technika w 2013 r., 2014; Nauka i technika w 2012 r., 2013; Nauka i technika w 2014 r., 2015). Przedsiębiorstwa w większym stopniu niż rok wcześniej miały trudności z pozyskaniem wykwalifikowanego personelu (18,9%). Trudniejsza okazała się także współpraca z innymi jednostkami (13,1%). Badania pokazały, że ankietowane firmy miały natomiast mniej problemów z pozyskaniem rynków zbytu (7,4%). Na reakcję klientów na nowe produkty, regulację podatkowe oraz dostępność do informacji nt. nowych technologii wskazało po mniej niż 10% ankietowanych przedsiębiorstw. 17 Badanie obejmujące przedsiębiorstwa obu sektorów własności, wszystkich województw zarówno przemysłowe, jak i sektora usług, w których pracowało więcej niż 9 osób.

166 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Wiele czynników, jak wskazano powyżej, hamuje procesy innowacyjne przedsiębiorstw. Niektóre bariery są ze sobą powiązane. Dlatego bariery innowacji należy rozpatrywać w kontekście komplementarności i substytucji. Istotna jest również kwestia zróżnicowania odczuwania barier przez różne genotypy innowacyjnych firm. Komplementarność i substytucyjność barier ma ważne implikacje dla polityki innowacyjnej, gdyż wskazuje, jakie bariery należy eliminować. Komplementarność barier innowacji opisuje wzajemne ich relacje, proces ich uzupełniania, wzmacniania się. Usunięcie jednej przeszkody osłabia działanie tej, która jest do niej komplementarna. Substytucyjność barier z kolei oznacza inny rodzaj powiązań między nimi. Przy istnieniu takiego związku między dwoma przeszkodami, jeśli jedna z nich zostanie usunięta, to jej funkcje przejmuje na siebie druga bariera. Zatem przy substytucyjności barier usunięcie jednej z nich wzmocni działanie drugiej, tej, która nie została usunięta. Odwrotnie jest natomiast w przypadku komplementarności barier, gdzie działanie jednej bariery zwiększa siłę oddziaływania innej. Jeśli firmie zatem uda się wyeliminować działanie jednej bariery, to osłabieniu ulegnie równocześnie działanie drugiej. Brak środków finansowych w przedsiębiorstwie i niska dostępność zewnętrznych środków finansowych są silnie komplementarne względem bariery kosztowej, czyli percepcja bariery kosztowej zwiększa się, jeśli przedsiębiorstwo odczuwa niedostatek lub ma utrudniony dostęp do środków finansowych. Badania pokazały, że istnieją znaczące różnice w komplementarności barier między poszczególnymi innowatorami. W przypadku innowatorów stałych (czyli tych, którzy wprowadzili innowacje w dwóch kolejnych podokresach, tj. w latach 2002–2004 i 2004–2006) prawie wszystkie bariery były komplementarne w ramach grup barier (ekonomiczne, związane z wiedzą, rynkowe). W przypadku innowatorów okresowych (wprowadzenie innowacji tylko w jednym z badanych okresów) bariera kosztowa była komplementarna nie tylko do bariery finansowej, ale również względem barier związanych z wiedzą. Podobnie bariera dominacji innych firm na rynku była komplementarna do innych barier rynkowych oraz do niektórych barier wiedzy (Wziątek-Kubiak, 2012). Na stymulowanie innowacji mają wpływ nie tylko czynniki instytucjonalne, ale także miękkie, nieuchwytne behawioralne, motywacyjne, dotyczące systemów wartości, kulturowe, związane z kapitałem społecznym. Na rolę czynników społecznych czy kulturowych wskazywał J. Schumpeter (Weresa, 2012; Schumpeter, 1939).

Analiza wyników badań 167

5.2. Analiza wyników badań Przeprowadzone badania pozwalają lepiej zrozumieć przesłanki przedsiębiorstw, które nimi kierowały przy ubieganiu się o fundusze europejskie. Przedsiębiorstwa traktowały uzyskane fundusze w znacznym stopniu jako dodatkowe źródła finansowania, które pozwalały wzmocnić te obszary funkcjonowania, gdzie potrzeba było dodatkowego zasilania w fundusze (rys. 5.1). Rysunek 5.1. Powody wystąpienia o fundusze europejskie założenie spółki zwiększenie dostępności świadczonych usług modernizacja infrastruktury ochrona środowiska obniżenie kosztów zastosowanie innowacyjnej technologii produkcji budowa zakładu produkcyjnego poprawa jakości świadczonych usług zakup aparatury naukowej opracowanie nowych produktów zakup nowych technologii i praw patentowych zakup specjalistycznych maszyn i urządzeń wkroczenie na nowe rynki poprawa kondycji finansowej rozwój sieci powiązań z jednostkami naukowymi rozwój sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami zatrudnienie ekspertów zewnętrznych zmiana asortymentu produkcji rozszerzenie asortymentu produkcji podjęcie prac badawczych

Liczba spółek Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań kwestionariuszowych.

168 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Badane przedsiębiorstwa sięgały po pomoc UE, aby zakupić nowe urządzenia, podjąć prace badawcze, wkroczyć na nowe rynki i rozszerzyć asortyment produkcji. Ważnym celem były też działania pozwalające im stworzyć sieci powiązań z jednostkami naukowymi i innymi przedsiębiorstwami. Przedsiębiorstwa, których celem wystąpienia o pomoc publiczną z UE było podjęcie prac badawczych, oprócz barier biurokratyczno-regulacyjnych, zwracały m.in. uwagę na nadmiernie rozbudowane kryteria formalne wniosków. Wskazywały przede wszystkim na zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne (średnia 4,2, dominanta 5) oraz brak zachęt podatkowych, pomocy państwa i wysokie koszty wdrażania innowacji (analogicznie po 4,07 i 5). Firmy, które chciały rozwinąć sieci powiązań z innymi przedsiębiorstwami bądź z jednostkami naukowymi, podkreślały – oprócz przeszkód regulacyjno-biurokratycznych – że podatki i składki na ubezpieczenie społeczne są za wysokie, a okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności jest za długi. Wskazywały, że kryteria merytoryczne nie odpowiadają realiom prowadzenia biznesu i nie są możliwe do rzetelnej weryfikacji podczas oceny wniosku, jednocześnie że kryteria formalne są nadmiernie rozbudowane. Przedsiębiorstwa, które chciały w większym stopniu rozwinąć sieci powiązań z jednostkami naukowymi zwracały uwagę na niedopasowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy. Dla firm, których celem wystąpienia o pomoc publiczną z UE była poprawa ich kondycji finansowej, największe bariery wiązały się z obowiązującymi rozwiązaniami instytucjonalnymi. Firmy te wskazywały na: wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne (średnia 4,4; dominanta 5), brak zachęt podatkowych i pomocy państwa (analogicznie: 4,25; 5), niewystarczające fundusze własne (4; 4), wysokie koszty wdrażania innowacji (4; 5) oraz długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności (4,4; 5). Badania wykazały, że część firm w wyniku realizacji projektu dofinansowanego ze środków z UE nie współpracowało z uczelniami lub instytutami badawczymi. Wpływ na tę sytuację mogły mieć wskazane najistotniejsze, ich zdaniem, bariery m.in.: biurokratyczne, rozbudowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych i kryteria formalne czy nie odpowiadające realiom kryteria merytoryczne. Innym czynnikiem mógł być długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności. Przedsiębiorstwa te podkreślały także wysokie znaczenie barier finansowych. Dla tych firm niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy miało dość duży wpływ na podejmowane przez

Analiza wyników badań 169

nie działania, równocześnie wskazały, że nie odczuwają w znacznym stopniu braku wiedzy o działaniach jednostek naukowo-badawczych. Najczęściej firmy występowały o pomoc publiczną z UE samodzielnie. Dla mniej niż 20% firm partnerem były instytuty badawcze, kolejną najczęściej wymienianą grupą były przedsiębiorstwa krajowe, a następnie jednostki B+R (rys. 5.2). Rysunek 5.2. Par tnerzy projektów finansowanych z Unii Europejskiej urząd gminy/jednostka samorządowa uczelnia wyższa jednostka naukowa konsorcjum bez partnerów w ramach klastra, stowarzyszenia instytut badawczy jednostka B+R przedsiębiorstwo zagraniczne przedsiębiorstwo krajowe

Liczba jednostek Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań kwestionariuszowych.

Tylko nieliczna grupa badanych przedsiębiorstw zgłosiła patenty w 2013 roku. Dla firm, które nie zgłosiły żadnego patentu, największymi barierami były przeszkody o charakterze regulacyjno-biurokratycznym. Wskazywały one także m.in. na skomplikowane procedury uzyskania patentów, niejasne przepisy podatkowe, długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności oraz bariery finansowe, a także niepewny popyt na nowe produkty. Odczuwały równocześnie brak wiedzy o działaniach jednostek naukowo-badawczych i technologiach. Istotny wkład we wskazanie na charakterystyki przedsiębiorstw i identyfikację ich typów wnosi analiza głównych składowych dla pytania 29, wskazującego na czynniki wpływające na zdolność innowacyjną przedsiębiorstw i efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE. Dwie pierwsze zmienne wyprowadzone z analizy PCA objaśniają ponad 30% zaobserwowanej zmienności (co obrazują kolejne, dalej przedstawione, schematy analityczne). Do analizy wykorzystano 73 obserwacje dotyczące pytania 29, z czego 56 obserwacji zawierało komplet danych, natomiast w przypadku 17 do-

170 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

konano uzupełnienia braków danych wartością dominanty (najczęstszej wartości) dla danej kolumny. Pozostałe obserwacje oraz pytanie 28 odrzucono z analizy z powodu nadmiernej ilości braku danych. Zwraca uwagę zbieżność barier podażowych dla firm będących liderami innowacji i tych firm, które mają niższe oceny innowacyjności. Zdecydowanie bariery różnią się w przypadku firm o znikomym poziomie innowacyjności (rys. 5.3). Rysunek 5.3. Poziom rozproszenia badanych firm w ocenie barier innowacyjności Innovation leaders

0,5

Innovation followers

0,0

Wymiar 2 (10,75%)

Moderate innovators

–2,0

Modest innovators

–10

Wymiar 1 (22,58%) Źródło: opracowano na podstawie badań INE PAN przy współpracy z firmą Biostat.

Z analizy wynika, że pierwszy wymiar PCA koreluje dobrze ze zmiennymi charakteryzującymi słabości i przyczyny wewnętrzne niewystarczającej zdolności innowacyjnej badanych przedsiębiorstw od strony kwalifikacji kadr wykonawczych i zarządczych, ich niskiej kreatywności oraz przywiązania do podażowego traktowania tworzenia innowacji i niedoceniania wiedzy o potrzebach konsumentów. Badanie wskazuje też na rolę doceniania czynników popytowych. Dotyczy to takich charakterystyk funkcjonowania przedsiębiorstw jak niski poziom kwalifikacji i kreatywności kadr, czyli czynników określających wewnętrzne zachowania przedsiębiorstw, takich jak:

Analiza wyników badań 171 zz niski

poziom kwalifikacji kadry badawczej, zz niski poziom kwalifikacji kadry zarządzającej, zz niski poziom kwalifikacji pozostałych pracowników, zz niska kreatywność w sferze podejmowania działań innowacyjnych przez kadrę badawczą, zz brak popytu na innowacyjne nowe produkty, zz niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych przez kadrę zarządzającą, zz brak wiedzy o potrzebach konsumentów. Uzyskane wyniki wskazują na znaczenie identyfikacji barier wewnętrznych przy określaniu charakterystycznych cech przedsiębiorstw. Bariery te odnoszą się do grupy firm innowacyjnych, które znajdują się w fazie innowacyjnej i przejściowej. Firmy te mają świadomość, że poziom jakości kapitału ludzkiego, w tym niewystarczający poziom kreatywności kadr kierowniczych, jest istotną barierą innowacyjności. Wskazuje to nie tylko na poziom świadomości firm, ale także na ich potrzeby w zakresie kształcenia. Okazuje się, że nie wystarczy wyeliminowanie barier zewnętrznych, ale trzeba podjąć świadome działania na rzecz identyfikacji specyficznych luk wewnętrznych w strukturze kapitału ludzkiego. Szczególne znaczenie mają tu wyspecjalizowane formy kształcenia dostosowane do firm innowacyjnych w różnych fazach rozwojowych. Dotychczas zebrane doświadczenia wskazują na kluczowe znaczenie tego typu form edukacji. Powinny one być oparte na praktycznych projektach i uwzględniać charakterystyki innowacyjności firm (Baczko, Puchała-Krzywina, 2011). Wynikiem tych działań powinno być stworzenie społeczności ekspertów, którzy posiadają stale aktualizowaną wiedzę na temat zmieniających się standardów innowacyjności i nowych jej form. Firmy znajdujące się w fazie innowacyjnej lub pośredniej mają świadomość znaczenia rozwoju modeli biznesowych zorientowanych na popyt na produkty, na potrzebę budowy więzi z konsumentami i odbiorcami oraz na prowadzenie monitoringu ich potrzeb. Zidentyfikowanie firm o orientacji popytowej tworzy warunki dla rozwoju nowych form powiązań między odbiorcami produktów i usług a firmami. Tworzy pole dla rozwoju innowacji rynkowych, produktowych, marketingowych i organizacyjnych. Otwiera też możliwości do tworzenia form powiązań między odbiorcami a firmą oraz między pracownikami i użytkownikami produktów oraz usług. Wymaga to dodatkowych inwestycji oraz kształcenia kadr. Prowadzi do rozwoju inteligentnych organizacji, otwartych informacyjnie, zdolnych do wykorzystania Internetu rzeczy i tworzenia

172 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

innych form powiązań z odbiorcą. Kolejne te fazy ewolucji firm pozwalają uwzględniać modele społecznościowe komunikacji z odbiorcami, uwzględnienia kreatywnej roli odbiorcy oraz stopniowej zmiany modeli funkcjonowania przedsiębiorstw i celów, do jakich dążą. Drugi wymiar jest związany z dwoma zmiennymi odnoszącymi się do bariery zewnętrznej, związanej z poziomem formalizacji regulacji zawartych w aktach prawnych oraz z niedostosowaniem regulacji prawnych do potrzeb przedsiębiorstwa. Zwraca jednocześnie uwagę jego ujemne skorelowanie z takimi zmiennymi, jak: niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych kadry badawczej i niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych kadry zarządzającej. Rysunek 5.4. Poszczególne przedsiębiorstwa w stworzonej przestrzeni dwuwymiarowej Innovation followers Innovation leaders Moderate innovators Modest innovators 31

5 19 14

Wymiar 2 (10,75%)

66 28

32 5 43

62 37

23 71 70 50 2725 65 10 72 34 38 1 48 30 21 47 2 3 58 51 61 60 6 11 42 4 26 53 68 8 64 17 35 15 69 46 52 40 59 33

–5

13 22

12 29 54 49

36 41

24 45

–10

–5

Wymiar 1 (22,58%) Uwaga: liczby przy punktach na wykresie odpowiadają numerom przedsiębiorstw w bazie danych.

Źródło: opracowanie na podstawie badań INE PAN przy współpracy z firmą Biostat.

Analiza wyników badań 173

Nałożenie na wykres 5.4 poziomu innowacyjności jako zmiennej dodatkowej utwierdza nas w przekonaniu, że zmienne będące składowymi drugiego wymiaru korelują z poziomem innowacyjności. Do przeprowadzenia tej analizy wykorzystano wyniki badań statystycznych opracowanych przy współpracy z firmą Biostat. Wyniki uzyskane w PCA zostały następnie wykorzystane do hierarchicznego grupowania, co pozwoliło wyłonić cztery główne grupy, tj.: innovation leaders, innovation followers, moderate innovators, modest innovators. W klastrze 1 przeważają firmy określone jako moderate innovators zaś klaster 2 zawiera głównie innovation leaders (rys. 5.4). Pozwala to na zbudowanie hierarchicznej struktury powiązań przedsiębiorstw natrafiających na bariery innowacyjności (rys. 5.5). Rysunek 5.5. Hierarchiczna struktura powiązań przedsiębiorstw natrafiających na bariery innowacyjności Klaster 1 Klaster 2 Klaster 3

7 6

Wysokość

5 4 3 2

7 18

0 –10

–5

24 45

57 14 19 63 67 70 71 55 2043 56 9 28 12 2966 822 23 65 10 22 65 49 54 217225 58 48 34 3836 30 3 53 260 11 516142 26 8176 35 68 41 615 39 73 52 69 46 33 59 40 44 62

–6

–4

–2

mi Wy

)

,7 (10

Wymiar 1 (22,58%) Uwaga: liczby przy punktach na wykresie odpowiadają numerom przedsiębiorstw w bazie danych.

Źródło: opracowanie na podstawie badań INE PAN przy współpracy z firmą Biostat.

174 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Kolejnym krokiem jest opracowanie wykresu kołowego korelacji między barierami, na jakie natrafiają innowacyjne przedsiębiorstwa (rys. 5.6). Rysunek 5.6. Wykres kołowy korelacji pomiędzy barierami, na jakie natrafiają innowacyjne przedsiębiorstwa 1,0

Wymiar 2 (10,75%)

0,5

0,0

–0,5

–1,0 –1,0

–0,5

0,0

0,5

1,0

Wymiar 1 (22,58%) Uwaga: nazwy poszczególnych barier przedstawione są na schemacie do rysunku 5.6 na str. 175. Jest on powiększeniem fragmentu wykresu kołowego korelacji.

Źródło: opracowanie na podstawie badań INE PAN przy współpracy z firmą Biostat.

Ocena wpływu poszczególnych barier na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa i efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE odbyła się w pięciostopniowej skali, gdzie ocena 1 oznaczała brak znaczenia danego czynnika, a 5 bardzo silny jego wpływ18. Analiza wyników badań kwestionariuszowych pokazała, że jako główną barierę przedsiębiorstwa wskazały biurokrację (średnia 4,2) – patrz 18 Przyjęto, że otrzymane średnie oznaczają: w granicach 1–2 – brak znaczenia, bardzo mały/znikomy wpływ; 2–3 – niskie/umiarkowane znaczenie/wpływ; 3–4 – duże/silne znaczenie/wpływ; 4–5 – bardzo duże/silne znaczenie/wpływ. Badana próba nie jest jednak reprezentatywna, zatem opracowanie można traktować jedynie jako zasygnalizowanie pewnych tendencji i aspektów, a wnioski trzeba traktować bardzo ostrożnie.

Analiza wyników badań 175

Schemat do rysunku 5.6. Powiększenie fragmentu wykresu kołowego korelacji pomiędzy barierami wymóg przedkładania i archiwizowania papierowej dokumentacji związanej z ubieganiem się o dotację i realizacją projektów

restrykcyjne regulacje prawne

nadmiernie rozbudowane kryteria formalne kryteria merytoryczne, które nie odpowiadają realiom prowadzenia biznesu i nie są możliwe do rzetelnej weryfikacji podczas oceny wniosku

niestosowanie regulacji prawnych do potrzeb przedsiębiorstwa formalne: stopień regulacji zawartych w aktach prawnych brak uregulowania prawnych przepisów biurokracja zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne długi okres weryfikacji wniosków o płatność i realizacji płatności brak sprawnych narzędzi informatycznych umożliwiających elektroniczną obsługę procesu aplikacyjnego niejasne przepisy podatkowe brak zachęt podatkowych i pomocy państwa

niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy rozbudowane i niedostosowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych

niestabilność polityki gospodarczej niestabilność rządów skomplikowane procedury uzyskiwania patentów nieprzygotowanie instytucji organizujących konkurs do ich prowadzenia wysokie koszty wdrażania innowacji częste zmiany wzorów wniosków o płatność korupcja wysokie koszty prac B+R niska jakość obsługi wnioskodawców i beneficjentów trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania brak partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej niepewny popyt na innowacyjne nowe produkty opanowanie rynku przez inne przedsiębiorstwa

nieformalne działania zakorzenione w ludzkiej świadomości, zwyczaje, tradycje, nieformalne kodeksy zachowań, czynniki kulturowe

brak wiedzy o działaniach jednostek naukowo-badawczych brak środków finansowych własnych brak popytu na innowacyjne nowe produkty

niski poziom kwalifikacji pozostałych pracowników brak informacji o dostępnych formach i mechanizmach pomocy, w tym o źródłach pozyskania środków z UE niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych pozostałych pracowników brak wiedzy o rynkach

niski poziom kwalifikacji kadry badawczej niski poziom kwalifikacji kadry zarządzającej brak wiedzy o potrzebach innych przedsiębiorstw brak wiedzy o potrzebach konsumentów brak wiedzy o technologiach niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych kadry badawczej

niska kreatywność w podejmowaniu działań innowacyjnych kadry zarządzającej

176 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Rysunek 5.7. Największe bariery w ocenie badanych przedsiębiorstw niepewny popyt na innowacjyne produkty niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy brak środków finansowych własnych trudna dostępność zewn. źródeł finansowania wysokie koszty prac B+R wysokie koszy wdrażenia innowacji brak zachęt podatkowych i pomocy państwa zbyt wysokie podatki/składki na ubezp. społeczne skomplikowane procedury uzyskiwania patentów brak uregulowań prawnych/przepisów niejasne przepisy podatkowe stopień regulacji zawartych w aktach prawnych restrykcyjne regulacje prawne niedostosowanie regulacji prawnych biurokracja

0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5

Średnia Źródło: opracowanie własne.

rys. 5.7. Był to również czynnik w największym stopniu utrudniający działalność innowacyjną firm najmłodszych, które funkcjonowały na rynku mniej niż 5 lat (średnia 4,57; dominanta 5,0) oraz najstarszych działających ponad 25 lat na rynku (analogicznie 4,29; 4)19. Firmy najmłodsze przede wszystkim podkreślały, że regulacje prawne są zbyt restrykcyjne (średnia 4,43; dominanta 5,0), a procedury uzyskania patentów – zbyt skomplikowane (średnia 4,0; dominanta 5,0) oraz że regulacje prawne nie są dostosowane do ich potrzeb (średnia 4,0; dominanta 5,0). Wskazywały także na duży stopień regulacji zawartych w aktach prawnych (średnia 4,0; dominanta 3,0). Dla firm funkcjonujących na rynku ponad 25 lat czynniki te również miały spore znaczenie, aczkolwiek stosunkowo mniejsze niż dla firm najmłodszych. Wyniki badań wszystkich ankietowanych firm pokazały, że istotne znaczenie dla ich funkcjonowania na rynku miało niedostosowanie regulacji prawnych do ich potrzeb (średnia 3,9) i restrykcyjne regulacje praw19 Analizując pozostałe grupy firm pod kątem ich funkcjonowania na rynku, biurokracja stanowiła istotny problem choć nie najważniejszy. Dla firm funkcjonujących od 5 do 10 lat najistotniejszymi barierami były to zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne (średnia 4,09; dominanta 5). Dla przedsiębiorstw działających od 10 do 20 lat – trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania oraz wysokie koszty wdrażania innowacji (analogicznie po 4,14 i 5), a dla funkcjonujących od 20 do 25 lat – również trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania (4,38; 5), zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne (4,35; 5), długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności (4,2; 5), niedostosowanie regulacji prawnych do potrzeb przedsiębiorstwa (4; 4).

Analiza wyników badań 177

ne (3,8). Przedsiębiorstwa te wskazywały także na znaczenie czynników formalnych, dotyczących regulacji zawartych w aktach prawnych (3,8) oraz na niejasne przepisy podatkowe (3,7), brak uregulowań prawnych/przepisów (3,2) i skomplikowane procedury uzyskania patentów (3,2). Wśród czynników związanych z wykorzystaniem proinnowacyjnych funduszy strukturalnych z UE (rys. 5.8), które miały największy wpływ na ich dalsze działania, badane firmy przede wszystkim wskazywały na nadmiernie rozbudowane kryteria formalne (3,97), kryteria merytoryczne nie odpowiadające realiom prowadzenia biznesu i niemożliwe do rzetelnej weryfikacji podczas oceny wniosku (3,8)20, długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności (3,78) oraz rozbudowane i niedostosowane wymagania dot. przygotowania wniosków projektowych (3,7). Firmy wskazywały także na nieprzygotowanie instytucji organizujących konkurs do ich prowadzenia (3,01) oraz wymóg przedkładania i archiwizowania papierowej dokumentacji związanej z ubieganiem się o dotację i realizacją projektów (3,08). Wśród kolejnych największych barier znalazły się przeszkody finansowe. Wszystkie ankietowane przedsiębiorstwa wskazywały na istotne znaczenie: zbyt wysokich podatków i składek na ubezpieczenia społeczne (średnia 4,1), brak zachęt podatkowych i pomocy państwa (4,0). Te dwie bariery stanowiły również w tej grupie analizowanych czynników najistotniejsze problemy dla firm najmłodszych (analogicznie średnie: 4,57 i 4,29; dominanty po 5,0) oraz najdłużej działających na rynku (analogicznie średnie: 4,1 i 4; dominanty: 4 i 5). Następnymi barierami wskazywanymi przez wszystkie badane firmy były: wysokie koszty wdrażania innowacji (3,96), trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania (3,69), wysokie koszty prac B+R (3,68). Brak środków finansowych własnych w mniejszym stopniu wpływał na ich zdolność innowacyjną (3,5). Firmy najmłodsze miały większe problemy z pozyskaniem środków finansowych niż firmy najdłużej funkcjonujące na rynku. Brak własnych środków finansowych i wysokie koszty prac badawczo-rozwojowych stanowiły dla nich większy problem niż dla najstarszych przedsiębiorstw. Inne wyniki analiz, przeprowadzone w ramach projektu, potwierdziły, że czynniki związane z otoczeniem instytucjonalnym – tj. wysokość podatków i innych obciążeń finansowych, nieefektywna biurokracja, regulacje podatkowe, dostęp do źródeł finansowania, restrykcyjne 20 W tej grupie czynników aspekt ten stanowił największą barierę dla firm najmłodszych, funkcjonujących na rynku mniej niż 5 lat (średnia 4,0; dominanta 4,0). Na tę barierę zwracały także uwagę firmy najdłużej funkcjonujące na rynku (powyżej 25 lat) – analogicznie 4,05 i 4. Jednakże dla tych firm największą barierą związaną z wykorzystaniem proinnowacyjnych funduszy strukturalnych z UE były nadmiernie rozbudowane kryteria formalne (analogicznie 4,16 i 5).

178 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

regulacje prawne – były najbardziej uciążliwymi barierami utrudniającymi prowadzenie biznesu, które to czynniki były również wskazywane w The Global Competitiveness Report. Wśród kolejnych czynników mających, zdaniem ankietowanych przedsiębiorstw, istotny wpływ na ich zdolność innowacyjną, firmy wskazały niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy (średnia 3,64) oraz niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty (3,57). Brak popytu na innowacyjne (nowe) produkty oraz brak partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej (analogicznie 3,24; 3,12) wpływał w umiarkowanym stopniu na podejmowanie działań innowacyjnych przez przedsiębiorstwa. Oprócz niedopasowania systemu edukacji do rynku pracy wśród kolejnych czynników związanych z wiedzą/informacją firmy podkreślały znaczenie braku wiedzy nt. technologii (średnia 3,09) i rynków (2,98) oraz o działaniach jednostek naukowo-badawczych (2,94), a także o potrzebach konsumentów (2,78) i innych przedsiębiorstw (2,73). Wskazywały także na brak informacji o dostępnych formach i mechanizmach pomocy, w tym pozyskania środków z UE (2,8). Na stosunkowo większą istotność tych czynników zwracały uwagę raczej firmy najstarsze niż najmłodsze. Ze względu na ich długie funkcjonowanie na rynku doceniają znaczenie przepływu informacji oraz wiedzy nt. potrzeb konsumentów lub związanych z działaniami jednostek badawczo-rozwojowych. Badania pokazały, że przedsiębiorstwa dostrzegają rolę niewystarczającej informacji o potrzebach konsumentów, innych firm czy na temat technologii lub rynków. Brak popytu na innowacyjne produkty może się wiązać właśnie z brakiem wiedzy o potrzebach przedsiębiorstw oraz informacji o rynkach. Dostrzegają także problem związany z jakością kapitału ludzkiego, kadry badawczej i zarządzającej. Jednak tylko nieliczne podmioty traktowały je jako bariery innowacyjności. Stosunkowo silniej wskazywano na niski poziom kadry zarządzającej niż pracowników (analogicznie średnia: 2,8 i 2,6) oraz na niską kreatywność do podejmowania działań innowacyjnych kadry zarządzającej (2,86), badawczej (2,85) niż pozostałych pracowników (2,58). Jednocześnie dla przedsiębiorstw innowacyjnych nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników było znacznie istotniejszą barierą niż dla ogółu przedsiębiorstw w Polsce. Również przedsiębiorstwa działające dłużej niż 25 lat na rynku bardziej dostrzegały znaczenie kwalifikacji zarówno kadry zarządzającej, badawczej, jak i pozostałych pracowników, tak samo jak kreatywności w sferze podejmowania działań innowacyjnych przez te grupy niż firmy funkcjonujące od pięciu lat.

Analiza wyników badań 179

Rysunek 5.8. Najistotniejsze czynniki związane z wykorzystaniem proinnowacyjnych funduszy strukturalnych z UE Archiwizowanie papierowej dokumentacji Nieprzygotowanie instytucji organizujących konkursy do ich prowadzenia Niedostosowanie wymagań dotyczących przygotowania wnioskow projektowych Długi okres weryfikacji wniosków o płatność Nieodpowiadające realiom kryteria merytoryczne Nadmiernie rozbudowane kryteria formalne

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

4,5

Średnia Źródło: opracowanie własne.

Czynniki nieformalne, takie jak: działania zakorzenione w ludzkiej świadomości, zwyczaje, tradycje, nieformalne kodeksy zachowań, czynniki kulturowe, również wpływają na podejmowanie działań przez przedsiębiorstwa. Firmy najdłużej działające na rynku (powyżej 25 lat) bardziej dostrzegały wagę tego typu barier niż firmy, które niedawno rozpoczęły działalność. Zdaniem ankietowanych firm korupcja (średnia 1,98) oraz niestabilność rządów (2,1) miały najmniejszy wpływ na podejmowanie działań innowacyjnych przez przedsiębiorstwa. Na istotność tych czynników bardziej zwracały uwagę przedsiębiorstwa działające na rynku ponad 25 lat niż firmy najmłodsze (do 5 lat funkcjonowania). Wśród innych czynników wpływających na zdolność innowacyjną i efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE ankietowane przedsiębiorstwa wskazywały na: brak merytorycznych osób we wszystkich instytucjach pomocowych, brak środków na wspieranie realizacji prac B+R oraz restrykcyjne zapisy dotyczące wykonania założeń projektowych (wskaźników) nie uwzględniające zmieniających się dynamicznie uwarunkowań zewnętrznych. Badane firmy same mogły wskazać działania w otoczeniu instytucjonalnym, które wpłynęłyby na wyeliminowanie najbardziej uciążliwych dla nich barier innowacyjności. Jest to niezmiernie istotne, gdyż

180 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

to one właśnie doskonale orientują się, co jest im najbardziej potrzebne do rozwijania swojej innowacyjnej działalności. Zdaniem badanych firm należałoby m. in.: zmniejszyć biurokrację, wyeliminować zbędną archiwizację dokumentów, skrócić czas rozpatrywania wniosków i wypłaty środków na rozwój projektów innowacyjnych, uprościć, opracować jasne i czytelne kryteria merytoryczne oceny wniosków o dofinansowanie oraz wniosków o płatności, uprościć procedury uzyskania patentów oraz certyfikacji i normalizacji produktów innowacyjnych, zautomatyzować proces aplikacyjny. Jeden z postulatów dotyczył elastycznego podejścia instytucji finansujących do wprowadzania zmian merytorycznych w projektach w trakcie ich realizacji, gdyż sposób realizacji projektu i dochodzenie do oczekiwanego rezultatu nie zawsze jest do przewidzenia w momencie składania wniosku o dofinansowanie. Firmy podkreślały, że ważne w tym aspekcie jest dokonanie zmian w regulacjach prawnych i podatkowych; wprowadzenie mechanizmów dotyczących systemów zachęt do prowadzenia działań innowacyjnych, ułatwienie dostępu do kredytów i alternatywnych źródeł finansowania działalności innowacyjnej. Rozwiązywanie problemów natury podatkowej oraz prawnej pochłania czas, przez co ogranicza możliwość pracy nad przedsięwzięciami rozwojowymi. Aby zmniejszyć bariery innowacyjności konieczna jest nowelizacja prawa podatkowego uwzględniająca ulgi dla podmiotów realizujących innowacyjne projekty. Firmy czują niedostatek dostępu i przekazywania informacji m.in. o możliwych projektach innowacyjnych czy możliwości pozyskania środków z UE, gdyż podkreślały znaczenie ich informowania o dostępnych formach i mechanizmach pomocy, w tym dostępnych źródłach pozyskania środków z UE. Podkreślano również znaczenie przygotowania instytucji organizujących konkursy do ich prowadzenia. Zwracano uwagę na znaczenie szkoleń dla beneficjentów w zakresie realizacji i rozliczenia umów o dofinansowanie. Jednocześnie firmy czują niedostatek kompetentnych osób, które pomagałyby przy składaniu wniosków. Według nich potrzebna jest zmiana podejścia ze ściśle kontrolowanego na doradcze, nastawione na dostarczanie pomocy w rozwiązywaniu problemów. Przedsiębiorstwa doceniają wagę współpracy z jednostkami naukowo-badawczymi. Wskazywano, że powinny zostać podjęte działania mające na celu zwiększenie tej współpracy. Według ankietowanych szkoły średnie i wyższe powinny kształcić w kierunkach, na jakie jest zapotrzebowanie. Firmy podkreślały także wagę wzrostu znaczenia jakości usług w branżach specjalistycznych przy ocenie ofert na ich realizacje, gdyż cena jako jedyne (lub decydujące) kryterium przetargu zabija potrzebę innowacyjności.

Analiza wyników badań 181

Zdaniem badanych przedsiębiorstw deregulacja i likwidacja barier administracyjno-podatkowych jest konieczna do uwolnienia potencjału przedsiębiorstw innowacyjnych. Ankietowane przedsiębiorstwa zapytano także, co pomogłoby, ich zdaniem, w zwiększeniu ich nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Wskazywano w pierwszej kolejności na działania finansowe. Zdaniem badanych firm potrzebne są zmiany w prawie podatkowym dotyczące ulg na finansowanie przedsięwzięć innowacyjnych. Jak podał jeden z przedsiębiorców: obecny system podatkowy „karze” przedsiębiorców za działalność B+R (innowacyjną) – obniżanie zysku bilansowego. Wskazywano zatem m.in. na: odpowiednie regulacje i instrumenty podatkowe, zachęty podatkowe i proste procedury ich rozliczania, preferencyjne warunki podatkowe na działalność badawczo-rozwojową oraz stworzenie systemu ulg podatkowych dla przedsiębiorstw, które we własnej działalności korzystają z wyników własnych prac B+R i na utrzymanie infrastruktury naukowo-badawczej, a także uruchomienie instrumentów finansowych, które zachęcałyby przedsiębiorstwa do zwiększania wydatków na działalność badawczo-rozwojową. Wskazywano na większe możliwości dofinansowania kosztów operacyjnych, zwiększenie udziału dofinansowania w projektach, wzrost nakładów z budżetu państwa na naukę i wyraźne wsparcie publiczne prywatnych nakładów ponoszonych na działalność B+R oraz zwiększenie dotowania bardzo ryzykownej działalności B+R. Zdaniem ankietowanych firm, istotne jest zwiększenie ulg i profitów za każdą wydaną złotówkę na prace B+R. Według badanych firm, większość przedsiębiorstw zdecydowałaby się na zwiększenie nakładów na badania i rozwój, jeżeli zostałaby wprowadzona ulga pozwalająca na zmniejszenie podatku należnego z tego tytułu. Postulowano niższe koszty opracowań i wdrożenia prac B+R, zwiększenie programów i wielkości dofinansowania na opracowanie prototypów, łatwiejszy i tańszy dostęp do infrastruktury badawczej oraz większe zaangażowanie branżowych organów administracji państwowej. Zdaniem badanych firm, powinna istnieć gwarancja pomocy we wdrożeniu opracowywanych technologii oraz regulacje prawne umożliwiające współpracę z jednostkami naukowymi, wybieranymi w innym trybie niż przepisy ustawy Prawo zamówień publicznych. Wskazywano także na większą współpracę między nauką a biznesem, rozbudowanie kadry o odpowiednich kompetencjach oraz zwiększenie zatrudnienia osób przy pracach B+R. Postulowano jednocześnie uproszczenie procedur związanych z aplikowaniem o projekty badawcze oraz z ich rozliczaniem; a także aby instytucje

182 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

przydzielające środki finansowe uwzględniały możliwości ryzyka niepowodzenia projektu.

***

Bariery wewnętrzne i zewnętrzne, na jakie natrafiły firmy, w fazie przejściowej spowodowały wzrost kosztów transakcyjnych oraz niewykorzystanie potencjałów innowacyjnych i przyczyniły się do zmniejszenia efektywności proinnowacyjnej pomocy strukturalnej w latach 2007–2013. Analiza danych empirycznych pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: zz Firmy

identyfikują wewnętrzne i zewnętrzne bariery innowacyjności. Zdolność identyfikacji wewnętrznych barier i ocena ich uciążliwości może być podstawą do grupowania firm innowacyjnych oraz stać się podstawą rozwoju instrumentów do wyodrębnienia różnych form oddziaływania na nie. zz Badane firmy wśród barier wewnętrznych wskazują na znaczenie jakości kapitału ludzkiego, z czym wiąże się konieczność prowadzenia adekwatnych zmian w systemie edukacji i jego dostosowania do potrzeb przedsiębiorstw. zz Niepewny popyt i brak partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej firmy traktują jako elementy, które wymagają działań wewnętrznych i zewnętrznych o szczególnym znaczeniu dla budowy ekosystemu innowacyjnego i odpowiednich struktur wiedzy w ramach Narodowego Systemu Innowacji. zz Poważne wyzwanie dla ankietowanych firm stanowi finansowanie działalności i niedostosowanie rozwiązań instytucjonalnych do ich potrzeb, a w tym zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne, wysokie koszty wdrażania innowacji, długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności oraz brak zachęt podatkowych i pomocy państwa. zz Czynniki instytucjonalno-regulacyjne w istotnym stopniu wpływają na funkcjonowanie badanych firm. W większym stopniu dotyczyły tych, które dopiero rozpoczęły swoją działalność niż już firm dłużej funkcjonujących na rynku. Miały one także większe problemy z pozyskaniem środków finansowych ze źródeł zewnętrznych. zz Największy odsetek badanych firm (ponad 60%) uznał obecne warunki funkcjonowania w Polsce jako typowe dla trzeciego etapu rozwoju, ponad 12% – wskazało na okres przejściowy pomiędzy drugim a trzecim etapem rozwoju, a ponad 18% – na drugi etap.

Analiza wyników badań 183 zz Analizowane

firmy wskazywały na różne przeszkody i bariery, jednak uzyskane wyniki pokazały, że oceniły one warunki funkcjonowania w Polsce znacznie wyżej, niż wynikało to z raportu The Global Competitiveness Report. zz Badane przedsiębiorstwa wśród czynników wpływających na ich zdolność innowacyjną szczególnie podkreślają istnienie barier biurokratyczno-regulacyjnych, wskazując przede wszystkim na zbyt restrykcyjne i niedopasowane do ich potrzeb regulacje prawne, a także na niejasne przepisy prawne. zz Bardzo poważnym wyzwaniem są wysokie koszty wdrażania innowacji i prac B+R oraz utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania, a także ograniczone środki własne. zz Wśród barier związanych z wykorzystaniem proinnowacyjnych funduszy strukturalnych z UE wskazywano przede wszystkim na nadmiernie rozbudowane kryteria formalne, długi okres weryfikacji wniosków o płatność oraz zbyt rozbudowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych. Kryteria merytoryczne nie odpowiadają realiom prowadzenia biznesu i są niemożliwe do rzetelnej weryfikacji podczas oceny wniosku. zz Wyniki badań pokazały, że przeszkodami są nie tylko bariery instytucjonalne, biurokratyczno-regulacyjne, ale także finansowe, informacyjne, rynkowe i kulturowe. zz W zwiększeniu nakładów firm na działalność badawczo-rozwojową w pierwszej kolejności są potrzebne zmiany w prawie podatkowym dotyczące ulg na finansowanie innowacyjnych przedsięwzięć. Pomocne w tym zakresie byłyby także niższe koszty opracowań i wdrożenia prac B+R. zz Wyzwaniem w zdecydowanej większości firm jest dalszy rozwój wynalazczości i innowacyjnego wzornictwa, aktywności krajowej i międzynarodowej w sferze własności przemysłowej oraz wykorzystanie innowacyjnych modeli rynkowych i norm do ich upowszechniania21. Badane przedsiębiorstwa, ale i inne firmy w Polsce, znajdują się w fazie pośredniej między fazą inwestycyjną a innowacyjną i są w różnym stadium rozwoju. Posiadają wiele specyficznych cech w sferze ekspansji, efektywności, kondycji finansowej, inwestycji w badania 21 Dotyczy to w szczególności norm związanych z zarządzaniem procesami innowacyjnymi oraz standartów statystycznych opracowanych przez NESTI OECD. Wymaga to m.in. upowszechnienia wiedzy związanej z posiadającym blisko 50 lat tradycji Podręczniku Frascati (OECD,2015b).

184 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

i rozwój, własności intelektualnej czy powiązań z odbiorcami, dostawcami, uczelniami, instytutami lub z instytucjami finansowymi. Powoduje to, że mechanicznie wprowadzane programy nie są dostosowane do potrzeb firm ani do ekosystemów innowacyjnych wokół nich. Dotyczy to też funduszy europejskich, które często adresowane są do odbiorców funkcjonujących w dojrzałej gospodarce rynkowej. Szczególnie jest to ważne dla krajów w fazie przejściowej. Przykładem takiego kraju jest Polska. Istnieją tu firmy o różnym poziomie innowacyjności produktowej, procesowej, organizacyjnej i marketingowej. Najbardziej innowacyjne podejmują wysiłek w kierunku ekspansji, ale napotykają bardzo dużo barier wynikających z braku dostosowania rozwiązań instytucjonalnych. Ekspansja innowacyjna jest związana z podejmowaniem ryzyka, ale instytucje z fazy inwestycyjnej nie są zainteresowane podejmowaniem ryzyka. Powoduje to zwiększone koszty transakcyjne. W wyniku ich oddziaływania firmy albo rezygnują z działań innowacyjnych, albo natrafiają na bardzo duże koszty transakcyjne, które powodują, że firma osiąga swój cel, ale na dużo niższym poziomie. Pokonanie tego zjawiska jest trudne, ale możliwe. Wymaga jednak zaawansowanych analiz, wykorzystania potencjałów wynikających z możliwości zmniejszenia asymetrii informacji publicznej, pobudzania kapitału społecznego oraz identyfikacji i wykorzystania istniejących możliwości wynikających z umiędzynarodowienia gospodarki, obecności w Unii Europejskiej i możliwości współpracy z koncernami zagranicznymi obecnymi w Polsce.

5.3. Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych22 5.3.1. Założenia i metody badawcze Podstawą analiz prezentowanych w tej części opracowania były dane sprawozdawcze badanych przedsiębiorstw za lata 2007, 2010 i 2013. W badaniach wychodzi się z założenia, że między innowacyjnością a poziomem kondycji ekonomiczno-finansowej występuje dodatnia korelacja mająca cechy sprzężeń zwrotnych. Poprawa kondycji ekonomiczno22 Autorem

podrozdziału 5.3 jest E. Mączyńska.

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 185

-finansowej tworzy warunki wzrostu nakładów na innowacje, a z kolei wzrost nakładów na innowacje sprzyja poprawie kondycji. Dotyczy to nie tylko innowacji oryginalnych, ale także imitacyjnych. (Zgodnie z metodologią Oslo, imitacje również uznawane są za innowacje)23. Jak potwierdzają doświadczenia wielu przedsiębiorstw i krajów, innowacje imitacyjne mogą stanowić ważny impuls rozwojowy i silną dźwignię wzrostu gospodarczego. Przedsiębiorstwa, w których działalność innowacyjna polega na przyswajaniu innowacji z zewnątrz, mogą odnosić korzyści z transferu wiedzy lub ze stosowania oryginalnych innowacji. W przypadku niektórych rodzajów działalności innowacyjnej koszty imitacji „są znacznie niższe niż koszty wytworzenia jej we własnym zakresie, w związku z czym może zaistnieć konieczność wypracowania skutecznego mechanizmu nabywania praw do innowacji, zapewniającego bodziec do pracy nad ich tworzeniem” (Podręcznik Oslo..., 2008, s. 37). Jak już wykazywano we wcześniejszych badaniach, dominacja w przedsiębiorstwach imitacyjnej działalności innowacyjnej ma swoje podłoże w dystansie w rozwoju i technologii, jaki dzieli nasz kraj od gospodarek rozwiniętych. Stąd waga proinnowacyjnej polityki państwa, wspierającej innowacje odkrywcze. Jest to istotne, tym bardziej że „zdolność przedsiębiorstw do przejmowania na własność (»zawłaszczalność« korzyści płynących z prowadzonej przez nie działalności innowacyjnej (appropriability of innovations) to ważny czynnik wywierający wpływ na innowacje. Jeżeli na przykład przedsiębiorstwa nie są w stanie chronić swoich innowacji przed imitacjami ze strony konkurencji, ich motywacja do podejmowania działalności innowacyjnej będzie słabsza. Z drugiej strony, jeśli dany rodzaj działalności funkcjonuje sprawnie bez sformalizowanych metod ochrony, promowanie takich metod może spowolnić przepływ wiedzy i technologii i skutkować wyższymi cenami na wyroby i usługi” (Podręcznik Oslo…, 2008, s. 118–119). Wynika stąd zasadność państwowej pomocy innowatorom, co potwierdzają też wyniki rozmaitych badań, w tym analiz statystycznych, ilościowych, a także badań jakościowych. Dane statystyczne nie potwierdzają teorii crowding out, według której pomoc taka prowadzi do substytuowania własnych wydatków przedsiębiorstw na ich działalność badawczo-rozwojową doﬁnansowywaniem uzyskiwanym od państwa. Co więcej, doﬁnansowywanie takiej działalności zwiększa 23 Według Podręcznika Oslo „Innowacja (innovation) to wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem” (Podręcznik Oslo..., 2012, s. 47–56).

186 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

szanse i prawdopodobieństwo, że ﬁrma będzie utrzymywała swoje wydatki proinnowacyjne na stosunkowo wysokim poziomie (Podręcznik Oslo..., 2008, s. 118–119). Stąd waga i uzasadnienie finansowego wspomagania zewnętrznego. Dlatego też w prezentowanych tu badaniach wydzielane są środki wewnętrzne i zewnętrzne przeznaczane na finansowanie innowacji.

Podstawy analiz i ograniczenia badawcze I tym razem – podobnie jak we wcześniejszych badaniach – okazało się, że niewiele dziedzin tak trudno poddaje się ilościowo-finansowym ocenom efektywności i generalnie analizom ekonomiczno-finansowym jak innowacje. Występuje tu szereg barier w dostępie do danych oraz identyfikacji i wydzielania efektów finansowych, jakie przynoszą nakłady na innowacje. Na to nakładają się trudności w definiowaniu, identyfikowaniu i pomiarze innowacyjności, co zresztą podkreśla się nawet w Podręczniku Oslo, określającym zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Podkreślane są tam ograniczenia rodzaju danych, jakie można uzyskać w tego typu badaniach, zwłaszcza statystycznych (Podręcznik Oslo…, 2008, s. 43). Wszystkie wymieniane w Podręczniku Oslo ograniczenia w pełni dotyczą też badań podjętych w prezentowanym tu projekcie. Główną barierą badawczą była niemożność uzyskania wielu dodatkowych, porównywalnych i wiarygodnych danych dotyczących finansowania procesów innowacyjnych w badanych przedsiębiorstwach. Wystąpiły przy tym problemy pomiaru związane z tym, że innowacje są procesem o charakterze ciągłym. Dlatego też trudno poddają się pomiarowi. Badania te potwierdzają zawartą w Podręczniku Oslo tezę, że ma to miejsce „szczególnie w firmach, których działalność innowacyjna charakteryzuje się głównie niewielkimi, przyrostowymi zmianami i nie ma charakteru pojedynczych, wyraźnie zdefiniowanych przedsięwzięć polegających na wdrożeniu znaczących zmian”(Podręcznik Oslo…, 2008, s. 43). W Podręczniku Oslo (2008, s. 43) innowacje definiowane są dość ogólnie „jako znaczące zmiany, co ma na celu odróżnienie zmian znaczących od tych, które mają charakter rutynowy i niewielki”. Tymczasem w praktyce wiele innowacji sprowadza się do szeregu mniejszych zmian. Istotną barierą w badaniach jest utrzymujący się od lat fakt, że dane dotyczące nakładów na innowacje nie są w pełni wyodrębniane w księgach rachunkowych przedsiębiorstw lub są ewidencjonowane w sposób zindywidualizowany (dostosowany do przyjętej w przedsiębiorstwie polityki rachunkowości), co ogranicza porównywalność da-

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 187

nych. Utrudnia to pełną identyfikację tego typu nakładów, a przy tym stwarza istotne ryzyko zafałszowywania obrazu innowacyjności. Najwięcej problemów i barier analitycznych wynika z przesunięcia w czasie nakładów innowacyjnych i uzyskiwanych w ich wyniku efektów, w tym identyfikowalnych na podstawie danych sprawozdawczych. Potwierdza to konstatacje formułowane w Podręczniku Oslo „W badaniach statystycznych trudno jest uchwycić ramy czasowe działalności innowacyjnej, wdrażania innowacji i uzyskanych efektów. Nakłady na działalność innowacyjną są ponoszone z myślą o potencjalnych zyskach w przyszłości. Często zdarza się, że efekty tej działalności – od stworzenia i wdrożenia innowacji poprzez podniesienie zdolności innowacyjnej do poprawy wyników firmy – nie dają się zaobserwować w okresie rozpatrywanym w badaniu” (Podręcznik Oslo..., 2008). Przedstawione bariery analityczne i luki w dostępnych danych finansowych, w tym napotkane w procesie badawczym problemy z kompletnością i porównywalnością danych, sprawiają, że w analizie kondycji ekonomiczno-finansowej badanych przedsiębiorstw próba badawcza musiała być zredukowana (w zależności od rodzaju danych) do 4–6 przedsiębiorstw w 2007 r., 6 w 2010 r. i 16 w 2013 roku. Dlatego też podstawowe wnioski dotyczą głównie 2013 r., choć i dla tego roku liczba przedsiębiorstw, których dane zostały udostępnione, jest dalece niesatysfakcjonująca. Trudno w tej sytuacji o jakiekolwiek uogólnienia, generalizacje, jednak nawet dane jednostkowe rzucają pewne światło na innowacyjność i transfer wiedzy. Ponadto identyfikacja barier badawczych dotyczących statystyki i sprawozdawczości z tego zakresu też ma pewien walor informacyjny i rekomendacyjny. Zarazem jednak w analizie wyników badań niezbędna jest należyta ostrożność w ich interpretacji oraz powściągliwość w formułowaniu nie w pełni udokumentowanych uogólnień. Ograniczoność danych do takich uogólnień nie upoważnia.

Metody i narzędzia badawcze W analizie kondycji ekonomiczno-finansowej badanych przedsiębiorstw były uwzględniane następujące kwestie: wielkość badanych przedsiębiorstw, rentowność, zadłużenie, płynność finansowa oraz wielkość nakładów na innowacje. W badaniach wychodzi się z założenia, że zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne nakłady na innowacje powinny przekładać się na wyższą rentowność, co z kolei powinno sprzyjać wzrostowi tych nakładów. Dotyczy to zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP),

188 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

które z natury mają mniejsze w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami możliwości finansowania innowacji. Zatem – co podkreślane jest m.in. w Podręczniku Oslo – w ich przypadku większe jest znaczenie „efektywnych interakcji z innymi firmami i publicznymi instytucjami badawczymi w zakresie B+R, wymiany wiedzy oraz – potencjalnie – komercjalizacji i działań marketingowych. (...) W sektorze MŚP czynnikiem determinującym działalność innowacyjną mogą być względy finansowe, gdyż sektor ten często cierpi na brak wewnętrznych środków umożliwiających realizację projektów innowacyjnych i w porównaniu z większymi firmami często napotyka na znacznie większe trudności w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego. Badania mogą stać się źródłem danych wskazujących, w jakim stopniu bariery finansowe zakłócają zdolność innowacyjną, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw” (Podręcznik Oslo…, 2008, s. 41).

5.3.2. Podstawowe dane i wskaźniki finansowe badanych przedsiębiorstw Rozmiary badanych przedsiębiorstw Badane przedsiębiorstwa cechuje wysoki stopień zróżnicowania pod względem wielkości zasobów i kondycji ekonomiczno-finansowej oraz liczby pracujących. Skala różnic między wielkościami średnimi i medianą pokazuje, że różnice między przedsiębiorstwami kształtowały się w sposób dalece odbiegający od rozkładu normalnego, o czym świadczą znaczące różnice między wielkościami średnimi i medianą. Tabela 5.1. Wybrane dane charakteryzujące rozmiary badanych przedsiębiorstw (w tys. zł) Wielkości

Aktywa ogółem

Aktywa trwałe

Wynik finansowy netto

Przychody

Liczba pracujących (etaty)

Maksymalna

8 174 586

6 917 133

319 161

2 199 370

2 393

1 361

300

–3 066

1 901

Średnia

726 440

603 977

32 321

251 310

428

Mediana

154 358

78 666

5 443

81 604

236

Minimalna

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ankietowych.

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 189

Przedstawione w tabeli 5.1 dane świadczą o tym, że wśród analizowanych przedsiębiorstw znalazły sie wszystkie kategorie: od mikro, poprzez małe, średnie i duże (wg definicji obowiązującej od 1 stycznia 2005 r. w Unii Europejskiej)24. Maksymalny poziom obrotów przekroczył 2 mld zł (wg definicji MŚP nie może przekraczać 50 mln euro), suma bilansowa przekracza 8 mld zł (wg definicji UE nie może przekraczać 43 mln euro).

Rentowność Badane przedsiębiorstwa cechuje niestabilność i silne wahania poziomu rentowności. Przy tym rentowność jest niższa niż w gospodarce ogółem. W 2013 r. wskaźnik rentowności netto obrotów wynosił bowiem w przedsiębiorstwach w gospodarce ogółem 3,7% (Rocznik statystyczny GUS, 2014, s. 593), podczas gdy w badanej grupie przedsiębiorstw była ujemna (–2,2%). Zarazem mediana rentowności netto obrotów (ROS) przekracza 7%. Różnice między poziomem średnim a medianą wskazują na duże zróżnicowanie rentowności przedsiębiorstw, odbiegające od rozkładu normalnego. Tabela 5.2. Rentowność badanych przedsiębiorstw ROS Wynik finansowy netto/ przychody (w %)

ROA Wynik finansowy netto/aktywa (w %)

ROE Wynik finansowy netto/ kapitał własny (w %)

53,1

25,9

63,7

–95,7

–54,6

–129,9

Średnia

2,8

0,5

–2,2

Mediana

4,2

3,2

7,3

Wyszczególnienie

Maksymalna Minimalna

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ankietowych. 24 Zgodnie z tą definicją „na kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro, a/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro”. (Wyciąg z art. 2 załącznika do zalecenia Komisji 2003/361/WE, vide Zalecenie Komisji 2003/361/WE, opublikowane w „Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej”, L 124 z 20 maja 2003 r., s. 36, zob. też: Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, 2006, s. 3).

190 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Nakłady na innowacje Do podstawowych finansowych przejawów działalności innowacyjnej należą wewnętrzne i zewnętrzne nakłady na innowacje oraz relacja tych nakładów do przychodów. Tabela 5.3. Relacja nakładów na innowacje do przychodów (w %) Wyszczególnienie

Nakłady wewnętrzne

Nakłady zewnętrzne

Nakłady ogółem

Maksymalna

113,2

70,5

113,2

Minimalna

0,1

Średnia

26,0

13,6

30,3

Mediana

2,5

0,3

2,6

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z ankiety.

Wielkości nakładów ogółem na innowacje w relacji do przychodów są bardzo zróżnicowane i kształtują się od 0,1% do ponad 113%. Analizy wskazują na znaczne zróżnicowanie finansowego obrazu innowacyjnego badanych przedsiębiorstw. Różnice między wielkościami średnimi a medianą świadczą, że rozkład wskaźników charakteryzujących wyniki przedsiębiorstw daleki jest od rozkładu normalnego, wyrażanego krzywą Gaussa. Związane jest to z dużym stopniem zróżnicowania rozmiarów badanych przedsiębiorstw.

5.3.3. Analiza korelacji między nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi Nader szczupła baza danych sprawia, że badanie korelacji między poszczególnymi wielkościami finansowymi może budzić wątpliwości co do ich zasadności. Wiąże się to z jednej strony z krótkim czasowym zakresem badań, a z drugiej – z niepokrywaniem się okresu ponoszenia nakładów na innowacje z okresem ich „plonowania”. Efekty ponoszonych nakładów na innowacje pojawiają się przeważnie w okresie późniejszym, nierzadko po kilku latach. Ponadto efekty nie zawsze przekładają się na rentowność danego przedsiębiorstwa.

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 191

Choć z jednej strony takie przesuniecie w czasie jest zjawiskiem naturalnym, to z drugiej niezbędne są działania na rzecz skrócenia dystansu dzielącego okres ponoszenia nakładów na innowacje od okresu występowania ich efektów. Mimo tych zastrzeżeń wskaźniki korelacji zostały wyliczone. Wyniki tych obliczeń zawierają tabele od 5.4 do 5.6. Dane za rok 2007, choć dotyczą tylko 4–5 przedsiębiorstw (w zależności od rodzaju danych), wskazują na silną dodatnią korelację między rentownością i nakładami na innowacje. Podobny kierunek zależności występuje też w odniesieniu do kapitału własnego i liczby pracujących. Natomiast charakterystyczna jest silna ujemna korelacja między nakładami na innowacje a zadłużeniem długoterminowym. Zadłużenie krótkoterminowe charakteryzuje także w znacznej mierze ujemna korelacja, ale znacznie słabsza. Oznacza to, że wysokie zadłużenie (zwłaszcza długookresowe) przedsiębiorstw może być barierą zwiększania nakładów na innowacyjność. Wskaźniki dodatniej korelacji między rentownością a nakładami na innowacje były w 2010 r. jeszcze wyższe niż w 2007 roku. Większość zależności wykazuje podobny kierunek jak w 2007 roku. Wyjątkiem są zobowiązania, które korelują silnie dodatnio (nie ujemnie jak w 2007 r.). Dodatnia korelacja między zadłużeniem a nakładami na innowacje może mieć podłoże w tym, że w przypadku, gdy przedsiębiorstwo korzysta z funduszy UE jako źródła w finansowania innowacji, zobowiązane jest do określonego wkładu własnego, proporcjonalnego do wielkości dotacji unijnych. Spełnienie tego warunku może łączyć się z koniecznością zaciągania kredytów na sfinansowanie wkładu własnego lub też może oznaczać zobowiązania wynikające z realizowanego projektu, który uzyskał dofinansowanie. Do takiego wniosku upoważnia też intensyfikacja nakładów na innowacje, charakterystyczna dla 2013 r. (por. też tab. 5.3). Ze wskaźników korelacji za rok 2013 wynika, że słabnie siła współzależności między rentownością a nakładami na innowacje. Może to między innymi być następstwem konieczności obsługi zadłużenia. Było ono bowiem dodatnio skorelowane z nakładami na innowacje w 2010 r., a w 2013 r. korelacja ta jest ujemna. Może to oznaczać konieczność obsługi zadłużenia wygenerowanego w wyniku intensyfikacji działalności innowacyjnej mierzonej wielkością nakładów na nią w relacji do przychodów. Zmieniła się także korelacja między liczbą

Aktywa obrotowe

–0,855

–0,007

Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania

Zobowiązania długoterminowe

0,738

Wynik finansowy netto

0,559

0,741

Wynik finansowy brutto 2007

Kapitał własny

0,218

Wielkość aktywów

–0,254

0,384

Wyszczególnienie

Aktywa trwałe

Nakłady wewnętrzne faktycznie poniesione (bez amortyzacji środków trwałych

–0,860

0,602

0,074

0,733

0,734

0,288

–0,217

0,460

Nakłady zewnętrzne ogółem

–0,856

0,568

0,010

0,738

0,740

0,232

–0,247

0,400

Nakłady suma

–0,928

0,637

0,037

0,622

0,625

0,278

–0,126

0,408

Udział w przychodach

–0,930

0,583

–0,331

0,551

0,558

0,054

–0,194

0,257

Udział nakładów zewnętrznych w przychodach

–0,928

0,653

0,067

0,630

0,632

0,304

–0,117

0,438

min

max

Udział łączny w przychodach

Tabela 5.4. Współczynniki korelacji między nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi – 2007 rok

192 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

0,702

0,637

0,572

0,741

–0,855

ROS

ROA

ROE 2007

Max

Min

Źródło: obliczenia na podstawie danych ankietowych.

0,443

0,211

Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi

Mediana

0,455

Liczba pracujących w osobach

0,286

0,443

Przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty

Średnia

–0,254

Zobowiązania krótkoterminowe bez funduszy specjalnych

0,460

0,312

–0,860

0,734

0,578

0,636

0,630

0,282

0,464

0,451

–0,182

0,444

0,291

–0,856

0,740

0,574

0,637

0,688

0,226

0,456

0,444

–0,239

0,432

0,279

–0,928

0,677

0,432

0,505

0,677

0,030

0,594

0,583

–0,188

0,346

0,168

–0,930

0,775

0,346

0,439

0,775

–0,301

0,597

0,586

–0,465

0,440

0,291

–0,928

0,653

0,440

0,511

0,652

0,069

0,594

0,583

–0,163

max

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 193

Nakłady wewnętrzne faktycznie poniesione (bez amortyzacji środków trwałych)

0,74

0,69

0,73

0,90

0,89

0,76

0,71

0,56

Wyszczególnienie

Aktywa obrotowe

Aktywa trwałe

Wielkość aktywów

Wynik finansowy brutto

Wynik finansowy netto

Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania

Kapitał własny

Zobowiązania długoterminowe 0,95

0,53

0,58

0,31

0,29

0,56

0,43

0,67

Nakłady zewnętrzne ogółem

0,57

0,71

0,76

0,89

0,90

0,74

0,69

0,74

Nakłady suma

0,52

0,91

0,84

0,89

0,91

0,88

0,78

0,88

Udział w przychodach

0,97

0,52

0,56

0,16

0,15

0,54

0,35

0,71

Udział nakładów zewnętrznych w przychodach

0,52

0,91

0,84

0,89

0,91

0,88

0,78

0,89

Udział łączny w przychodach

Tabela 5.5. Współczynniki korelacji miedzy nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi – 2010 rok

194 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

0,69

0,70

0,53

0,61

0,30

0,44

0,90

0,30

0,64

0,69

Przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty

Liczba pracujących

Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi

ROS

ROA

ROE

Max

Min

Średnia

Mediana

Źródło: obliczenia na podstawie danych ankietowych.

0,32

Zobowiązania krótkoterminowe bez funduszy specjalnych

0,31

0,33

–0,32

0,95

–0,24

–0,32

–0,27

0,83

0,29

0,51

0,69

0,64

0,30

0,90

0,43

0,30

0,60

0,54

0,70

0,69

0,33

0,77

0,68

0,29

0,91

0,47

0,33

0,60

0,52

0,78

0,77

0,29

0,25

0,31

–0,35

0,97

–0,26

–0,35

–0,31

0,92

0,07

0,06

0,51

0,77

0,69

0,29

0,91

0,47

0,33

0,60

0,52

0,78

0,77

0,29

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 195

Wynik finansowy netto

0,000

–0,006

Wynik finansowy brutto

Zobowiązania długoterminowe

–0,001

-0,017

0,026

0,022

Aktywa trwałe

Kapitał własny

0,020

Aktywa obrotowe

0,013

0,032

Wyszczególnienie

Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania

Nakłady wewnętrzne faktycznie poniesione (bez amortyzacji środków trwałych)

–0,098

–0,097

–0,103

–0,109

–0,108

–0,099

–0,097

–0,108

Nakłady zewnętrzne ogółem

–0,002

0,036

0,011

0,005

0,009

0,028

0,026

0,035

Nakłady suma

–0,239

–0,229

–0,223

–0,283

–0,277

–0,227

–0,223

–0,251

Udział w przychodach

–0,255

–0,246

–0,260

–0,259

–0,258

–0,250

–0,246

–0,273

Udział zew w przychodach

–0,268

–0,236

–0,250

–0,292

–0,286

–0,241

–0,236

–0,267

Udział łączny w przychodach

Tabela 5.6. Współczynniki korelacji miedzy nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi – 2013 rok

196 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

0,060

0,051

0,069

–0,017

ROS

ROA

ROE

Max

Min

Źródło: obliczenia na podstawie danych ankietowych.

0,018

0,014

Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi

Mediana

–0,014

Liczba pracujących w osobach

0,019

–0,017

Przeciętne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty

Średnia

0,018

Zobowiązania krótkoterminowe bez funduszy specjalnych

–0,103

–0,100

–0,149

0,022

–0,056

–0,095

–0,134

–0,148

–0,149

–0,116

0,011

0,015

–0,024

0,046

0,044

0,035

0,046

–0,001

–0,021

–0,024

0,002

–0,245

–0,274

–0,411

–0,223

–0,580

–0,642

–0,597

–0,278

–0,409

–0,411

–0,238

–0,259

–0,281

–0,365

–0,246

–0,963

–0,964

–0,8751

–0,308

–0,365

–0,288

–0,274

–0,298

–0,450

–0,236

–0,678

–0,690

–0,581

–0,316

–0,447

–0,450

–0,280

Sfera finansowa przedsiębiorstw innowacyjnych 197

198 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

zatrudnionych a nakładami na innowacje – z dodatniej na ujemną, co by wskazywało, że innowacje mają charakter pracooszczędny. Charakterystyczne dla wszystkich badanych lat jest to, że nakłady na innowacje szczególnie silnie i dodatnio są skorelowane z wynikami finansowymi i rentownością przedsiębiorstw. Badanie korelacji między nakładami na innowacje a wybranymi wielkościami ekonomiczno-finansowymi – mimo problematyczności wyników (przede wszystkim ze względu na niejednorodną dla poszczególnych lat i nader ograniczoną bazę danych) – uznano jednak za celowe, umożliwia to bowiem wykazanie, czy i jakim stopniu takie korelacje są identyfikowalne. Jednak złożoność procesów innowacyjnych przekłada się na złożoność ich oceny z punktu widzenia występujących korelacji i efektywności. Wystarczy tu chociażby wskazać, że niektóre typy innowacji mogą negatywnie wpływać na wyniki finansowe przedsiębiorstw. Dotyczy to np. nakładów, jakie ponoszą przedsiębiorstwa w związku z wymogami ochrony środowiska. Nakłady takie, co podkreślaliśmy już we wcześniejszych badaniach, przynoszą korzyści w skali makro, korzyści ogólnospołeczne, ekologiczne, ale nie w skali mikroekonomicznej, tj. w formie zysków przedsiębiorstw. Pojawia się tu zatem złożony problem holistycznej oceny efektywności innowacji przedsiębiorstw z uwzględnieniem efektów i kosztów zewnętrznych. Ocena taka powinna być jednym z ważniejszych czynników makroekonomicznej polityki innowacyjnej i polityki wspierania innowacji. Przesłanką zwiększania racjonalności tej polityki zarówno na poziomie mikroekonomicznym, w tym w sektorze przedsiębiorstw, jak i makroekonomicznym jest tworzenie warunków intensyfikacji wykorzystywania potencjału wikinomii i z „sieciową władzą”, i z „usieciowieniem” komunikacji społecznej (Tapscott, Williams, 2008). Dotychczas w Polsce potencjał ten nie jest należycie wykorzystywany, co stanowi barierę dynamizacji wdrażania innowacji w gospodarce (na co także wskazywaliśmy we wcześniejszych badaniach).

*** zz Badania

wykazały występowanie istotnych barier i ograniczeń możliwości identyfikowania bezpośredniego wpływu innowacji na finansową kondycję przedsiębiorstw. zz Ograniczenia te są tym większe, im krótszy jest okres objęty analizą wymiernych efektów oraz im bardziej ograniczona jest baza da-

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 199

nych. Jest to istotne, zwłaszcza że – ze względu na odłożenie efektów w czasie – nakłady na innowacje mogą przejściowo skutkować pogorszeniem się kondycji finansowej przedsiębiorstwa, co miało miejsce w 2013 r., w roku intensyfikacji nakładów na innowacje. zz Badania wskazują na wzrostowe trendy w kształtowaniu się nakładów na innowacje w relacji do przychodów innowacyjności. Zarazem badania wskazują na znaczne zróżnicowanie finansowego obrazu innowacyjności badanych przedsiębiorstw. zz Badane przedsiębiorstwa cechuje silne zróżnicowanie poziomu rentowności. Jednak mediana rentowności jest wyższa niż w gospodarce ogółem. Charakterystyczne są przy tym duże różnice pomiędzy medianą a wielkościami średnimi wskaźników rentowności. Potwierdza to zróżnicowanie sytuacji przedsiębiorstw pod względem ich wyników finansowych. Skala różnic między wielkościami średnimi i medianą pokazuje bowiem, że różnice między przedsiębiorstwami kształtowały się w sposób dalece odbiegający od rozkładu normalnego.

5.4. Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw25 Jak wykazano w pierwszej części książki, przemiany we współczesnej gospodarce oraz funkcjonowaniu i innowacyjności przedsiębiorstw są determinowane przede wszystkim przez dokonujący się w wyniku rewolucji informacyjnej przełom technologiczny, co zarazem skutkuje przełomem cywilizacyjnym, wyrażającym się przede wszystkim w wypieraniu cywilizacji przemysłowej przez nową gospodarkę i nowy, wciąż jeszcze nie dodefiniowany jej nowy model, model cyfrowej cywilizacji informacyjnej oraz opartej na niej wikinomii i makrowikinomii. Kurczenie się cywilizacji industrialnej na rzecz nowego modelu gospodarki zarazem skutkuje niedostosowaniem typowych dla epoki industrialnej rozwiązań instytucjonalnych, mechanizmów, regulacji 25 Autorem podrozdziału 5.4 jest E. Mączyńska. Wykorzystane tu zostały też wyniki wcześniejszych badań, w tym publikowanych w: Mączyńska (2008, s. 245–262) oraz w: Mączyńska (2012).

200 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

i priorytetów ekonomicznych oraz strategii przedsiębiorstw. Zwiększa się w takich warunkach ryzyko nasilania się przejawów niezbilansowania postępu gospodarczego, społecznego i ekologicznego. Tworzy to przedpole nie tylko dla pułapki średniego dochodu, ale też dla wzrostu ryzyka sekularnej (trwałej, wiecznej) stagnacji (omawianej w pierwszej części książki). Ryzyko takie nasila się w warunkach niskich, a zwłaszcza zerowych, czy nawet ujemnych realnych stóp procentowych oraz skłonności do utrzymywania w przedsiębiorstwach i przez inwestorów płynnych zasobów pieniężnych, zamiast ich inwestowania. Zmniejsza to szanse na ożywienie inwestycyjne oraz ożywczy wzrost stóp procentowych. Zwiększa się tym samym rozziew między rzeczywistym a potencjalnym poziomem wzrostu produkcji przedsiębiorstw i PKB, rozbieżność między rzeczywistym a potencjalnym rozwojem. Przy tym w analizach tego zagadnienia istotny jest reżim terminologiczny. Ignacy Sachs zaproponował, żeby pojęcie „rozwój” stosować wyłącznie do takich sytuacji, gdzie ma miejsce postęp w trzech wymiarach, tj. gospodarczym, społecznym i ekologicznym. Tabela 5.7. Rozwój i wzrost gospodarczy – podstawowe kategorie Lp.

Kategorie wzrostu i rozwoju

Sfera gospodarcza

Sfera społeczna

Sfera ekologiczna

Dziki wzrost gospodarczy

–

Wzrost przyjazny społecznie

–

Wzrost przychylny dla środowiska

–

Rozwój

Źródło: Sachs (1996), s. 44.

Rozwój społeczno-gospodarczy rozumiany jako symbioza sfery gospodarczej, społecznej i ekologicznej to wyzwanie dla wszystkich aktorów życia społeczno-gospodarczego, wyzwanie niełatwe do urzeczywistnienia. Zarazem stopień sprostania takiemu wyzwaniu kształ-

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 201

tuje otoczenie i warunki funkcjonowania przedsiębiorstw. Analiza potencjału technologii informacyjnych, Internetu wskazuje, że istnieją synergiczne współzależności w funkcjonowaniu relacji: wzrost gospodarczy–postęp społeczny–postęp ekologiczny. Rozpoznanie tych współzależności sprzyja optymalizowaniu decyzji strategicznych w przedsiębiorstwach, w tym decyzji dotyczących przedsięwzięć innowacyjnych. Warunkiem identyfikowania tych współzależności i uzyskiwania efektów synergii dodatniej oraz eliminowania, a przynajmniej ograniczania synergii ujemnej jest m.in.: zz dostosowywanie

strategii przedsiębiorstw do globalnych trendów i zjawisk determinowanych przez rewolucję cyfrową, związaną z technologiami informacyjnymi, zz wyzwalanie w przedsiębiorstwach potencjału kreatywności i innowacyjności poprzez wykorzystywanie komunikacji sieciowej, zz przeformułowywanie modelu zarządzania przedsiębiorstwami w kierunku zastosowań, jakie umożliwia makrowikinomia. Jest to istotne,tym bardziej że – jak wykazują kanadyjscy badacze Internetu Don Tapscott i Anthony D. Williams w książce pod znamiennym tytułem Makrowikinomia. Reset świata i biznesu – „Świat osiągnął punkt krytyczny i albo zresetujemy stare struktury, podejścia i modele działalności, albo grozi nam paraliż lub nawet upadek istniejących instytucji. Stajemy przed koniecznością wyboru: albo odnowa, uwiąd, albo odrodzenie (…)”. Tapscott i Williams wykazują, że dzięki Internetowi „stare modele industrialne ulegają całkowitemu przenicowaniu. Nowe podejście do innowacji, nowe metody wytwarzania bogactwa i nowe siły, które radykalnie obniżają koszty współpracy międzyludzkiej, umożliwiają społecznościom rozwiązywanie problemów, podejmowanie wyzwań i realizację przedsięwzięć” (Tapscott, Williams, 2011, s. 14–16). Umożliwia to wikinomia, która jako nauka i sztuka masowej współpracy biznesowej, stała się makrowikinomią, czyli zastosowaniem wikinomii i jej podstawowych zasad we wszystkich dziedzinach życia społecznego i w jego instytucjach26. 26 Tapskott i Williams podkreślają, że „do powstawania Wikipedii przyczyniają się miliony ludzi, tysiące osób współpracują przy rozwijaniu Linuksa i projektu poznania genomu ludzkiego – tak samo możemy wykorzystać ludzkie umiejętności, geniusz i inteligencję do powszechnego przekształcania wielu dziedzin i instytucji, aby przygotować je na najbliższe dziesięciolecia i dla przyszłych pokoleń. (…) Dlaczego nie mielibyśmy mieć rządu open source, edukacji open source, a także nauki, produkcji energii, a nawet opieki zdrowotnej?”, (Tapscott, Williams, 2011, s. 16).

202 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Nowe technologie informacyjne i makrowikinomia tworzą „onlajnowe” warunki kreowania nowych obszarów oraz form przedsiębiorczości, ale także nowych form współdziałania między podmiotami gospodarczymi i władzą, w tym władzą samorządową. Przy tym lista tych form i obszarów jest długa i wciąż się wydłuża wskutek m.in. rewolucji internetowej, czyli dzięki cloud computing – usługom w chmurze, wszystkie dane są dostępne z dowolnego miejsca. Poniżej przedstawiona enumeracja stanowi jedynie podstawową egzemplifikację potencjału technologii informacyjnych i makrowikinomii: zz Umożliwiają

one rozwój globalnych powiązań horyzontalnych, sprzyjających większej swobodzie, wolności i decentralizacji działalności oraz jej delokalizacji, co stanowi istotne wyzwanie i szanse dla władz lokalnych w sferze pozyskiwania przedsiębiorców dla regionu. Zarazem technologie informacyjne ograniczają wady powiązań wertykalnych, opartych na rozmaitych podległościach biznesowych (pojawia sie nawet w związku z tym pojęcie kapitalizmu wertykalnego i horyzontalnego). W opartej na Internecie gospodarce zacierają się bowiem granice między sektorami i instytucjami, co wymusza odchodzenie od hierarchicznego modelu powiązań wertykalnych i fundamentalnych zmian systemu wartości i kultury politycznej, co zarazem sprzyja transparentności, efektywności i szybkości podejmowania decyzji. Stwarza to szanse na przezwyciężanie tak charakterystycznego dla Polski sektorowego, „silosowego” podejścia w rządzeniu i podejmowaniu decyzji, co wyraża się m.in. w niskiej wciąż skłonności do współpracy ponad podziałami oraz w skłonności do myślenia i działań w stylu „moja chata skraja”. zz Nowe technologie umożliwiają szybki przepływ wiedzy i informacji na skalę światową, co tworzy sprzyjające warunki dla nowych przedsięwzięć i kreowania nowych obszarów działalności gospodarczej oraz wyzwalania rezerw w działaniach na rzecz przyczyniania się do pomnażania publicznego dobra i przeciwdziałania marnotrawstwu zasobów. Nie ma bowiem nic bardziej nieekonomicznego nad robienie rzeczy wydajnie, których w ogóle nie trzeba robić (a przykładów takich niepotrzebnych prac, niestety, nie brakuje, zwłaszcza w zbiurokratyzowanych systemach o nieznośnie rozrastających się zakresach rozmaitej, kontrproduktywnej sprawozdawczości). zz Technologie informacyjne umożliwiają wdrażanie rozwiązań znanych z sieci społecznościowych w realne życie i biznes, co może tworzyć niebywały potencjał, wynikający z łączenia poprzez sie-

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 203

ci rozproszonej społecznej wiedzy i kreatywności. Dla niektórych regionów, zwłaszcza tych dotkniętymi migracjami, nomadyzmem i syndromem „korporacyjnych cyganów” oraz syndromem opuszczonego gniazda, nawiązywanie i wykorzystywanie powiązań sieciowych z „diasporą” może stanowić silny bodziec dla rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Wykorzystanie tej możliwości stanowi ważne wyzwanie dla samorządów. zz Technologie informacyjne są źródłem kreowania prosumentów (prosument to producent i konsument w jednej osobie) i wyzwalaniu w ten sposób nowych możliwości wytwórczych. zz Umożliwiają rozwój crowdsourcingu, czyli wykorzystywania wiedzy, pomysłów i inspiracji „z tłumu”, zatem propozycji zwykłych ludzi. zz Umożliwiają rozwój crowdfoundingu, czyli pozyskiwania funduszy od tłumu”, co z kolei ułatwia przełamywanie barier finansowych dla rozmaitych przedsięwzięć lokalnych. zz Tworzą warunki do efektywnego łączenia przedsiębiorczości lokalnej z biznesem w skali globalnej, lokalnych przedsiębiorstw z przedsiębiorstwami w innych regionach kraju i świata. zz Tworzą warunki dokonania tzw. żabiego skoku, czyli przechodzenia do najwyższych faz zaawansowania technologicznego, z pominięciem faz pośrednich, przez jakie musieli przechodzić wcześniejsi innowatorzy. zz Tworzą warunki i potrzebę kreowania swego rodzaju „Facebooka” dla rządu oraz samorządów i poprzez to rozwoju relacji: państwo– samorząd–biznes–społeczeństwo. zz Technologie informacyjne sprzyjają monitorowaniu rozmaitych zagrożeń oraz budowaniu narzędzi i systemów wczesnego ostrzegania przed kryzysami i dysfunkcjami społeczno-gospodarczymi, a tym samym zwiększają szanse przeciwdziałania bankructwom. W przypadku zaś ich wystąpienia zwiększają możliwości podejmowania działań ukierunkowanych na stworzenie bankrutującym tzw. drugiej szansy. zz Technologie informacyjne napędzają innowacje społeczne, m.in. sprzyjające identyfikowaniu, efektywnemu kształtowaniu oraz wykorzystywaniu regionalnych zasobów i wszelkich walorów, w tym przestrzeni publicznej i architektury krajobrazu. Te dwa ostatnie czynniki są często niedoceniane. Tymczasem zarówno przestrzeń publiczna jak i architektura krajobrazu to czynniki, które mogą multiplikować wzrost gospodarczy, podczas gdy w praktyce rządzenia albo poświęca im się za mało uwagi, albo wręcz są one rozpa-

204 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

trywane wyłącznie w kategorii kosztowej, a nie potencjału dochodowego i mnożnika bogactwa. zz Technologie informacyjne sprzyjają przezwyciężaniu ociężałości i ograniczeniom typowym dla rządzenia i zarządzania opartego na przestarzałym modelu industrialnym. Możliwości związane z technologiami informacyjnymi silnie kontrastują z nieruchawością struktur typowo industrialnych i tradycyjnych procedur decyzyjnych. zz Umożliwiają one przeciwdziałanie tak charakterystycznemu dla Polski marnotrawieniu potencjału seniorów, tworząc warunki rozwoju silver economy czyli gospodarczych działań ukierunkowanych na seniorów. zz Umożliwiają łagodzenie syndromu nieciągłości i godzenie przeciwstawnych trendów: trwałość i tradycja versus globalizujący się, „wędrujący” świat „gospodarki nietrwałości”. zz Technologie informacyjne stymulują rozwój inicjatyw obywatelskich i społeczeństwa obywatelskiego oraz łagodzenie dysfunkcji współczesnej demokracji, w tym wynaturzeń w funkcjonowaniu lobbingu. Umożliwiają przeciwdziałanie także innym, antydemokratycznym zjawiskom, mającym symptomy opisywanych m.in. przez noblistę Josepha E. Stiglitza (2010; Buchter, 2009) „golfowych” powiązań i „amerykańskich drzwi obrotowych” oraz „amoralnego familizmu”, niszczącego kapitał społeczny (Sztompka, 2007, s. 257 oraz Sztompka, 2016). zz Umożliwiają sprawne monitorowanie i analizę inicjatyw społecznych oraz ocenę ich użyteczności. zz Tworzą warunki rozwoju społeczeństw o zerowych kosztach krańcowych, rozwoju tzw. internetu przedmiotów27 oraz gospodarki współdzielenia (Rifkin, 2016). Ponadto makrowikinomia i technologie informacyjne tworzą warunki rozwoju Blu Economy (błękitnej gospodarki). Ta nowa dziedzina umożliwia synergiczne połączenie zielonej gospodarki i makrowikinowmii. Blue Economy tworzy proekologiczne możliwości przeformułowania modelu rozwoju gospodarki (opisywane m.in. w książce Gunte27 Internet of Things – IoT zwany też Internetem Wszechrzeczy (Internet of Everything – IoE), wyrażający potencjał internetowych sieci łączących przedmioty, ludzi, procesy, bazy danych, co np. umożliwia – poprzez internetowe czujniki zdalne sterowanie – ogrzewanie pomieszczeń czy też przekazywanie informacji o rozmaitych procesach zmian, stanach, w tym rozmaitych zagrożeniach, np. zdrowotnych (Rifkin, 2016).

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 205

ra Pauli pt. The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs – Błękitna gospodarka, 10 lat, 100 wynalazków, 100 milionów miejsc pracy (Pauli, 2011)). Spośród tych „100 wynalazków” przykładowo można wymienić technologie umożliwiające zastąpienie produkcji jakże drogiego, szeroko stosowanego m.in. w medycynie tytanu – jedwabiem. Internet i technologie informacyjne w takich warunkach powinny być traktowane jako warunek sine qua non rozwoju przedsiębiorstw, ich kreatywności i innowacyjności. Jednak z badań wynika, że Internet jako podstawa kształtowania potencjału rozwojowego przedsiębiorstw wciąż nie jest dostatecznie wykorzystywany. W odpowiedzi bowiem na pytanie: „Czy Internet i technologie informacyjne sprzyjają kreatywności i innowacjom?”, co prawda, zdecydowana większość respondentów (ponad 89 %) odpowiedziała pozytywnie (tabela 5.8), to jednak w niewielkim stopniu przekłada się to na praktykę. Zarazem bowiem prawie 70% respondentów udzieliło negatywnej odpowiedzi na pytanie: „Czy przedsiębiorstwo korzysta z crowdsourcingu?” (tabela 5.9). Tabela 5.8. Internet i technologie informacyjne a kreatywność i innowacje Liczba odpowiedzi

Tak, w znacznym stopniu

89,3

Tak w znikomym stopniu

6,0

Nie

2,4

Internet zagraża kreatywności i innowacjom

1,2

Internet ułatwia innowacje imitacyjne

21,4

Trudno powiedzieć/ nie wiem

1,2

Pytanie

Czy Internet i technologie informacyjne sprzyjają kreatywności i innowacjom

Odpowiedź

Źródło: wyniki badań ankietowych.

Respondenci nie postrzegają Internetu jako zagrożenia dla kreatywności (tylko jeden z respondentów wskazywał na takie zagrożenie – tabela 5.8). Zarazem jednak choć ponad 20% respondentów upatruje w Internecie czynnik sprzyjający innowacjom innowacyjnym (tabela 5.8), to w praktyce w większości przedsiębiorstw (ponad 70%) nie wykorzystuje się tak typowego dla technologii cyfrowych i niemalże bezkosztowego źródła wiedzy, jakim może być crowdsourcing (tabela 5.9).

206 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Tabela 5.9. Internet i crowdsourcing Odpowiedź

Liczba odpowiedzi

Tak w znacznym stopniu

3,6

Tak w znikomym stopniu

9,5

Nie

69,0

Nie wiem, co to jest

8,3

Pytanie

Czy przedsiębiorstwo korzysta z crowdsourcingu

Źródło: wyniki badań ankietowych.

Zaledwie trzech, czyli niespełna 4%, respondentów potwierdza korzystanie w przedsiębiorstwach z crowdsourcingu, natomiast ponad 8% respondentów nie wie, co to jest crowdsourcing (tabela 5.9). Przedstawione w tabelach 5.8 i 5.9 wyniki badań, choć bardzo ogólne, wskazują jednak na symptomy nienadążania i niedostosowana dokonujących się w przedsiębiorstwach zmian do warunków i potencjału ewolucji informacyjnej oraz wikinomii i makrowikinomii. Potencjał ten wyraża się przede wszystkim w tworzeniu informacyjnej sieci jako jednego z narzędzi i stymulatorów innowacyjności. Zarazem jednak rewolucja informacyjna może zwiększać ryzyko niepożądanego przechwytywania koncepcji innowacyjnych, co przejawia się m.in. w formie syndromu czy efektu gapowicza. Gapowicz to podmiot (osoba prawna lub fizyczna) korzystający z dóbr lub usług (w tym przypadku z innowacji) mimo nieponoszenia kosztów ich wytworzenia lub korzystający w stopniu przewyższającym jego udział w tych kosztach. Choć problem ten najczęściej dotyczy dóbr publicznych, to wskutek rozwoju technologii informacyjnych coraz częściej ma miejsce także w odniesieniu do sektora przedsiębiorstw. Jednym z przejawów tego jest drenaż mózgów. Zjawisko to może się intensyfikować w warunkach otwartych rynków globalnych oraz dynamizmu technologii informacyjnych. Przejmowanie przez inne kraje i przedsiębiorstw najwyżej wykwalifikowanych osób, może w dotkniętym tym zjawiskiem przedsiębiorstwach negatywne wpływać na rozwój innowacji. Badania wskazują, że problem ten większości (prawie 55%) badanych przedsiębiorstw nie dotyczy, ale ponad 20 %

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 207

z nich dotyczy w znacznym stopniu i prawie tyle samo w stopniu znikomym (tabela 5.10). Tabela 5.10. Internet i drenaż mózgów Liczba odpowiedzi

Tak, w znacznym stopniu

20,2

Tak w znikomym stopniu

21,4

Nie

54,8

Pytanie

Czy przedsiębiorstwa dotknął drenaż mózgów

Odpowiedź

Źródło: wyniki badań ankietowych.

Stopień niedostosowań instytucjonalnych jest pochodną poziomu (etapu) rozwoju gospodarki – jest tym większy, w im większym stopniu rzeczywisty etap rozwoju jest oddalony od etapu napędzanego przez innowacje. Nowe trendy technologiczne, w tym zwłaszcza rozwijający się Internet przedmiotów (Internet of Things – IoT), zapoczątkowują zupełnie nowe możliwości wykorzystywania potencjału wytwórczego i kapitału społecznego. Zapoczątkowuje zupełnie odmienną od dominujących dotychczas modeli biznesowych ekonomię współdzielenia, co zmienia nie tylko warunki funkcjonowania przedsiębiorstw i ich otoczenie, ale także sposób życia ludzi i relacje społeczne. Platformy internetowe umożliwiają rozwój rozmaitych form podejmowania działalności usługowej i wytwórczej, w tym działalności prosumenckiej, działalności o niemalże zerowych kosztach krańcowych (Rifkin, 2016). Umożliwia to rozwój gospodarki współdzielenia, określanej niekiedy jako uberyzacja (w nawiązaniu do usług transportowych świadczonych przez firmę UBER). Symptomy gospodarki współdzielenia występują już nie tylko w transporcie, ale także w turystyce, hotelarstwie i innych dziedzinach. Stawia to przed przedsiębiorstwami nowe wyzwania dotyczące intensyfikacji kreowania i wykorzystywania potencjału innowacyjnych technologii i przystosowywania się do nich. Opóźnienia w tym obszarze mogą być dla przedsiębiorstw bardzo kosztowne i dalekosiężne w skutkach, łącznie z zagrożeniem bankructwem. Wyniki badań wskazują, że badane przedsiębiorstwa nie są dostatecznie przygotowane do nowych trendów i wyzwań technologicznych.

208 Podażowe czynniki innowacyjności polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

Tym bardziej nabiera znaczenia rozwój instytucjonalnej infrastruktury innowacyjności. Jak wynika z badań, m.in. prowadzonych przez NBP, dotychczasowe rozwiązania i regulacje w tym obszarze nie są dostatecznie efektywne. Badania wykazują, że system wsparcia innowacji w Polsce jest nader rozproszony. Brak jest instytucji jednoznacznie odpowiedzialnej za koordynację wsparcia innowacji, czyli organu odpowiedzialnego za koordynację prac poszczególnych ministerstw i agend. Wskazuje to na potrzebę powołania organu odpowiedzialnego za koordynację prac poszczególnych ministerstw i agend (Potencjał innowacyjny, 2016, s. 223 i n.). Za pewien krok w tym kierunku można uznać powołanie w Polsce w 2016 r. Rady ds. Innowacyjności. Rada ta ma docelowo pełnić funkcje międzyresortowego koordynatora rządowej polityki wsparcia innowacyjności. Będzie odpowiedzialna również m.in. za inicjowanie ukierunkowanych na aktywne wsparcia działalności innowacyjnej, kreowanie zachęt do zwiększenia wydatków przedsiębiorstw na B+R oraz za uwzględnienie proinnowacyjnych rozwiązań w systemie zamówień publicznych. Na tym tle dodatkowego znaczenia nabiera teza, że umacnianie proinnowayjności przedsiębiorstw i gospodarki wymaga zmiany roli państwa na rzecz państwa aktywnego w kształtowania innowacyjnej ekosfery i stymulującego innowacyjność z uwzględnieniem długookresowego horyzontu czasu i długookresowych korzyści społecznych, służących poprawie jakości życia. Stąd znaczenie długookresowych wizji strategicznych, zorientowanych na stymulowanie innowacji użytecznych społecznie oraz na identyfikowanie ryzyka innowacji pozornych, szkodliwych i niepożądanych, prowadzących do anomii, erozji etyki i zaufania. Zmiana roli państwa i zwiększenie jego aktywności będzie też wynikać ze związanych z niektórymi innowacjami zjawisk wykluczenia czy analfabetyzmu cyfrowego i „widma nieprzydatności”. Co prawda rozwój gospodarki współdzielenia łagodzi te zagrożenia, jednak, aby tak było, niezbędna jest przychylność państwa w celu umacniania tego trendu. Jest to istotne, tym bardziej że w literaturze przedmiotu wskazuje się na symptomy „zmierzchu kapitalizmu”. Eksponuje to m.in. cytowany już Jeremy Rifkin formułujący tezę o wyłanianiu się nowego, hybrydowego systemu społeczno-gospodarczego, łączącego cechy kapitalizmu i gospodarki współdzielenia. Takie opinie pojawiają się też w polskich publikacjach, m.in. Zbigniewa Madeja. Za końcową konkluzję odnoszącą się do ustrojowego podłoża innowacyjności może posłużyć fragment tekstu Z. Madeja pod zna-

Internet i technologie cyfrowe w funkcjonowaniu i strategiach przedsiębiorstw 209

miennym tytułem Megasystemy są śmiertelne. Autor ten podkreśla, że „historię piszą przyszłe pokolenia i one ustalą cezurę między kapitalizmem a jakąś formacją postkapitalistyczną. My współcześni możemy twierdzić, że wprowadzamy w życie kolejny model kapitalizmu, ale przyszli znawcy problemu mogą przecież zastanawiać się, czy miał on już jakieś cechy postkapitalistyczne, lub będą zdecydowanie twierdzić, że był właśnie taki. Podobnych zdarzeń było już niemało. Przecież dopiero w czasach nowożytnych ustalono cały łańcuch wielkich formacji ustrojowych nazywanych ostatnio megasystemami. Przez wieki całe ludzie żyli we wspólnotach rodowych, później w niewolnictwie i feudalizmie, nie stosując tych nazw i nie wbijając słupów granicznych” (Z. Madej, 2014),. Z kapitalizmem było podobnie. Stąd też rodzi się tu nie tylko pytanie, jak teoria ekonomii uogólni współczesne doświadczenia związane z dokonującą się ewolucją kapitalizmu, ale i pytanie, jakie kierunki jego przemian zatriumfują i zdominują społeczno-gospodarczą rzeczywistość w poszczególnych krajach i w gospodarce globalnej. Pytania te mają charakter otwarty. Choć ostateczne odpowiedzi na może przynieść tylko przyszłość, to rozwój gospodarki współdzielenia i społeczeństwa o zerowych kosztach krańcowych może do takich odpowiedzi przybliżać.

Urszula Grzelońska

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

Wprowadzenie Gospodarka zawsze korzystała i korzysta z wiedzy będącej produktem nauki Przyglądając się gospodarce na dwóch kolejnych etapach rozwoju, można stwierdzić, że – obok wielu różnic dzielących konkretne gospodarki znajdujące się na tych etapach rozwoju – istnieją także istotne różnice w jej oczekiwaniach wobec nauki, które przekładają się na wzajemne relacje między instytucjami nauki a instytucjami gospodarki. Zatem, nie tylko różne są wzajemne oczekiwania, ale też różne „modelowe” relacje między podmiotami sfery gospodarki – przedsiębiorstwami i podmiotami sfery nauki – uniwersytetami. Używam tu pojęcia uniwersytet w znaczeniu symbolicznym dla łącznego określenia różnych jednostek naukowych, z których za najważniejsze przyjmuję uczelnie wyższe, instytuty badawcze i podmioty mające status jednostek badawczo-rozwojowych (JBR). Obserwując historyczny przebieg rozwoju gospodarczego, ekonomiści wyróżnili m.in. przyjęty w tej książce etap rozwoju1, w którym konkurencyjność poszczególnych przedsiębiorstw względem siebie i konkurencyjność poszczególnych gospodarek względem siebie opierała się na liczbie i wartości inwestycji rzeczowych, dzięki którym rósł potencjał produkcyjny i wydajność pracy, czyli etap gospodarki inwestycyjnej oraz etap (następny), w którym podstawą przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw i gospodarek względem siebie jest liczba i znaczenie innowacji produktowych, procesowych (technologicznych) i organizacyjnych, czyli etap gospodarki innowacyjnej. Ponieważ przewagi w gospodarce innowacyjnej biorą się z wykorzystania 1 Zob.

rozdział. 1. Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju.

212

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

wiedzy, gospodarka innowacyjna bywa nazywana inaczej gospodarką opartą na wiedzy. Równocześnie, specjaliści badający prawidłowości kształtowania się instytucjonalnych układów, w których rozwija się nauka, czyli powstaje wiedza, wyodrębniają w historii rozwoju nauki dwa modele jednostek naukowych, dwa modele uniwersytetu: uniwersytet humboldtowski, zwany inaczej tradycyjnym i uniwersytet nowoczesny2. Okazuje się, że historyczny okres „panowania” gospodarki inwestycyjnej pokrywa się z okresem, w którym święciły triumfy jednostki naukowe odpowiadające humboldtowskiemu modelowi uniwersytetu, a etapowi gospodarki innowacyjnej towarzyszy nowoczesny model uniwersytetu. Nie jest to przypadkowa zbieżność w czasie, ale wzajemne dostosowanie struktury, strategii i motywacji działania jednostek sfery gospodarki i jednostek sfery nauki. Przekonuje o tym charakterystyka jednostek obu sfer dokonana z uwypukleniem wzajemnych oczekiwań jednostek tych sfer względem siebie, różnych na dwóch różnych etapach rozwoju gospodarczego. Pokazanie tej zależności jest pierwszym celem tego rozdziału, a jego rozwinięciem jest dostarczenie podbudowy do tezy, że bez przekształcenia sfery nauki zgodnie z warunkami nowoczesnego modelu uniwersytetu nie jest możliwe osiągnięcie etapu gospodarki opartej na wiedzy, gospodarki innowacyjnej. Drugim celem rozdziału jest empiryczne wykazanie, przy użyciu danych ilustrujących polską praktykę stosunków jednostek sfery gospodarki i sfery nauki, że w momencie gdy jednostki sfery nauki, czyli przedsiębiorstwa, zaczynają budować swoje przewagi konkurencyjne na aktywności innowacyjnej i nie mają w tym wsparcia w zmianie orientacji jednostek naukowych w kierunku modelu uniwersytetu nowoczesnego, mamy do czynienia co najwyżej z przejściową fazą rozwoju, która niekoniecznie musi doprowadzić gospodarkę do etapu rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Nie zamierzam dowodzić, że rozwój gospodarczy jest czynnikiem stojącym za modelowymi zmianami jednostek sfery nauki, nie mam do tego materiału empirycznego i nie mam takich intencji; świadoma jestem, że za zmianę modelu uniwersytetu odpowiedzialne jest wiele różnych czynników, ale chcę tylko dowieść, że obecnie w Polsce mamy – co wyżej stwier2 O ile większość badaczy przyjmuje nazywanie modelowego uniwersytetu uniwersytetem humboldtowskim, który zastąpił uniwersytet średniowieczny, o tyle nie ma powszechnej zgody co do tego, czy model uniwersytetu, którego desygnatem mają być współcześnie istniejące jednostki kształcące i prowadzące badania, nazywać uniwersytetem drugiej czy trzeciej generacji. Tutaj będę mówić o uniwersytecie nowoczesnym.

Sektor nauki wobec gospodarki inwestycyjnej 213

dziłam – przejściową fazę rozwoju i że można tego także dowieść, obserwując relacje między jednostkami sfery nauki i sfery gospodarki oraz rolę, jaką w tym względzie pełnią tzw. instytucje pośredniczące w transferze wiedzy do przedsiębiorstw i instytucje odpowiedzialne za finansowanie tego tych procesów.

6.1. Sektor nauki wobec gospodarki inwestycyjnej Zarówno etap gospodarki inwestycyjnej, jak i etap gospodarki opartej na wiedzy są odmianami gospodarki kapitalistycznej, w której wiodącym podmiotem gospodarczym jest prywatne przedsiębiorstwo kierujące się maksymalizacją nadwyżki osiąganej dzięki właściwemu wykorzystaniu czynników wytwórczych do wytwarzania właściwych dóbr. Potrzebną do tego wiedzę przedsiębiorstwo uzyskuje na etapie gospodarki opartej na inwestycjach w sposób nieomal niedostrzegalny, a w każdym razie nie musi dostrzegać podmiotów sfery nauki, w których wiedza ta powstaje i które funkcjonują obok podmiotów sfery gospodarki. Do przedsiębiorstw wiedzę potrzebną w ich działalności, po pierwsze, przynoszą ze sobą pracownicy wykształceni uprzednio przez podmioty obszaru nauki, po drugie, jest ona kupowana w postaci patentów, licencji czy doradztwa od partnerów biznesowych, a wreszcie, po trzecie, jest czerpana z naukowych publikacji „bezpłatnie”, gdyż wyniki badań naukowych upowszechniane są bezpłatnie jako dobro publiczne. Sposób zarządzania wiedzą w przedsiębiorstwie pozostaje poza zakresem tej analizy. Wiedza ta zapewnia optymalny poziom technicznej niezawodności produktów i technologicznych procesów stosowanych przy ich wytwarzaniu albo – inaczej ujmując – zapewnia otrzymanie zaplanowanych wyników prowadzonej w sposób konwencjonalny działalności gospodarczej z pożądanym stopniem prawdopodobieństwa. Niewidzialność procesu pozyskiwania wiedzy przez przedsiębiorstwo wynika również ze sposobu opłacania wiedzy. Koszty wytworzenia wiedzy obciążają różne budżety finansów publicznych, z których opłacana bywa praca jednostek naukowych. Koszty jej pozyskania przez przedsiębiorstwa są ukryte w płacach zatrudnianych specjalistów bądź w kosztach usług biznesowych (licencji, doradztwa itp.). Jednakże strumienie napływającej do przedsiębiorstwa w ten sposób wiedzy nie mają swojej wartości fundamentalnej, która sta-

214

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

nowiłaby podstawę określenia ich ceny. Cenę, jaką ewentualnie płaci przedsiębiorca wynalazcy za patent nowej technologii na wprowadzany projekt nowego produktu, określa jedynie bieżący status tej technologii czy produktu/projektu na rynku i w żadnym stopniu nie jest odzwierciedleniem społecznego kosztu jego wytworzenia. Przedsiębiorstwo zasadnie oczekuje, że zawsze napotka w swoim otoczeniu różne alternatywne projekty dóbr do wytwarzania, alternatywne technologie wytwarzania tych dóbr i wreszcie alternatywne rynki do zaoferowania wytworzonych dóbr. Podmioty sfery nauki, które wyżej określiłam zbiorczą symboliczną nazwą uniwersytetów, działają obok przedsiębiorstw – podmiotów gospodarki. Uniwersytetem nazywam każdą jednostkę prowadzącą badania naukowe, czyli dokonującą odkryć praw rządzących przyrodą i społecznościami ludzkimi, niezależnie od tego, jak nazywane są te instytucje w praktyce i jak szeroki zakres badań prowadzą. Mniej więcej w tym samym historycznie czasie, gdy w inwestycyjnej gospodarce wykształciło się opisane wyżej przedsiębiorstwo, w sektorze nauki pojawił się uniwersytet humboldtowski, nazwany tak przez specjalistów badających przemiany w tym obszarze aktywności ludzkiej, jako rezultat ewolucyjnych przekształceń wcześniejszej formy, uniwersytetu średniowiecznego. Charakterystyce humboldtowskiego modelu uniwersytetu, nazwanego obecnie także uniwersytetem tradycyjnym, uczeni specjaliści poświęcili sporo uwagi na przełomie wieków XX i XXI, w momencie gdy zauważono, że ten model przeżywa się/zużywa się i zostaje zastąpiony przez instytucję o innych, nowych cechach (Jóźwiak, 2002, 2012; Sztompka, 2014; Wissema, 2005, s. 104–105). W opisie tradycyjnego modelu uniwersytetu podkreśla się, że uniwersytet pełni dwie funkcje – prowadzenie badań naukowych i działalność edukacyjna studentów. Ludzie angażujący się w badania naukowe czynią to, kierując się ciekawością świata. Mało uwagi przywiązuje się na uniwersytecie do rodzaju zatrudnienia kształconych studentów i do praktycznego zastosowania tworzonej wiedzy, jak i wszelkich innych konsekwencji dokonywanych odkryć naukowych. Swoboda w realizacji badań naukowych stanowi istotny element swobód akademickich. Działanie uniwersytetów opłacane jest ze środków publicznych, a wyniki badań są traktowane jako dobro publiczne, z którego każdy może bez opłaty korzystać, i są upublicznione w książkach i czasopismach naukowych. Nauka i działalność edukacyjna jest zorganizowana z reguły na wydziałach tworzonych z uwzględnieniem wyodrębnionych merytorycznie działów wiedzy. Uniwersytety humboldtowskie są in-

Sektor nauki wobec gospodarki inwestycyjnej 215

stytucjami krajowymi/narodowymi, kształcącymi studentów własnego kraju/narodu we własnym języku, przypadki kontaktów uczonych czy studentów z innymi uniwersytetami krajowymi czy zagranicznymi są rzadkie. Wiedza wychodząca z uniwersytetów jest głównym źródłem postępu i zmian, jakie zachodzą w gospodarce kapitalistycznej, ale aby tak się działo, wiedza ta musi zostać przetworzona czy skomercjalizowana, jak mówi się w dzisiejszym języku. Przyjmując konwencję stylizowanego opisu, rysuję następujący ciąg zależności: najpierw powstaje odkrycie naukowe (w sferze nauki sformułowane zostają prawa dotyczące określonego odcinka rzeczywistości), później wiedza ta jest komercjalizowana, czyli na jej podstawie ludzie tworzą wynalazki i weryfikują je od strony technicznej i rynkowej, a dopiero po tym zostają one jako projekt wprowadzone do komercyjnej produkcji. Przyjmując taki ciąg zdarzeń, nie kwestionuję bynajmniej tego, że w praktyce może on przyjmować różne konfiguracje i będę do tego w dalszym ciągu swojej analizy nawiązywać. Wynalazca może tworzyć projekt nowego dobra, kierując się intuicją, a nie wiedzą uniwersytecką, i dopiero ten projekt może dostarczać inspiracji ludziom uniwersytetu do odkrycia nowych praw itd. W każdym razie proces komercjalizacji wiedzy traktuję jako bardzo ważny z tego względu, że – jak będę starać się dowieść – to różny sposób komercjalizacji wiedzy pozwala przypisać do dwóch wyróżnionych etapów w dotychczasowej gospodarce kapitalistycznej, inwestycyjnego i innowacyjnego, dwa wyróżnione modele uniwersytetu: uniwersytet humboltdowski i uniwersytet nowoczesny. Komercjalizację wiedzy traktuję szeroko, nie ograniczając jej do prostych transakcji kupna–sprzedaży między wytwórcą czy dysponentem wiedzy a jej użytkownikiem3, ale jako zespół procesów, w ciągu których odbywa się przekształcanie nowej wiedzy w wynalazki nowych produktów i nowych technologii oraz doprowadza się te wynalazki do stanu, gdy są niezawodne technicznie i akceptowalne przez użytkowników. Na etapie gospodarki inwestycyjnej komercjalizacja wiedzy odbywa się poza sferą gospodarki, ale i poza sferą nauki. Różnoraka wynalazczość jest domeną pasjonatów-amatorów przekształcających różne 3 W taki sposób komercjalizacja jest zdefiniowana np. w Ustawie z dnia 27 lipca 2005 r., Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. Nr 164 poz. 1365. Właściwie zdefiniowane tam są dwie odmiany komercjalizacji, bezpośrednia, która oznacza sprzedaż wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how, w szczególności na podstawie umowy licencyjnej, najmu lub dzierżawy, oraz pośrednia, która oznacza obejmowanie lub nabywanie udziałów lub akcji w celu wdrożenia lub przygotowania do wdrożenia wyników badań naukowych, prac rozwojowych lub know-how związanego z tymi wynikami.

216

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

pomysły i odkrycia nauki w projekty produktów lub sposobów wytwarzania produktów. Nie liczą oni czasu, wydanych pieniędzy, ani prawdopodobieństwa sukcesu. Zresztą większość wynalazców sukcesów nie odnosi, w encyklopediach myśli technicznej pozostają stosunkowo nieliczne nazwiska ludzi, którzy odnieśli spektakularne sukcesy, jak H. Bessemer, T. Edison czy M. Tesla. Duża reszta zniknęła, bezimiennie walcząc z niepewnością techniczną i rynkową, jaką były obarczone ich projekty. Podmioty gospodarki kupują projekt gotowy do komercyjnego wykorzystania; cena, jaką płacą za projekt, pokrywa prawdopodobnie tylko małą część nakładów rzeczowych i pracy wynalazców. Pominięcie tego etapu w myśleniu o relacjach między tworzeniem wiedzy a tworzeniem produktów pozwala mówić o modelu automatycznych związków między sferą nauki tworzącą wiedzę a sferą gospodarki stosującą i upowszechniającą wiedzę (Kowalski, 2013, s. 104–105; Audretsch, Lehman, 2006, s. 193). Z 250 lat dotychczasowego trwania gospodarki kapitalistycznej ponad 200 lat upłynęło w postaci, gdzie sfery nauki i gospodarki istniały obok siebie, a pośredniczyli między nimi wynalazcy-amatorzy, charakteryzujący się przedsiębiorczością właściwą ludziom biznesu i ciekawością świata właściwą ludziom nauki. W tym okresie następował w rozwijającej się gospodarczo części świata znaczący wzrost wyspecjalizowanego sektora B+R, mierzony liczbą zatrudnionych osób i wielkością wydatków bezosobowych, a także malała rola wynalazcy-hobbysty, a rosło znaczenie badań prowadzonych w laboratoriach przemysłowych (Gomułka, 1998, s. 35–41). Rzeczywiście przedsiębiorstwa tworzyły i tworzą potężne zaplecza badawcze, zatrudnienie i nakłady nieosobowe na te przedsięwzięcia stają się zauważalną pozycją w statystyce gospodarczej; gospodarka widziana od strony technicznej wytworzyła kilka generacji dóbr zasadniczo różnych od strony technologicznej, będących owocem przełomowych odkryć technologicznych.

6.2. Sektor nauki w gospodarce innowacyjnej Upowszechnianie na przełomie lat 70–80. minionego stulecia w publicystyce gospodarczej i w ekonomii określenia „gospodarka oparta na wiedzy” zbiegło się z pojawieniem się na rynkach nowych produktów,

Sektor nauki w gospodarce innowacyjnej 217

pochodnych odkrycia półprzewodników krzemowych i całej rewolucji komunikacyjno-informatycznej. Wraz z upływem czasu przedsiębiorcy coraz powszechniej zaczęli odnotowywać, że zastosowanie tych nowości (a także innych) w gospodarce przynosi większe skutki w osiąganej wartości ich firm, w wartościach tworzonej przez ich przedsiębiorstwa nadwyżki, niż tradycyjne inwestowanie i oparte na tym powiększanie produktu. Doprowadziło to do powstania przekonania, że nowa wiedza i innowacje zawarte w dokonywanych ciągle inwestycjach (a nie same inwestycje) stają się podstawą przewag konkurencyjnych poszczególnych podmiotów gospodarczych i krajów, w których rozwija się nowa wiedza i tworzone są nowe technologie. Upowszechnienie tej świadomości oznacza rosnący popyt na projekty innowacyjne nadające się do komercyjnego wykorzystania. Słabnie zainteresowanie znanymi alternatywnymi produktami do wytwarzania, alternatywnymi metodami technologicznymi do zastosowania i jednocześnie wzrasta zapotrzebowanie na nową wiedzę nadającą się do komercjalizacji. Na to zapotrzebowanie nie są w stanie zareagować tradycyjni wynalazcy-amatorzy, dlatego że nie potrafią zgromadzić odpowiednio dużych nakładów potrzebnych do generowania pożądanego strumienia nowych wynalazków, a ponadto dlatego że – działając po amatorsku, w naturalnym rytmie – nie są w stanie sprostać reżimom korporacyjnym obowiązującym w gospodarce. Natomiast odpowiedzią na nowe zapotrzebowanie gospodarki jest pojawienie się nowego rodzaju przedsiębiorstw – firm innowacyjnych. Te, z reguły niewielkie przedsiębiorstwa, określane egzotycznie brzmiącymi nazwami spin-offy, spin-outy, inkubatory innowacji, start-upy, pracują szybko, podejmują zadania wysoce ryzykowne. Do finansowania ich działalności wyodrębnione zostają w sektorze finansowym gospodarki specjalne środki – fundusze podwyższonego ryzyka (venture capital). Firmy innowacyjne dokonują obecnie komercjalizacji wiedzy, pośrednicząc tym samym między uniwersytetami a podmiotami gospodarki korzystającymi z tej wiedzy. Po dokonaniu wynalazku sprzedają go albo sprzedają siebie samych większym przedsiębiorstwom poszukującym nowości technicznych lub organizacyjnych. Wytwarza się rynek na produkty innowacyjne lub same firmy innowacyjne. To te firmy stawiają przed uniwersytetami jako podmiotami sektora nauki nowe wymagania, presję na dostosowanie trybu i skali dokonywanych odkryć naukowych do potrzeb innowacyjnej gospodarki. Ale uniwersytety nie tylko reagują na oczekiwania firm innowacyjnych dotyczące tempa dokonywanych odkryć naukowych i przybliża-

218

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

nia tych odkryć do wykorzystania gospodarczego. Same komercjalizują zdobywaną wiedzę. Stają się w ten sposób konkurentami firm innowacyjnych. Następstwem tych działań są bezpośrednie powiązania między przedsiębiorstwami i uniwersytetami. Daje to podstawę do przebudowy uniwersytetu, jego celów i struktur, słowem do przekształcania uniwersytetu humboldtowskigo w uniwersytet współczesny. Uniwersytety postawione zostały w ostatnich dziesięcioleciach XX w. wobec konieczności przystosowania się do nowej sytuacji społecznej oznaczającej m.in. szerokie otwarcie w wielu krajach drogi awansu społecznego przez zdobycie wykształcenia. Oznaczało to gwałtowny wzrost liczebny kandydatów do uzyskania wyższego wykształcenia. Kandydaci ci dotarli oczywiście na uniwersytety, które musiały zmodyfikować i rozszerzyć jeden z dwóch wymienionych wcześniej filarów ich działalności – filar edukacji. Prawie że równocześnie spadło na uniwersytety inne oczekiwanie – przystosowanie pierwszego filaru ich działalności, filaru badań naukowych do stałego dostarczenia strumieni nowej wiedzy będącej „paliwem” rosnącego strumienia innowacji w gospodarce, a także komercjalizacja tej wiedzy. I to nie tylko wiedzy akademickiej, o regułach rządzących przyrodą, ale wiedzy co najmniej częściowo już skomercjalizowanej. Podejmując to wyzwanie, uniwersytety dzielą w gruncie rzeczy istniejący dotychczas filar ich działalności – badania naukowe – na dwa: filar tworzenia wiedzy i filar jej komercjalizacji. Przejawem tego jest powstanie w uniwersytetach, obok komórek zajmujących się publikowaniem prac naukowych, komórek sprzedających wyniki prac uniwersytetu bezpośrednio instytucjom gospodarczym bądź instytucjom pośredniczącym w transferze wiedzy do praktyki. Uniwersytety współczesne mogą dysponować większymi niż dawniej środkami finansującymi koszty ich działalności. Po pierwsze, dysponenci środków publicznych powiększają finansowanie w zamian za zwiększone zadania edukacyjne i badawcze. Po drugie, sami studenci ponoszą (część) opłaty za edukację, oczekując „przy okazji” dostosowania edukacji do przyszłych potencjalnych zajęć zarobkowych absolwentów. Po trzecie, podmioty gospodarcze płacą uniwersytetom za pełnioną przez nie funkcję komercjalizacji wiedzy. Czasami przedsiębiorstwa uczestniczą też w ramach „społecznej odpowiedzialności biznesu” w finansowaniu działalności uniwersytetów polegającej na dokonywaniu odkryć naukowych. Jeśli współczesny uniwersytet ma być uniwersytetem nowoczesnym, od którego oczekuje się rozszerzonego zakresu obowiązków

Sektor nauki w gospodarce innowacyjnej 219

i który ma wykonywać te obowiązki częściowo „za pieniądze”, musi zmienić się zatem znacznie głębiej i szerzej. Trudno wskazać wśród jego cech te, które są odpowiedzią na oczekiwania gospodarki, będące tylko jednymi z różnych oczekiwań, wysuwanych z różnych stron, a poza tym ciągle jeszcze model uniwersytetu współczesnego znajduje się in statu nascendi. Niemniej jednak wśród formułowanych przez specjalistów cech nowego modelu uniwersytetu można wskazać takie, które bez trudu dają się skojarzyć z nową rolą wiedzy w gospodarce. Po pierwsze, o czym już wyżej wspominano, komercjalizacja wynalazków stanowi nowy trzeci filar funkcji uniwersytetu obok funkcji badań i kształcenia charakteryzującej uniwersytet modelu humboldtowskiego. Po drugie, z funkcją komercjalizacji wiedzy wiąże się rola międzynarodowych centrów przepływu technologii, którą coraz częściej też przejmują uniwersytety. Z tego wynika trzecia cecha, a mianowicie językiem komunikacji na uniwersytecie staje się język angielski, współczesna lingua franca uniwersytetu, jest on bowiem z założenia międzynarodowy w odróżnieniu od uniwersytetu humboldtowskiego, który był krajowy. Po czwarte, ulega zmianie struktura wewnętrzna uniwersytetów. Właściwa uniwersytetowi humboldtowskiemu struktura, której podstawą był wydział, ustępuje strukturze opartej na interdyscyplinarnych zespołach, zorganizowanych wokół tematów badawczych i projektów, zakładających współpracę z organizacjami i instytucjami zewnętrznymi. Po piąte, zmieniają się sposoby oceny ludzi, zespołów i całych uniwersytetów. Przewiduje się, że przyjęte przejściowo i wzbudzające coraz więcej kontrowersji kryteria oparte na liczbie prac i publikacji ustąpią miejsca ocenom eksperckim i kryteriom premiującym wartość uzyskanych wynalazków. I wreszcie, po szóste, zmienia się sposób działania bodźców na ludzi uniwersytetów. Orientacja na zadania ustalone wewnątrz uniwersytetu przejmuje orientacja na zadania stawiane przez zewnętrznych klientów uniwersytetu (Jóźwiak, 2012; Wissema, 2005, s. 104–105). W dotychczas przedstawianym obrazie powiązań między sferą gospodarki i sferą nauki rola inicjatora zmian charakteru tych powiązań nadawana była implicite sferze gospodarki. To przedsiębiorstwa w dążeniu do utrzymania i poprawy pozycji konkurencyjnej wprowadzają do produkcji i zarządzania nią innowacje i oczekują od jednostek sfery nauki nowych odkryć i ich komercjalizacji oraz przekształcania samych jednostek naukowych. Taki obraz jest prawdopodobnie zasadny, gdy się mówi o rozwoju przedsiębiorstw będących w awangardzie światowej konkurencji gospodarczej, gdy opisywane zmiany

220

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

odbywają się spontanicznie; ale wtedy nie ma naprawdę znaczenia to, czy pierwsze są zmiany w przedsiębiorstwach, a za nimi podążają przekształcenia uniwersytetów, czy jest odwrotnie. Sprawa staje się bardziej skomplikowana, jeśli ją umieścimy w kontekście krajów o gospodarce średnio zaawansowanej czy wręcz zapóźnionej technologicznie, do których należy m.in. Polska. To w takich krajach, gdy chcą one podnieść innowacyjność swojej gospodarki, przed gremiami odpowiedzialnymi za politykę gospodarczą pojawia się m.in. potrzeba rozstrzygnięć, czy przebudowywać sferę nauki tak, żeby podmioty gospodarcze mogły napotykać z jej strony na odpowiednią podaż wynalazków, i to wynalazków skomercjalizowanych, czy też przebudowywać gospodarkę tak, aby tworzyła ona popyt pod adresem sfery nauki przekształcający jej instytucje w kierunku uniwersytetu współczesnego. Jedną z głównych różnic między fazą gospodarki opartej na inwestycjach i fazą opartą na innowacjach jest szybkość zmian technicznych i organizacyjnych zachodzących w gospodarkach innowacyjnych. Szybkości tych zmian nie mogą wychwycić różne wskaźniki, jakich używa się do międzynarodowych porównań podmiotów gospodarczych i gospodarek różnych krajów. Gospodarka nie tylko wykorzystuje natychmiast wyniki odkryć naukowych dokonywanych na uniwersytetach; nie zalegają „zapasy” niewykorzystanej skomercjalizowanej i nieskomercjalizowanej nowej wiedzy – jak można obrazowo powiedzieć – lecz również wywiera presję na tworzenie nowych odkryć, nowej wiedzy dającej się wykorzystać w gospodarce. Między uniwersytetami i przedsiębiorstwami pośredniczą nowe instytucje, które zastąpiły dawniejszych wynalazców-amatorów, świadomie podejmujące ponadprzeciętne ryzyko związane z procesami komercjalizacji wiedzy i oczekujące premii za to ryzyko, zawartej w cenie innowacyjnych projektów. Firmy innowacyjne i uniwersytety uczestniczą w rynku projektów innowacyjnych. Istnienie takiego rynku, jeżeli nie gwarantuje, to przynajmniej stwarza szansę uwzględnienia w cenie projektów kosztów pracy i nakładów pozapłacowych poniesionych na ich wytworzenie. Prawdopodobnie produkcja w gospodarce napędzanej przez stały strumień innowacji kosztuje drożej niż produkcja w gospodarce tylko inwestycyjnej. W tamtej gospodarce nie istniał rynek na innowacyjne projekty, a projekt kosztował tyle, ile wynosiła opłata patentowa lub cena wynegocjowana w ramach indywidualnej transakcji zawieranej między wynalazcą a przedsiębiorcą. (Zwiększone obecnie koszty projektów innowacyjnych zostają zrekompensowane

Sektor nauki w gospodarce innowacyjnej 221

zwiększonymi przychodami osiąganymi dzięki lepszej pozycji konkurencyjnej przedsiębiorców wprowadzających innowacje). Firmy innowacyjne oferują projekty innowacyjne będące częściej owocem komercjalizacji odkryć naukowych, realizowanych przez instytucjonalne podmioty dokonujące takich odkryć – uniwersytety, natomiast wynalazcy-amatorzy działający w fazie gospodarki opartej na inwestycjach częściej komercjalizowali swoje pomysły nieskonfrontowane z wiedzą uniwersytecką. W tym sensie w gospodarce innowacyjnej wzrasta znaczenie wiedzy tworzonej w uniwersytetach. Wzrasta i zmienia się także rola zasobów wiedzy, jakie gromadzą przedsiębiorstwa. Utrzymywanie przez nie pozycji konkurencyjnej wymaga szybkich zmian technicznej i organizacyjnej strony działania, wobec czego zmuszone są one do utrzymywania stałych kontaktów z instytucjami tworzącymi i komercjalizującymi wiedzę. Muszą one same uczestniczyć w tych procesach, w czym uzyskują wsparcie od podmiotów wiedzy, jakimi stają się jednostki badawczo-rozwojowe istniejące w przedsiębiorstwach i rozwijające się tam od wielu dziesięcioleci. W ten sposób dochodzi do trwałych i stałych więzi między sferą nauki i sferą gospodarki, a instytucje gospodarki nabierają cech charakterystycznych dla instytucji sfery nauki i na odwrót. To przedsiębiorstwa, a rozszerzająco ujmując, sfera gospodarki ponosi koszty utrzymywania w przedsiębiorstwach zasobów wiedzy i korzystania z nich, a w ostatecznym rachunku płaci również za działalność firm innowacyjnych i za działanie sfery nauki, przynajmniej w części, w jakiej rezultaty odkryć naukowych zostają przekształcone w innowacyjne produkty, technologie i metody organizacji. W fazie gospodarki opartej na innowacjach koszty te niknęły w ówczesnej strukturze instytucjonalnej, co nie znaczy, że nie obciążały one żyjących i produkujących ludzi. Nawiasem mówiąc, wśród uczonych badających cechy współczesnych uniwersytetów pojawiają się opinie, że innowacyjna gospodarka może doprowadzić uniwersytety do utraty ich tożsamości. Dotychczas uniwersytet, niezależnie od modelu, do jakiego był kwalifikowany, nie uzależniał tempa i skali dokonywanych odkryć – tworzonej wiedzy uniwersyteckiej – od wysokości środków docierających do uniwersytetu na pokrycie kosztów jego działalności. Oczekiwanie – w fazie gospodarki innowacyjnej – że uniwersytety podejmą się funkcji komercjalizacji wiedzy i staną do konkurencji z firmami innowacyjnymi na rynku projektów innowacyjnych, czego doświadczają obecnie uniwersytety na całym świecie (Sztompka, 2014), może doprowadzić do tego, że będą zastępować swoją działalność odkrywczą prowadzoną

222

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

„z ciekawości świata” – działalnością wynalazczą, a testowanie odkryć naukowych zastąpią testowaniem wynalazków, dokonywanym „za pieniądze” płynące z gospodarki.

6.3. Nauka i gospodarka polska między etapami gospodarki inwestycyjnej i gospodarki innowacyjnej Analizując praktykę stosunków między przedsiębiorstwami i jednostkami naukowymi w Polsce, staram się w tej części opracowania pokazać, gdzie znajduje się obecnie gospodarka Polski: czy bliżej gospodarki inwestycyjnej, czy bliżej gospodarki innowacyjnej. Zajmuję się kolejno czterema wątkami analizy: badam istniejące podstawy prawne obecnych stosunków podmiotów nauki z podmiotami gospodarki i faktyczne działanie instytucji realizujących te stosunki, prezentuję potwierdzone wcześniejszymi badaniami oczekiwania dotyczące podmiotów z obydwu stron na temat relacji wzajemnych stosunków między sferą nauki i sferą gospodarki, i wreszcie przedstawiam wyniki badań przeprowadzonych przez zespół autorski tej książki, a dotyczących relacji między przedsiębiorstwami i jednostkami naukowymi. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co bywa przesłanką wprowadzenia na listę kryteriów oceny jednostek naukowych (w Polsce) wysiłków czynionych przez te jednostki w kierunku praktycznego wykorzystania wyników prowadzonych przez nie badań: czy potrzeba czytelnego ujęcia zakresu ich działania służąca wygodzie w rozdzielaniu środków na badania naukowe, czy bardziej ambitne plany wynikające ze zrozumienia przyszłościowej roli podmiotów nauki w budowie gospodarki opartej na wiedzy. Niezależnie od tego, jakie motywy leżały u podstaw konkretnych sformułowań kryteriów oceny jednostek naukowych, można sądzić, że analiza kolejnych zapisów tych kryteriów pozwoli określić trend w zakresie stosunków między jednostkami naukowymi i przedsiębiorstwami. Ogólnie zasady i sposób działania podmiotów (w Polsce w większości będących podmiotami publicznymi, finansowanymi ze środków publicznych) tworzących sferę nauki określają dwa rodzaje uregulowań. Pierwszy rodzaj to ustawy, które wyznaczają merytoryczny zakres i ogólne zasady działalności poszczególnych typów jednostek

Nauka i gospodarka polska między etapami gospodarki inwestycyjnej 223

naukowych, szkół wyższych, instytutów naukowych (PAN i PAU), instytutów badawczych i jednostek naukowo-badawczych, ich powiązania ze światem poza nauką, strukturę wewnętrzną itp. kwestie. Regulacje opisywanego rodzaju są względnie trwałe, średni okres trwałości ustawy wynosi ok. 25 lat (myślę o czasach po II wojnie światowej), jakkolwiek zmiany w każdej ustawie wprowadzane są właściwie bez przerwy, od momentu uchwalenia określonej ustawy do jej zastąpienia przez nową. Zgodnie z treścią ustaw obowiązujących w ostatnich dwudziestu pięciu latach w działalności podstawowej jednostki naukowej wyodrębnia się „prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych oraz przystosowanie badań naukowych i prac rozwojowych do potrzeb praktyki i wdrażanie wyników prac naukowych i prac rozwojowych” (Ustawa o instytutach badawczych z 30 kwietnia 2010 r., Art. 2)4. Prawo szczegółowo reguluje sposób gospodarowania wynikami badań „podlegających komercjalizacji”. Przywoływana wyżej ustawa o instytutach badawczych, w rozdziale poświęconym zasadom gospodarki instytutów (Art. 16 punkt 5), przewiduje: „Instytut może, w celu komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych, prowadzenia działań z zakresu transferu technologii i upowszechniania nauki oraz pozyskiwania środków finansowych na działalność statutową, za zgodą ministra nadzorującego, tworzyć spółki kapitałowe i obejmować udziały w takich spółkach oraz osiągać przychody z tego tytułu”. Ideę tę powtarzają ustawy regulujące działanie jednostek naukowych wszystkich rodzajów. Jest to ostrożny sposób uregulowania działalności gospodarczej publicznej jednostki naukowej oznaczający zgodę na współpracę, a także konkurencję z podmiotami gospodarczymi. Z kolei inna ustawa (Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki) reguluje sposób docierania środków publicznych do jednostek naukowych, ustalając dwa główne strumienie środków: jeden przyznawany przez ministra (środki są przyznawane podmiotom „na utrzymanie potencjału badawczego jednostki naukowej”) i drugi obecnie rozdzielany za pośrednictwem Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) oraz Narodowego Centrum Nauki (NCR) w drodze konkursowej na „strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych”. 4 W podobny sposób specyfikują obowiązki badawcze uczelni wyższych i instytutów naukowych PAN odpowiednie ustawy określające obowiązki tych jednostek naukowych. Zob. Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, a także Ustawa z dnia 22 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Art. 4, która reguluje obowiązki badawcze szkół wyższych.

224

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

Z punktu widzenia jednostki naukowej najważniejsza jest w gruncie rzeczy regulacja kryteriów, według których określona zostaje ilość środków przyznawana tej jednostce okresowo, gdyż przesądza się o jej potencjale naukowym i o późniejszych staraniach (konkursowych) o środki na cele naukowe. Sprawy te określa prawo należące do drugiej z wspomnianych grup uregulowań; obecnie przyjęte są regulacje o nazwie: ocena parametryczna jednostek naukowych, które przesądzając o kryteriach oceny jednostek naukowych, stwarzają jednocześnie bodźce do określonego ich postępowania badawczego. Mają więc one największe znaczenie z punktu widzenia stosunków jednostek naukowych z przedsiębiorstwami i innymi podmiotami gospodarki. Uregulowania określające rozmiary strumieni środków finansowych dopływających do jednostek naukowych są, praktycznie rzecz biorąc, ważniejsze dla ich aktywności niż omawiane wcześniej ustawy5. Akty prawne przesądzające o tych kryteriach są w polskiej praktyce rangi rozporządzeń (ministra). I można zaryzykować opinię, że dopiero w rozporządzeniu wydanym w 2015 r. znalazło się takie ujęcie tych kryteriów, które może słaniać jednostki naukowe do przejmowania odpowiedzialności za praktyczne wykorzystanie tworzonej wiedzy i do bezpośredniej współpracy z przedsiębiorstwami. Wypełnianie jednego z kryteriów oceny jednostek, jakim są materialne efekty ich działalności naukowej, polegać ma na realizowaniu „przychodów z tytułu wdrożenia przez podmioty inne niż oceniana jednostka wyników badań naukowych lub prac rozwojowych realizowanych w jednostce naukowej”, czy „przychodów jednostki naukowej z tytułu sprzedaży produktów będących efektem wdrożenia w tej jednostce naukowej wyników zrealizowanych przez nią badań naukowych lub prac rozwojowych” (Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 27 października 2015 r., par. 11). Zastępują one wcześniejszą regulację sposobu realizacji materialnych efektów działalności naukowej, które wcześniej liczyło się pośrednio jako m.in. kwoty wypłacanych pracownikom jednostki naukowej wynagrodzeń brutto (osobowych i bezosobowych) poza finansowaniem działalności statutowej i dydaktycznej, a także kwoty ponoszonych przez (ocenianą) jednostkę naukową nakładów na realizację badań własnych, prac rozwojowych, na rozwój infrastruktury badawczej, zakup i wytworzenie aparatury naukowo-badawczej i oprogramowania służącego celom badawczym” 5 Od 2001 do 2013 r. obowiązywało w Polsce pięć różnych wersji parametrycznej oceny jednostek naukowych. Pełną ich listę wymienia Joanna Jakuszewicz w pracy doktorskiej poświęconej temu problemowi (Jakuszewicz, 2015, s. 125).

Nauka i gospodarka polska między etapami gospodarki inwestycyjnej 225

(Rozprządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 1 sierpnia 2012 r. par. 11.1). Gdyby Rozporządzenie z 2015 r. było praktycznie wykorzystywane przy ocenie jednostek naukowych i rozdzielaniu między nie środków zgodnie z tymi ocenami, można byłoby powiedzieć, że jednostki naukowe zrobiły pierwszy krok w kierunku nowoczesnego uniwersytetu. W polskiej praktyce gospodarczej uważa się za ważne i pożyteczne istnienie specjalnych podmiotów pośredniczących w nawiązywaniu stosunków między jednostkami naukowymi i przedsiębiorstwami. Takim podmiotem ma być instytucja centrum transferu technologii (CTT). Po około dziesięciu latach od pojawienia się w Polsce pierwszych centrów transferu technologii dokonana została analiza wykonywanych przez nie zadań (Dzierżanowski i in., 2005)6. Interesują mnie w przytoczonej analizie fragmenty poświęcone praktycznej roli centrów transferu technologii. Dominującym źródłem przychodów przebadanych centrów były dotacje i subsydia od władz publicznych (UE oraz krajowych) (Dzierżanowski i in, 2005, s. 14). Autorzy analizy i raportu relacjonowali, że deklarowanym celem CTT było (i jest?) inspirowanie współpracy nauki z praktyką i pomoc w uzyskiwaniu technologii, a do głównych realizowanych celów należy działalność szkoleniowa, pośredniczenie w zdobywaniu technologii i doradztwo. Centra bardo rzadko prowadzą bazy projektów, dla których poszukiwane są źródła finansowania. Elżbieta Wojnicka, autorka fragmentu Raportu (omówienie wyników badań CTT), zauważa, że: „Przebadane centra przyznają, że znacznie więcej transferów technologii, w których pomagają, dotyczy transferów między przedsiębiorstwami. Organizacja nauki i biznesu w Polsce rzadko prowadzi do realnych rozwiązań, czyli np. do wdrożenia innowacji (…) [Centra] zwracały uwagę na istotny problem braku zainteresowań kontaktami z polskim środowiskiem naukowym ze strony przedsiębiorstw zagranicznych (Wojnicka, 2005, s. 93). Treść przywołanego Raportu skłania do poczynienia trzech komentarzy. Po pierwsze, badania objęły okres, gdy nie istniały jakieś szczególne warunki, skłaniające przedsiębiorstwa do wzmożenia aktywności innowacyjnej. Był to okres, gdy Polska znajdowała się 6 Badania prowadził IBnGR w okresie maj–sierpień 2004 r. Objęto nimi m.in. 38 istniejących wtedy Centrów Transferu Technologii, działających z reguły przy innych jednostkach, uczelniach, agencjach, a finansowanych głównie z pieniędzy publicznych, łącznie ze środkami Unii Europejskiej. Wykonywały usługi w większości bezpłatnie, rzadziej za opłatą, mając rocznie po kilkadziesiąt klientów.

226

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

u progu do wejścia do UE, daleko jeszcze było do „perspektyw finansowych” zapewniających pomoc publiczną z Unii, gdy rozpoczął się substancjonalny dopływ środków skierowanych na pobudzenie w Polsce innowacyjności. Po drugie, autorzy raportu sami przyznawali, że nie bardzo jest, w odniesieniu do CTT, o czym pisać, centra zorientowane na upowszechnianie projektów wychodzących z uczelni nie mają „czego transferować”, albowiem uczelnie, na skutek niewłaściwego systemu bodźców, nie są zainteresowane komercjalizacją wyników swoich badań (Dzierżanowski i in., 2005, s. 32). Po trzecie, obserwując działalność CTT, nie bardzo rysuje się ich rola w dłuższym okresie w gospodarce, czy mają to być pomocnicze instytucje przejściowe, zastępujące brak bodźców i brak umiejętności działania trwałych aktorów gospodarki innowacyjnej: przedsiębiorstw, jednostek naukowych i firm innowacyjnych, czy też trwały element odmiany gospodarki innowacyjnej, w której aktywność innowacyjna podlega regulowaniu i sterowaniu przez podmiot finansowany ze środków publicznych.

6.4. Wzajemne oczekiwania przedsiębiorstw i jednostek naukowych Gdy minęło kilkanaście lat werbalnego przekonywania polskich przedsiębiorców o walorach gospodarki innowacyjnej i kilku lat od rozpoczęcia przez polskich przedsiębiorców praktyki innowatorów, pojawiły się warunki do sprawdzenia oczekiwań zgłaszanych przez podmioty gospodarki pod adresem nauki i vice versa oczekiwań polskich jednostek naukowych adresowanych do gospodarki. Takie zadanie podjęli autorzy badań zreferowanych w publikacji Warunki skutecznej współpracy pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami7 (Bąk, Kulawczuk, 2009). Rozpatrywana od strony jednostek naukowych współpraca tych jednostek z przedsiębiorstwami tworzy złożony obraz przedstawiony niżej. 7 Badaniom poddano 213 reprezentantów nauki z 13 województw i 202 przedsiębiorców reprezentujących przedsiębiorstwa różnej wielkości z trzech województw. Pełne wyniki tych badań zawiera wzmiankowana publikacja. Tutaj referuję tylko wybrane wyniki, a podawane wielkości zostały zsumowane i zaokrąglone.

Wzajemne oczekiwania przedsiębiorstw i jednostek naukowych 227

Tylko 12,5% ankietowanych przedstawicieli nauki stwierdziło, że reprezentowane przez nich jednostki kiedykolwiek spotkały się z ofertą współpracy ze strony przedsiębiorstw. Również 12,5% przedstawicieli odpowiadało, że często otrzymują propozycje takiej współpracy, a 75% z nich przyznało, że otrzymuje propozycje współpracy czasami lub sporadycznie (Kulawczuk, Kulawczuk, 2009, s. 25). Według relacji przedstawicieli jednostek naukowych tematem propozycji współpracy było: zz wystąpienie

w roli prelegenta podczas szkolenia organizowanego w przedsiębiorstwie – 50% odpowiedzi, zz zaproszenie do wspólnych projektów badawczo-rozwojowych – 35%, zz wspólne zorganizowanie konferencji lub seminarium – 32%, zz wspólne aplikowanie o środki przeznaczone na wspieranie innowacyjności – 18%, zz żadne – 12% (Kulawczuk, Kulawczuk, 2009, s. 26). Jako przedmiot faktycznej współpracy z przedsiębiorstwami przedstawiciele jednostek naukowych wskazywali: zz doradztwo

lub ekspertyzę wykonaną przez jednostkę naukową – 75% odpowiedzi, zz organizację staży i praktyk studentów – 50%, zz udział w konferencji organizowanej przez przedsiębiorstwo – 40%, zz udział w szkoleniu organizowanym przez przedsiębiorstwo – 37%, zz realizację wspólnego projektu – 35% (Kulawczuk, Kulawczuk, 2009, s. 30). Na skierowaną do pracowników naukowych prośbę o ocenę efektów dotychczasowej współpracy, 30% badanych oceniło efekty jako zerowe lub minimalne, tylko nieco ponad 20% pytanych wskazało, że współpraca przynosi zauważalne rezultaty, a dostarczone przez jednostki naukowe rozwiązania są stosowane przez przedsiębiorstwa. Jednocześnie przedstawiciele jednostek naukowych wyrazili pogląd w sprawie minimalnego poziomu korzyści finansowych, który uzasadniałby podjęcie współpracy z przedsiębiorstwami: zz zwiększenie

budżetu jednostki o ponad 20% – 31% odpowiedzi, budżetu o 10% – 23%, zz zwiększenie budżetu jednostki o 5% – 14%, zz zwiększenie budżetu o mniej niż 5% – 8% (Kulawczyk, Kulawczyk, 2009, s. 50). zz zwiększenie

228

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

Gdy realizatorzy referowanych badań zapytali przedstawicieli przedsiębiorstw o częstotliwość ofert bezpośredniej współpracy składanych im przez jednostki naukowe, otrzymali 45% odpowiedzi, że nikt nie kierował do nas takiej oferty, 3,5% respondentów odpowiedziało, że często otrzymują propozycję współpracy od jednostek naukowych, a 50% przedstawicieli przedsiębiorstw stwierdziło, że sporadycznie lub czasami otrzymują propozycje współpracy od jednostek naukowych (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 55). Z kolei przedsiębiorstwa pytane o przedmiot proponowanej współpracy, z którą zwracały się do nich jednostki naukowe, zanotowały następujące główne odpowiedzi8: zz z prośbami

o organizację praktyk i staży studentów – 31% odpowiedzi, zz zaproszenia na konferencję i sympozja – 34%, zz z żadnymi – 43%, zz z prośbami o sponsoring – 31%, zz z realizacją wspólnych projektów – 5% (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 57). Wiele mówiąca jest uzyskana podczas badań informacja dotycząca dotychczasowej współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi. Okazało się, że 66 badanych przedsiębiorstw (średnich i małych) nie współpracowało „dotąd” z jednostkami naukowymi w zakresie badań i rozwoju, 27% przedsiębiorstw raz lub sporadycznie współpracowało w drobnych sprawach (doradztwo, ekspertyzy techniczne itp.), 1% przedsiębiorstw przyznało, że jednostka naukowa współpracowała instytucjonalnie przy projekcie prowadzonym przez przedsiębiorstwo i 5% przedsiębiorstw zaprosiło naukowca do pracy w zespole badawczo-rozwojowym (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 58). Na pytanie o przedmiot faktycznej współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi przedstawiciele przedsiębiorstw wskazywali na następujące sprawy (w tym przepadku procent odpowiedzi liczony jest od wszystkich ankietowanych przedsiębiorstw): zz organizacja zz udział

staży i praktyk studenckich – 46% odpowiedzi, w konferencjach i sympozjach – 31%,

8 W omawianej publikacji odpowiedzi podzielone zostały według wielkości otrzymującego propozycję przedsiębiorstwa na propozycje skierowane do przedsiębiorstw „dużych” i „średnich i małych”. Tutaj przytaczam odpowiedzi reprezentantów przedsiębiorstw średnich i małych, gdyż one przeważały w badanej grupie przedsiębiorstw.

Wzajemne oczekiwania przedsiębiorstw i jednostek naukowych 229 zz doradztwo

lub ekspertyza wykonana przez jednostkę naukową – 30%, zz realizacja wspólnego projektu – 7% (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 60). Na pytanie o efekty współpracy z jednostkami naukowymi 63% przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw wskazało brak lub minimalne efekty, żadnego wskazania nie uzyskała odpowiedź, że firma bardzo korzysta ze współpracy (typowało tak 2% przedstawicieli dużych przedsiębiorstw), natomiast 40% ankietowanych zadeklarowało sporadyczne, małe efekty współpracy (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 65). Wyrażając minimalny poziom korzyści finansowych uzasadniający współpracę z jednostką naukową, przedsiębiorstwa ujmowały go w procentach realizowanego zysku i typowały: zz 14

% przedsiębiorstw wymagało zwiększenia zysku o ponad 20%, % przedsiębiorstw – o 20 %, zz 33 % przedsiębiorstw – o 10%, zz 13 % przedsiębiorstw – o 2% (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 58). zz 22

Realizatorzy referowanych badań zadali reprezentantom obydwu stron ewentualnej współpracy pytanie o osobistą znajomość reprezentantów drugiej strony. Z odpowiedzi przedstawicieli nauki wynika, że ponad 75% z nich zna osobiście właściciela lub osobę zarządzającą przedsiębiorstwem, a 10% odpowiedziało, że nie zna osobiście żadnego przedstawiciela przedsiębiorstwa. (Kulawczuk, Kulawczuk, 2009, s. 32). Natomiast zapytani o to samo przedstawiciele przedsiębiorstw udzielili 45% odpowiedzi, że nie znają osobiście żadnego przedstawiciela jednostki naukowej, a nieco ponad 30% odpowiedziało, że znają szefa jednostki naukowej lub jej pracowników badawczo-rozwojowych (Bednarz, Szcześniak, 2009, s. 61). Gdyby przez chwilę potraktować powyższe ustalenia z przytoczonego tu badania oczekiwań przedsiębiorców i jednostek naukowych względem siebie bez żadnej taryfy ulgowej i jako reprezentatywne dla stosunków polskiej sfery nauki i sfery gospodarki, to rysują się następujące wnioski. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku i po kilkuletnich doświadczeniach z realizacją zwiększonych planów innowacyjności w warunkach pomocy publicznej polskie przedsiębiorstwa nie wyobrażają sobie, że mogłyby uzyskać od jednostek naukowych wsparcie w realizacji strategii innowacyjności, tak jak gdyby inżynierowie zatrudnieni w przedsiębiorstwach nie studiowali kiedyś w jed-

230

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

nostkach naukowych i nie mieli pojęcia o tym, czym zajmują się ich wykładowcy (co jest w znacznej mierze prawdą). Jednostki naukowe podejmujące współpracę z przedsiębiorstwami reprezentują bardzo tradycyjny rodzaj uniwersytetu i na tej podstawie budują swoje oczekiwania, prowadzenie szkoleń, zapewnienie praktyk i staży dla studentów, płaszczyzny dla prezentacji i ewentualnego sprawdzenia wyników własnych badań. Jedna i druga strona stawia dość zaporowe warunki współpracy, chociaż decyzje o współpracy podejmowane są z taryfą ulgową, o czym świadczy duży udział kontaktów nawiązywanych z wykorzystaniem osobistych znajomości. Na podstawie powyższych wniosków trudno byłoby wysuwać prognozy o szybkiej realizacji warunków niezbędnych do osiągnięcia etapu gospodarki innowacyjnej.

6.5. Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce W opracowanej przez zespół badawczy ankiecie, skierowanej do przedsiębiorstw z intencją m.in. uzyskania odpowiedzi, czy i w jakim stopniu gospodarka polska odpowiada warunkom gospodarki innowacyjnej, znalazło się kilka pytań eksplorujących kwestie roboczych relacji między przedsiębiorstwami i jednostkami sfery nauki w Polsce, uczelniami wyższymi, instytutami badawczymi łącznie z instytutami PAN oraz jednostkami o statusie jednostki badawczo-rozwojowej. Przedstawiam poniżej udzielone odpowiedzi (w ankiecie wzięło udział ogółem 85 przedsiębiorstw), poszukując potwierdzenia hipotezy, że w Polsce ma miejsce zmiana roli sfery nauki, a poszczególne jednostki sfery nauki zaczynają w różny sposób współkształtować aktywność innowacyjną przedsiębiorstw. Pytania ankiety dotyczyły praktyki postępowania przedsiębiorstw w zakresie ich współpracy z jednostkami naukowymi, a także oceny tej współpracy. W przypadku pytań o realia współpracy z jednostkami naukowymi odpowiedź w zasadzie była sugerowana przez twórców ankiety i sprowadzała się to określenia „tak” albo „nie”. W takich przypadkach wnioskowanie oparte było na ustalonej liczbie odpowiedzi „tak” i „nie” i ich stosunku do całej populacji badanych przedsiębiorstw. Przyjęłam „na wyczucie”, bez szczegółowego uzasadnienia, że w sytuacjach, gdy podmioty pytane o występowanie jakiegoś zjawiska, w po-

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 231

łowie próby odpowiadają twierdząco o występowaniu zjawiska, jest ono sprawą częstą i ugruntowaną, aczkolwiek nie jest sprawą występującą standardowo. Stan standardowy występuje, gdy liczba odpowiedzi „tak” (lub „nie”) osiąga ¾ liczebności próby. W sytuacjach gdy wypowiedzi „tak” udziela więcej niż 15% jednostek z badanej próby, badane zjawisko przekracza etap, kiedy stan się zdarza i zaczyna być traktowane jako dość częste, a gdy odpowiedzi „tak” udziela mniej iż 15%, oznacza, że zjawisko czy sytuacja jest rzadka albo przypadkowa. W przypadku pytań o znaczenie danego stanu lub sytuacji przedsiębiorstwa były proszone o ocenę rozpatrywanej sytuacji w skali od 1 do 5 punktów, przy czym liczba 5 oznaczała bardzo duże znaczenie, a liczba 4 – duże znaczenie. We wnioskowaniu na podstawie wystawionych „ocen” przyjmowałam, że sytuacje czy stany z oceną 5 i 4 są istotne dla indagowanego przedsiębiorstwa, a sytuacje czy stany z oceną 1 są bez znaczenia. W odpowiedziach na pytania przedsiębiorstwa tylko wyjątkowo szeregowały sugerowane lub własne odpowiedzi według znaczenia, w zasadzie każdy pojawiający się wariant odpowiedzi oceniany był oddzielnie. Ponieważ okolicznością, w jakiej odbywała lub nie odbywała się ta współpraca, było staranie się przedsiębiorstw o uzyskanie pomocy finansowej ze środków Unii Europejskiej, pierwszym pytaniem ankiety, które w kontekście treści tego rozdziału zwróciło moją uwagę, było pytanie o to, z jakimi partnerami wystąpiło przedsiębiorstwo o pomoc publiczną z UE. Spośród wymienionych w ankiecie: jednostki badawczo-rozwojowe wskazało 7 przedsiębiorstw, instytuty badawcze – 16, a 5 przedsiębiorstw wskazało jedne i drugie. Ponadto 2 przedsiębiorstwa wymieniły jako partnerów jednostki naukowe bez bliższej charakterystyki, a 4 przedsiębiorstwa – uczelnie wyższe. Biorąc każdą grupę jednostek naukowych oddzielnie, to jedynie partnerstwo z instytutami badawczymi przy występowaniu o pomoc publiczną można uznać za sytuację, która „zdarza się”, występowanie partnerstwa z innymi jednostkami naukowymi nie przekroczyło progu „przypadkowości”. Jeżeli natomiast potraktujemy przypadki partnerstwa z jednostkami naukowymi przy ubieganiu się o pomoc publiczną z UE jako jedną klasę, to biorąc pod uwagę, że w takim partnerstwie wystąpiły łącznie 24 przedsiębiorstwa, co stanowi blisko 30% badanej próby, to będziemy mieli zjawisko dość częste. Jednostki naukowo-badawcze były znacząco częstszymi partnerami przedsiębiorstw w występowaniu o pomoc publiczną niż inne przedsiębiorstwa krajowe, które wymieniło tylko 10 jednostek z badanej próby. Na pytanie o to, z kim przedsiębiorstwa realizowały projekty dofinansowane ze środków UE, 52 przedsiębior-

232

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

stwa odpowiedziały, że z uczelniami wyższymi, co oznacza, że ze strony przedsiębiorstw jest to sytuacja częsta, na instytuty badawcze jako podmiot współpracy wskazało 39 przedsiębiorstw i 40 przedsiębiorstw wymieniło w tym kontekście pracowników naukowych (niektóre z indagowanych przedsiębiorstw zaznaczały, że współpracowały z dwoma lub trzema typami jednostek naukowych – dlatego przytoczonych liczb nie można sumować). Z powyższych liczb wynika, że przy realizacji projektów innowacyjnych partnerstwo z jednostkami naukowymi jest znacząco częstsze niż partnerstwo z tymi podmiotami przy występowaniu o pomoc publiczną. O ile partnerstwo przedsiębiorstw i jednostek naukowych przy realizacji projektów innowacyjnych jest standardem w badanej grupie, bo występuje w 80% badanej populacji przedsiębiorstw, o tyle partnerstwo przy ubieganiu się o pomoc z UE z jednostkami naukowymi tylko się zdarza. Z pytaniem o partnerstwo w wystąpieniu o pomoc publiczną i partnerstwo w realizacji projektów innowacyjnych finansowanych z tej pomocy korespondują odpowiedzi na pytanie o cel wystąpienia o pomoc. 47 przedsiębiorstw w odpowiedzi wskazało podjęcie prac badawczych, 15 – rozwój sieci powiązań z jednostkami naukowymi, a 22 – zakup nowych technologii i praw patentowych. Na zakończenie wątku o aktywności przedsiębiorstw w sytuacji, gdy możliwe stało się uzyskanie pomocy finansowej w działaniach inTabela 6.1. Częstotliwość par tnerstwa przedsiębiorstw i jednostek naukowych przy ubieganiu się o pomoc finansową z UE i realizacji pomysłów innowacyjnych przy jej udziale Liczba przedsiębiorstw/ rodzaj partnerstwa

Jednostki badawczo-rozwojowe

Instytuty badawcze

Uczelnie wyższe

Jednostki naukowe

Pracownicy naukowi

Partnerstwo przy ubieganiu się o pomoc finansową

–

Partnerstwo przy realizacji projektów innowacyjnych

–

Źródło: opracowanie własne na podstawie odpowiedzi na ankietę.

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 233

nowacyjnych, zatrzymam się jeszcze na ocenie korzyści, jakie dała im ta pomoc. Proszono przedsiębiorstwa o uporządkowanie udzielanych odpowiedzi według ważności. Analizując odpowiedzi, poszukiwałam śladów stosunku przedsiębiorstw do podmiotów szeroko pojmowanej sfery nauki i badań, dowodów na to, że stają się one stałym elementem otoczenia, do którego zwracają się podmioty gospodarcze w sytuacji kryzysów i wyzwań. Okazało się, że żadne spośród badanych przedsiębiorstw nie wymieniło współpracy z jednostkami naukowymi ani pomocy czy inspiracji z ich strony jako pierwszej korzyści uzyskanej w wyniku podjęcia działań finansowanych z UE. Zdarzały się wypowiedzi lokujące wśród korzyści drugich i trzecich (po dwa przypadki) szanse nawiązania kontaktów i współpracy z jednostkami naukowymi, z uczelniami, z instytutami, z naukowcami zagranicznymi. Wypowiedzi te można potraktować jako wyraz naruszania, w korzystnej sytuacji, nieprzenikalnej bariery dzielącej przez stulecia te dwie sfery aktywności ludzkiej, gospodarczą i badawczą. Szerszy aspekt współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi został ukazany w pytaniu o to, czy w latach 2007–2013 przedsiębiorstwa miały umowy z uczelniami, a także z instytutami badawczymi i jakie są ich efekty. Liczbowo jako partnerzy umów przeważały uczelnie. Spośród 69 przedsiębiorstw, które udzieliły odpowiedzi na pytanie dotyczące umów z uczelniami, 54 potwierdziło zawarcie łącznie 108 umów, wynikiem których było zrealizowanie 126 projektów. Na pytanie o umowy z instytutami badawczymi odpowiedziały 33 przedsiębiorstwa, 32 poinformowały o zawarciu 76 umów z instytutami na realizaTabela 6.2. Liczba przedsiębiorstw, które w latach 2007–2013 zawarły umowy z jednostkami naukowymi Wskazujących

Mających umowy

Zawartych umów

Realizowanych projektów

Umowy o współpracę z uczelniami wyższymi

108

126

Umowy o współpracę z instytutami badawczymi

108

Liczba

Źródło: opracowanie własne na podstawie odpowiedzi na ankietę.

234

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

cję 108 projektów. 25 przedsiębiorstw informowało o posiadaniu umów zarówno z uczelniami, jak i z instytutami badawczymi. Jeśli przyjąć, że przedsiębiorstwa, które nie udzieliły odpowiedzi na pytania o umowy z jednostkami naukowymi, są tymi, które takich umów nie zawarły, to – gdy na 85 przedsiębiorstw 54 ma umowy o współpracy z uczelniami, a 32 przedsiębiorstwa mają takie umowy z instytutami badawczymi, biorąc pod uwagę, że niektóre z nich mają umowy zarówno z uczelniami, jak i z instytutami, pozostaje liczba 61 przedsiębiorstw, które mają umowy z jednostkami naukowymi – trzeba stwierdzić, że zawieranie przez badane przedsiębiorstwa umów z uczelniami stało się sytuacją częstą. Utrzymywanie zinstytucjonalizowanych kontaktów jednostek naukowych z przedsiębiorstwami staje się powoli normą (standard), bez względu na to, która strona jest tu w inicjatywie. W odpowiedzi na część pytania dotyczącą efektów zawieranych umów przedsiębiorstwa na ogół opisywały techniczne cechy realizowanego wspólnie procesu czy produktu. Jedynie w kilku odpowiedziach scharakteryzowano efekty bardziej ogólnie, informując o umowach o wspólnym zgłoszeniu patentowym, o wspólnym prawie do wynalazku czy o umowie w sprawie zatrudnienia kilku absolwentów uczelni. Od innej strony sytuację w zakresie współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi naświetla odpowiedź przedsiębiorstw na pytanie o źródła projektów dotyczących innowacji i ich znaczenie. Pierwszymi co do liczebności okazali się pracownicy, wskazało na nich 45 przedsiębiorstw, 28 przedsiębiorstw wymieniło własne zaplecze B+R jako źródło projektów. Na JBR-y będące podmiotami publicznymi wskazało 27 podmiotów, a na JBR-y będące podmiotami komercyjnymi – 10 przedsiębiorstw. Można więc ogólnie stwierdzić, że standardowym postępowaniem badanych przedsiębiorstw jest poszukiwanie pomysłów innowacji wśród własnych pracowników i własnego zaplecza (w sumie 73 wskazania na 85 badanych przedsiębiorstw). Projekty innowacyjne podpowiadane przez JBR-y, czy to będące podmiotami publicznymi, czy komercyjnymi (w sumie 37 projektów wskazanych), były wyraźnie drugorzędne pod względem liczebności, chociaż korzystanie z tego źródła było dość częste. W przypadku pytania o źródło pomysłów projektów innowacyjnych przedsiębiorstwa formułowały również oceny ważności różnych źródeł pochodzenia projektów. „Własne źródła”, czyli własnych pracowników i własne zaplecze B+R, oceniło jako bardzo ważne 50 przedsiębiorstw (odpowiednio 31 i 19), a jako ważne – 13 przedsiębiorstw (odpowiednio 7 i 6), co daje łącznie ocenę tego źródła za istotne przez 63 przedsiębiorstwa. Jedynie dwa przedsiębiorstwa oceniły to

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 235

źródło jako bez znaczenia. Jednostki badawczo-rozwojowe oceniło jako bardzo ważne lub ważne źródło innowacji 19 przedsiębiorstw, 16 tych ocen dotyczyło JBR-ów będących podmiotami publicznymi i tylko 3 przedsiębiorstwa sformułowały taką ocenę wobec komercyjnych JBR-ów, a w sumie 6 przedsiębiorstw uznało te źródła za bez znaczenia. Ten rozkład ocen potwierdzony został w pytaniu, zadanym w innym kontekście, o znaczenie różnych źródeł pomysłów na innowacje produktowe i marketingowe w przedsiębiorstwie. Odpowiedziało na to pytanie ogółem 79 przedsiębiorstw. W odpowiedziach znalazły się m.in. oceny takich źródeł, jak: własne zaplecze B+R, krajowe ośrodki B+R i zagraniczne ośrodki B+R. Na pierwszym miejscu znalazło się pierwsze z tych źródeł, pracownicy własnego zaplecza B+R wymienieni zostali jako bardzo ważne źródło przez 22 firmy, za ważne uznało go 13 przedsiębiorstw, co daje zsumowany wynik 35 przedsiębiorstw. Krajowy i zagraniczny ośrodek B+R oceniało 17 i 14 przedsiębiorstw odpowiednio za bardzo ważne (3 i 4) i ważne (11 i 13) źródło pomysłów innowacyjnych. Tabela 6.3. Źródła pomysłów innowacji w badanych przedsiębiorstwach Źródła pomysłów

Liczba odpowiadających przedsiębiorstw

Ocena ważności 5

Ocena ważności 4

Istotne źródło (oceny 5 + 4)

Źródło bez znaczenia (oceny 1 + 2)

Pracownicy właśni

Własne zaplecze

JBR-y podmioty publiczne

JBR-y podmioty komercyjne

Źródło: opracowanie własne na podstawie odpowiedzi na ankietę.

Bardziej ogólnie, niekoniecznie w powiązaniu z wykorzystaniem pomocy finansowej z UE, stosunki podmiotów gospodarki z jednostkami naukowymi naświetlają odpowiedzi na pytania, dlaczego przedsiębiorstwa w ogóle korzystają z usług zewnętrznych JBR-ów. W ankiecie

236

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

sugerowano wybór spośród kilku odpowiedzi bądź proszono o podanie własnych argumentów. Powód, że usługi zewnętrznych JBR-ów są tańsze (od ofert własnego zaplecza bądź od samodzielnej realizacji usługi) wskazało 35 przedsiębiorstw, a 37 przedsiębiorstw przyznało, że łatwiej jest rozliczyć koszty, gdy korzysta się z obcych usług. Sugestię, że usługi obce są bardziej fachowe i łatwiejsze technicznie do przyswojenia, a także że usługi obce (JBR-ów) są łatwiejsze do przyswojenia pod względem prawnym, wskazało odpowiednio 40 i 35 przedsiębiorstw. Pytane o znaczenie wymienionych argumentów za bardzo ważny i ważny w korzystaniu z usług obcych JBR-ów uznało: zz taniość

usług obcych B+R – 3 przedsiębiorstwa, rozliczania kosztów – 11 przedsiębiorstw, zz łatwość techniczną – 16 przedsiębiorstw, zz łatwość prawniczą – 6 przedsiębiorstw. zz łatwiejsze

Odpowiedzi przedsiębiorstw nie sugerowane w ankiecie pokazują pragmatyczną orientację przedsiębiorstw w kontaktach z jednostkami naukowymi. Dwa z nich odpowiedziały, z oceną „bardzo ważne”, że korzystają z pomocy JBR-ów, gdyż uzyskują w ten sposób pomoc w opracowaniu nowego projektu, jedna odpowiedź brzmiała, że nie trzeba utrzymywać własnego zaplecza, jedno przedsiębiorstwo stwierdziło, że uzyskuje w ten sposób dostęp do specjalistycznej aparatury. Ten ostatni wątek przejawiał się także w odpowiedziach, że nie można w inny sposób skorzystać ze specjalistycznych usług (4 wypowiedzi z oceną argumentu „bardzo ważny”) lub że własna JBR nie wykonuje takich badań (2 wypowiedzi z oceną argumentu „bardzo ważny”), i wreszcie jedna wypowiedź, że przedsiębiorstwo musi wykazać się niezależną oceną swojego projektu (prawdopodobnie ze strony organu finansującego). Więcej przedsiębiorstw wypowiedziało się na temat, dlaczego nie korzystają (niż dlaczego korzystają) z usług zewnętrznych JBR-ów. Oznacza to m.in., że w próbie 85 przedsiębiorstw więcej jest tych, które nie korzystają. Spośród sugerowanych odpowiedzi 51 wskazań padło na odpowiedź „nie ma takiej potrzeby”, z czym korespondowały pojedyncze wypowiedzi, że „posiadamy własne kadry i własne możliwości”, że „brak jest po stronie JBR-ów zrozumienia potrzeb biznesu”, że „przedsiębiorstwo jest zrażone”, a wreszcie ocena, że „na uczelniach produkują tytuły” (naukowe). 44 przedsiębiorstwa nie korzystają z usług zewnętrznych JBR-ów gdyż, jak oceniają, reprezentują one „niedostateczny poziom kompetencji”, a 49 nie korzysta dlatego, że „nie spotkały się z taką ofertą”. 47 przedsiębiorstw stwierdziło, że „występują trudne

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 237

do pokonania bariery biurokratyczne”, 49 wskazań padło na sugerowaną w ankiecie odpowiedź, że w korzystaniu z usług JBR-ów przeszkodą są bariery prawne, a dla 47 przedsiębiorstw usługi tych jednostek są „za drogie”. Jeśli idzie o ocenę ważności wskazywanych argumentów, to wyraźną ocenę, w sumie 30 (20 bardzo ważnych i 10 ważnych) uzyskał argument „nie ma takiej potrzeby”. Pozostałe argumenty, czy to w odpowiedziach o przyczyny korzystania, czy o przyczyny niekorzystania, oceniane były jako bardzo ważne lub ważne przez około ¼ oceniających. O tym, jak faktycznie wyglądała sytuacja przedsiębiorstw w dziedzinie prowadzenia czy zlecania działań z zakresu badań i rozwoju, dowiadujemy się, w ramach rozpatrywania kwestii nakładów na prace badawczo-rozwojowe, z odpowiedzi na pytania o stan w tym zakresie w latach 2010 i 2013. Badane przedsiębiorstwa poinformowały, że o ile w 2010 roku 8 spośród nich prowadziło działalność badawczą lub rozwojową, to w roku 2013 takich przedsiębiorstw było już 21. Natomiast w 2010 r. zlecało wykonanie prac badawczych lub rozwojowych 5 przedsiębiorstw, a w 2013 r. ich liczba wzrosła do 14. Tabela 6.4. Liczba przedsiębiorstw prowadzących własne i zlecających badanie w zakresie B+R Liczba przedsiębiorstw

2010 r.

2013 r.

Prowadzą własne badanie w zakresie B+R

Zlecają badania w zakresie B+R

Źródło: opracowanie własne na podstawie odpowiedzi na ankietę.

Ostatnie pytanie, tworzące obraz współdziałania przedsiębiorstw badanej próby z jednostkami naukowymi, dotyczyło współpracy, w ramach realizacji projektów innowacyjnych, z różnymi instytucjami i podmiotami gospodarczymi. Za szczególnie istotny uznałam rozkład ocen nadawanych przez przedsiębiorstwo współpracy w ramach klastrów z sieciami naukowymi i z agencjami rządowymi (w ankiecie wymieniono w tym ostatnim kontekście PARP, NCBR oraz ARP). Odpowiedziało na to pytanie 79 przedsiębiorstw. Najwyższą ocenę uzyskały agencje rządowe. Na ogólną liczbę 77 ocen, za bardzo ważne uznało je 30 przedsiębiorstw i 2 – za ważne, co daje w sumie 32 oceny „bardzo ważne” i „ważne”. 13 przedsiębiorstw oceniło tę współpracę jako „bez znaczenia”. Klastry i sieci naukowe zyskały podobną ogólną liczbę ocen, 57 i 58, i podobną ich strukturę, w przypadku klastrów były 3 oceny „bardzo ważne” i 7 ocen „ważne”, a w przypadku sieci

238

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

naukowych – 3 oceny „bardzo ważne” i 6 ocen „ważne”. Liczba ocen „bez znaczenia” była w obu przypadkach taka sama i wyniosła 41, co jest oceną surową, zważywszy zrelacjonowane tu oceny i praktykę postępowania przedsiębiorstw w różnych szczegółowych sytuacjach, których ta współpraca dotyczyła. Pomijam tu ocenę współpracy przedsiębiorstw z różnymi jednostkami sektora finansowego, która standardowo oceniana była jako bez znaczenia. Problemu współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi dotyczy wreszcie sprawa korzystania przez przedsiębiorstwa z usług jednostek zajmujących się transferem wiedzy. W ankiecie znalazło się pytanie, czy przedsiębiorstwa współpracują z brokerami wiedzy lub innymi instytucjami pośredniczącymi w transferze wiedzy. Odpowiedziało na pytanie 85 przedsiębiorstw, z których 80 stwierdziło, że nie spotkało się z ofertą brokera wiedzy ani innej instytucji pośredniczącej (między sektorem wiedzy i gospodarką), 4 na 80 przedsiębiorstw spotkały się z taką ofertą, ale jej nie podjęły, jedno przedsiębiorstwo spotkało się z ofertą, skorzystało z niej (wymieniona została nazwa brokera) i efekt tego kontaktu zapisany został oszczędnie jako wiedza, networking. Odpowiedzi te tworzą dość osobliwą sytuację, gdyby bowiem uznać, że odzwierciadlają one rzeczywisty stan w roku 2013 (a przemawia za tym fakt, że badane przedsiębiorstwa były lepsze, niż średnia z próby reprezentatywnej dla całej populacji), udzielone odpowiedzi oznaczają rujnującą ocenę wszystkich czynionych wysiłków i „morza” słów wypowiedzianych na temat tworzenia instytucji ułatwiających transfer wiedzy w gospodarce i pomiędzy sferą nauki i sferą gospodarki. A jaka jest ogólna ocena otoczenia przedsiębiorstw w związku z działalnością innowacyjną (bez precyzowania, kto stanowi owo otoczenie)? Pytanie o znaczenie braku współpracy było fragmentem złożonego pytania o wpływ różnych (wymienionych) czynników na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa i efektywność wykorzystania pomocy publicznej z UE. W kwestii oceny braku partnerów wypowiedziały się 74 przedsiębiorstwa, 17 spośród nich stwierdziło, że jest to czynnik bez znaczenia, 15 oceniło czynnik za ważny i tylko 3 – jako bardzo ważny, w sumie ocen 4 i 5 było18, prawie tyle samo co ocen 1 (17). Czyli że za czynnik mało ważny lub bez znaczenia uznało go prawie 80% przedsiębiorstw oceniających jego znaczenie. W samodzielnych, tzn. nie sugerowanych wypowiedziach przedsiębiorstw w kwestiach, co powinno być zmienione w otoczeniu instytucjonalnym, aby wyeliminować najbardziej uciążliwe bariery dla

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 239

innowacyjności i co pomogłoby w zwiększeniu nakładów przedsiębiorstw na działalność badawczo-rozwojową, interesujące z punktu widzenia relacji przedsiębiorstw ze sferą nauki są wypowiedzi w drugiej z referowanych tu kwestii. Jest rzeczą zrozumiałą, że przedsiębiorstwa szukały rozwiązań po stronie ewentualnych partnerów, a wyrażane sugestie porządkowały według ważności jako pierwsze, drugie i trzecie. Najbardziej ogólne, żeby nie powiedzieć – ogólnikowe, były sugestie zgłaszane jako pierwsze. Odnotowałam dwa postulaty: „dostęp do wiedzy, informacji do tych instytucji” i „dostosowanie i ukierunkowanie programów szkolnictwa wyższego”. Propozycje zgłaszane jako drugie i trzecie odznaczają się większą konkretnością i dotyczą strukturalnej przebudowy sfery badań, zmiany charakteru powiązań między sferą nauki i gospodarki, oraz spraw finansowych. Przebudowy strukturalnej sfery nauki dotyczą takie propozycje, zgłaszane jako drugie, i trzecie, jak: „zmiana sposobu awansowania naukowców, awans za wdrożenia, a nie za publikacje i tytuły”, „zlikwidować habilitację!”, „ propozycje ze strony uczelni i ośrodków badawczych, dostępność środków zewnętrznych na ten cel”. W sprawie zmiany charakteru powiązań między sferą nauki i gospodarki formułowano następujące postulaty: „szersze rozpowszechnianie innowacyjnych rozwiązań przez sektor badawczo-rozwojowy”, „ułatwienia w dostępie do instytucji oferujących usługi w zakresie B+R”, „instytucjonalne powiązania kadry i grup studentów uczelni wyższych z przedsiębiorstwami”, „współpraca między przedsiębiorstwami a uczelniami”. Spraw finansowania innowacji dotyczyły propozycje „kładzenie nacisku na rozwój wyspecjalizowanych instytucji typu venture capital” i „ułatwienie komercjalizacji wyników prac B+R”. O przytoczonych propozycjach można powiedzieć, że nie są one może najlepiej sformułowane, ale na pewno kierunkowo są zgodne z rozwojem sytuacji w najbardziej innowacyjnych gospodarkach świata. Na zakończenie opisywania sytuacji istniejącej „na połączeniach” jednostek badawczych i przedsiębiorstw zajmę się jeszcze sytuacją w zakresie finansowania działalności innowacyjnej. Chodzi mi o sprawdzenie, czy w relacjach przedsiębiorstw o związkach ze sferą nauki można znaleźć jakieś nawiązanie do hipotezy, że w gospodarce opartej na wiedzy, w której innowacyjność staje się głównym sposobem rozwoju przedsiębiorstw, to one muszą ostatecznie ponosić koszty badań koniecznych do pojawienia się innowacji, badań, które na wcześniejszych etapach rozwoju gospodarki realizowała sfera nauki jako produkcję dobra publicznego lub wynalazcy–amatorzy pracują-

240

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

cy bez wynagrodzenia, których koszty „rozpłynęły się” w ówczesnej strukturze instytucjonalnej i zniknęły bez pokrycia. W tym też kontekście zwracają uwagę odpowiedzi przedsiębiorstw na pytania z jednego segmentu złożonego pytania o ocenę wpływu wymienionych czynników na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa i efektywność wykorzystania pomocy publicznej z UE. Ten segment to pytanie o znaczenie czterech okoliczności: trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania – okoliczność A, brak własnych środków finansowych – okoliczność B, wysokie koszty wdrażania innowacji – okoliczność C i wysokie koszty prac z zakresu B+R – okoliczność D. Sytuację w wymienionych obszarach oceniły średnio 74 przedsiębiorstwa. Okoliczność A jako bardzo ważną i ważną wskazało odpowiednio 28 i 16, czyli w sumie 44 przedsiębiorstwa, okoliczność B za istotną uznały 44 przedsiębiorstwa, wystawiając 26 ocen 5 i 15 ocen 4, okoliczność C – za istotną uznały 52 przedsiębiorstwa (32 oceny 5 i 20 ocen 4), i okoliczność D – 46 przedsiębiorstw (23 oceny 5 i 23 oceny 4). Za nieistotne uznało wymienione kwestie odpowiednio 3, 8, 4 i 6 przedsiębiorstw. Fakt, że badane przedsiębiorstwa uznają (średnio biorąc) często wyszczególnione sytuacje jako istotne dla ich innowacyjności, skłonna jestem interpretować, że na poziomie praktyki gospodarowania dostrzegane są pewne nowe problemy finansowe, jakie niesie ze sobą przejście do gospodarki opartej na wiedzy. O tym, jak przedsiębiorstwa radzą sobie z tymi problemami, informacji dostarczają odpowiedzi na pytanie o źródła finansowania projektów innowacyjnych w firmie. Przedsiębiorstwa były proszone o oddzielne sformułowanie odpowiedzi w trzech wskazanych latach: 2007, 2010 i 2013. O finansowaniu z własnych środków informowało 59 przedsiębiorstw, aż 65 przedsiębiorstw uzyskało finansowanie z różnych funduszy unijnych, kredyt był źródłem finansowania w przypadku 17 przedsiębiorstw, 7 jednostek uzyskiwało środki z NCBiR, 2 przedsiębiorstwa uzyskały finansowanie zwrotne i w 2 przedsiębiorstwach finansowały innowacje anioły biznesu. Żadne przedsiębiorstwo nie informowało o wykorzystaniu takiej drogi finansowania, jaką stanowi crowdfunding, jakkolwiek kilka przedsiębiorstw w odpowiedzi na inne pytanie informowało o korzystaniu, nawet dość częstym, z takiego narzędzia pozyskiwania środków. Jeśli idzie o wnioski wyprowadzane z liczby przedsiębiorstw korzystających z różnych źródeł finansowania w wymienionych latach, to można stwierdzić, że obraz jest dosyć klarowny. W miarę przybliżania się do dnia dzisiejszego zwiększa się liczba przedsiębiorstw korzystających z różnych źródeł finansowania projek-

Współpraca między sferą nauki i gospodarki w Polsce 241

Tablica 6.5. Wskazywane przez przedsiębiorstwa główne źródła finansowania projektów inwestycyjnych Liczba przedsiębiorstw korzystających ze źródła finansowania

2007 r.

2010 r.

2013 r.

Własne środki

Fundusze unijne

Kredyt bankowy

Grant NCBR

Uwaga: Liczby przedsiębiorstw podanych w wierszach i kolumnach tabeli nie sumują się. Niektóre przedsiębiorstwa korzystały w wyszczególnionych latach z kilku źródeł finansowania; niektóre korzystały z jednego źródła w kilku lub wszystkich wyszczególnionych latach.

Źródło: opracowanie własne na podstawie odpowiedzi na ankietę.

tów innowacyjnych. Nie biorę tu pod uwagę przypadków źródeł finansowania, z których korzystało kilka przedsiębiorstw, gdyż te źródła nie mają znaczenia dla kształtowania się ogólnego obrazu. Z finansowania ze środków UE w wymienionych latach 2007, 2010 i 1013 korzystało odpowiednio 16, 34 i 49 przedsiębiorstw; ze środków własnych – 25, 37 i 53 przedsiębiorstwa, a z kredytu – 4, 9 i 11 przedsiębiorstw. Krótki stosunkowo okres i niereprezentatywna próba przedsiębiorstw w stosunku do całej populacji nie pozwalają na wyprowadzenie z przytoczonego układu liczb żadnych wniosków co do kształtowania się jakiejś tendencji w zakresie finansowania, można tylko ogólnie stwierdzić, że badane firmy (a może i polskie przedsiębiorstwa w ogóle) uczą się innowacyjności i uczą się szukać źródeł ich finansowania.

***

Syntetyzując, obraz sytuacji w badanych polskich przedsiębiorstwach w latach 2007–2013 w zakresie problemu zdefiniowanego jako relacje przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi przy podejmowaniu i realizacji projektów innowacyjnych wyglądał więc następująco. Badane przedsiębiorstwa standardowo miały partnerów w postaci różnych jednostek naukowych przy realizacji projektów inwestycyjnych, rzadziej występowały z takimi partnerami o pomoc finansową z funduszy UE. W ogóle badane przedsiębiorstwa informowały o zawarciu umów z jednostkami naukowymi na realizację o wiele większej liczby projektów niż te finansowane z funduszy unijnych. W odpowiedzi na inne

242

Rola sektora nauki w procesie przejścia do gospodarki innowacyjnej

pytanie ujemnie oceniały swoje kontakty z jednostkami naukowymi, stwierdzając, że nie widzą potrzeby ich nawiązywania, że kompetencje i motywacja tych jednostek jest dla nich nieodpowiednia. W ogóle przedsiębiorstwa i jednostki naukowe ujemnie oceniają siebie wzajemnie jako partnerów w biznesie. W tym względzie wyniki badań prowadzonych w INE PAN są bardzo bliskie wynikom uzyskanym w referowanych tu badaniach prowadzonych przez Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym. Źródła pomysłów innowacyjnych przedsiębiorstw, według ich relacji, znajdowały głównie u własnych pracowników i własnego zaplecza B+R (traktując w tym względzie źródła zewnętrze w postaci jednostek naukowych jako drugorzędne). Spośród jednostek swojego otoczenia biznesowego i regulacyjnego przedsiębiorstwa najwyżej oceniały współpracę z jednostkami w rodzaju PARP, ARP czy NCBR. Dostrzegały wysokie koszty wdrażania innowacji i prowadzenia prac badawczych i w tym kontekście wypowiadały się o niedostatku środków (finansowych) i trudnościach ze znalezieniem zewnętrznych źródeł finansowania swoich przedsięwzięć (innowacyjnych). W latach 2007–2013 wyraźnie wzrastało wykorzystanie własnych środków, kredytu i środków uzyskanych w ramach pomocy publicznej z UE. Środki pochodzące z funduszy podwyższonego ryzyka, z innych niekonwencjonalnych źródeł, a także granty uzyskane w NCBR są ciągle bardzo rzadkim sposobem finansowania przedsięwzięć innowacyjnych w badanych przedsiębiorstwach. Porównując wyniki badań jednostek naukowych i przedsiębiorstw zreferowanych tutaj w poprzednim punkcie oraz badań zachowań przedsiębiorstw przeprowadzonych dla potrzeb tego projektu, można konkludować (przy wszystkich zastrzeżeniach co do reprezentatywności i innych cech omawianych badań), że to obecnie sfera nauki w Polsce stanowi opóźniające ogniwo w wejściu gospodarki polskiej na drogę do etapu gospodarki innowacyjnej, a co najmniej nie stwarza jej koniecznego wsparcia na tej drodze.

Joanna Kotowicz-Jawor

Podsumowanie i rekomendacje

Przeprowadzona analiza pozwala na syntetyczną prezentację poniższych jej wyników. 1. Syntezy teorii rozwoju gospodarczego i teoria etapów rozwoju M. Portera pozwalają stwierdzić, iż polska gospodarka znajduje się obecnie w przejściowej fazie rozwoju od etapu inwestycyjnego do fazy innowacyjnej. Dokumentuje to charakterystyka cech tych faz rozwojowych. Etap inwestycyjny charakteryzuje imitacja przez przedsiębiorstwa najlepszych dostępnych na rynku międzynarodowym technologii. Są one asymilowane przez import, inwestycje zagraniczne, licencjonowanie, joint ventures, modyfikowanie i dostosowywanie do lokalnych warunków. Firmy rozwijają kompetencje w celu ich ulepszania. Rozwój na tym etapie, choć wiąże się z absorpcją i ulepszaniem zagranicznych technologii, to jednak są one opóźnione o jedną generację w stosunku do światowych liderów. Fazę tę charakteryzuje wysoka kapitałochłonność produkcji oraz wysoki udział kosztów pracy w kosztach całkowitych. Standard życia pozostaje względnie niski, co powoduje, że popyt jest niewyrafinowany i o jego strukturze decydują użytkowe preferencje konsumentów. Głównym narzędziem konkurowania jest cena. Zasadniczym wyzwaniem ekonomicznym jest zapewnienie zgodności priorytetów gospodarczych państwa z osiągniętym poziomem rozwoju. Cechą charakterystyczną innowacyjnego etapu rozwoju jest tworzenie własnych technologii przez krajowe przedsiębiorstwa. Osiągnięcie fazy innowacyjnej sygnalizuje zaawansowany rozwój przemysłu maszynowego pozwalający na rozwój innowacji proce-

244

Podsumowanie i rekomendacje

sowych. Wyższy poziom rozwoju kapitału społecznego i ludzkiego prowadzi do szerokich powiązań poziomych między przedsiębiorstwami i sektorem nauki. Rozwinięte relacje z sektorem B+R i innymi podmiotami poszerzają specjalizację, podział pracy, przepływ wiedzy i kompetencji. Przedsiębiorstwa osiągają światowy poziom produktów, procesów wytwarzania i marketingu. Kryterium ich strategii rozwojowych jest maksymalizacja wiedzy. Odchodzą one od strategii kosztowych w kierunku dywersyfikacji, rozwijają sieci powiązań z zagranicą, inwestują w marketing. Przejście od inwestycyjnej do innowacyjnej fazy rozwoju jest najtrudniejsze ze wszystkich przejść między etapami rozwoju. Charakterystyka tych faz jednoznacznie wskazuje, iż polska gospodarka znajduje się w fazie przejściowej. 2. Zasadność tej tezy potwierdziło przeprowadzone w pracy badanie ilościowe czynników determinujących obecny stan gospodarczego rozwoju Polski. Pod względem poziomu innowacyjności Polska należy do trzeciej z czterech grup innowatorów, tj. innowatorów umiarkowanych, i znajduje się na 43. pozycji spośród 144 krajów w światowym rankingu konkurencyjności. Zgodnie z metodologią Światowego Forum Ekonomicznego zidentyfikowano 17 czynników zbliżających Polskę do innowacyjnej fazy rozwoju. Dominują wśród nich te, które odzwierciedlają rozwój usług telekomunikacyjnych i teleinformatycznych, wysoki poziom wykształcenia społeczeństwa, nie ma jednak żadnego czynnika decydującego o osiągnięciu fazy innowacyjnej. Równocześnie wskazano na 22 czynniki stanowiące kluczową barierę w osiągnięciu przez Polskę fazy innowacyjnej. Należą do nich: deficyt budżetowy, dług publiczny, poziom oszczędności krajowych, zaufanie społeczeństwa do polityków, preferencje konsumentów, zdolność kraju do zachowania osób utalentowanych, dostępność kapitału podwyższonego ryzyka, postęp naukowy kraju. Analiza empiryczna prowadzona za pomocą modelu poziomu innowacyjności badanych firm i metodologii IUS pozwoliła wyodrębnić 28% firm należących do grupy innovation leaders, 27% do innovation followers, 35% do grupy moderate innovators i 9,4% do grupy modest innovators. Interesująca jest opinia poszczególnych firm badanej próby dotycząca diagnozy etapu rozwoju polskiej gospodarki. Udział przedsiębiorstw oceniających obecną fazę jako pierwszy etap rozwoju

Podsumowanie i rekomendacje 245

wyniósł 1,2%. Na fazę przejściową od pierwszego do drugiego etapu wskazało 7,3% podmiotów. Fazę inwestycyjną zidentyfikowało 18,3%, zaś przejściową od drugiego do trzeciego etapu – 12,2% firm. Ale największą niespodzianką jest opinia 61% badanych firm, iż polska gospodarka znajduje się w trzecim etapie rozwoju. O wyniku tym zadecydował zapewne charakter dobranej próby podmiotów gospodarczych, były to bowiem przedsiębiorstwa innowacyjne, korzystające ze wsparcia prorozwojowego z UE. 3. Najważniejszą egzogenną barierą aktywności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw w warunkach absorpcji funduszy strukturalnych z UE jest rosnące ryzyko zagrożenia zjawiskiem sekularnej stagnacji występującej w krajach zaawansowanych. Zagrożenie to zwiększa globalizacja, niekorzystne zmiany demograficzne (starzenie się społeczeństwa), asymetrie dochodowe, a także zagrożenia polityczne i cywilizacyjno-kulturowe. Podłożem tych zjawisk są determinanty instytucjonalno-ustrojowe. W Polsce ryzyko sekularnej stagnacji zwiększa proces przedwczesnej dezindustrializacji prowadzący do wzrostu bezrobocia oraz przejęcia rynku przez silniejsze gospodarki. Dezindustrializacja, wyprzedzając budowę systemu demokratycznego, stała się jedną z przyczyn słabości państwa i niestabilności politycznej. Stała się ona także istotną barierą wzrostu zdolności innowacyjnej gospodarki. 4. Uogólnienia syntez teoretycznych ekonomii instytucjonalnej i zasobowej pozwalają zidentyfikować i zweryfikować empirycznie najważniejsze endogenne przeszkody przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnego etapu rozwoju. Główną barierą jest brak infrastruktury instytucjonalnej funkcjonowania podmiotów gospodarczych, odpowiedniej dla tego etapu. Jest to także przeregulowanie i nadmierna restrykcyjność norm prawnych, luki w prawie, niestabilność regulacji, wysokie koszty transakcyjne, asymetria informacji i ryzyko inwestowania. Inne czynniki endogenne to brak spójności systemów regulacyjnych z uwarunkowaniami kulturowymi i systemem wartości. Jedną z zasadniczych przeszkód ograniczających efektywność proinnowacyjnej pomocy publicznej w przejściowej fazie rozwoju jest niedojrzałość kapitału społecznego, tj. niski poziom zaufania międzyludzkiego, ograniczona otwartość na współpracę poziomą, powiązania branżowe, informacyjne, badawcze pozwalające na dopływ nowej wiedzy.

246

Podsumowanie i rekomendacje

Wzrost innowacyjności firm ograniczają niedomagania funkcjonowania organizacji alokujących fundusze strukturalne oraz wąskie powiązania sektora wiedzy z przedsiębiorstwami i śladowa rola ogniw pośredniczących w dopływie wiedzy z sektora B+R do przedsiębiorstw (brokerzy wiedzy). Równocześnie warte odnotowania są przejawy pomyślnych zmian zachodzących w sferze rozwoju polskich firm, takie jak: zz Wzrost

zakresu współpracy przedsiębiorstw z uniwersytetami i instytutami badawczymi (przewaga uniwersytetów). zz Mimo utrzymującego się konserwatyzmu struktury źródeł finansowania innowacji obserwuje się powolny progres w kierunku stopniowego wzrostu udziału zewnętrznych źródeł zasilania, w tym funduszy pomocowych z UE i kredytu bankowego. zz Pod wpływem funduszy strukturalnych dokonują się pewne zmiany orientacji strategii rozwojowych przedsiębiorstw. Następuje powolne odchodzenie od strategii kosztowych na rzecz strategii zróżnicowania oraz od kryterium maksymalizacji wydajności na rzecz paradygmatu maksymalizacji wiedzy. Badanie udokumentowało zasadność stwierdzenia, iż towarzyszące przejściowemu etapowi rozwoju polskiej gospodarki uwarunkowania instytucjonalne, kulturowe i mentalne nie pozwalają na dokonanie przełomu zdolności innowacyjnej firm i wzrostu jakościowej konkurencyjności gospodarki mimo transferu do niej znaczącej proinnowacyjnej akumulacji z UE. 5. Przejściowy etap rozwoju gospodarczego określa popytowe i podażowe determinanty przebiegu procesów innowacyjnych. Główną cechą charakteryzującą popytową stronę tych procesów jest przewaga preferencji konsumenckich nacelowanych na cechy użytkowe produktów. Chociaż udział marek zagranicznych w rynku krajowym jest relatywnie wąski, co wyznacza szeroką przestrzeń dla aktywności innowacyjnej krajowych firm, to jednak poziom siły nabywczej konsumentów (przeciętny poziom dochodów) ogranicza skłonność do nabywania nowości rynkowych. To zaś zwrotnie zawęża skłonność innowacyjną firm. Badanie wykazało, iż konsumenci na rynkach, na których działają obserwowane firmy, podejmują swe decyzje zakupowe głównie na podstawie ceny, następnie – użytkowych cech produktu

Podsumowanie i rekomendacje 247

i na końcu – jego cech symbolicznych. W fazie przejściowej dominują więc wciąż jeszcze kosztowe strategie konkurencyjne i niska skłonność firm do budowy marki. W krajach zaawansowanych, gdzie przeważają preferencje konsumenckie nacelowane na wartości symboliczne produktu, odpowiedzią na ten popyt są strategie rozwojowe przedsiębiorstw ukierunkowane na konkurowanie wzornictwem, społeczną odpowiedzialnością, dbałością o środowisko. Badane firmy w gospodarce fazy przejściowej, którym łatwiej byłoby osiągnąć przewagę konkurencyjną na rynkach, gdzie konsument wysoko ceni cechy symboliczne produktów, nie podejmują bezpośredniej walki konkurencyjnej z podmiotami zagranicznymi, lecz nadal konkurują przede wszystkim ceną i wartością użytkową. To określa ich relatywnie niską zdolność innowacyjną. W pracy zadano pytanie, jakie działania państwa powinny sprzyjać zwiększeniu tej zdolności. Czy państwo powinno oddziaływać na istniejące postawy firm, czy też modyfikować te postawy w kierunku przyspieszenia procesu przejścia do gospodarki innowacyjnej? Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w przeprowadzonej w pracy analizie podażowych uwarunkowań przejścia do gospodarki wiedzy wraz z szeroką prezentacją przeszkód hamujących realizację jakościowych proinnowacyjnych strategii rozwojowych badanych firm. 6. Szczególną wartością bloku tematycznego pracy dotyczącego determinant podażowych innowacyjności jest systematyzacja szerokiej literatury nt. ewolucji teorii innowacji na przełomie XX i XXI wieku, jej głównych nurtów i znaczenia dla rozwoju teorii ekonomii. Identyfikacja podażowych uwarunkowań procesów innowacyjnych w przejściowej fazie rozwoju koncentruje się na analizie sposobów adaptacji firm do ograniczeń popytowych i szerokiej palety barier efektywnego wykorzystania pomocy publicznej z UE. Badane firmy zidentyfikowały wewnętrzne i zewnętrzne przeszkody ich aktywności innowacyjnej, co pozwoliło na grupowanie tych podmiotów i identyfikację instrumentów stymulowania ich skłonności innowacyjnej. Podkreślono kluczowe znaczenie barier popytowych, brak partnerów do współpracy innowacyjnej, przeszkody finansowe (trudny dostęp do kredytu bankowego), nadmierny fiskalizm, przeszkody instytucjonalno-regulacyjne, koszty opracowania i wdrożeń prac B+R.

248

Podsumowanie i rekomendacje

Badane przedsiębiorstwa, funkcjonując w pośrednim etapie rozwoju, nie wykorzystują efektywnie zewnętrznej pomocy publicznej, bowiem programy wprowadzane mechanicznie nie są dostosowane do ich potrzeb i do otaczających ich ekosystemów. Programy alokacji funduszy europejskich często są dostosowane do potrzeb beneficjentów działających w innym stadium rozwoju. W gospodarce fazy przejściowej funkcjonują przedsiębiorstwa o różnym poziomie zdolności innowacyjnej. Firmy najbardziej innowacyjne podejmują wysiłek w kierunku ekspansji, ale natrafiają na wiele barier wynikających z braku dostosowania rozwiązań instytucjonalnych. Ekspansja innowacyjna wymaga wysokiej skłonności do podejmowania ryzyka. Przedsiębiorstwa działające w inwestycyjnym etapie rozwoju są w bardzo niewielkim stopniu zainteresowane jego podjęciem. Zwiększa to koszty transakcyjne i obniża ich gotowość do podejmowania obciążonych wysokim ryzykiem przedsięwzięć innowacyjnych. Natrafiając na wysokie koszty transakcyjne, przedsiębiorstwa osiągają swój mniej ambitny (ilościowy) cel rozwojowy, realizując strategie kosztowe. Analizę podażowych czynników innowacyjności przedsiębiorstw uzupełnia obserwacja sfery finansowej badanych firm. Badanie wykazało ograniczoną możliwość udokumentowania bezpośredniego wpływu aktywności innowacyjnej na kondycję finansową przedsiębiorstw. Wyniki takiej analizy zależne są od okresu obserwacji. Nakłady inwestycyjne (innowacyjne) mają efekt opóźniony. W okresie ich ponoszenia pogarszają kondycję finansową firm (w naszym badaniu był to rok 2013). Ważnym wnioskiem z badania jest odnotowana wzrostowa tendencja relacji wydatków innowacyjnych do przychodów z innowacyjności. Jednak obraz innowacyjności badanej próby jest bardzo zróżnicowany. Odnotowano także znaczne zróżnicowanie poziomu rentowności badanych firm. Należy jednak podkreślić, iż mediana tego wskaźnika jest wyższa niż w gospodarce ogółem. Znaczne zróżnicowanie między medianą a wielkościami średnimi wskazało na znaczące różnice wyników finansowych badanych podmiotów. 7. Badając warunki podażowe procesów innowacyjnych, należy podkreślić, iż utrwalona w krajach zaawansowanych innowacyjna faza rozwoju w okresie dokonującego się błyskawicznego postępu technologicznego zmierza do nowego modelu funkcjonowania gospodarki rynkowej, tj. do cyfrowej cywilizacji informacyjnej. W pracy

Podsumowanie i rekomendacje 249

postawiono pytanie, w jakim stopniu badane przez nas firmy traktują Internet i technologie informacyjne jako instrument wzrostu ich kreatywności i zdolności innowacyjnej. Analiza wykazała, iż nie są one jeszcze w pełni wykorzystywane do budowy potencjału rozwojowego firm. Zdecydowana ich większość (89%) docenia znaczenie Internetu dla działalności innowacyjnej, ale 21% docenia też znaczenie technologii informacyjnych i Internetu dla wprowadzania innowacji imitacyjnych. Równocześnie z crowdsourcingu nie korzysta niemal 70% próby, a 8% nie wie, co ten termin oznacza. Dane te świadczą o nienadążaniu nawet innowacyjnych polskich firm za zmianami rewolucji informacyjnej. Warto dodać, iż rewolucja ta niesie za sobą niebezpieczeństwo przechwytywania koncepcji innowacyjnych (efekt gapowicza) i przejmowania najwyżej kwalifikowanych pracowników (drenaż mózgów). Większości badanych przez nas firm (55%) problem ten nie dotyczy. Jednak 20% ankietowanych stwierdza, iż dotyczy ich to w znacznym stopniu i około 20% – w stopniu minimalnym. W epoce informacyjnej powstaje nowy model biznesowy, tj. ekonomia współdzielenia. Zmienia on warunki funkcjonowania przedsiębiorstw i ich otoczenia. Platformy internetowe umożliwiają rozwój rozmaitych form podejmowania działalności usługowej i produkcyjnej o niemal zerowych kosztach krańcowych. Nasze badanie wykazało, że obserwowane firmy nie są przygotowane do tych nowych trendów i wyzwań technologicznych. 8. Ważnym wynikiem przeprowadzonego badania jest wykazanie kluczowej roli sektora nauki, w tym uniwersytetów i ich relacji z przedsiębiorstwami oraz ich wpływu na innowacyjność firm w przejściowej fazie rozwoju. W badaniu wykazano, iż w sytuacji, gdy firmy zaczynają budować swoje przewagi konkurencyjne na aktywności innowacyjnej i nie mają wsparcia ze strony nowoczesnego sektora nauki, gospodarka ma niewielkie szanse na osiągnięcie innowacyjnego etapu rozwoju. W historii rozwoju nauki wyróżnia się dwa modele uniwersytetu, tj. uniwersytet humboldtowski (tradycyjny) i uniwersytet nowoczesny. W gospodarce fazy inwestycyjnej przedsiębiorstwo uzyskuje wiedzę w sposób niemal niedostrzegalny. Uniwersytety funkcjonują obok przedsiębiorstw. Niezbędny dla nich zasób wiedzy jest pozyskiwany od wykształconych pracowników przez zakup patentów, licencji, doradztwo lub z publikacji naukowych, wyniki badań są bowiem upowszechniane bezpłatnie jako dobro publicz-

250

Podsumowanie i rekomendacje

ne. Koszty wytwarzania wiedzy w sektorze nauki ponoszą finanse publiczne. Tradycyjny model uniwersytetu koncentruje się na dwóch funkcjach, tj. badaniach naukowych i kształceniu studentów. Wiedza wychodząca z uniwersytetów jest głównym źródłem postępu i zmian w gospodarce rynkowej. Wymaga ona jednak przetworzenia i komercjalizacji. Wraz z przełomem cywilizacyjnym i rewolucją technologiczno-komunikacyjną podstawą przewag konkurencyjnych przedsiębiorstw stał się nowy zasób, tj. wiedza. Wzrósł popyt na projekty innowacyjne. Tradycyjne uniwersytety nie mogły sprostać potrzebom wielkich nakładów niezbędnych do generowania strumienia nowych wynalazków. W odpowiedzi na nowe potrzeby gospodarki pojawiły się nowe rodzaje przedsiębiorstw, tj. firmy innowacyjne. Na równi z jednostkami badawczymi dokonują one komercjalizacji wiedzy. Stawiają one przed uniwersytetami nowe wymagania, tj. dostosowanie trybu i skali dokonywanych odkryć naukowych do potrzeb gospodarki innowacyjnej. Uniwersytety zaczynają konkurować z firmami innowacyjnymi o prowadzenie procesów komercjalizacji wiedzy. Warto wymienić cechy nowego modelu uniwersytetu w gospodarce innowacyjnej. Są to: zz Komercjalizacja

wiedzy staje się obok badań i kształcenia filarem funkcji uniwersytetu. zz Uniwersytety przejmują funkcję międzynarodowych centrów transferu wiedzy. zz Językiem komunikacji na uniwersytecie staje się język angielski, w odróżnieniu bowiem od uniwersytetu humboldtowskiego jest to uczelnia międzynarodowa. zz Odmienna jest struktura wewnętrzna uniwersytetu. Następuje odejście od wydziałów i oparcie tej struktury na interdyscyplinarnych zespołach, zorganizowanych wokół tematów badawczych oraz współpracy z zagranicą. zz Odejście od kryteriów oceny pracowników opartej na liczbie prac i publikacji oraz stosowanie oceny eksperckiej i kryteriów promujących wartość uzyskanych wynalazków. zz Odmienny jest system motywacji pracowników nauki. Orientacja na zadania ustalone wewnątrz uczelni jest zastąpiona orientacją na zadania stawiane przez zewnętrznych klientów uniwersytetu.

Podsumowanie i rekomendacje 251

Analiza oczekiwań sektora wiedzy i przedsiębiorstw oraz relacji między przedsiębiorstwami i jednostkami naukowymi w polskiej gospodarce okresu przejściowego wskazuje, iż polskie firmy w bardzo ograniczonym stopniu oczekują od sektora wiedzy wsparcia w realizacji strategii innowacyjnych. Jednostki naukowe (uniwersytety) reprezentują tradycyjny rodzaj uniwersytetu i budują swoje relacje z przedsiębiorstwami, prowadząc szkolenia, praktyki studenckie, prezentując wyniki własnych badań. Stwarza to jeszcze bardzo słabe przesłanki do budowy gospodarki innowacyjnej. Syntetyzując sytuację w badanych przez nas przedsiębiorstwach w sferze ich relacji z jednostkami naukowymi w latach 2007–2013, można stwierdzić, co następuje: zz Badane

firmy miały partnerów w postaci różnych jednostek naukowych, lecz rzadziej występowały wspólnie z nimi o pomoc finansową z funduszy z UE. zz Znacznie więcej umów z placówkami badawczymi zawarto na realizację innych projektów niż finansowane z funduszy strukturalnych. zz Swoje ograniczone kontakty z instytutami naukowymi przedsiębiorstwa uzasadniały ograniczonymi kompetencjami tych placówek i niewłaściwą ich motywacją do współpracy. zz Eksponowano wysokie koszty wdrożenia innowacji i prowadzenia prac B+R. zz Fundusze venture capital, granty z NCBiR i inne zewnętrzne źródła niekonwencjonalne słabo zasilają aktywność innowacyjną firm. zz Większość respondentów realizowała projekty wspólnie z wyższymi uczelniami, a partnerstwo z nimi jest częstsze niż z instytutami badawczymi. zz Wśród korzyści współpracy z sektorem nauki wskazano na nawiązanie kontaktów z zagranicznymi ośrodkami naukowymi. zz Utrzymanie zinstytucjonalizowanych kontaktów jednostek naukowych z przedsiębiorstwami staje się stopniowo normą. Efekty tych powiązań to wspólne zgłoszenia patentowe, wspólne prawo do wynalazków, zatrudnianie absolwentów uczelni. O stanie współpracy firm z sektorem nauki świadczą odpowiedzi dotyczące źródeł pomysłów na innowacje. Największe znaczenie mają tu inicjatywy pracowników przedsiębiorstwa (63 firmy),

252

Podsumowanie i rekomendacje

drugą pozycję zajmuje własne zaplecze B+R (19 firm) i kolejno: publiczne jednostki B+R (11 firm) i zagraniczne ośrodki badawcze (13 firm). Większość podmiotów nie korzysta jednak z zewnętrznych usług B+R, bowiem obok niskiej oceny kompetencji tych ośrodków przedsiębiorstwa argumentują, iż „na uczelniach produkują tytuły naukowe” i usługi te są za drogie. Warto jednak dodać, że liczba przedsiębiorstw wykorzystujących własne prace B+R i zlecających badania wzrosła 2,5-krotnie w okresie 2007–2013. Z usług jednostek pośredniczących w transferze wiedzy skorzystało zaledwie jedno przedsiębiorstwo. Przeprowadzona analiza wykazała, iż obecnie sfera nauki, w tym model uniwersytetu, stanowi opóźniające ogniwo wejścia polskiej gospodarki na ścieżkę innowacyjnego rozwoju.

***

Pobudzanie skłonności innowacyjnej polskich firm w przejściowej fazie rozwoju gospodarki wymaga: zz Identyfikacji

narzędzi realizacyjnych zarysowanej wieloletniej strategii rozwoju gospodarczego. zz Zadaniem państwa oprócz wskazania kierunków preferencji rozwojowych w długim okresie jest zapewnienie stabilności, spójności i przejrzystości instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorstw. zz Wydłużony horyzont projekcji rozwojowych i względna stabilność regulacji, zmniejszając ryzyko obciążające decyzje rozwojowe, w tym innowacyjne, może skłaniać przedsiębiorstwa do odchodzenia od krótkookresowych programów działania. zz Zadaniem państwa jest zmniejszenie obciążeń fiskalnych zarówno podmiotów gospodarczych, jak i konsumentów, co osłabi ograniczenie popytowe procesów innowacyjnych. Zwiększenie siły nabywczej konsumentów może zmienić strukturę ich preferencji rynkowych i przesunąć je od preferowania cech użytkowych produktu do jego cech symbolicznych. Ta zmiana struktury popytu może stać się zasadniczym stymulatorem skłonności innowacyjnej przedsiębiorstw i przyspieszyć proces przechodzenia do innowacyjnej gospodarki. zz Zmianie struktury popytu na rzecz zwiększania skłonności konsumentów do nabywania innowacji mogłyby służyć subsydia zakupowe, ustalanie wysokich standardów dopuszczeniowych w zakresie bezpieczeństwa użytkowników, informacja i edukacja skierowana

Podsumowanie i rekomendacje 253

na zmianę postaw. Celowi temu mogłyby służyć także konkursy wspierające pozytywne postrzeganie marek krajowych producentów innowacyjnych. zz Zasadnicze znaczenie ma świadomość preferencji konsumentów i możliwości ich zmian. Pozwoli ona precyzyjniej określić podażową politykę innowacyjną, zwiększając efektywność pomocy publicznej lepiej dostosowanej do struktury popytu i możliwości jego zmian. zz Poprawa jakości infrastruktury instytucjonalnej rozwoju firm może obniżyć ich koszty transakcyjne i przyspieszyć ich odchodzenie od konkurowania ceną i od strategii kosztowych. zz Stymulacja procesów innowacyjnych wymaga odbiurokratyzowania i usprawnienia mechanizmów alokacji proinnowacyjnych funduszy publicznych z UE i poszerzenia zakresu alokacji zwrotnej. zz Obok wsparcia unijnego niezbędne jest poszerzenie zakresu finansowania innowacji z funduszy wysokiego ryzyka (VC, PE, Anioły Biznesu). zz Wzorem krajów zaawansowanych niezbędne jest skonkretyzowanie prac nad Narodowym Systemem Innowacji (NSI). Jedną z jego fundamentalnych składowych jest system edukacji. Wymaga on gruntownych zmian i dostosowań do potrzeb gospodarki innowacyjnej na wszystkich poziomach nauczania. Programy edukacyjne powinny być nacelowane na samodzielność myślenia analitycznego, kreatywność, otwartość na współpracę, wzajemne zaufanie. Nowy system edukacji i stabilność instytucji mogą poprawić niski poziom kapitału społecznego stanowiący jedną z kluczowych barier innowacyjności. System ten osłabi także działanie drugiej bariery przejścia do gospodarki innowacyjnej, tj. jakość kapitału ludzkiego. zz Ważnym filarem NSI powinny stać się nowoczesne uniwersytety. Ich zadaniem powinno być pełnienie funkcji centrów tworzenia i przenikania nowej wiedzy do gospodarki. Obok funkcji badawczych i edukacyjnych zasadniczym kierunkiem ich działania powinna być komercjalizacja wytworzonej wiedzy. Niezbędne jest odejście od tradycyjnej formuły uczelni i przejście do nowoczesnego uniwersytetu gospodarki innowacyjnej. Uniwersytety te przejmą funkcje twórców i brokerów wiedzy oraz międzynarodowych centrów jej transferu. Ścisłe powiązania uniwersytetów z przedsiębiorstwami pozwolą zredukować lukę informacyjną między tymi podmiotami i udrożnić przepływ nowej wiedzy. Umocnienie tych powiązań wymaga zmian systemu motywacji pracowników nauki.

254

Podsumowanie i rekomendacje

System zachęt do wykonywania zadań ustalanych przez uczelnie powinien być zastąpiony systemem motywacyjnym zorientowanym na zadania stawiane przez zewnętrznych kontrahentów uniwersytetu. W nowoczesnym uniwersytecie, będącym centrum naukowym pobudzającym także rozwój otaczającego go ekosystemu innowacyjnego, należy zmienić kryteria oceny pracowników, tj. odejść od ocen ilościowych i przejść do jakościowej oceny wyników ich prac. Reasumując, przejście gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju wymaga dokonania gruntownych zmian instytucjonalnych, budowy NSI i kapitału społecznego.

Aneks

Joanna Pęczkowska

Wyniki debaty Delphi

Dyskusja Delphi w dniu 15 grudnia 2015 r. odbyła się w ramach realizacji projektu badawczego pt. Paradygmat rozwoju a efektywność proinnowacyjnej pomocy strukturalnej z UE, finansowanego przez Narodowego Centrum Nauki. W panelu wzięli udział przedstawiciele świata nauki i praktyki gospodarczej: prof. dr hab. Marzenna Weresa ze Szkoły Głównej Handlowej, prof. dr hab. Stefan Krajewski z Uniwersytetu Łódzkiego, dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak, Janusz Chojna z Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Witold Grabysz z przedsiębiorstwa Blirt S.A., Romuald Zadrożny z Centrum Transferu Technologii Wojskowej Akademii Technicznej oraz dr Robert Dwiliński z Centrum Nowych Technologii Uniwersytetu Warszawskiego. Dyskusję prowadziła prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor, Kierownik Zakładu Mikroekonomii Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor, dokonując wprowadzenia do dyskusji, stwierdziła, iż znana jest powszechnie i udokumentowana w praktyce i w teorii rozwoju teza, że w epoce przełomu cywilizacyjnego najlepszym środkiem do poprawy konkurencyjności zarówno na poziomie mikroekonomicznym jak i makroekonomicznym jest wysoka skłonność innowacyjna. Ważną przeszkodą, szczególnie w krajach doganiających, jest bariera akumulacyjna stymulowania procesów innowacyjnych. Polska należąca do grupy państw doganiających kraje zaawansowane korzysta z wielkiej szansy, jaką jest transfer funduszy strukturalnych, transfer znaczącej akumulacji pomocowej z Unii Europejskiej przeznaczonej na działania innowacyjne. W latach 2007–2013 na Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) przeznaczono 10 mld euro, a na Program

256

Wyniki debaty Delphi

Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) – 9,7 mld euro. W PO IG 36% środków przeznaczono na inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia, na badania i rozwój zaawansowanych technologii oraz na infrastrukturę sfery B+R przydzielono po 15% alokacji. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podkreśliła, że wartość zawartych umów w ramach PO IG wyniosła 99,9% wartości przeznaczonej na ten cel alokacji. W priorytecie pt. Budowa i rozwój nowoczesnych technologii wartość umów przekroczyła wartość alokacji, tzn. wyniosła 107,9%. Strumienie kapitałowe zasilające działalność innowacyjną są ogromne. Powstaje jednak pytanie, czy przynoszą one spodziewane efekty innowacyjne? Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor postawiła tezę, że fundusze strukturalne z UE nie przynoszą spodziewanych efektów i przedstawiła kilka kluczowych danych potwierdzających tę tezę. Według rankingu European Innovation Scoreboards za rok 2014 Polska pod względem innowacyjności zajęła czwarte miejsce od końca wśród krajów Unii Europejskiej. W kategoriach takich jak: jakość systemu badań, przedsiębiorczość, powiązania poziome, zasoby intelektualne zajmujemy ostatnie miejsce w rankingu. W kategorii innowatorzy Polska zajmuje ostatnią pozycję wśród krajów UE 27. Według danych Eurostatu w 2012 r. wydatki na B+R wyniosły 0,9% PKB, co oznaczało szóstą pozycję wśród krajów o najniższych nakładach. W latach 2004–2012 Polska zwiększyła wydatki na B+R o 0,4 p.p., ale równocześnie był obserwowany spadek liczby przedsiębiorstw inwestujących w innowacje. Według rocznika GUS za rok 2015, w latach 2010–2014 udział przedsiębiorstw inwestujących w innowacje wyniósł 16,9%, a w latach 2008–2010 ukształtował się na poziomie 18,1%. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podkreśliła równocześnie, iż widoczne są pewne symptomy poprawy i wskazała na trzy ich rodzaje. Pierwszą, bardzo ważną oznaką poprawy jest dwukrotny wzrost ilości jednostek badawczo-rozwojowych w przedsiębiorstwach i znaczący wzrost liczby osób w nich zatrudnionych (do roku 2013). Drugim pozytywnym sygnałem jest znaczący wzrost ilości patentów. W latach 2005–2014 liczba zgłaszanych patentów wzrosła z ponad 2 tys. do około 4 tys. Wzrosła też o niemal 7 p.p. liczba podmiotów zgłaszających patenty. Zwiększyła się również liczba patentów zgłaszanych przez jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk, instytuty badawcze i szkoły wyższe – po 13 p.p. Zatem mimo pewnych symptomów poprawy, poziom innowacyjności polskich firm nadal jest niski i niezadowalający. Proinnowacyjna pomoc publiczna z Unii Europejskiej nie przynosi oczekiwanych efektów.

Wyniki debaty Delphi 257

Po obszernym wprowadzeniu prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor zwróciła się do panelistów z prośbą o ustosunkowanie się do trzech następujących pytań: 1. Dlaczego polskie przedsiębiorstwa wykazują awersję do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania, w tym z funduszy europejskich? 2. Jakie są główne przyczyny niskich efektów innowacyjnych pomocy strukturalnej z UE? 3. Jakie działania czy ewentualnie instrumenty polityki gospodarczej mogłyby sprzyjać pobudzaniu zdolności innowacyjnej gospodarki na poziomie mikro i makroekonomicznym przy bardziej efektywnym wykorzystaniu funduszy pomocowych z Unii Europejskiej. Nawiązując do pytania pierwszego prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor przed oddaniem głosu panelistom przypomniała najnowsze wyniki badań Konfederacji Lewiatan z 2014 r., według których gotowość korzystania z funduszy strukturalnych na działalność innowacyjną wykazało 9,7% badanych przedsiębiorstw, zaś 60% z nich stwierdziło, że nie będzie korzystać z kredytu bankowego na cele rozwojowe. W dyskusji panelowej jako pierwsza głos zabrała prof. dr hab. Marzenna Weresa, która ustosunkowując się do pytania pierwszego dotyczącego przyczyn awersji polskich przedsiębiorstw do zewnętrznego finansowania rozwoju zwróciła uwagę na kilka kwestii. Pierwszym elementem, który może nie sprzyjać inwestowaniu, zwłaszcza inwestowaniu finansowanemu ze środków zewnętrznych, jest brak umiejętności dostrzeżenia i wykorzystania przez przedsiębiorstwa wszystkich potencjalnych korzyści z inwestycji w innowacje. Firmy, zwłaszcza małe i średnie, nie widzą korzyści, które mogą w krótkim czasie pojawić się w działalności innowacyjnej. Działalność innowacyjna, a zwłaszcza nakłady na badania i rozwój, to jest działalność długofalowa. Przedsiębiorstwa oczekują natomiast bardzo szybkiego efektu. Drugą kwestią jest wysokie ryzyko inwestycji w innowacje, zwłaszcza jeśli są to inwestycje radykalne, przełomowe w skali świata. W przypadku inwestycji w badania i rozwój efekt w postaci innowacji jest niepewny. Przedsiębiorstwa zatem niechętnie korzystają ze środków zewnętrznych, ponieważ nie mają pewności, czy ten efekt się w ogóle pojawi. W Polsce niestety nie promuje się rozwoju czy uczenia się poprzez porażki. Firmy są karane za niepowodzenia na wielu płaszczyznach. Przedsiębiorstwo, któremu nie udało się stwo-

258

Wyniki debaty Delphi

rzyć nowego rozwiązania, nie zostaje zwolnione z płacenia podatków i nie korzysta z odraczania tych obciążeń. Trzecim istotnym elementem jest brak pomocy dla przedsiębiorstw w sytuacjach kryzysowych, kiedy poniosły one porażkę. Kolejną kwestię stanowi niedobór środków finansowych. Z różnych badań wynika, że przedsiębiorstwa posiadają środki, ale być może w pojedynczych firmach tych środków było zbyt mało lub były one zbyt rozproszone, żeby wykreować przełomowe innowacje. Ponadto okres wykorzystania funduszy unijnych przypadł na czas kryzysu, co również wpłynęło na decyzje rozwojowe przedsiębiorstw. Prof. dr hab. Marzenna Weresa omówiła zmiany struktury finansowania B+R w latach 2004–2012 w Polsce na tle innych krajów. Podkreśliła, że udział środków zagranicznych w finansowaniu działalności badawczo-rozwojowej w Polsce zwiększył się z 5% do 13%. Jest to bardzo duży wzrost, bo o 8 p.p. Udział własny przedsiębiorstw zasadniczo się nie zwiększył, co oznacza, iż firmy nie są skłonne do inwestowania własnych środków. Zmniejszył się natomiast udział środków publicznych. Być może, fundusze unijne w jakimś stopniu wypychały inne źródła, z których dotychczas korzystały przedsiębiorstwa. Struktura finansowania działalności B+R nie wykazuje, aby wraz ze wzrostem wykorzystania środków zagranicznych rósł też udział środków krajowych, w tym głównie pochodzących od przedsiębiorstw. Z krajów, które przeszły transformację, jedynie Słowenia zwiększyła zasadniczo udział przedsiębiorstw w finansowaniu badań i rozwoju – przekroczył on poziom 50% i kształtował się powyżej średniej w UE. Odpowiadając na drugie pytanie, prof. dr hab. Marzenna Weresa przedstawiła wyniki prowadzonego wspólnie z dr hab. prof. SGH Adamem Ambroziakiem badania, które dotyczyło regionalnego wymiaru wydatkowania środków unijnych. Przedmiotem analizy były m.in. instrumenty, jakie firmy miały do dyspozycji. Badanie pokazało, że większość instrumentów stanowiły bezzwrotne granty. W niektórych projektach wymagany był udział własny od 5% nawet do 50%. Odsetek projektów opartych na współfinansowaniu lub na pewnym rodzaju pożyczki jest jednak bardzo niski. Wsparcie w postaci bezzwrotnych grantów nie stanowi zachęty do efektywnego wykorzystywania środków. Można więc stwierdzić, iż w poprzedniej perspektywie finansowej jedną z głównych przyczyn niskiej efektywności funduszy strukturalnych były źle dobrane instrumenty wsparcia oraz sposób finansowania nie był motywujący dla przedsiębiorstw.

Wyniki debaty Delphi 259

Prof. dr hab. Marzenna Weresa przedstawiła również wyniki kolejnych badań, które dotyczyły wpływu wsparcia z funduszy unijnych na przedsiębiorstwa. Zbudowany został model ekonometryczny, w którym były analizowane: różne rodzaje wsparcia, przeznaczenie środków i uzyskany efekt. Wyniki badań pokazały, że wsparcie B+R z funduszy UE wpłynęło na wzrost wydatków polskich przedsiębiorstw na maszyny i urządzenia. Jeśli firmy innowacyjność postrzegają jako inwestycje w maszyny i urządzenia, to nie należy oczekiwać innowacyjnych produktów w krótkim okresie. Na ten efekt trzeba będzie poczekać. Możemy oczekiwać, iż dopiero z upływem czasu modernizacja parków maszynowych przez przedsiębiorstwa przełoży się na nowe produkty. Badania wykazały ponadto negatywny związek między wsparciem z UE a wydatkami na zakup wyników prac B+R z zewnątrz, co oznacza iż przedsiębiorstwa wcale nie wykorzystują pieniędzy na zakup zewnętrznych badań. Finansowanie badań z funduszy UE nie przełożyło się także na zwiększenie własnych nakładów firm na badania i rozwój. Pozytywnym zjawiskiem jest natomiast fakt, że fundusze z UE przyczyniają się do budowania zdolności absorpcyjnych firm poprzez szkolenia oraz intensyfikację współpracy, zwłaszcza z partnerami instytucjonalnymi. Udzielając odpowiedzi na pytanie trzecie (jak można poprawić efektywność), prof. dr hab. Marzenna Weresa stwierdziła, iż należy zmienić rodzaj pomocy. W przyszłości pomoc ta powinna być skoncentrowana na wsparciu np. poprzez bodźce podatkowe inwestycji w badania i rozwój, a nie w modernizację parku maszynowego. W OECD i Komisji Europejskiej toczy się dyskusja nad tym, jak instrumentami podatkowymi stymulować inwestycje w innowacyjność. Być może warto pójść w tym kierunku. Warto również wziąć pod uwagę instrumenty wspierające współpracę przedsiębiorstw oraz przedsiębiorstw i nauki. Nie możemy oczekiwać, że ta współpraca przełoży się na działalność innowacyjną w krótkim okresie. Może ona natomiast stanowić zaczyn do przyszłej działalności innowacyjnej. Istotnym elementem jest również dywersyfikacja instrumentów wsparcia na rzecz form innych niż granty bezzwrotne. Powinno być wymagane większe zaangażowanie własnych środków przedsiębiorstw, co zmuszałoby je do inwestowania w działalność badawczą i jednocześnie do bardziej efektywnego wykorzystania środków. Jako następny głos w panelu zabrał dr Robert Dwiliński, który zgodził się z opiniami przedstawionymi w wystąpieniu prof. dr hab. Marzenny Weresy. Odpowiadając na pytanie pierwsze, dr Ro-

260

Wyniki debaty Delphi

bert Dwiliński stwierdził, iż polskie przedsiębiorstwa nie korzystają z zewnętrznych środków, ponieważ są zbyt biedne – nie mają środków, aby dostarczać, wysokomarżowe produkty. Analizując zasoby firm występujące w Polsce, należy zauważyć, że są to głównie drobne zakłady wytwórcze, które produkują proste meble, świadczą różnego rodzaju usługi np. fryzjerskie, developerskie itp. One są zbyt mało innowacyjne już na starcie. Nie posiadają odpowiedniej struktury, ani charakteru, żeby środki zewnętrzne spożytkować. Trudno zatem oczekiwać, że przy tej strukturze przedsiębiorstwa nagle przekształcą się w światowe giganty. Ponadto system jest tak skonstruowany, że nawet firmy ambitne, wywodzące się z ośrodków naukowych mają ograniczone możliwości rozwoju. Duże utrudnienie stanowią kwestie związane z rozliczaniem setek faktur w bardziej skomplikowanych projektach unijnych. Typowe projekty w Polsce związane są bowiem z zakupem jednej maszyny lub urządzenia, a ich rozliczenie dotyczy niewielkiej liczby faktur. Zasadniczy problem stanowi również dostęp do kapitału limitowany udziałem własnym. Udział własny i zwrotne instrumenty są jak najbardziej racjonalne. Jednakże projekty bardzo kosztowne, których wynikiem mogą być wysokie technologie, prawdopodobnie nie będą realizowane, ponieważ przy udziale własnym na poziomie 50% przedsiębiorstwa nie będą miały środków na tego typu inwestycje. Zatem w przypadku specjalnych projektów, które mają bardzo wysoki potencjał innowacyjny, powinny być przyznawane środki zwrotne, ale ze znacznie obniżonym wymogiem wkładu własnego. Dobrym przykładem potwierdzającym tę opinię jest projekt zrealizowany na Uniwersytecie Warszawskim, którego wynikiem było odkrycie leku na raka. Lek ten tym różni się od pozostałych, że blokuje również mutację, w związku z czym jego efektywność rośnie z kilkunastu do kilkudziesięciu procent. Mimo iż lek jest bardzo dobry, nie ma możliwości pozyskania w Polsce 20 mln euro na badania kliniczne. Wynalazek ten trzeba było zatem bardzo tanio sprzedać za granicę. Odpowiadając na pytanie drugie, dotyczące przyczyn nieefektywności pomocy strukturalnej z UE, dr Robert Dwiliński przychylił się do opinii prof. dr hab. Marzenny Weresy, że nakłady innowacyjne wymagają długiego czasu i są związane z ryzykiem. Należy pamiętać, iż technologie, w szczególności przełomowe, są elementem pewnej szerokiej rzeczywistości. Są to na ogół produkty komplementarne do innych technologii, dla których zbudowanie rynku trwa lata. Realizując taki projekt, należy współpracować zarówno z dostawcami komple-

Wyniki debaty Delphi 261

mentarnych elementów, jak i z odbiorcami, którzy dopiero tworzą rozwiązania końcowe i budują rynek. Ponadto podkreślił, iż wspominane wcześniej wysokie ryzyko wynika przede wszystkim z tego, iż nie da się przewidzieć, które z proponowanych rozwiązań będą szerzej akceptowane przez globalną społeczność, a które nie. Pewne rozwiązania, mimo że wydają się bardzo dobre, są akceptowane z większymi trudnościami, inne wchodzą o wiele łatwiej na rynek dzięki np. modowym trendom. Przechodząc to konkluzji, dr Robert Dwiliński stwierdził, iż w przypadku wysokiego ryzyka można udzielić projektom wsparcia kontekstowego, tak aby do tych projektów skierować większy strumień, który będzie ukierunkowany na realizację długoterminowych celów, i który pozwoli osiągnąć większe efekty. Do tego typu działań potrzebna jest polityka innowacyjna, która te kierunki określi. Każde rozwinięte państwo posiada pewnego rodzaju radę czy gremium eksperckie, które na podstawie specyficznej sytuacji danego kraju, posiadanych zasobów, położenia, sytuacji geopolitycznej, naukowej itd. nakreśla optymalne kierunki rozwoju. To kierunkuje również wspomniane wcześniej konteksty. Fundusze europejskie w Polsce przynoszą słabe efekty ponieważ nie było ściśle wyznaczonych celów. Jedynym celem udzielania pomocy publicznej do tej pory było dokapitalizowanie sektora przedsiębiorstw, rozdawanie pieniędzy w sposób nieskoordynowany, nieukierunkowany, przy założeniu, że te środki przełożą się na efekty. Fundusze strukturalne służyły zatem dofinansowaniu przedsiębiorstw, a nie podniesieniu ich innowacyjności. Aby mówić o wzroście innowacyjności, należy sprecyzować cele oraz określić strategię ich osiągnięcia. Należy zacząć od inwentaryzacji posiadanych zasobów oraz ustalenia kierunków działań. Dobór kierunków powinien odbywać się według pewnych określonych kryteriów, którymi mogą być np.: oczekiwany rynek globalny, ochrona patentowa, zaplecze naukowe, zasoby własne naturalne, a także odpowiednie warunki do wytwarzania nowego typu produktów. Odpowiadając na pytanie trzecie, dr Robert Dwiliński stwierdził, iż polityka innowacyjna jest najważniejszym elementem polityki gospodarczej państwa i należy zacząć od jej sformułowania, stworzenia całego systemu i opracowania narzędzi. Rozdawanie środków agencjom po to, aby mogły je przekazać przedsiębiorcom, którzy napiszą najładniejszy wniosek grantowy do niczego nie doprowadzi. Należy stworzyć politykę innowacyjną, która określi kierunki i skoordynuje cały system tak, aby była ciągłość i pewien kontekst tych działań.

262

Wyniki debaty Delphi

Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor, podkreślając, iż makroekonomiczna długofalowa strategia rozwoju jest niezbędnym warunkiem realizacji programów innowacyjnych, poprosiła dr Roberta Dwilińskiego o opinię w sprawie roli, jaką odgrywa w tym zakresie Narodowa Rada Rozwoju przy Prezydencie RP. Zdaniem dr Roberta Dwilińskiego właściwym miejscem ulokowania tego typu działań jest Kancelaria Rady Ministrów. Powinna powstać Rada Polityki Innowacyjnej, która skupiałaby grono ekspertów współpracujących z politykami, tak aby na poziomie ministerstw było możliwe implantowanie wypracowanej przez Radę strategii w sposób skoordynowany. Podstawowym zadaniem Rady Polityki Innowacyjnej (RPI) powinno być przede wszystkim określenie kierunków rozwoju, następnie stworzenie systemu skoordynowanego wsparcia w całym łańcuchu, począwszy od badań podstawowych aż do przedsiębiorstw globalnych oraz monitorowanie tego systemu na bieżąco i dopasowywanie go do zmieniających się realiów. RPI powinna określać ramy funkcjonowania tego systemu, tak aby wynikały z niego jak najlepsze efekty dla gospodarki. W kolejnej części panelu głos zabrał prof. dr hab. Stefan Krajewski, który na wstępie podkreślił, iż nie ma znaczenia to, czy Rada znajduje się przy Prezydencie, czy przy Premierze. Są to działania pozorne, z których nic nie wynika. Odnosząc się do postawionych w panelu pytań, prof. dr hab. Stefan Krajewski zwrócił uwagę, iż na wykorzystanie funduszy unijnych w Polsce należy patrzeć zarówno z perspektywy jednostek rozdzielających te środki, jak i beneficjentów. Za niezadowalające wyniki wykorzystania środków unijnych w Polsce obciąża się przede wszystkim tych, którzy te fundusze biorą, a przecież to dysponenci środków decydują, komu zostaną one przyznane, w jakiej wysokości, na co zostaną przeznaczone i jak rozliczone. Jeśli dysponenci stworzą zły system, to fundusze nie zostaną należycie wykorzystane. Zdaniem prof. dr hab. Stefana Krajewskiego, ocena, iż w sferze innowacyjności w Polsce następuje pewna poprawa, jest przesadna, co potwierdzają rankingi. W ostatnich latach polskie przedsiębiorstwa osiągają rekordowe zyski. Ryzykowna działalność innowacyjna im się po prostu nie opłaca. Nie można stwierdzić, że te firmy nie korzystają z funduszy unijnych na innowacje. One wykorzystują te środki, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie przeznaczają ich na innowacje. Ponadto często dofinansowanie uzyskują projekty, która innowacyjne nie są. Odnosząc się do wzrostu liczby patentów w Polsce, prof. dr hab. Stefan Krajewski zwrócił uwagę, iż są to w większości patenty na pro-

Wyniki debaty Delphi 263

gramy komputerowe do jednostkowego wykorzystania i bez opłaconej ochrony. Taki obraz sytuacji wynika z braku skutecznej długookresowej polityki innowacyjnej, braku dużych priorytetowych programów i rozproszenia środków. Finlandia realizowała ogromny priorytetowy program zainicjowany i prowadzony przez rząd oraz finansowany ze środków rządowych, który był skierowany na wzrost poziomu zaawansowania technologicznego. W Polsce nie ma ani jednego tak dużego programu. Realizowane są tylko małe programy, których efektem rzadko jest wzrost poziomu innowacyjności. Rozdrobnienie środków oraz brak dużych priorytetowych programów są głównymi przyczynami niskiej efektywności innowacyjnej funduszy strukturalnych. Zdaniem prof. dr hab. Stefana Krajewskiego, wzrost efektów innowacyjnych można osiągnąć, po pierwsze, przez wypracowanie na szczeblu rządowym strategii innowacyjnej, po drugie, przez wsparcie wielkich przedsiębiorstw, które są w stanie zrealizować duże projekty. Przedsiębiorstwa te warto połączyć z wielkimi instytutami naukowymi, można też podpiąć do nich mniejsze przedsiębiorstwa, a następnie udzielić im dużego wsparcia rządowego, w tym ze środków unijnych. Inwestorów zagranicznych natomiast powinno się stymulować do prowadzenia bardziej selektywnej polityki, zmuszać ich do wytwarzania produktów bardziej dojrzałych technologicznie, tworzenia ośrodków badawczo-rozwojowych. Prof. dr hab. Stefan Krajewski wyraził wątpliwość czy uda się to wszystko osiągnąć w najbliższym czasie, jednak – według jego opinii – tą ścieżką należy podążać i nie rozdawać środków za nic. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor udzieliła głosu dr hab. prof. SGH Adamowi Ambroziakowi, który na wstępie podniósł temat rad i funkcjonowania różnych ciał z punktu widzenia administracyjnego. Obecnie Komisja Europejska zaproponowała, aby powołać w każdym z państw członkowskich Radę do spraw konkurencyjności. Z tego punktu widzenia wydaje się rozsądne, aby powołać stosowne rady. Niestety, nie jest precyzyjnie określony ich zakres merytoryczny oraz przewidywany wpływ tych rad na działanie państw członkowskich. Niewątpliwie jednym z elementów ma być dyskusja, czy wskazanie priorytetów innowacyjnych. Większość państw członkowskich nie jest jednak tym zainteresowanych. Tylko niektóre państwa takie rady już posiadają. Francja wyraziła chęć wprowadzenia takich rozwiązań. Polska natomiast była dotychczas bardzo sceptyczna w tym zakresie. W Polsce istnieje duży problem z pomocą publiczną udzielaną na badania, rozwój czy innowacyjność. Rozpatrując z punktu

264

Wyniki debaty Delphi

widzenia teoretycznego poszczególne zawodności rynku, które mają stanowić argumenty za udzielaniem wsparcia to, po pierwsze, mówiąc o pozytywnych efektach zewnętrznych, transferze wiedzy, przemieszczaniu się pracowników, należy podkreślić, iż przedsiębiorstwa w związku z powyższym niechętnie inwestują w tego rodzaju działania, ponieważ boją się, że ta wiedza im się rozproszy. Gdy z firmy pracownicy odejdą i nastąpi upowszechnienie wiedzy na inne sektory czy do innych przedsiębiorców, w tym momencie dany przedsiębiorca będzie stratny. Zdaniem dr hab. prof. SGH Adama Ambroziaka, niezrozumiałe i mało przekonujące jest dopłacanie, rozdawanie środków publicznych przedsiębiorcom tylko po to, aby mogli oni utrzymać tych pracowników u siebie. Podobnie wygląda sprawa w odniesieniu do kolejnej niedoskonałości rynku, jaką jest asymetria informacji. Jeśli uważamy, że małe i średnie przedsiębiorstwa są słabsze, nieprzekonujące w relacjach z bankami, to czy istnieje jakikolwiek powód, aby kierować do nich strumień środków publicznych, środków podatników? Z kolei istnieje jeszcze większy problem w udzielaniu wsparcia dużym firmom. Z badań ewaluacyjnych prowadzonych przez Komisję Europejską wynika, iż żadna interwencja publiczna w postaci pomocy publicznej dla dużych przedsiębiorców (powyżej 250 zatrudnionych) nie przynosi efektów. Jest ona jest skuteczna, bo przedsiębiorstwa absorbują te środki, natomiast jest nieefektywna. Dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak wyraził ponadto wątpliwości, czy pieniądze podatników powinny być rozdawane przedsiębiorstwom innowacyjnym. Jeśli bowiem firmy te są innowacyjne, to za chwilę będą bardzo dużo zarabiały. Będą np. produkowały coraz bardziej innowacyjne smartfony, za które klienci będą płacić dwukrotnie: pierwszy raz ze swoich podatków, aby przedsiębiorca mógł tego smartfona opracować, drugi raz – kupując tego smartfona. Aby przedsiębiorca mógł uzyskać wsparcie w ramach pomocy publicznej, powinien wystąpić efekt zachęty. Efekt ten ma miejsce wtedy, kiedy przedsiębiorstwo złoży wniosek o wsparcie przed rozpoczęciem działań. Jeśli wniosek dotyczy dofinansowania badań, to przedsiębiorca na samym początku musi zbudować pewną podstawę do dalszych prac badawczo-rozwojowych. Jeśli on już buduje bazę, nie będąc świadomym czy dostanie pieniądze, czy nie, to jest to efekt zachęty. W Polsce intensywność pomocy, którą można udzielić takim przedsiębiorcom, jest tym mniejsza, im te badania czy prace badawczo-rozwojowe są bliżej rynku, bliżej wdrożenia. W dalszej części swojej wypowiedzi dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak skoncentrował się na wielkości pomocy publicznej w Unii Eu-

Wyniki debaty Delphi 265

ropejskiej, która spada w stosunku do PKB. Mniej więcej na tym samym poziomie utrzymuje się pomoc tzw. horyzontalna, która stanowi blisko 0,4% unijnego PKB. W skład pomocy horyzontalnej wchodzi pomoc regionalna, pomoc na B+R, na zatrudnienie, na szkolenia dla MŚP, na ochronę środowiska. Powstaje więc pytanie, czy pomoc na badania i rozwój w ramach pomocy horyzontalnej jest istotna w Unii Europejskiej, czy też nie? W roku 2004 udział pomocy na B+R w pomocy horyzontalnej wynosił w Unii Europejskiej 15%, podczas kryzysu w latach 2009–2010 wyniósł on 22%, w roku 2013 zaś 17–18%. W Polsce udział pomocy na B+R w pomocy horyzontalnej wyniósł 2,2% w 2004 roku. W okresie kryzysu gospodarczego w latach 2009– 2010 ukształtował się na poziomie 3%, w roku 2013 wyniósł zaś 6,6%. Większość środków, tj. 64–65%, została przeznaczona na pomoc regionalną, na nowe inwestycje, maszyny i urządzenia. Wszystkie specjalne strefy ekonomiczne, parki maszynowe, są budowane w Polsce w ramach pomocy regionalnej, gdyż jest ona najprostsza i w najbiedniejszych województwach można uzyskać dofinansowanie w wysokości 30-50% kosztów pierwotnej inwestycji. Pierwotną inwestycją jest również zakup nieruchomości i odnowienie parku maszynowego np. przez zakup używanych maszyn z Niemiec. Duży udział miała również pomoc na zatrudnienie. W roku 2013 najbardziej wspieraną w Polsce działalnością na poziomie PKD (1,5 mld zł) było wytwarzanie energii elektrycznej, gazu, gorącej wody, pary wodnej itp. i zaopatrywanie w nie, czyli działania sektorowe. Na drugim miejscu uplasowała się działalność detektywistyczna i ochroniarska (1,1 mld zł w 2013 r.), głównie na zatrudnienie niepełnosprawnych. Zatem podsumowując, zaledwie 6% z całej udzielonej w 2013 r. (w 2014 r. podobnie) pomocy przedsiębiorstwom było skierowane na badania i rozwój. Gdyby było to 20%, 30%, a nawet 40%, wtedy można prowadzić badania, dyskutować o tym, dlaczego przedsiębiorstwa mają awersję do tych środków. Jednakże, aby mieć awersję, trzeba mieć do czego. Tymczasem niewiele środków dedykowanych jest na badania i rozwój, a nie na maszyny i urządzenia. Ustosunkowując się do pytania trzeciego, dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak stwierdził, iż przedsiębiorcy będą prawdziwie innowacyjni tylko wtedy, gdy wnioski będą oceniać nie urzędnicy, niekoniecznie też naukowcy, ale inni przedsiębiorcy. To właśnie inni przedsiębiorcy powinni pochylić się nad projektem i ocenić, czy rzeczywiście jest on innowacyjny, czy jest to nowe rozwiązanie i czy wpisuje się w koncepcję gospodarczego rozwoju kraju.

266

Wyniki debaty Delphi

Prof. dr hab. Marzenna Weresa zakwestionowała tę propozycję twierdząc, iż nie może przedsiębiorca oceniać wniosku innego przedsiębiorcy, bo jest to konkurencja. Musi to być naukowiec, bo inaczej przedsiębiorcy mogą sobie nawzajem wykradać pomysły, mogą odrzucić wniosek, ocenić produkt jako nieinnowacyjny, a następnie zrealizować coś podobnego. Zdaniem dr hab. prof. SGH Adama Ambroziaka, tylko przedsiębiorcy są w stanie ocenić, czy projekt rzeczywiście jest innowacyjny. Mogą współpracować w tym zakresie z naukowcami. Istotną kwestią dotyczącą rozdysponowania środków publicznych są nakłady na rozwój infrastruktury badawczo-rozwojowej. W poprzedniej perspektywie finansowej udzielanie wsparcia na infrastrukturę B+R było bardzo mocno ograniczone z racji warunków udzielania pomocy publicznej. Obecnie otworzyły się nowe możliwości. Jeśli zatem ta infrastruktura będzie wspierana w ramach pomocy publicznej lub przedsiębiorcy dostaną środki na badania i rozwój oraz będą mieli wyniki prowadzonych badań, to w żadnym wypadku nie powinny one być objęte regulacjami patentowymi. Efekty te należy upowszechnić, a infrastrukturę udostępnić dla innych przedsiębiorców czy naukowców. Jeśli podatnicy ponoszą koszty opracowania innowacji przez przedsiębiorstwa, to mają prawo oczekiwać, iż innowacja ta będzie dostępna nie tylko dla tej firmy, ale także dla wszystkich kolejnych innowatorów. Ponadto dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak nie jest do końca przekonany, iż patent stanowi skuteczną ochronę. Może natomiast ograniczać innowacyjne działania kolejnych przedsiębiorstw o podobnym profilu działalności. Zdaniem dr hab. prof. SGH Adama Ambroziaka wsparcie projektów innowacyjnych zdecydowanie powinno odbywać się poprzez instrumenty zwrotne a nie zwolnienia podatkowe. Jeśli przy wsparciu funduszy strukturalnych przedsiębiorca stworzy innowacyjny produkt, to następnie może osiągać korzyści z jego sprzedaży. Sprzedaż tych produktów z kolei umożliwi mu spłatę pożyczki udzielonej w formie instrumentów zwrotnych. Jako następny w panelu głos zabrał Janusz Chojna. W swoim wystąpieniu odniósł się do wyników badań prowadzonych w Instytucie Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur dotyczących działalności eksportowej przedsiębiorstw przemysłowych oraz efektów wykorzystania funduszy europejskich. Ustosunkowując się do pytania pierwszego Janusz Chojna stwierdził, iż w gruncie rzeczy trudno mówić o awersji do zewnętrznych źródeł finansowania rozwoju. Jeszcze

Wyniki debaty Delphi 267

do niedawna wysoki koszt i utrudniony dostęp do kredytu bankowego, zwłaszcza dla przedsiębiorstw mniejszych czy bez kapitału zagranicznego, były postrzegane jako jedna z istotnych barier rozwoju. W ostatnim czasie te bariery złagodniały. Wykorzystanie funduszy europejskich zaś jest bardzo zróżnicowane w poszczególnych grupach przedsiębiorstw. Według najnowszych badań, wykonanych na przełomie lat 2014/2015, z funduszy europejskich korzystała 1/3 badanych firm eksportujących (ponad 200 przedsiębiorstw). Odsetek ten jest wyższy niż wśród ogółu polskich firm i waha się w zależności od pewnych cech tych przedsiębiorstw. Z funduszy europejskich korzystało ponad 40% firm średnich. Było to dwukrotnie więcej niż w przedsiębiorstwach małych. W przedsiębiorstwach dużych odsetek ten wyniósł 30%. W grupie eksporterów ważną cechę stanowi stopień wyspecjalizowania w eksporcie. W prowadzonych badaniach wyodrębniono trzy grupy firm: średnio wyspecjalizowane, nisko wyspecjalizowane i wysoko wyspecjalizowane. Kryterium podziału stanowił udział sprzedaży eksportowej w przychodach z całokształtu działalności. Największe zainteresowanie korzystaniem z funduszy europejskich wykazywały przedsiębiorstwa o niskiej stopie specjalizacji eksportowej. W miarę wzrostu stopnia specjalizacji eksportowej udział beneficjentów malał do nieco ponad 20% w grupie przedsiębiorstw wysoko wyspecjalizowanych. Bardzo wysoki był udział firm korzystających z funduszy europejskich w grupie eksporterów początkujących, tj. takich, którzy mieli staż w eksporcie poniżej trzech lat. Bardzo znamienne jest znaczne zróżnicowanie tego udziału w zależności od formy własności przedsiębiorstwa. We wszystkich kolejnych latach udział ten kształtował się na podobnym poziomie i był dwukrotnie wyższy w grupie firm bez kapitału zagranicznego niż w grupie firm z kapitałem zagranicznym. W przypadku ostatniego badania udział ten wyniósł odpowiednio 40% do 19%. Wyniki te świadczą o tym, że zainteresowane korzystaniem z funduszy europejskich tak naprawdę nie są ani przedsiębiorstwa najsłabsze, ani przedsiębiorstwa najmocniejsze, ale przedsiębiorstwa średniej wielkości. Analizując efekty wykorzystania funduszy strukturalnych Janusz Chojna stwierdził, iż przedsiębiorstwa sięgają po te środki głównie w celu ulepszania parku maszynowego. W najnowszej edycji wspomnianych badań na efekt ten wskazywało 70% beneficjentów. Na drugim miejscu znalazła się poprawa jakości produkcji (39%), więc niemal o połowę mniej. Kolejne miejsca zajęły: wzrost produkcji na rynki zagraniczne (27%), poprawa kwalifikacji personelu (18%),

268

Wyniki debaty Delphi

wzrost produkcji na rynek krajowy (18%). Jeśli spojrzeć z punktu widzenia formy własności, to na inwestowanie w park maszynowy wskazują przede wszystkim przedsiębiorstwa z kapitałem krajowym. Firmy z kapitałem zagranicznym częściej stawiają na cele miękkie, jak poprawa kwalifikacji personelu. Niemniej jednak i w jednym, i w drugim przypadku efektem podstawowym jest ulepszanie i wymiana parku maszynowego. Analizując innowacyjność firm z kapitałem zagranicznym i firm z kapitałem krajowym, Janusz Chojna podkreślił, iż zarówno wyniki realizowanych badań ankietowych, jak i dane GUS wskazują, że firmy z kapitałem zagranicznym są znacznie bardziej innowacyjne niż firmy bez tego kapitału. W zależności od kategorii można stwierdzić, że innowacyjność firm z kapitałem zagranicznym jest 50–100% wyższa niż firm z kapitałem wyłącznie polskim. Tego rodzaju wyniki są w pewnym stopniu mylące, gdyż tak wysoka przewaga wynika w dużej mierze z pewnych cech obu populacji. Istnieje bowiem ścisły związek między innowacyjnością a wielkością przedsiębiorstwa oraz między innowacyjnością a poziomem techniki, reprezentowanym przez produkcję tego przedsiębiorstwa. Innowacyjność firm, które wytwarzają dobra wysokiej techniki jest o wiele wyższa niż innowacyjność firm, które działają w sektorach techniki niskiej bądź średnio niskiej. Funkcjonujące w Polsce firmy z kapitałem zagranicznym są – przeciętnie rzecz ujmując – o wiele większe niż firmy z kapitałem wyłącznie polskim, a także na ogół reprezentują wyższy poziom techniki. Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw z kapitałem wyłącznie polskim jest wyższa niż w firmach z kapitałem zagranicznym. Przekłada się to na główne źródła przewagi konkurencyjnej tych przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych. Największy odsetek (50%) przedsiębiorstw wskazuje jako główne źródło przewagi relatywnie niskie koszty pracy przy relatywnie wysokich kwalifikacjach pracowników. Kolejną pozycję zajmują: zdolność do rozpoznawania i dostosowania się do preferencji nabywców (34%) oraz elastyczne reagowanie na zmiany popytu (28%). Zdolność do kreowania innowacji jako główne źródło przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych deklarowało zaledwie 8% przedsiębiorstw. Odsetek ten jest różny w zależności od formy własności przedsiębiorstwa. W firmach z kapitałem wyłącznie polskim wyniósł on 10%, w firmach z kapitałem zagranicznym zaledwie 3%. Przedsiębiorstwa działające w globalnych łańcuchach wartości w ogóle nie wskazują zdolności do innowacji jako głównego źródła przewagi konkurencyjnej na rynkach zagranicznych. Wynika to z pewnej znamiennej

Wyniki debaty Delphi 269

ewolucji, jakiej ulegać zaczęła rola firm z kapitałem zagranicznym w polskiej gospodarce. W początkowej fazie transformacji gospodarczej były one czynnikiem napędzającym rozwój pojmowany ilościowo. Pewna zmiana nastąpiła na przełomie tysiącleci i właściwie ona sprawiła, że obraz tej grupy firm został utrwalony. I mimo pewnych pozytywnych zmian do dnia dzisiejszego dominuje model powstały przed kilkunastu laty, polegający na tym, że import zaopatrzeniowy, wspomagany w pewnym stopniu importem inwestycyjnym, służy produkcji dóbr zaopatrzeniowych o wyższym stopniu przetworzenia i dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, w tym głównie artykułów gospodarstwa domowego czy elektroniki użytkowej. W globalnych łańcuchach wartości zatem Polska zajmuje miejsce najmniej korzystne – miejsce fabryki. Oznacza to wysoką importochłonność, niską zdolność do generowania wartości dodanej, a także niską innowacyjność. Zdaniem Janusza Chojny, fakt niskiej innowacyjności i niskich efektów wykorzystania funduszy europejskich można w dużej mierze wiązać z czynnikami systemowymi, a mianowicie z rolą zajmowaną obecnie przez firmy z kapitałem zagranicznym w łańcuchach wartości, co sprawia, że w ich przypadku wysoka innowacyjność nie jest wymagana. W przypadku firm krajowych niewielkie zapotrzebowanie na ssanie innowacji wynika z nadal dominujących cech tych przedsiębiorstw, takich jak: średnio niewielkie rozmiary, słabe powiązania z rynkiem światowym czy nastawienie na rynki lokalne. Jednym z możliwych rozwiązań, które mogłoby wpłynąć na poprawę sytuacji, jest szeroko dyskutowana kwestia zmiany miejsca Polski i działających w Polsce przedsiębiorstw w globalnych łańcuchach wartości. O ile właściwie do dnia dzisiejszego podstawowe znaczenie przypisuje się napływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski i przyciąganiu inwestorów zagranicznych, o tyle – jak się wydaje – coraz większego, a być może nawet większego niż napływ BIZ znaczenia w kreowaniu popytu innowacyjnego będzie nabierał odpływ BIZ, a więc zdolność polskich przedsiębiorstw do inwestowania za granicą, do tworzenia własnych łańcuchów wartości. Janusz Chojna wyraził opinię, iż słabym panaceum byłaby natomiast kolejna strategia. Przychylił się on do opinii, że strategii rozwoju innowacyjnego Polski było już wiele, ale wynikało z nich niewiele. Istnieje pewien – wynikający z dokumentów dotyczących programowania rozwoju – wymóg prawny, który mógłby poprawić efektywność takiej strategii i który stanowi, że nie wystarczy stworzyć, podpisać i uruchomić strategii, ale także trzeba ją systematycznie oceniać i rozliczać jej efekty. Być

270

Wyniki debaty Delphi

może, gdyby taki system konsekwentnie wprowadzono, efekty byłyby lepsze. Niska innowacyjność, niska skuteczność działań innowacyjnych rządu w jakimś (być może nawet w dużym) stopniu wiąże się z niedoskonałością polityki innowacyjnej, z niedoskonałością rozliczania efektów zastosowanych działań. Należy jednak uwzględnić, iż jest to w dużej mierze efekt fazy rozwoju gospodarczego, w jakiej Polska się znajduje i fazy, w jakiej znajdują się poszczególne grupy polskich przedsiębiorstw. Innymi słowy, środki pobudzania rozwoju innowacyjnego powinny być także w dużej mierze nastawione na zmianę czynników obiektywnych, które powodują ssanie bądź nie powodują ssania innowacyjnego. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor udzieliła głosu Romualdowi Zadrożnemu, który odniósł się do problematyki innowacji i komercjalizacji z punktu widzenia Wojskowej Akademii Technicznej (WAT). Romuald Zadrożny wyraził opinię, iż w wystąpieniach i postawionych przez przedmówców tezach brakuje holistycznego podejścia do innowacji. Jego zdaniem, prof. dr hab. Stefan Krajewski bardzo trafnie ocenił, że wszystkie rady, plany i strategie do tej pory koncentrowały się na pewnego rodzaju ustaleniach, obietnicach bez żadnej egzekutywy. Z komercyjnego punktu widzenia innowacja jest to transformacja wiedzy w pieniądze. Środowisko naukowe w przestrzeni gospodarki narodowej jest partnerem dla środowiska biznesowego tylko wtedy, kiedy między tymi środowiskami następuje dialog. W perspektywie lat 2007–2014 Wojskowa Akademia Techniczna pozyskała około 350 mln zł w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG). Były to różne projekty, które zostały opracowane przez naukowców z WAT przy współpracy ze środowiskiem biznesowym. Wśród nich były też projekty, które opierały się na stworzeniu infrastruktury naukowo-badawczej i laboratoryjnej wspomagającej powstawanie innowacyjnych technologii i służącej do współpracy z biznesem. Trudno oczywiście konkurować z takimi potentatami jak Samsung, IBM czy MIT. Najnowocześniejsze ośrodki badawczo-rozwojowe w Polsce nie mają bowiem takich zasobów, jakie posiadają te podmioty. Z punktu widzenia współpracy i innowacji środowiska biznesowego i naukowego Polska powinna otworzyć się na rozwiązania stosownie do posiadanych możliwości i zasobów oraz skoncentrować na selektywnym potraktowaniu krajowych specjalizacji, wykorzystaniu nisz rynkowych, aby stać się konkurencyjna w skali światowej. Dobrymi przykładami są: Finlandia, w której biznes, nauka i władze samorządowe współpracują ze sobą, tworząc swoistą

Wyniki debaty Delphi 271

triadę; znajdująca się w czołówce wszelkich klasyfikacji innowacyjnych Szwajcaria oraz Izrael. W Polsce przedsiębiorcy nie mają apetytu na ryzyko. Są świadomi, że aby rozliczyć otrzymane dotacje muszę zatrudnić odpowiedni zespół, co generuje dodatkowe koszty. Współpraca ze środowiskiem naukowym przy rozwijaniu konkretnego produktu wymaga czasu i zasobów, których przedsiębiorstwa często nie mają. Dochodzi jeszcze ryzyko nieuzyskania dofinansowania. Ponadto w Polsce obserwuje się jest pewnego rodzaju dyskrecjonalność w zespołach eksperckich, w NCBiR czy w innych instytucjach pośredniczących dotycząca kwalifikowania projektów do dofinansowania. Przedsiębiorstwo przedstawiające bardzo dobry projekt, nowe rozwiązanie, które przypuszczalnie ulokowane zostało na 17. pozycji na liście, może nie uzyskać środków tylko dlatego, że zakwalifikowane do uzyskania dofinansowania zostaje pierwszych 10 projektów. Dobry przykład stanowi pewien podmiot z sektora kosmicznego, który aplikował o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego. Posiada on własny clean room, zatrudnia ekspertów certyfikowanych przez Europejską Agencję Kosmiczną, ale nie jest innowacyjny według opinii ekspertów NCBiR. Jak można zatem osiągać nowe poziomy, nowe etapy innowacyjności, jeżeli nie tworzy się transparentnych systemów eksperckich do oceny takiej innowacyjności. Na zakończenie swojego wystąpienia Romuald Zadrożny podkreślił, iż w Wojskowej Akademii Technicznej dotacje z Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego stanowią 50% pozyskanych środków. WAT ma bowiem apetyt na pójście do przodu. Tylko rozwój stanowi bowiem o postępie danego społeczeństwa, danego środowiska naukowego. Wojskowa Akademia Techniczna już na poziomie pierwszych badań oferuje współpracę dla biznesu. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podziękowała za ciekawe wystąpienie i oddała głos Witoldowi Grabyszowi z firmy Blirt S.A. Na wstępie Witold Grabysz zgłosił dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, iż ze względu na to, że nie jest naukowcem i nie prowadzi samodzielnych badań, wygłaszane przez niego opinie mają charakter subiektywny i są pewnymi hipotezami, które wynikają z doświadczenia zawodowego. Po drugie, iż zaprezentowane w panelu stanowisko wynika z prywatnych spostrzeżeń i nie powinno być traktowane jako opinia obecnego pracodawcy, tj. firmy Blirt S.A. W dalszej części swojego wystąpienia Witold Grabysz omówił, jak wygląda finansowanie inwestycji z punktu widzenia przedsiębiorcy, który musi balansować

272

Wyniki debaty Delphi

między zwrotem z inwestycji i ryzykiem. Duży zwrot z inwestycji zawsze związany jest z dużym ryzykiem. Unikając ryzyka, przedsiębiorca musi się godzić na mały zwrot z inwestycji. Przy ocenie ekonomicznej efektywności inwestycji warto kierować się jej wartością bieżącą netto (NPV). Stosując szereg upraszczających założeń, można stwierdzić, że istnieją dwie możliwości – albo ta wartość jest dodatnia albo ujemna. Jeżeli NPV jest dodatnia, to inwestycja uzyskuje dodatni zwrot i powinna znaleźć inwestora prywatnego. Inwestowanie w przedsięwzięcia, które działają w zdrowym otoczeniu rynkowym i mają ujemną wartość bieżącą netto jest natomiast finansowaniem szkodliwym. Mogą jednak zaistnieć dwie sytuacje nadzwyczajne. Po pierwsze konflikt interesu prywatnego i publicznego, po drugie optimum lokalne. Dobrym przykładem konfliktu interesu publicznego i prywatnego są różnego rodzaju inwestycje w ochronę środowiska. Przedsiębiorcy z własnej inicjatywy nie będą inwestować w działania proekologiczne. W większości przypadków konieczna jest interwencja państwa. Jeżeli prawdą są poczynione powyżej założenia, to – zdaniem Witolda Grabysza – istnieją trzy systemowe przyczyny nieefektywności pomocy publicznej. Po pierwsze, wsparcie jest stosowane tam, gdzie powinna mieć miejsce inwestycja prywatna, a stosunkowo łatwe do zdobycia pieniądze publiczne powodują demoralizację. Po drugie, rozdawanie publicznych pieniędzy obecnie ma formę ubierania zwykłej inwestycji rynkowej w szaty wyższych celów społecznych mimo braku konfliktu interesu publicznego i prywatnego. Pieniądze są przyznawane, mimo że nie zaistniała żadna z opisanych wyżej sytuacji nadzwyczajnych, w których przy braku dofinansowania zaprzepaszczony zostałby istotny długoterminowy interes społeczny. Trzecią istotną przyczyną nieefektywności pomocy publicznej jest inwestowanie w wyspy innowacji bez szans ich rozwoju lub przeżycia. Aby innowacyjny projekt zakończył się sukcesem, musi istnieć otoczenie, które będzie w stanie wykorzystać wyniki osiągnięte w trakcie jego realizacji. Zdaniem Witolda Grabysza, istnieją trzy kulturowo-polityczne przyczyny niskiej innowacyjności polskiej gospodarki. Po pierwsze jest to konserwatyzm. W porównaniu z krajami zachodnimi (z wschodnimi prawdopodobnie też) polscy przedsiębiorcy są bardzo zachowawczy, nie chcą robić rzeczy nowych. Kolejny problem stanowi wynikający z przyczyn historycznych brak zaufania do państwa. Z punktu widzenia przedsiębiorcy ciągle następują zmiany w systemie regulacyjnym. Brak zaufania do państwa oraz konserwatyzm po-

Wyniki debaty Delphi 273

wodują, iż przedsiębiorstwa mają niewielki apetyt na ryzyko. Dobrym przykładem jest przemysł farmaceutyczny, który jest branżą ściśle regulowaną. Na rynku polskim można sprzedać tylko te wyroby, które są refundowane. Lista leków refundowanych z kolei ciągle się zmienia, co utrudnia przedsiębiorstwom jakiekolwiek długoterminowe planowanie. Trzecią istotną przyczyną niskiej innowacyjności polskiej gospodarki jest brak ukrytych mistrzów innowacji tzw. hidden champions. Hidden champion to firma o obrotach poniżej 5 mld euro, która w swojej branży znajduje się w pierwszej trójce na świecie i nie jest powszechnie znana. Zdaniem Witolda Grabysza w Polsce takich firm po prostu nie ma. Najbliższa tej definicji jest firma KGHM, będąca drugim na świecie producentem srebra. Jej pozycja wynika jednak w większej mierze z dostępu do surowców, niż z wysokiego poziomu innowacyjności. W Niemczech natomiast można wskazać przynajmniej 40 takich firm. W kolejnej części swojego wystąpienia Witold Grabysz odniósł się do proceduralnych problemów związanych z realizacją projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych. Zwrócił szczególną uwagę na elastyczność i skuteczność tej formy pomocy. Podkreślił, iż przedsiębiorcy realizujący projekty pomocowe bardzo często w pierwszym dniu korzystania z pieniędzy chcieliby całkowicie zmienić projekt. Jest to możliwe, ale wymaga podpisywania aneksów i wiąże się z dodatkowymi kosztami. Istnieje zatem potrzeba zmian w tym zakresie. Ważna jest również kwestia zapobiegania antyselekcji i pokusie nadużycia. Dotyczy to w szczególności powszechnie znanego w ubezpieczeniach zjawiska określanego jako moral hazard. Jeśli przedsiębiorca uzyska fundusze z UE, to często pojawia się u niego pokusa, aby zrobić za te pieniądze coś interesującego, ryzykownego, ale niekoniecznie związanego z założeniami zawartymi we wniosku o dofinansowanie. Ustosunkowując się do pytania trzeciego, dotyczącego instrumentów polityki gospodarczej sprzyjających pobudzaniu innowacyjności, Witold Grabysz stwierdził, iż w pierwszej kolejności należy określić strategię rozwoju i zdefiniować wąskie specjalizacje krajowe. Istotne jest również promowanie mechanizmów prawnych wspierających tworzenie konsorcjów i klastrów skupionych wokół silnych liderów. We wszystkich projektach pomocowych powinien być stosowany system kamieni milowych. Od realizacji przez przedsiębiorcę wyznaczonego, mierzalnego kamienia milowego powinno być uzależnione uzyskanie dalszej transzy finansowania. Udział własny przedsiębiorstwa w finansowaniu innowacyjnych projektów powinien być jednym

274

Wyniki debaty Delphi

z najistotniejszych kryteriów przyznawania pomocy publicznej z UE. Przy rozliczaniu projektów warto kierować się przyrostem aktywów niematerialnych i wielkością pierwotnie określonych wskaźników. Obecnie największa troska audytorów skupiona jest na ocenie, czy zakup środków trwałych został zrealizowany zgodnie z planem, osiągnięte efekty nie mają większego znaczenia. Rozliczanie przyrostu aktywów niematerialnych jest stosunkowo proste, gdyż podstawowymi aktywami niematerialnymi są kompetencje ludzkie, a metodą ich pomiaru – wartość dodana przypadająca na pracownika. Zdaniem Witolda Grabysza, efektem prawie każdego projektu pomocowego, a szczególnie tych, które wymagały zatrudnienia nowych pracowników, jest obniżenie wartości dodanej na pracownika. Wartość dodana na pracownika składa się głównie z trzech elementów: pensji, amortyzacji i zysku. Wzrost każdego z tych składników jest korzystny. Zwiększenie pensji z reguły oznacza wzrost kompetencji. Wzrost amortyzacji oznacza inwestycje, zysku – zaś zwiększenie konkurencyjności. W ramach projektów, które przewidują stworzenie określonej liczby miejsc pracy, najczęściej zatrudnia się najtańszych pracowników, osoby bezrobotne, młodych ludzi tuż po studiach i bez żadnego doświadczenia i oferuje się im pracę na czas trwania projektu. W efekcie następuje obniżenie wartości dodanej na pracownika. Ważnym elementem oceny projektów są także patenty. Ocena ta jednak powinna dotyczyć tylko patentów opłaconych, kiedy przedsiębiorca rzeczywiście deklaruje przydatność danego patentu, płacąc kilkadziesiąt tysięcy złotych za ochronę przynajmniej na największych rynkach: Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, Włoch czy Stanów Zjednoczonych. Na zakończenie swojego wystąpienia Witold Grabysz podkreślił, iż jego zdaniem najbardziej korzystne byłoby ograniczenie bezpośredniej pomocy publicznej na rzecz pomocy pośredniej. Nie zgodził się również z opinią, iż ulgi podatkowe są niewłaściwe. Zwrócił uwagę, iż obecnie funkcjonuje jedna bardzo dobra, promująca eksporterów ulga podatkowa, tj. zerowa stawka podatku VAT na eksport produktów. Zaproponował wprowadzenie dwóch kolejnych ulg. Pierwsza z nich to możliwość amortyzowania w momencie zakupu, co promowałoby inwestycje. Druga zaś to zapłata podatku od zysku na podstawie zysku sprzed dwóch lat, co promowałoby szybko rosnące firmy. Jeżeli firma szybko rośnie to bowiem znaczy, że ma pomysł na biznes i trzeba jej w tym pomóc. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podziękowała panelistom i otworzyła dyskusję.

Wyniki debaty Delphi 275

Jako pierwszy zabrał głos dr Robert Dwiliński, który – odnosząc się do wypowiedzi prof. dr hab. Stefana Krajewskiego – zaproponował, aby powoływana rada lub inne ciało doradcze złożona była z jednej strony z ekspertów, z drugiej zaś z polityków. Wtedy możliwe będzie implementowanie konkretnych rozwiązań. Prof. dr hab. Stefan Krajewski podkreślił, że problemem nie jest to, czy powoływać rady, budować strategie, czy też nie. Problemem jest fakt, że polskie państwo jest tak słabe, niezdolne do kreowania polityki innowacyjnej, że w tej sytuacji wszelkie rady są tylko ozdobnikiem. Należy zacząć od zmiany systemu społeczno-gospodarczego i wtedy dopiero wprowadzać instrumenty stymulujące innowacyjność. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor, odnosząc się do wypowiedzi przedmówców, stwierdziła, iż spór o rolę ciał ekspercko-doradczych jest bardzo trudny gdyż preferencje polityczne zawsze mają ostatnie słowo. Przytoczyła refleksję profesora Michała Kaleckiego, który był doradcą wielu rządów i uczestniczył w budowaniu długofalowych strategii rozwojowych w różnych krajach, w tym w krajach trzeciego świata, i który mawiał, że ma dylemat hamletowski – doradzać czy nie doradzać – ponieważ zawsze i wszędzie, gdzie doradzał, decydowały preferencje polityczne, które wywracały uzgodnioną już perspektywę rozwojową i kierunki rozwoju. Jako następna głos zabrała prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska, która stwierdziła, iż w trakcie dyskusji paneliści prawie wcale nie mówili o związkach innowacyjności z modelem rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza z płacami. Zdaniem prof. dr hab. Elżbiety Mączyńskiej jednym z powodów, dla których polskie przedsiębiorstwa nie są innowacyjne, jest fakt, że im się to po prostu nie opłaca. Firmy mają tanich pracowników i stosują proste rozwiązania, które przynoszą łatwe zyski. Oczywiście to się wyczerpuje z czasem. Jednak do tej pory takie podejście funkcjonowało i obecnie powoduje ono efekt błędnego koła. Przy niskich płacach nie ma bodźców do zastępowania pracowników nowoczesnymi rozwiązaniami, a ponieważ nie ma nowoczesnych rozwiązań, to przedsiębiorstwa są właściwie skazane na model niskopłacowy. Najważniejszymi rozwiązaniami sprzyjającymi rozwojowi i postępowi są właśnie te, które były oparte na dobrym łączeniu nowych technologii i płac. Obecnie krytykowany fordowski system z 1914 roku, w którym równocześnie nastąpiło zwiększenie płac, obniżenie cen produktów i wdrożenie systemu taśmowego, sam Ford uznał za najlepszą decyzję swojego życia. Zdaniem prof. dr hab. Elżbiety Mączyńskiej model niskopłacowej gospodarki będzie ciągnął

276

Wyniki debaty Delphi

polską gospodarkę innowacyjnie w dół. Już spadła ona na przedostatnie miejsce. Prof. dr hab. Marzenna Weresa odniosła się do kilku wątków. Jej zdaniem w postawionej w panelu diagnozie różnice pomiędzy panelistami były niewielkie. Problem nie polega na tym, że nie wiadomo, co trzeba zmienić, tylko nie wiadomo, jak to zmienić. Niestety nie ma jednej recepty. Odnosząc się do komentarza prof. dr hab. Elżbiety Mączyńskiej profesor Marzenna Weresa podkreśliła, iż również jej zdaniem wysokie płace, szczególnie w zawodach, które wymagają wkładu intelektualnego, (badania, rozwój oraz edukacja na wszystkich poziomach) są kluczem do rozwoju. Nie chodzi jednak o to, by więcej płacić, ale żeby dzięki innowacjom tworzyć wysokopłatne, wysokokwalifikowane miejsca pracy. Dopóki sfera badawczo-rozwojowa, naukowa będzie słabo opłacana, nie możemy oczekiwać wysokiej innowacyjności. Istotnym elementem, który może stanowić długofalową receptę na wspomniane wcześniej bariery, tj. konserwatyzm, niska skłonność do ryzyka, brak współpracy, jest system edukacji. Edukacja w Polsce jest niedofinansowana. Zawód nauczyciela wybierają ci, którzy nie sprawdzają się w innych zawodach. Jak zatem mogą oni przekazywać wiedzę na poziomie szkoły podstawowej, średniej itp., jeśli sami nie są biznesowo nastawieni do życia. Być może selekcja do zawodu nauczyciela jest niezbyt dobrze przeprowadzana. Jest to zawód niskopłatny i raczej nie wykonują go osoby, które są w stanie odnosić sukcesy w biznesie. Bardzo dobry przykład stanowi Finlandia, która posiada nie tylko świetny system edukacji, ale także bardzo dobry system rekrutacji nauczycieli. Nauczyciele w Finlandii są nie tylko starannie wyselekcjonowani, ale również dobrze opłacani. Zmiana programów, dzielenie, łączenie gimnazjów nic w Polsce nie zmieni. Kluczowe znaczenie ma to, czy osoby, które uczą, posiadają odpowiednio wysokie kwalifikacje i czy potrafią przekazywać wiedzę. Odnosząc się do instrumentów mających pobudzać innowacyjność, prof. dr hab. Marzenna Weresa stwierdziła, iż ulgi podatkowe stanowią największą motywację dla przedsiębiorstw do prowadzenia działalności innowacyjnej. Instrumenty te powinny mieć charakter długofalowy – podobnie jak w Finlandii, czy Szwecji. Zanim przedsiębiorstwa zaczną z tych instrumentów korzystać i zauważać ich efekty, pojawią się kolejne, zupełnie nowe instrumenty. Dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak, odnosząc się do problematyki ulg podatkowych, podkreślił, iż przedsiębiorstwa wchodząc

Wyniki debaty Delphi 277

na polski rynek już na wstępie mają obniżony podatek. Powstaje więc pytanie, dlaczego przedsiębiorstwa nie przychodzą do Polski? Po pierwsze, państwo nie stworzyło im odpowiednich warunków. Po drugie, mają one dostęp wyłącznie do krajowych, lepiej czy gorzej wykwalifikowanych, pracowników na bardzo niskim poziomie płacowym. Prof. dr hab. Stefan Krajewski dodał, iż spotkał się z badaniami, które pokazują, że w krajach o bardzo rozwiniętej infrastrukturze technicznej i społecznej, dobrej służbie zdrowia, rozwiniętym zapleczu dla biznesu operowanie ulgami daje dobre rezultaty. Natomiast w takich krajach jak Polska i innych krajach postsocjalistycznych, które weszły do Unii Europejskiej, ulgi podatkowe są nieskuteczne, bo nie ma szeroko pojętej infrastruktury. Jako następny głos w dyskusji zabrał Janusz Chojna, który stwierdził, iż istnieje pewien paradoks dotyczący skuteczności ulg pomiędzy podejściem teoretycznym a praktyką życia gospodarczego. Analizując publikacje Banku Światowego, różnych agencji analitycznych i promujących inwestycje, można wywnioskować, iż podstawowy przekaz jest taki, że ulgi inwestycyjne są jednym z najmniej skutecznych sposobów przyciągania inwestycji. Z kolei biorąc pod uwagę praktykę życia gospodarczego, to (przynajmniej w naszej części Europy) nie jest możliwe przyciągnięcie dużych inwestycji bez zastosowania ulgi inwestycyjnej. Trwa niestety pewien wyścig na ulgi. Wynika to ze specyfiki krajów na naszym poziomie rozwoju. Janusz Chojna, odnosząc się do problematyki rozwoju selektywnego, zwrócił uwagę na fakt, iż praktyka programowania w Polsce, np. programowania interwencji choćby z funduszy europejskich w sferę wspierania eksportu, pokazuje, iż do niedawna państwo nie potrafiło zdecydować się na jakiekolwiek preferencje. Obecnie opracowano pewną koncepcję rozróżniania pomiędzy rynkami czy krajami preferowanymi a perspektywicznymi. Jest to pewien kamień milowy na drodze tego rodzaju polityki selektywnej, ponieważ wyróżnia się rynki, które już są ważne i być może zasługują na dalsze wsparcie, oraz rynki, które są obiecujące w przyszłości. Obecnie ich pozycja jest słaba i tutaj należy w największym stopniu skupić interwencję państwa. Prof. dr hab. Urszula Grzelońska przypomniała, iż analizując przyczyny niskiej innowacyjności polskiej gospodarki, wskazywano, że polskie przedsiębiorstwa nie mają pieniędzy, są biedne. Ponadto środki w ramach pomocy publicznej są źle kierowane. Podkreśliła przy tym, iż nie padła żadna propozycja, co zrobić z przedsiębiorstwami,

278

Wyniki debaty Delphi

które faktycznie są innowacyjne, które wyprzedzają czasy, w których funkcjonują. Zdaniem prof. dr hab. Urszuli Grzelońskiej temu problemowi w dużej mierze poświęcony był realizowany w INE PAN projekt badawczy. W ostatniej części dyskusji dr hab. prof. SGH Adam Ambroziak zapytał Romualda Zadrożnego, kto jest inicjatorem współpracy między Wojskową Akademią Techniczną a biznesem, czy WAT kieruje ofertę do przedsiębiorstw, czy przedsiębiorstwa zgłaszają się z konkretnym zapotrzebowaniem. Romuald Zadrożny stwierdził, iż musi to być autostrada w dwie strony. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor zapytała, czy na WAT jest jakieś ogniwo obsługujące wymianę informacji między przedsiębiorcą a naukowcami, czy jest broker wiedzy działający przy uczelni. Romuald Zadrożny odpowiedział, że w Wojskowej Akademii Technicznej funkcjonuje broker wiedzy, posiadający informacje na temat wszystkich dostępnych na WAT technologii. Należy pokazywać to, co się ma najlepsze. Istnieją takie nisze, że największe koncerny na świecie kupują od WAT patenty. WAT przez swoje działania próbuje pokonać lukę informacyjną między sferą nauki i biznesu. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podsumowała dyskusję. Przedstawioną w trakcie panelu wszechstronną ocenę analizowanych zagadnień zarówno przez przedstawicieli świata nauki, jak i praktyki gospodarczej uznała za niezwykle ciekawą. Odwołując się do wypowiedzi prof. dr hab. Urszuli Grzelońskiej, podkreśliła, iż wyrażone w trakcie dyskusji opinie w zasadzie dotykają powierzchni zjawisk, stanowią powierzchowne diagnozy. W trakcie panelu poruszono problemy wysokiego ryzyka inwestycyjnego, które powstrzymuje rozwój przedsiębiorstw, braku środków własnych na aporty do funduszy strukturalnych. Podkreślano również, że kierunki alokacji funduszy strukturalnych są wadliwe i że brak jest współpracy między sektorem B+R a przedsiębiorstwami. Wskazano ponadto, że istnieją nieliczne, ale bardzo udane próby działania brokerów wiedzy. Brak jest natomiast powiązań poziomych, klastrów. Wiele miejsca poświęcono strategii rozwoju. Powszechnym postulatem jest bowiem, że strategia taka powinna powstać, tylko nikt właściwie nie wie, jak ją zrobić. Podkreślano, iż przedsiębiorstwa wykorzystują fundusze strukturalne na unowocześnianie maszyn i urządzeń. Za pomocą tych nowoczesnych maszyn firmy będą produkować znane już na świecie wyroby. Nie jest to zatem prawdziwa innowacyjność lecz imitacja. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor zaznaczyła, iż

Wyniki debaty Delphi 279

właściwie tylko Janusz Chojna dotknął tematu, który jest sednem całej sprawy, a mianowicie fazy rozwoju polskiej gospodarki – fazy przejściowej od inwestycji do innowacji. Polska gospodarka jest w fazie przejściowej. Powstaje więc pytanie, co wobec tego stanowi podstawową barierę. Ze wszystkich wyrażonych w panelu rozważań wynika, że podstawową przeszkodą jest bariera instytucjonalna, systemy regulacyjne, które są niedostosowane do potrzeb przyszłej gospodarki. Ponadto ulegają one ciągłym zmianom i ta zmienność powoduje, że poziom ryzyka inwestowania jest coraz wyższy. Niestabilność instytucji rozumianych jako systemy regulacyjne, bardzo wysokie koszty transakcyjne, niepewność wobec kontrahentów powodują, że ryzyko rośnie, wobec czego przedsiębiorstwa nie podejmują ryzykownych przedsięwzięć. Powstaje więc pytanie czy i jak można poprawiać system regulacyjny, dążyć do jego stabilizowania, szczególnie w obecnych, zmiennych warunkach. Zdaniem prof. dr hab. Joanny Kotowicz-Jawor rozwiązaniem jest Narodowy System Innowacyjny (NSI). Nie chodzi o to, że te wybrane i preferowane w strategii rozwojowej czy strategii innowacyjnej kierunki będą miały charakter arbitralny, jak niegdyś w gospodarce niedoboru. Wiodące kierunki, które powinny zostać określone w NSI, są wymuszone przez rynek globalny i należy szukać możliwości ich stymulowania. Narodowy System Innowacyjny obejmuje zarówno naukę, jak i sektor B+R oraz przedsiębiorstwa. W tej formie jest z dużym sukcesem stosowany w krajach skandynawskich, więc i w Polsce można go zastosować. Prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor podkreśliła również, iż kluczową rolę odgrywa edukacja. Aby istniały klastry, powiązania poziome, przepływ informacji, przepływ zasobów wiedzy, konieczny jest sektor edukacji na bardzo wysokim poziomie, zreformowany tak, aby na wszystkich jego poziomach stymulowano kreatywność, współpracę oraz wzajemne zaufanie. Element Narodowych Systemów Innowacyjnych dotyczący edukacji ma kluczowe znaczenie, ponieważ decyduje o całym procesie innowacyjnym i może poprawić jakość kapitału ludzkiego. Istotne znaczenie w przejściowej fazie gospodarki odgrywa konserwatyzm. Niski poziom kapitału społecznego powoduje niedocenianie kluczowego znaczenia zasobu wiedzy w gospodarce. Przedsiębiorstwa kierują się kryterium ilościowym, paradygmatem maksymalizacji nadwyżki poprzez maksymalizację obrotów. Nie kierują się w ogóle kryterium jakościowym, kryterium maksymalizacji wiedzy. Przedsiębiorstwa w znacznej mierze nie są organizacjami uczącymi się, a takie powinny być w gospodarce in-

280

Wyniki debaty Delphi

nowacyjnej. Na zakończenie prof. dr hab. Joanna Kotowicz-Jawor stwierdziła, iż w przejściowej fazie rozwoju polskiej gospodarki możliwości przejścia do tego następnego etapu wydają się niesłychanie ograniczone. Zasadniczą rolę odgrywają ograniczenia instytucjonalne. Można jednak dążyć do poprawy tych warunków przez próbę budowy narodowych systemów innowacyjnych, począwszy od systemu edukacyjnego poprzez wspieranie sektora B+R.

Aneks

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

Joanna Pęczkowska

Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego W opracowaniu przedstawione zostanie studium przypadku dotyczące sposobów i efektów wykorzystania funduszy strukturalnych z Unii Europejskiej na realizację innowacyjnych projektów przez wybrane przedsiębiorstwo sektora medycznego. Analizie zostaną poddane m.in. wielkość i źródła dofinansowania, efekty wykorzystania pozyskanych funduszy w kreowaniu innowacyjnych rozwiązań, bariery pozyskiwania i wykorzystania tych funduszy, a także wpływ realizowanych projektów na rozwój przedsiębiorstwa. Podjęta również zostanie próba odpowiedzi na pytanie, czy powiązania wewnątrzbranżowe oraz współpraca z sektorem nauki mają wpływ na wzrost zdolności przedsiębiorstwa do kreowania innowacyjnych rozwiązań przy wsparciu z funduszy strukturalnych. Przedsiębiorstwo poddane analizie to spółka krajowa o ugruntowanej pozycji rynkowej, należąca do sektora dużych przedsiębiorstw. Firma należy do grona 500 najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce1 i jest jednym z cenionych producentów leków generycznych oraz suplementów diety. Leki generyczne to leki odtwórcze, często nazywane odpowiednikami. Zawierają w swoim składzie taką samą substancję czynną jak leki oryginalne i są stosowane przy tego samego rodzaju schorzeniach. Możliwość ich produkcji pojawia się w momencie wygaśnięcia praw ochronnych na leki oryginalne. Działalność analizowanej firmy jest skoncentrowana na modyfikacji leków i unowocześnianiu istniejącej receptury, tak aby ich forma była bardziej przyjazna dla pacjen1 Por.

Raporty o innowacyjności gospodarki Polski dla lat 2007–2013 (red nauk. T. Baczko).

282

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

ta. Na tej płaszczyźnie prowadzone są również prace badawczo-rozwojowe. Ze względu na to, iż jakość i skuteczność leków generycznych jest ściśle kontrolowana przez odpowiednie instytucje, możliwość ich ulepszania jest dość mocno ograniczona, gdyż z definicji mają one być jak najbliższe oryginału. Mogą się różnić użytymi do ich produkcji związkami pomocniczymi, barwnikami, sposobem podawania, wielkością tabletek, kształtem, smakiem, wyglądem, wydłużeniem terminu przydatności. Leki generyczne poddawane są tym samym kontrolom i muszą spełniać te same standardy jakości co leki oryginalne, ale nie muszą już przechodzić bardzo kosztownych testów laboratoryjnych, wymaganych przy wprowadzaniu leków oryginalnych na rynek. Dzięki temu koszty ich produkcji są niższe, a co za tym idzie, są one tańsze i łatwiej dostępne dla pacjentów. Przedsiębiorstwo posiada własną fabrykę oraz zaplecze badawczo-rozwojowe. Za sprzedaż produktów odpowiedzialny jest rozbudowany dział sprzedaży, złożony z szerokiego grona przedstawicieli medycznych obsługujących wszystkie regiony kraju oraz dział eksportu. Wsparciem dla działu sprzedaży jest dział marketingu.

Wpływ pomocy publicznej z UE na rozwój przedsiębiorstwa W latach 2007–2013 przedsiębiorstwo realizowało cztery projekty przy wsparciu funduszy strukturalnych z UE na łączną kwotę niemal 27 mln zł i z dofinansowaniem w wysokości ponad 8 mln zł. Wszystkie projekty uzyskały dofinansowanie z Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013 (PO IG), w ramach Działania 1.4. Wsparcie projektów celowych, w dziedzinie badań, rozwoju i innowacji2. Głównymi celami wystąpienia przedsiębiorstwa o pomoc publiczną było podjęcie prac badawczych nakierowanych na opracowanie technologii produkcji innowacyjnych produktów leczniczych oraz na rozszerzenie asortymentu produkcji. O dofinansowanie we wszystkich realizowanych w ramach PO IG projektów przedsiębiorstwo występowało samodzielnie. Nie prowadziło w tym zakresie współpracy ani z jednostkami sektora badawczo-rozwojowego, ani innymi przedsiębiorstwami. W roku 2007, podobnie jak w roku 2013, wielkość dofinansowania z PO IG ukształtowała się na poziomie około 30%. Pozostałe 70% kosztów zostało pokryte ze środków własnych przedsiębiorstwa. 2 Strona

internetowa http://www.mapadotacji.gov.pl/.

Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego 283

Najważniejszym źródłem projektów dotyczących innowacji jest dział badawczo-rozwojowy przedsiębiorstwa. Niemal 95% realizowanych projektów innowacyjnych miało swój początek właśnie w tym dziale. Inicjatorem pozostałych 5% projektów były jednostki badawczo-rozwojowe działające jako podmioty publiczne (instytuty badawcze, wyższe uczelnie). Inspirację dla pracowników działu badawczo-rozwojowego przedsiębiorstwa w największym stopniu stanowili konkurenci na rynkach krajowym i zagranicznym oraz krajowe ośrodki naukowe i badawczo-rozwojowe. W trakcie realizacji projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych przedsiębiorstwo współpracowało zarówno z innymi przedsiębiorstwami na rynku, jak i z jednostkami badawczo-rozwojowymi. Nawiązało również kontakty z pracownikami naukowymi. Współpraca ta miała charakter doraźny i polegała głównie na świadczeniu usług badawczo-eksperckich. Szersza współpraca z sektorem badawczo-rozwojowym nie została przez przedsiębiorstwo podjęta z kilku powodów. Najważniejszym z nich była rozbudowa własnego zaplecza B+R i zatrudnienie nowych pracowników badawczych, które było ściśle związane z prowadzeniem prac badawczych w ramach projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych. W latach 2007–2013 liczba pracowników działu badawczo–rozwojowego firmy systematycznie rosła. W roku 2007 zatrudnienie w tym dziale stanowiło zaledwie 1,2% ogólnej liczby zatrudnionych w przedsiębiorstwie. W roku 2010 odsetek ten zwiększył się niemal trzykrotnie i wyniósł 3,5%, w 2013 r. odsetek ten wzrósł do 8,3%. W stosunku do roku 2007 oznacza to zatem niemal siedmiokrotny wzrost liczby pracowników badawczych. Warto przy tym podkreślić, iż tempo wzrostu ogólnego zatrudnienia w firmie było znacznie niższe. W roku 2010 w stosunku do 2007 r. wzrosło o 18,9%. W roku 2013 zanotowano natomiast spadek wielkości zatrudnienia o 5,2%. Mimo ogólnego spadku zatrudnienia w 2013 r. liczba pracowników z wyższym wykształceniem wzrosła o 10,1%. Istotną przyczyną ograniczonej współpracy przedsiębiorstwa z jednostkami sektora B+R były również zbyt wysokie koszty tych usług, trudne do pokonania bariery prawne związane z tego typu współdziałaniem oraz nadmierna biurokracja. Efektem realizacji projektów dofinansowanych w ramach pomocy publicznej z UE było opracowanie nowych produktów oraz wprowadzenie innowacji procesowych, tj. nowych rozwiązań technologicznych. Należy jednak podkreślić, iż wprowadzone innowacje produktowe dotyczą leków generycznych, tj. zamienników oryginalnych produktów leczniczych i w związku z tym mają charakter innowacji imitacyjnych. Fundusze strukturalne miały też istotny wpływ na zmianę strategii

284

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

rozwojowych przedsiębiorstwa. Działalność przedsiębiorstwa ukierunkowana została bowiem na wzrost udziału w rynku, wzrost rentowności oraz poprawę postrzegania marki. Jednym z ważnych celów rynkowych firmy jest także ekspansja na rynki światowe. Jednostka posiada już własny bardzo rozbudowany dział eksportu. W chwili obecnej jego potencjał nie jest w pełni wykorzystywany. Eksport stanowi bowiem zaledwie 1% produkcji przedsiębiorstwa, pozostałe 99% jest przeznaczane na rynek krajowy. Podjęte zostały działania mające na celu rozpoczęcie działalności w krajach azjatyckich, w tym w Chinach, oraz w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Wejście na nowe rynki zagraniczne ma nastąpić przy udziale spółki zależnej, która jest zlokalizowana na terenie jednego z krajów, do których przedsiębiorstwo zamierza eksportować swoje wyroby. Wysokie nakłady na działalność badawczo-rozwojową ponoszone przez przedsiębiorstwo oraz będące ich wynikiem nowe produkty mają służyć realizacji postawionych celów i umożliwić dalszy rozwój przedsiębiorstwa. Zdaniem przedsiębiorstwa jedną z najważniejszych korzyści uzyskanych z realizacji projektów dofinansowanych z UE było przeprowadzenie prac badawczych. Kolejnymi istotnymi efektami było utworzenie zaplecza badawczego obejmującego wiele urządzeń laboratoryjno-badawczych oraz skompletowanie wykwalifikowanego zespołu badawczego. Fundusze strukturalne nie stanowiły impulsu do rozwoju powiązań poziomych z innymi przedsiębiorstwami na rynku. W trakcie realizacji innowacyjnych projektów nie doszło ani do utworzenia konsorcjum, ani do zawarcia aliansu strategicznego. Przedsiębiorstwo nie rozpoczęło również współpracy w ramach klastra czy sieci. Warto tu również podkreślić, iż w ramach projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych realizowane były tylko i wyłącznie prace związane z fazą badawczą projektów. Wszystkie cztery zakończyły się sukcesem. Obecnie trwa faza badań przemysłowych, która w całości finansowana jest ze środków własnych przedsiębiorstwa. Ostatnim etapem będzie rejestracja nowych produktów oraz uzyskanie zgody na ich dopuszczenie do obrotu. Wydatki z tym związane również zostaną pokryte przez przedsiębiorstwo z własnych środków. Wymierne efekty w postaci patentów, zarejestrowanych wzorów przemysłowych oraz znaków towarów nie są jeszcze widoczne. Przedsiębiorstwo jednak zamierza podjąć stosowne kroki w celu uzyskania niezbędnej ochrony swoich produktów. Trudno jest również oszacować wpływ ukończonych w ramach PO IG prac badawczych na poprawę wyników finansowych spółki, gdyż sprzedaż opracowanych w ich ramach produktów jeszcze się nie rozpoczęła.

Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego 285

W latach 2007–2013 przedsiębiorstwo realizowało również projekty dofinansowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) w ramach pierwszej i drugiej edycji programu INNOTECH. Program ten ukierunkowany jest na stymulowanie przedsiębiorstw do inwestowania w sferę badawczo-rozwojową oraz do nawiązywania i rozwijania współpracy przedsiębiorstw z sektorem nauki. Do jego głównych celów należy: zwiększenie liczby opracowywanych i wdrożonych innowacji technologicznych, zwiększenie wydatków przedsiębiorstw na badania naukowe i prace rozwojowe służące gospodarce oraz wzmocnienie współpracy przedsiębiorstw z uczelniami i jednostkami badawczymi sektora publicznego (INNOTECH, 2015). Wszystkie realizowane przez analizowane przedsiębiorstwo projekty w ramach programu INNOTECH ukierunkowane były na prace badawcze. Ich efektem było opracowanie nowych produktów. Większość projektów (94%) realizowana była przez przedsiębiorstwo samodzielnie. Przedsiębiorstwo z sukcesem zrealizowało 83% projektów, które uzyskały dofinansowanie. Niepowodzeniem zakończyło się 17% projektów, objętych wsparciem, z realizacji których przedsiębiorstwo było zmuszone zrezygnować. Powodem rezygnacji było wprowadzenie przez konkurencyjne przedsiębiorstwa podobnych produktów na rynek, co spowodowało, iż planowane efekty z realizacji projektów nie mogły zostać osiągnięte. Ponad 35% zrealizowanych projektów jest już w fazie rejestracji i wkrótce zostanie uruchomiona ich produkcja. Kilka produktów trafiło już na rynek i zyski z ich sprzedaży stopniowo rosną. Nakłady poniesione na ich opracowanie – zgodnie z szacunkami dokonanymi przez przedsiębiorstwo – powinny się zwrócić w ciągu najbliższych 2–3 lat. Dofinansowanie projektów przez NCBiR w 2010 r. wyniosło 60% kosztów realizowanych projektów. W roku 2013 wysokość tego dofinasowania ukształtowała się na poziomie 25%. Pozostałe koszty zostały pokryte ze środków własnych przedsiębiorstwa. Warto przy tym podkreślić, iż poza funduszami strukturalnymi i środkami pochodzącymi z NCBiR przedsiębiorstwo nie korzystało z żadnych innych źródeł zewnętrznego finansowania działalności innowacyjnej, w tym również z kredytu bankowego.

Bariery działalności innowacyjnej Analizowane przedsiębiorstwo jako największą niedogodność finansowania działalności innowacyjnej z funduszy UE wskazało mało elastyczne podejście instytucji nadzorujących do problemów związanych z termi-

286

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

nowością realizacji zadań w projektach, które ze względu na specyfikę wymagały powtórzeń. Niezwykle trudne jest sprostanie wymogowi dostosowania realizowanych prac badawczych do pierwotnych harmonogramów. Zbyt sztywne ramy czasowe uniemożliwiły pełne rozliczenie poniesionych nakładów. W efekcie część kosztów kwalifikowanych poniesionych przez firmę nie zostało zrefundowanych. Kolejną poważną trudnością było sztywne traktowanie zadań przez instytucje nadzorujące. Przesuwanie środków między poszczególnymi kategoriami kosztów było bardzo utrudnione i często wymagało aneksowania umów. Uciążliwe dla przedsiębiorstwa były również drobiazgowe weryfikacje nakładów na projekty przez Regionalne Instytucje Finansujące. Wśród innych czynników instytucjonalnych ograniczających w największym stopniu zdolność innowacyjną przedsiębiorstw i efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE przedsiębiorstwo wskazało nadmierną biurokrację, zbyt sformalizowany stopień regulacji zawartych w aktach prawnych, zbyt długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności, rozbudowane i niedostosowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych oraz nadmiernie rozbudowane kryteria formalne. Wśród czynników prawno-podatkowych najistotniejszą przeszkodą jest brak zachęt podatkowych i pomocy państwa. Bardzo silne ograniczenie w kreowaniu innowacyjnych rozwiązań stanowią bariery finansowe, w tym przede wszystkim trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania, brak własnych środków finansowych, wysokie koszty wdrażania innowacji oraz wysokie koszty prowadzenia prac badawczo-rozwojowych. Wśród barier związanych z wiedzą i informacją największy wpływ na rozwój przedsiębiorstwa mają niski poziom kwalifikacji kadry badawczej oraz niska skłonność do podejmowania działań innowacyjnych na wszystkich szczeblach przedsiębiorstwa. Istotną rolę odgrywa również brak wiedzy o ofercie oraz projektach realizowanych przez jednostki badawczo-rozwojowe oraz niewystarczająca wiedza na temat najnowocześniejszych technologii. Wśród barier rynkowych najbardziej odczuwalną przez przedsiębiorstwo jest opanowanie rynku przez inne przedsiębiorstwa, w tym w szczególności przez firmy z kapitałem zagranicznym. Wykaz najważniejszych czynników ograniczających działalnością innowacyjną przedsiębiorstwa zawiera tabela A2.1. Do wyeliminowania najbardziej uciążliwych czynników instytucjonalnych utrudniających prowadzenie działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa mogłoby się w znacznej mierze przyczynić bardziej elastyczne podejście instytucji finansujących do wprowadzania zmian merytorycznych w projektach w trakcie ich realizacji, dokonywania ko-

Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego 287

Tabela A2.1. Stopień wpływu poszczególnych barier na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa oraz na efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy publicznej z UE Bariera

Wpływ

Formalne (stopień regulacji zawartych w aktach prawnych)

bardzo duży

Trudna dostępność zewnętrznych źródeł finansowania

bardzo duży

Brak środków finansowych własnych

bardzo duży

Wysokie koszty wdrażania innowacji

bardzo duży

Niska skłonność do podejmowania działań innowacyjnych kadry zarządzającej

bardzo duży

Opanowanie rynku przez inne przedsiębiorstwa

bardzo duży

Długi okres weryfikacji wniosków o płatność lub realizacji płatności

bardzo duży

Brak zachęt podatkowych i pomocy państwa

duży

Wysokie koszty prac B+R

duży

Brak wiedzy o działaniach jednostek naukowo-badawczych

duży

Brak wiedzy o technologiach

duży

Niski poziom kwalifikacji kadry badawczej

duży

Niska skłonność do podejmowania działań innowacyjnych kadry badawczej

duży

Rozbudowane i niedostosowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych

duży

Rozbudowane i niedostosowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych

duży

Nadmiernie rozbudowane kryteria formalne

duży

Brak uregulowań prawnych/przepisów

umiarkowany

Niejasne przepisy podatkowe

umiarkowany

Zbyt wysokie podatki i składki na ubezpieczenia społeczne

umiarkowany

Brak informacji o dostępnych formach i mechanizmach pomocy, w tym o źródłach pozyskania środków z UE

umiarkowany

Niski poziom kwalifikacji kadry zarządzającej

umiarkowany

Niska skłonność do podejmowania działań innowacyjnych pozostałych pracowników

umiarkowany

Niepewny popyt na innowacyjne (nowe) produkty

umiarkowany

Brak popytu na innowacyjne (nowe) produkty

umiarkowany

Kryteria merytoryczne, które nie odpowiadają realiom prowadzenia biznesu i nie są możliwe do rzetelnej weryfikacji podczas oceny wniosku

umiarkowany

Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety uzyskanej od przedsiębiorstwa.

288

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

rekt w harmonogramie projektu oraz przesuwania środków między różnymi kategoriami kosztów. Sposób realizacji projektu i dochodzenie do oczekiwanego rezultatu nie zawsze jest bowiem do przewidzenia w momencie składania wniosku o dofinansowanie. Przesuwanie środków między kategoriami jest bardzo utrudnione. Ponadto do zwiększenia nakładów przedsiębiorstwa na działalność badawczo-rozwojową mogłoby w znacznym stopniu przyczynić się zwiększenie udziału dofinansowania w projektach, rozszerzenie katalogu wydatków kwalifikowanych oraz weryfikowanie wskaźników na koniec projektu, a nie w jego trakcie.

Pozycja przedsiębiorstwa oszacowana zgodnie z modelem poziomu innowacyjności Na podstawie modelu poziomu innowacyjności, szczegółowo opisanego w rozdziale 1 pt. Gospodarka Polski w świetle koncepcji etapów rozwoju autorstwa L. Pietrewicza i M. Zajferta, analizowane przedsiębiorstwo zakwalifikowało się do grupy tzw. innovation followers. Pozycja ta częściowo wynika z charakteru przedsiębiorstwa, które jest producentem leTabela A2.2. Wykaz zmiennych służących do oceny poziomu innowacyjności przedsiębiorstwa Lp.

Zmienna

Wartość zmiennej

Dofinansowanie rozwoju nowych technologii

0,333

Dofinansowanie infrastruktury produkcji

0,200

Współpraca z ośrodkami naukowymi

0,500

Współpraca z innymi podmiotami

0,333

Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z infrastrukturą badawczą i produkcyjną oraz z kooperacją

0,091

Wpływ dofinansowania na aspekty strategii związane z konkurencyjnością i zdobywaniem nowych rynków

0,056

Wzrost zatrudnienia w B+R

0,154

Odsetek pracowników z wyższym wykształceniem

0,775

Liczba zgłoszonych patentów (w latach 2007–2013)

0,000

Rozwój technologii nowo powstających

0,000

Szacunkowy udział eksportu w produkcji sprzedanej.

0,006

Średnia

0,223

10. 11

Źródło: opracowanie własne na podstawie ankiety uzyskanej od przedsiębiorstwa.

Studium przypadku przedsiębiorstwa wysokich technologii sektora medycznego 289

ków generycznych. Istotnymi czynnikami, które zadecydowały o niższej ocenie poziomu innowacyjności firmy, były ponadto: brak wpływu realizowanych projektów innowacyjnych na rozwój powiązań poziomych z innymi podmiotami na rynku (klastry, sieci), brak patentów, brak zarejestrowanych znaków towarowych i wzorów przemysłowych oraz bardzo niski udział eksportu w produkcji sprzedanej przedsiębiorstwa. Wykaz wszystkich zmiennych oraz ich wartości zawiera tabela A2.2. Przedsiębiorstwo uznało warunki panujące w Polsce jako typowe dla okresu przejściowego między drugim i trzecim etapem rozwoju. Wśród czynników negatywnie wpływających na warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce za najbardziej uciążliwe przedsiębiorstwo uznało: trudny dostęp do źródeł finansowania, niedostateczny poziom innowacyjności, nieefektywną biurokrację, restrykcyjne regulacje prawne oraz wysokość podatków i innych obciążeń finansowych.

Podsumowanie Analizowane przedsiębiorstwo posiada stosunkowo wysoką zdolność do kreowania innowacyjnych rozwiązań przy wsparciu funduszy strukturalnych dzięki zatrudnianiu wysokiej klasy specjalistów we własnym dziale badawczo-rozwojowym. Racjonalne podejście do zewnętrznych źródeł finansowania, umiejętność kreowania nowych rozwiązań za pomocą tych funduszy, dążenie do poprawy jakości kapitału ludzkiego i jakości oferowanych produktów oraz budowa zorientowanych na rozwój długofalowych strategii ukierunkowują je na przechodzenie do trzeciego etapu rozwoju, tj. gospodarki opartej na innowacjach. Proces dostosowania się przedsiębiorstwa do warunków funkcjonowania w trzeciej fazie rozwoju w znacznej mierze spowalniają bariery instytucjonalne, w tym w szczególności nadmiernie sformalizowane przepisy prawne, biurokracja oraz brak zachęt podatkowych. Proces przechodzenia mogą również opóźnić ograniczona zdolność budowania i rozwijania sieci powiązań z sektorem nauki i innymi przedsiębiorstwami oraz niska, jak dotychczas, zdolność eksportowa przedsiębiorstwa.

290

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

Justyna Janik

Studium przypadku przedsiębiorstwa sektora lotniczego Na przykładzie jednej z firm z sektora lotniczego zaprezentowano wysoką efektywność proinnowacyjną funduszy strukturalnych wykorzystywanych przez to przedsiębiorstwo. Sektor lotniczy – o silnych powiązaniach poziomych, włączony w międzynarodowe łańcuchy powiązań kooperacyjnych – przejawia wysoką proinnowacyjną efektywność wykorzystania funduszy strukturalnych z UE. Współpraca firm z jednostkami badawczo-rozwojowymi w pozyskiwaniu środków, działania w ramach klastra, koopetycja3 na poziomie mezoekonomicznym i makroekonomicznym wpływa na zwiększenie zdolności pozyskiwania środków i efektywniejsze ich wykorzystanie do budowania konkurencyjności sektora poprzez rozwój nowych technologii i wzrost kapitału ludzkiego. Zgodnie z endogenną teorią wzrostu istnieje bowiem wzajemna zależność między kapitałem ludzkim i rozwojem technologii: wysoki poziom kapitału ludzkiego umożliwia rozwój technologii i odwrotnie – wysoki poziom technologii produkcji wymusza poprawę jakości kapitału ludzkiego4. Proces dyfuzji wiedzy i umiejętności dla wzrostu kapitału ludzkiego odbywa się przez uczestnictwo firm sektora lotniczego w klastrach i sieciach, przez wzajemną wymianę w ramach wspólnych projektów finansowanych ze środków UE.

Miejsce firmy w sektorze Sektor lotniczy w Polsce tworzą przedsiębiorstwa i jednostki naukowo-badawcze. Największa koncentracja przedsiębiorstw przemysłu lotniczego znajduje w południowo-wschodniej Polsce na Podkarpaciu. Drugim dużym skupiskiem firm małych i średnich produkujących samoloty lekkie i szybowce jest Śląsk, okolice Bielska-Białej. Asorty3 Koopetycja oznacza jednoczesną współpracę i konkurencję między rywalizującymi ze sobą przedsiębiorcami. Por. (Jankowska, 2011). 4 Por. Kotowicz-Jawor J., Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju. (rozdział 3 książki).

Studium przypadku przedsiębiorstwa sektora lotniczego 291

ment produkcji lotniczej w Polsce jest bardzo szeroki, poczynając od śmigłowców przez komponenty lotnicze dla największych producentów lotniczych na świecie oraz usługi projektowe. Polski sektor badawczy stanowią jednostki badawczo-rozwojowe, instytuty badawcze, instytuty Polskiej Akademii Nauk oraz uczelnie techniczne. Do wiodących jednostek należą: Instytut Lotnictwa, Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych, Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN, Instytut Maszyn Przepływowych PAN, Politechnika Warszawska, Wojskowa Akademia Techniczna, Politechnika Rzeszowska, AGH, Politechnika Częstochowska, Politechnika Lubelska, Politechnika Łódzka, Politechnika Poznańska, Politechnika Śląska, Politechnika Wrocławska (Strategia Badawcza Przemysłu Lotniczego 2012–2035, 2014). W Polsce istnieje kilka klastrów lotniczych: Stowarzyszenie Grup Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza, Śląski Klaster Lotniczy, Wielkopolski Klaster Lotniczy, Polsko-Słowacki Klaster Lotniczy, Lubelski Klaster Zaawansowanych Technologii Lotniczych. Klaster rozumiany jest jak w definicji Porterowskiej jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Ale klaster to również model biznesowy i instrument w ramach polityki gospodarczej (Kowalski, 2013). Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza jest zlokalizowany w południowo-wschodniej Polsce. Jest to największy i najprężniej działający klaster w Polsce. Analizowane studium przypadku dotyczy firmy, która jest członkiem klastra Dolina Lotnicza i istnieje na rynku od 15 lat. Jest to spółka krajowa, pod względem wielkości należy do małych firm. Dostarcza ona zaawansowane technologicznie urządzenia i części zamienne dla przemysłu, projektuje i produkuje wyspecjalizowane urządzenia i systemy.

Cele rynkowe przedsiębiorstwa Najważniejszymi celami rynkowymi przedsiębiorstwa jest wzrost udziału w rynku, przejście do wyższego segmentu cenowego oraz poprawa postrzegania marki.

292

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

Fundusze strukturalne Firma korzysta z pomocy publicznej średnio raz na dwa lata. Są to projekty finansowane z działań Programu Operacyjnego Innowacyjny Rozwój, programów sektorowych Innolot, Programu Ramowego Unii Europejskiej Horyzont 2020. Celem wystąpienia przez firmę o pomoc publiczną z UE było podjęcie prac badawczych, rozszerzenie asortymentu produkcji a – co za tym idzie – wkroczenie na nowe rynki oraz zakup nowych technologii i praw patentowych. O pomoc publiczną przedsiębiorstwo występowało z przedsiębiorstwami krajowymi, jednostkami naukowymi oraz w ramach klastra. Natomiast przy realizacji projektów firma współpracowała z uczelniami, instytutami badawczymi, ale również indywidualnie z pracownikami naukowymi. W wyniku realizacji projektów firma zawarła porozumienie o długookresowej współpracy z dostawcami krajowymi.

Efekty realizacji Efektem realizacji projektów była innowacja produktowa oraz procesowa polegająca na opracowaniu nowych technologii zwiększających zdolności wytwórcze firmy, zakup aparatury, zwiększenie zatrudnienia i przychodów. W latach 2007–2013 zatrudnienie wzrosło ponad trzykrotnie, w wyniku realizacji projektów utworzono własny dział B+R zatrudniający 17% pracowników. Ponad 80% zatrudnionych pracowników posiada wyższe wykształcenie. Bardzo duży wpływ na zmianę strategii rozwojowych firmy miało podjęcie współpracy z polskimi naukowcami oraz uczestnictwo w klastrach i sieciach w ramach projektów finansowanych z UE. W sferze własności intelektualnej efektem finansowanych projektów było zarejestrowanie dwóch wzorów przemysłowych zagranicznych, jednego zagranicznego znaku towarowego. Inne efekty, które podaje firma to nowe produkty, wiedza i doświadczenie. Podstawowym i mającym bardzo duże znaczenie źródłem projektów innowacyjnych w firmie są pracownicy. Dla pięciu projektów innowacyjnych inicjatorami byli pracownicy firmy. Duże znaczenie jako źródła projektów innowacyjnych mają partnerzy w biznesie, ale tylko dwa projekty pochodziły od partnerów biznesowych. Znacznie mniejsze znaczenie jako źródło projektów innowacyjnych mają jednostki B+R zarówno publiczne, jak i komercyjne.

Studium przypadku przedsiębiorstwa sektora lotniczego 293

Przyczyną niskiej współpracy z jednostkami B+R są zbyt wysokie koszty usług oraz przeszkody biurokratyczne. Firma wskazała, że nie widzi potrzeby współpracy z jednostkami B+R, chociaż z ofertą się spotykała. Przedsiębiorstwo nie korzystało i nie spotkało się z ofertą brokera wiedzy. Przedsiębiorstwo realizowało natomiast trzy projekty z dwoma uczelniami, przy czym wiodąca jest regionalna wyższa uczelnia techniczna. Firma wykonała również jeden projekt wspólnie z instytutem badawczym. Efektem tych projektów było opracowanie demonstratora systemu i aparatury. Przy realizacji projektów innowacyjnych firma w znacznym stopniu korzysta z funduszy publicznych Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (dwa projekty finansowane w 80–100%) oraz programów ramowych (dwa projekty finansowane w 100%). Udział funduszy własnych przy realizacji dwóch projektów wynosił ok. 20–30%. Firma w małym stopniu korzysta z finansowania działalności innowacyjnej z funduszy własnych i w ogóle nie korzysta z kredytów, funduszy strukturalnych, finansowania zwrotnego, funduszy wysokiego ryzyka oraz crowdfundingu. Przedsiębiorstwo bardzo wysoko ocenia współpracę przy realizacji projektów innowacyjnych w ramach klastra oraz współpracę z agendami rządowymi. Jako czynniki najbardziej negatywnie wpływające na prowadzenie działalności gospodarczej firma wskazuje nieadekwatne wykształcenie potencjalnych pracowników oraz nieefektywną biurokrację. Duży negatywny wpływ ma również niestabilność polityki gospodarczej. Spośród czynników instytucjonalno-regulacyjnych bardzo duży wpływ na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa oraz efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy z UE ma biurokracja i niestabilność polityki gospodarczej, duże znaczenie ma stopień regulacji zawartych w aktach prawnych oraz niestabilność rządów. Natomiast bez znaczenia są skomplikowane procedury uzyskania patentów oraz czynniki nieformalne. Wśród czynników prawno-podatkowych bardzo duże znaczenie mają zbyt wysokie podatki i ubezpieczenia społeczne Duży wpływ wywierają również brak zachęt podatkowych i pomoc państwa. Jeśli chodzi o czynniki finansowe, to – według firmy – bardzo duże znaczenie ma trudność w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania, ale również: duże znaczenie mają wysokie koszty wdrażania inno-

294

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

wacji i wysokie koszty prac B+R. Natomiast bardzo mały wpływ na zdolność innowacyjną przedsiębiorstwa wywiera brak środków własnych. Spośród czynników związanych z wiedzą i informacją bardzo duże znaczenie ma niedopasowanie systemu edukacji do rynku pracy. Natomiast poziom kwalifikacji i kreatywności do podejmowania działań innowacyjnych kadry zarządzającej i badawczej nie ogrywa roli w zakresie zdolności innowacyjnej przedsiębiorstwa. Bardzo duży wpływ na działalność ma – spośród czynników rynkowych – niepewny popyt na innowacyjne produkty. Brak partnerów do współpracy w zakresie działalności innowacyjnej nie stanowi dla firmy problemu. Na zdolność innowacyjną i efektywność wykorzystania proinnowacyjnej pomocy silnie oddziałuje długi okres weryfikacji wniosków o płatność, częste zmiany wzorów wniosków o płatność, rozbudowane i niedopasowane wymagania dotyczące przygotowania wniosków projektowych, nadmiernie rozbudowane kryteria formalne oraz wymóg przedkładania i archiwizowania papierowej dokumentacji związanej z ubieganiem się o dotację i realizację projektów. Aby wyeliminować najbardziej uciążliwe bariery innowacyjności, należałoby zwiększyć programy i wielkości dofinansowania na wdrożenia z poziomu 6 (demonstrator) na poziom 9 (prototyp). Koszty opracowań i badań z poziomu 6 do 9 są kilkakrotnie wyższe niż poziomów 1–6. Należałoby również zmienić sposób awansowania naukowców. Zdobycie stopnia i tytułu naukowego można uzyskać głównie za publikacje, stąd brak zainteresowania wdrożeniami przez naukowców. W celu zwiększenia nakładów przedsiębiorstwa na działalność badawczo-rozwojową należałoby zwiększyć programy i wielkości dofinansowania na opracowanie prototypów. Źródłem inspiracji innowacji produktowych i marketingowych są producenci na rynkach zagranicznych, krajowi konsumenci, bezpośredni odbiorcy, ale również pracownicy działu B+R i marketingu. Firma w znacznej mierze jest zorientowana jest na rynek krajowy. Eksport stanowi zaledwie 5% produkcji sprzedanej. Przedsiębiorstwo sprzedaje produkty na rynkach zagranicznych pod własną marką. W tym segmencie produktów lotniczych „wbicie się” na rynki zagraniczne jest bardzo trudne ze względu na dużą konkurencję, czasami zmonopolizowanie pewnych segmentów przez wielkie firmy. Wysokie koszty B+R, nakładów na produkcję oraz długi okres zwrotu z inwestycji powoduje monopolizowanie pewnych segmentów rynku, łącze-

Studium przypadku przedsiębiorstwa sektora lotniczego 295

nie spółek, tworzenie spółek zależnych. Istnieją wysokie bariery wejścia na rynki zagraniczne, szczególnie dla mniejszych firm. W ocenie konsumentów produkty przedsiębiorstwa są wysoce konkurencyjne ze względu na bezawaryjność, długowieczność i dodatkowe cechy użytkowe.

*** Analizowana firma produkuje głównie na rynek krajowy, przy czym inspiracje do innowacji produktowych i marketingowych czerpie również od producentów zagranicznych. Celem rynkowym przedsiębiorstwa jest poprawa postrzegania marki, a dzięki temu przejście do wyższego segmentu cenowego i wzrost udziału w rynku. Wśród ważnych celów firma wymienia wzrost rentowności i ekspansję zagraniczną. Główne źródło finansowania działalności innowacyjnej stanowią fundusze strukturalne oraz programy ramowe. Zwiększenie programów i wielkości dofinansowania na opracowania prototypów pomogłoby w zwiększeniu nakładów przedsiębiorstwa na działalność badawczo-rozwojową. Koszty tych ostatnich są znacznie wyższe niż prac B+R na poziomie demonstratorów. Firma posiada silne powiązania poziome. Zarówno w fazie występowania o pomoc publiczną jak i trakcie realizacji projektów współpracuje z innymi przedsiębiorstwami, uczelniami/instytutami oraz bezpośrednio z pracownikami naukowymi. Powoduje to obniżanie kosztów transakcyjnych oraz rozkładnie ryzyk przedsięwzięć finansowanych z funduszy. W ramach prac badawczo-rozwojowych firma w niewielkim stopniu korzysta z usług zewnętrznych ze względu na zbyt wysokie ich koszty; sama utworzyła własny dział B+R, ale współpracuje również z pracownikami naukowymi. Buduje strategie, opierając się na innowacjach produktowych i procesowych. W ramach realizacji projektów z funduszy strukturalnych firma w znacznym stopniu buduje strategię w oparciu o współpracę z naukowcami oraz w ramach klastra. Efektem wykorzystania zewnętrznych źródeł finansowania jest utworzenie własnego zaplecza B+R, otwarcie na powiązania poziome przez nawiązanie współpracy z przedsiębiorstwami, uczelniami, w ramach klastra oraz z polskimi naukowcami, opracowanie innowacji produktowych i procesowych, wzrost zatrudnienia. W zakresie rentowności i działalności firmy jest to wzrost zatrudnienia, przychodów oraz nawiązanie długookresowej współpracy z dostawcami.

296

Studia przypadków przedsiębiorstw innowacyjnych

Przedsiębiorstwo wykazuje wysoką efektywność proinnowacyjną wykorzystania funduszy strukturalnych. Czynnikami wpływającymi na to są: jakość kapitału ludzkiego, powiązania poziome pomiędzy firmami oraz jednostkami naukowo-badawczymi, współpraca w ramach sektora, obecność na konkurencyjnych rynkach. Firma jest nastawiona na fazę III, uznała aktualne warunki funkcjonowania w Polsce jako typowe dla trzeciego etapu rozwoju.

Bibliografia

Acemoglu D., Robinson J.A. (2014), Dlaczego narody przegrywają, Zysk i S-ka, Poznań. Adaptacja polskich przedsiębiorstw do rynku Unii Europejskiej (2008), Wydawnictwo Key Text, Warszawa Advanced Dynamic Modeling of Economic and Social Systems (2013), A.N. Proto, M. Squillante, J. Kacprzyk (red.), Springer Verlag, Berlin, Heidelberg. Antonelli C. (2011), The economic complexity of technological change: knowledge interaction and path dependence, w: Handbook on the Economic Complexity of Technological Change, C. Antonelli (red.), Edward Elgar. Arrow K.J. (1962), Economic welfare and the allocation of resources for invention, w: The Rate and Direction of Inventive Activity: Economic and Social Factors, R.R. Nelson (red.), Princeton University, Princeton. Arvanitis S., Sydow N. (2009), How effective are R&D-promoting activities of the Swiss innovation agency CTI? An evaluation based on matched-pairs analysis, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Audretsch D., Lehman E. (2006), The Role of Clusters in Knowledge Creation and Diffusion, London. Aversi R., Dosi G., Fagiolo G., Meacci M., Olivetti C. (1999), Demand dynamics with socially evolving preferences, “Industrial and Corporate Change”, 8(2), s. 353–408. Baczko T., Kacprzyk J., Zadrożny S. (2011), Towards knowledge driven individual integrated indicators of innovativeness, w: Knowledge-Based Intelligent System Advancements, J. Jozefczyk, D. Orski (red.), IGI Global Hershey, New York. Bąk M., Kulawczuk P. (2009), Oczekiwania przedsiębiorców wobec świata nauki w zakresie prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej, w: M. Bąk, P. Kulawczuk (red.), Warunki skutecznej współpracy pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami (www.iped.plwww.przedsiebiorczy-uniwersytet.pl).

298

Bibliografia

Balcerowicz L. (2008), Institutional systems and economic growth, w: Challenges of Globalization. Imbalances and Growth, A. Aslund, M. Dąbrowski (red.), Peterson Institute for International Economics, Washington, s. 153–199. Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty ekonomiczne i prawne (2014), E. Mączyńska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Becker G. (1976), The Economic Approach to Human Behaviour, University of Chicago Press. Bednarz P., Szcześniak A. (2009), Oczekiwania przedsiębiorstw wobec świata nauki w zakresie działalności badawczo-rozwojowej, w: Warunki skutecznej współpracy pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami (2009), M. Bąk i P. Kulawczuk (red.), Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa. Bisin A., Verdier Th. (2001), The economics of cultural transmission and the dynamics of preferences, “Journal of Economic Theory”, 97, s. 298–319. Bourgeois L.J. III (1985), Strategic goals, perceived uncertainty, and economic performance in volatile environments, “Academy of Management Journal”, 28, s. 548–573. Bowles S. (1998), Endogenous preferences: The cultural consequences of markets and other economic institutions, “Journal of Economic Literature”, 36 (1), s. 75–111. Buchter H. (2009), Mocarstwo z drzwiami obrotowymi. Bank, który rządzi Białym Domem, „Tygodnik Forum”, nr 30. Bukowski M., Szpor A., Śniegocki A. (2012), Potencjał i bariery polskiej innowacyjności, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa. Cameron G. (1996), Innovation and Economic Growth, CEP Discussion Papers dp0277, Centre for Economic Performance, LSE. Chakrabortty A. (2013), Austerity? Call it class war - and heed this 1944 warning from a Polish Economist, ”The Guardian”, Jan. 13. Coase R.H. (2009), The nature of the firm, w: The Economic Nature of the Firm, S. Kresner (red.), Cambridge University Press. Conference on Inclusive Capitalism: Building Value, Renewing Trust (2014), May 27, London (http://www.inclusivecapitalism.org/ – data dostępu: 20.01.2015). Consoli D. (2008), Co-evolution of capabilities and preferences in the adoption of new technologies, “Technology Analysis & Strategic Management”, 20 (4), s. 409–425. Czapliński P. (2009), Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa. Czapliński P. (2011), Resztki nowoczesności. Dwa studia o literaturze i życiu, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Bibliografia 299

Czarna lista barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2014 (2014), Lewiatan, Warszawa, kwiecień. Czerniak J. (2013), Polityka innowacyjna w Polsce. Analiza i proponowane kierunki zmian, Difin, Warszawa. Danish public libraries contribute with DKK 2bn to Danish GDP (2015), 20/01 – New study (http://www.copenhageneconomics.com/Website/News.aspx7PI-D =3058&M=NewsV2&Action=l&NesId=1091 – data dostępu: 27.03.2015). Determinanty rozwoju Polski. Polityka innowacyjna (2015), J. Kotowicz-Jawor (red. nauk.), PTE, Warszawa. Dobbs R., Manyika J., Woetzel J. (2015), No Ordinary Disruption: The Four Global Forces Breaking All the Trends, McKinsey and Company, Public Affairs, New York. Dosi G., Llerena P., Labini M.S. (2009), Does the “European Paradox’”still hold? Did it ever?, w: European Science and Technology Policy. Towards Integration or Fragmentation?, H. Delanghe, U. Muldur, L. Soete (red.), Edward Elgar, Mass. Dosi G., Nelson R.R. (2010), Technical Change and Industrial Dynamics as Evolutionary Process, w: Handbook of the Economics of Innovation, B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Drozdowicz-Bieć M. (2013), Szara strefa w PKB, czyli liczenie niepoliczalnego, „Obserwator Finansowy” 2013.09.10, (http://www.obserwatorfinansowy. pl/tematyka/makroekonomia/szara-strefa-w-pkb-czyli-liczenie-niepoliczalnego/ – data dostępu: 08.05.2015). Duchene V., Lykogianni E., Vebek A. (2009), The EU R&D under-investment: patterns in R&D expenditures and financing, w: European Science and Technology Policy. Towards Integration or Fragmentation?, H. Delanghe, U. Muldur, L. Soete (red.), Edward Elgar, Mass. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004–2006 (2008), „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa (http://stat.gov.pl/cps/ rde/xbcr/gus/NTS_dzialanosc_innowacyjna_2004-2006.pdf). Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2008–2010 (2012), GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, „Informacje i Opracowania Statystyczne”, Warszawa, s. 13–15, 81–83 (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/ nts_dzialanosc_innowacyjna_2008-2010.pdf – data dostępu: 26.02.2014). Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-2012 (2013), Informacja sygnalna, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa, październik 2013 (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/nauka-i-technika-spoleczenstwo-informacyjne/nauka-i-technika/dzialalnosc-innowacyjna-przedsiebiorstw-w-latach-2010-2012,2,6.html – data dostępu: 27.05.2015). Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2012–2014 (2015), GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, „Informacje i Opracowania Statystyczne”, Warszawa (data dostępu: 03.06.2016).

300

Bibliografia

Dzierżanowski M., Szultke S., Tamowicz P., Wojnicka E. (2005), Raport końcowy z badań. Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. Eichengreen B.J., Park D., Shin K. (2011), When fast growing economies slow down international evidence and implications for China, NBER Working Paper, National Bureau of Economic Research. European Science and Technology Policy. Towards Integration or Fragmentation? (2009), H. Delanghe, U. Muldur, L. Soete (red.), Edward Elgar, Mass. Europejskie innowacje. Teoria i praktyka (2011), J. Babiak., T. Baczko, E. Puchała-Krzywina (red.), Warszawa-Bruksela. Frey B.S. (2006), Institutions shape preferences: The approach of “Psychology & Economics”, w: Evolution and Design of Institutions, Ch. Schubert, G. Von Wangenheim (red.), Routledge, New York. Garcia F., Jin B., Salomon R. (2013), Does inward foreign direct investment improve the innovative performance of local firms?, “Research Policy”, 42, s. 231–244. Gault F. (2010), Innovation Strategies for a Global Economy. Development, Implementation, Measurement and Management, Edward Elgar, Mass. Geertz C. (1973), Religion as a cultural system, w: The Interpretation of Cultures, C. Geertz (red.), Basic Books, New York. Gerschenkron A. (1962), Economic Backwardness in Historical Perspective. A Book of Essays, Harvard University Press, Mass. Gomułka S. (1998), Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, CASE, Warszawa. Gorynia M. (1995), Mezoekonomia – modele samoregulacji branży, „Ekonomista”, nr 5–6. Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa. Grauwe P. (2015), Stagnacja w strefie euro na wieki wieków, „Obserwator Finansowy”, 18.02 (http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/stagnacia-w-strefie-euro-na-wieki-wiekow – data dostępu: 27.02.2015). Greenstein S. (2010), Innovative conduct in computing and internet markets, w: Handbook of the Economics of Innovation, B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Griswold W. (2013), Cultures and Societies in a Changing World, 4th ed., Sage Publications, Thousand Oaks. GUS (2014), Prognoza ludności na lata 2014–2050 (opracowana w 2014 r.), Warszawa.

Bibliografia 301

Hadyński J., Bariery rozwoju konkurencyjności regionalnej, IX Kongres Ekonomistów Polskich (http://www.pte.pl/kongres/referaty/Hadynski%20J/ Hadynski%20J.%20-%20BARIERY%20ROZWOJU%20KONKURENCYJNO%C5%9ACI%20REGIONALNEJ.pdf). Handbook of Research on Innovation and Enterpreneurship (2011), D.B. Audretsch, O. Falck, S. Heblich, A. Lederer (red.), Edward Elgar. Handbook on the Economic Complexity of Technological Change (2011), C. Antonelli (red.), Edward Elgar. Handbook of the Economics of Innovation (2010), B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Hansen A.H. (1938), Full Recovery or Stagnation?, W.W. Norton, London. Hansen A.H. (1939), Economic Progress and Declining Population growth, Presidential address delivered at the Fifty-first Annual Meeting of the American Economic Association, Detroit, Michigan, December 28, ”The American Economic Review”, Vol. XXIX, March, No. 1, part I. How Was Life? Global Well-being since 1820, J.L. van Zanden, et al. (red.), OECD Publishing (http://dx.doi.org/10.1787/9789264214262-15-en). Hildenbrand W. (1994), Market Demand: Theory and Empirical Evidence, Princeton University Press, Princeton. Hollenstein H. (2009), Characteristics of foreign R&D strategies of Swiss firms: implication for policy, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Hotz-Hart B. (2009), Small and medium-sized enterprises: the promotion of R&D and innovation behavior in Switzerland, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Hrynkiewicz J. (2007), Stosunki pracy w polskich organizacjach, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa. Iammarino S., McCann P. (2013), Multinationals and Economic Geography. Location, Technology and Innovation, Edward Elgar. INNOTECH (2015), http://www.ncbir.pl/gfx/ncbir/pl/defaultopisy/634/1/1/ innotech_prezentacja.pdf – data dostępu: 22.05.2015. Innovation Union Scoreboard (2014), European Commission, Brüssels. Itagaki Y. (1963), Criticism of Rostow’s stage approach: The concepts of stage, system and type, ’’The Developing Economies”, 1(1), s. 1–17. Jabłońska A. (1988), Stagnacja sekularna. Ewolucja poglądów, PWN, Warszawa. Jacobs D. (2014), The Cultural Side of Innovation: Adding Values, Routledge, New York. Jakuszewicz J. (2015), Analiza i ocena produktywności jednostek naukowych, Rozprawa doktorska, Politechnika Poznańska, Poznań.

302

Bibliografia

Janasz W., Kozioł K. (2007), Determinanty działalności innowacyjnej przedsiębiorstw, PWE, Warszawa, s. 42–50. Jankowska B. (2011), Koopetycja w klastrach kreatywnych. Przyczynek do teorii regulacji w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Joźwiak J. (2002), Enterpreneurial versus traditional model of the university. The Polish experience w: Industry Relationships for Accession States Centres for Excellence in Higher Education, Budapest University of Technology and Economics, Budapest. Jóźwiak J. (2012), W poszukiwaniu modelu uczelni przyszłości, Rocznik „Nauka Polska”. Kacprzyk J., Zadrożny S., Baczko T. (2013), Towards a human consistent analysis of innovativeness via linguistic data summaries and their protoforms, w: Advanced Dynamic Modeling of Economic and Social Systems, A.N. Proto, M. Squillante, J. Kacprzyk (red.), Springer Verlag, Berlin, Heidelberg. Kalecki M. (1943), Political aspects of full employment, ’’Political Quarterly” (http://www.cfeps.org/ss2006/readings/Courvisanosc.pdf – data dostępu: 10.01.2015). Kay J. (1999), Strategy and the delusion of Grand Designs, “Financial Times”, 27 Sept. (dodatek “Mastering Strategy”, s. 2–4). Kleiber M. (2011), „Mądra Polska” – Dekalog dla społeczeństwa wiedzy, umiejętności i przedsiębiorczości, PAN, Warszawa (www.aktualnosci.pan.pl/.../ 554-prof-micha- -kleiber-prezes-pan-zaprasza – data dostępu: 10.01.2015). Klincewicz K. (2011), Dyfuzja innowacji. Jak odnieść sukces w komercjalizacji nowych produktów i usług, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Knowledge-Based Intelligent System Advancements (2011), J. Jozefczyk, D. Orski (red.), IGI Global Hershey, New York, s. 129–140. Konkurencyjna Polska. Jak awansować w światowej lidze gospodarczej? (2013), K. Hausner (red.), Fundacja GAP, Kraków. Konkurencyjność sektora MŚP rok 2014 (2014), Raport PKPP Lewiatan, Warszawa. Kotowicz-Jawor J. (2008), Adaptacja w sferze rozwoju – inwestycje, innowacje w: Adaptacja polskich przedsiębiorstw do rynku Unii Europejskiej, Wydawnictwo Key Text, Warszawa. Kotowicz-Jawor J. (2015), Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju, „Studia Ekonomiczne”, nr 3, INE PAN, Warszawa. Kotowicz-Jawor J., Pęczkowska J. (2012), Bariery transferu nowej wiedzy, w: Wpływ funduszy strukturalnych UE na transfer wiedzy do przedsiębiorstw, J. Kotowicz-Jawor (red.), INE PAN, Wydawnictwo Key Text, Warszawa.

Bibliografia 303

Kowalski A.M. (2013), Znaczenie klastrów dla innowacyjności gospodarki w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Koźmiński A. (2000), Zarządzanie – teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Koźmiński A. (2001), Zarządzania wiedzą warunkiem konkurencyjności firmy, w: Przedsiębiorczość i konkurencyjność, VII Kongres Ekonomistów, Bellona, Warszawa. Krugman P. (2014), Four observations on secular stagnation, w: Secular Stagnation: Facts, Causes and Cures, C. Teulings, R. Baldwin (red.), Centre for Economic Policy Research (CEPR), London, s. 62–68. Kryzysy systemowe, J. Kleer, E. Mączyńska, J.J. Michałek, J. Niżnik (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa. Kulawczuk E., Kulawczuk P. (2009), Oczekiwania pracowników nauki wobec przedsiębiorstw w zakresie współpracy badawczo-rozwojowej, w: Warunki skutecznej współpracy pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami, M. Bąk, P. Kulawczuk (red.), (www.iped.plwww.przedsiebiorczy-uniwersytet.pl). Kwiatkowski S. (2002), Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Lancaster K. (1971), Consumer Demand: A New Approach, Columbia University Press, New York. Landry R., Amana N., Lamari M. (2009), „Does social Capital determine Innovation?” Międzynarodowa konferencja nt. polityki technologicznej i innowacyjnej, Curitiba, Brazylia, sierpień 2009 r. Lash S., Urry J. (1994), Economies of Signs and Space, Sage Publications, London. Łaski K. (2015), Wykłady z Makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia (red. nauk. J. Osiatyński), PTE, Warszawa. Leder A. (2014), Prześniona rewolucja, Krytyka Polityczna, Warszawa. Leibenstein H. (1989), Poza schematem homo economicus, PWN, Warszawa. Lissowska M. (2008), Instytucje gospodarki rynkowej w Polsce. Institutions for Market Economy. The Case of Poland, C.H. Beck, Warszawa. Lucas R.E. (1988), On the mechanics of economic development, “Journal of Monetary Economics”, 22(1), s. 3–42. MacKenzie D., Wajsman J. (1999), Introductory essay: the social shaping of technology, w: The Social Shaping of Technology, D. MacKenzie, J. Wajcman (red.), 2nd ed., Open University Press, Buckingham. Mączyńska E. (2008), Instrumenty redukcji zagrożeń w działalności firm, w: Adaptacja polskich przedsiębiorstw do rynku Unii Europejskiej, J. Kotowicz-Jawor (red.), Key Text ,Warszawa.

304

Bibliografia

Mączyńska E. (2012a), Cywilizacyjne uwarunkowania rozwoju Polski, w: Wielki kryzys jako bilans otwarcia XXI w. Próba holistycznej interpretacji, A. Pollok (red.), PTE Kraków. Mączyńska E. (2012b), Wikinomia – niewykorzystane szansę innowacji, w: Wpływ funduszy strukturalnych UE na transfer wiedzy do przedsiębiorstw, J. Kotowicz-Jawor (red.), Key Text, Warszawa. Mączyńska E. (2013), Produkt krajowy brutto – kwestia wiarygodności, „Gospodarka Polski – Prognozy i Opinie”, nr 23 (listopad 2013), s. 71–76. Madej Z. (2014), Megasystemy są śmiertelne, w: Kryzysy systemowe, J. Kleer, E. Mączyńska, J.J. Michałek, J. Niżnik (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa. Maison D., Baran T. (2014), Dobre, bo (nie)polskie? O uwarunkowaniach i konsekwencjach etnocentryzmu konsumenckiego, „Marketing i Rynek”, nr 10, s. 2–10. Malawski M., Wieczorek A., Sosnowska H. (2006), Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach społecznych, WN PWN, Warszawa. Malerba F. (2009), Increasing learning, break knowledge locks-in and foster dynamic complementarities: evolutionary and system perspectives on technology policy in industrial economics, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. McCracken G. (1986), Culture and consumption: A theoretical account of the structure and movement of the cultural meaning of consumer goods, “Journal of Consumer Research”, 13 (June), s. 71–84. Metcalfe J.S. (2001), Consumption, preferences, and the evolutionary agenda, “Journal of Evolutionary Economics”, 11, s. 37–58. Międzynarodowa kooperacja gospodarcza z polskiej perspektywy (2011), B. Stępień (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Miller P., Wedell-Wedellsborg T. (2013), Architekci biznesu innowacyjności. Jak pomagać pracownikom wdrażać wartościowe pomysły, Studio Emka, Deloitte, Warszawa. Mizgajska H. (2013), Aktywność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – zmiany i uwarunkowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Moatsos M., et al. (2014), Income inequality since 1820, w: How Was Life?: Global Well-being since 1820, J.L. van Zanden, et al. (red.), OECD Publishing (http://dx.doi.org/10.1787/9789264214262-15-en). Mowery D., Rosenberg N. (1979) The influence of market demand on innovation: A critical review of some recent empirical studies, “Research Policy”, 8 (2), s. 102–153. National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning (1992), B.-A. Lundvall (ed.), Pinter Publishers, London.

Bibliografia 305

Nauka i technika w 2012 r. (2013), GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa (data dostępu 27.05.2015). Nauka i technika w 2013 r. (2014), GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa (data dostępu 27.05.2015). Nauka i technika w 2014 r. (2015), GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa (data dostępu 3.06.2016). NBP (2016), Potencjał innowacyjny gospodarki: uwarunkowania, determinanty, perspektywy, maj 2016. Nelson R.R. (1993), National Innovation Systems. A Comparative Analyzis Oxford UP, Oxford, 1. Nelson R.R. (2009), Building effective innovation systems’ versus dealing with ‘market failures’ as ways of thinking about technology policy, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Nelson R.R., Consoli D. (2010), Evolutionary theory of household consumption behavior, “Journal of Evolutionary Economics”, 20 (5), s. 665–687. Nelson R.R., Winter S.G. (1977), In search of useful theory of innovation, “Research Policy”, 6, s. 36–6. Nelson R.R., Winter S.G. (1982a), An Evolutionary Theory of Economic Change, Harvard University Press, Cambridge. Nelson R.R., Winter S.G. (1982b), The Belknap Press of Harvard University, Cambridge, Mass. Noble D.F. (1984), Forces of Production: A Social History of Industrial Automation, Alfred A. Knopf Inc., New York. Nonaka I., Takeuschi H (2000), Kreowanie wiedzy w organizacji. Jak spółki japońskie dynamizują procesy innowacyjne?, Poltext, Warszawa. North D. (2005), Understanding the Process of Economic Change, Princeton University Press, Oxford. Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia (2006), „Wspólnoty Europejskie”, Komisja Europejska. OECD (2003), The Sources of Economic Growth in OECD Countries, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Paris. OECD (2015a), The Innovative Imperative. Contributing to productivity, Growth and Well-Being, OECD, Paris. OECD (2015b), The Measurement of Scientific, Technological and Innovation Activities. Frascati Manual. Guidelines for Collecting and Reporting Data on Research and Experimental Development, OECD, Paris. OECD (2016), Main Science and Technology Indicators, Volume 2016, Issue 1, OECD, Paris.

306

Bibliografia

Ostergaard P., Fitchett J.A., Jantzen Ch. (1999), On appropriation and singularisation: Two consumption processes, w: NA – Advances in Consumer Research, Volume 26, Eric J. Arnould and Linda M. Scott (red.), Provo, UT: Association for Consumer Research, s. 405–409 (http://www.acrwebsite.org/volumes/8289/volumes/v26/NA-26). Pardey P.G., Alston J.M., Ruttan V.W. (2010), The economics of innovation and technological change in agriculture, w: Handbook of the Economics of Innovation, B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Pauli G. (2011), The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs, (http://www.blueeconomy.de) oraz “Biuletyn PTE”, 2011, nr 2 i 2010, nr 6 (http://www.pte.pl/223_biuletyny_pte.html). Piketty T. (2014), Capital in the Twenty-First Century, Belknap Press, Cambridge, Mass. Pinch T.J., Bijker W.E. (1984), The social construction of facts and artefacts: Or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other, “Social Studies of Science”, 14. Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji (2008), MNiSW, wydanie trzecie w porozumieniu z OECD, Warszawa (http://www.rpo.lodzkie.pl/images/konkurs_2.3.1_cop_28121015/Podrecznik_OSLO.pdf). Polish economist (2014), ”The Guardian”, 14 Jan. Polska. Raport o konkurencyjności 2016. Znaczenie polityki gospodarczej i czynników instytucjonalnych, M.A. Weresa (red.), Instytut Gospodarki Światowej Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2016. Popp D., Newell R.G., Jaffe A.B. (2010), Energy, the environment, and technological change, w: Handbook of the Economics of Innovation, B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Porter M. (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York. Porter M., Delgado M., Ketels C., Stern S. (2008), Moving to a New Global Competitiveness Index, w: The Global Competitiveness Report 2008–2009, World Economic Forum, Oxford University Press, New York. Porter M.E., Sachs J.D., McArthur J.W. (2002), Global Competitiveness Report 2001–2002, Oxford University Press, New York. Porter M.E., Stern S. (2004), Ranking national innovative capacity: Findings from the National Innovative Capacity Index, w: The Global Competitiveness Report 2003–2004, World Economic Forum, Oxford University Press, New York. Porter M.E., Stern S., Loria R.A. (2013), Social Progress Index 2013, Social Progress.

Bibliografia 307

Postlewaite A. (2011), Social norms and preferences, w: Handbook of Social Economics, J. Benhabib, A. Bisin, M.O. Jackson (red.), Volume 1A, North-Holland, s. 31–68. Potencjał innowacyjny gospodarki: uwarunkowania, determinanty, perspektywy (2016), NBP, Warszawa. Poznańska K. (1998), Uwarunkowania innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. Poznańska K., Kraj K.M. (2015), Badania i rozwój w korporacjach transnarodowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Prahalad C.K., Krishman M.S. (2010), Nowa era innowacji, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, seria: „Zarządzanie”, Warszawa. Puchała-Krzywina E., Przeszkody działalności innowacyjnej w 2011 roku (2013), w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2012 roku, T. Baczko, E. Puchała-Krzywina (red.), INE PAN, Key Text, Warszawa, s. 161–166. Raport PKPP Lewiatan (2014), Konkurencyjność sektora MŚP rok 2014, Warszawa. Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010 roku (2011), red nauk. T. Baczko, INE PAN, Warszawa. Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2012 roku (2013), T. Baczko, E. Puchała- Krzywina (red.), INE PAN, Key Text, Warszawa. Raport z badania Global Entrepreneurship Monitor – Polska 2012 (2013), GEM Polska, A. Tarnawa, D. Węcławska, P. Zbierowski, M. Bratnicki, wyd. I, PARP, Warszawa (http://badania.parp.gov.pl/files/74/75/76/18593.pdf). Reforma kulturowa 2020-2030-2040. Sukces wymaga zmian (2015), J. Żakowski (red.), KIG, Warszawa. Rifkin J. (2016), Społeczeństwo zerowych kosztów krańcowych. Internet przedmiotów. Ekonomia współdzielenia. Zmierzch kapitalizmu, Studio Emka, Warszawa. Robson A.J., Samuelson L. (2011), The evolutionary foundations of preferences, w: J. Benhabib, A. Bisin, M.O. Jackson, Handbook of Social Economics, North-Holland. Rocznik statystyczny 2014 (2014), GUS, Warszawa. Rodrik D. (2015), Premature Deindustrialization, Working Paper 20935, National Bureau of Economic Research, Cambridge, February (http://www. nber.org/papers/w20935 – data dostępu 27.02.2015). Rogers E.M. (2003), Diffusion of Innovations, (5th ed.), The Free Press, New York. Romer P.M. (1986), Increasing returns and long-run growth, “Journal of Political Economy”, 94 (5), s. 1002–1037. Rostow W. (1962), The Stages of Economic Growth, Cambridge University Press, London.

308

Bibliografia

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 1 sierpnia 2012 r. w sprawie kryteriów, i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym, Dz. U. 2012 r. poz. 877. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 października 2015 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym, Dz. U. 2015 r. poz. 2015. Sachs I. (1996), W poszukiwaniu nowych strategii rozwoju, „Gospodarka i Przyszłość”, nr 1–4. Safarzynska K., van der Bergh J. (2010), Demand-Supply Coevolution with Multiple Increasing Returns: Policy for System Transitions, „Technological Forecasting and Social Change”, 77, s. 297–317. Schumacher E.F. (1981), Małe jest piękne. Spojrzenie na gospodarkę świata z założeniem, że człowiek coś znaczy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981. Schumpeter J. (1939), Business Cycles: A Theoretical, Historical, and Statistical Analysis of the Capitalist Process, McGraw-Hill, London. Science, governments and business working together to meet the challenges of our time Future Dialogue – An international conference of leading experts and decision-makers, Berlin, October 26 (2009), http://w1.siemens.com/press/pool/ de/pressemitteilungen/2009/corporate_communication/axx20091005e.pdf (data dostepu: 30.11.2014). Secular Stagnation: Facts, Causes and Cures (2014), C. Teulings, R. Baldwin (red.), Centre for Economic Policy Research (CEPR), London. “Secular stagnation” in graphics. Doom and gloom (2014), ”The Economist”, Nov 19th. Sen A. (1983). Development: Which way now?, “Economic Journal”, 93 (372), s. 745–762. Słowacki J. (1839), Grób Agamemnona (http://www.iuliuszslowacki.grupaphp. com/ grobagamemnona.php – data dostępu: 10.01.2015). Smith A. (2013), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Soete L. (2009), Reasearch without frontiers, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Solow R.M. (1957), Technical change and the aggregate production function, “Review of Economics and Statistics”, 39(3), s. 312–320. Stachowiak K. (2009), Ewolucja przemysłu zaawansowanej technologii i sektora teleinformatycznego (ICT) w Finlandii, Prace Komisji Geografii Przemysłu, Warszawa-Kraków (http://prace-kgp.up.krakow.pl/article/viewFile/485/373). Stachowiak K., Czynniki instytucjonalne w budowaniu i funkcjonowaniu gospodarki opartej na wiedzy przykład Finlandii, akademia.edu (http://www.acade-

Bibliografia 309

mia.edu/1137828/Czynniki_instytucjonalne_w_budowaniu_i_funkcjonowaniu_gospodarki_opartej_na_wiedzy_-_przyklad_Finlandii). Starczewska-Krzysztoszek M. (2007), Konkurencyjność sektora MSP 2007. Raport z badań, Lewiatan, Warszawa. Stiglitz J.E. (2010), Freefall. Jazda bez trzymanki, PTE, Warszawa. Stoneman P. (2010), Soft Innovation: Economics, Product Aesthetics, and the Creative Industries, Oxford University Press, Oxford. Strategia Badawcza Przemysłu Lotniczego 2012–2035 (2014), Dokument Polskiej Platformy Technologicznej Lotnictwa (przyjęty 21.04.2014 r.), Rzeszów. Strona internetowa http://www.mapadotacji.gov.pl/ (data dostępu: 15.05.2016). Summers L.H. (2013), IMF Fourteenth Annual Research Conference in Honor of Stanley Fischer, November 8, Washington. Summers L.H. (2014), Reflections on the ‘New Secular Stagnation Hypothesis’, w: Secular Stagnation: Facts, Causes and Cures, C. Teulings, R. Baldwin (red.), Centre for Economic Policy Research (CEPR), London, s. 27–41. Swann G.M.P. (2009), The Economics of Innovation. An Introduction, Edward Elgar Publishing. Sztompka P. (2007), Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków. Sztompka P. (2016), Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Znak, Kraków. Sztompka P., (1014), Uniwersytet współczesny. Zderzenie dwóch kultur, kwartalnik „Nauka”, nr 1, PAN. Szumski W. (2015), Pustoszenie edukosfery, „Sprawy Nauki”, nr 2 (197). Tapscott D., Williams A. (2008), Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. Tapscott D., Williams A.D. (2011), Makrowikinomia. Reset świata i biznesu, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa. Tellis G.J., Eden Yin, Simon Bell (2009), Global consumer innovativeness: Crosscountry differences and demographic commonalities, “Journal of International Marketing”, 17 (2), s. 1–2. The Global Competitiveness Report 2014–2015 (2014), K.Schwab (red.), World Economic Forum, Geneva. The Global Competitiveness Report 2015–2016 (2015), World Economic Forum, Geneva. The New Economics of Technology Policy (2009), D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing.

310

Bibliografia

Tjatenberg M. (2009), The rumblings of a paradigm shift: Concluding comments, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Tobin J. (1978), A proposal for international monetary reform, “Eastern Economic Journal”, No. 4, July-October (http://cowles.econ.yale.edU/P/cp/p04b/ p0495.pdf. – data dostępu: 30.01.2015). Todtling F., Lehner P., Kaufmann A. (2008), Do different types of innovation rely on specific kinds of knowledge interactions?, “Technovation” 29 (1), s. 59–71. Towards a sustainable future (2009), „The Economist”, 5–11 Dec. UNESCO (2015), The Global Innovation Index 2015, Research Centre; Martin Schaaper, UNESCO Institute for Statistics; and Francesca (https://www. globalinnovationindex.org/userfiles/file/reportpdf/GII-2015-v5.pdf). UNICEF (2014), The State of the World’s Children 2014 In Numbers: Every Child Counts Revealing Disparities, Advancing Children’s Rights, United Nations Children’s Fund, January. Ustawa z 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, Dz. U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365. Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o Instytutach badawczych, Dz. U. z 2010 r. Nr 96, poz. 618. Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz. U. z 2010 r. Nr 96, poz. 619. Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki, Dz. U. z 2010 r. Nr 96, poz. 615. Valente M. (2012), Evolutionary demand: a model for boundedly rational consumers, “Journal of Evolutionary Economics”, 22, s. 1029–1080. Veblen T. (1971), Teoria klasy próżniaczej, PWN, Warszawa. Von Hippel E. (2009), Adapting policy to user centered innovation, w: The New Economics of Technology Policy, D. Foray (red.), Edward Elgar Publishing. Von Hippel E. (2010), Open User Innovation, w: Handbook of the Economics of Innovation, B.H. Hall, N. Rosenberg (red.), Vol. 1–2, North Holland, Elsevier B.V. Warunki skutecznej współpracy pomiędzy nauką a przedsiębiorstwami (2009), M. Bąk i P. Kulawczuk (red.), Instytut Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa. Weresa M.A. (2012) Systemy innowacyjne we współczesnej gospodarce światowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 14–284. Weresa M.A. (2014), Polityka innowacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Bibliografia 311

Wissema I.G., (2005), Technostarterzy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. Witt U. (2001a), Consumption, demand, and economic growth – an introduction, w: Escaping Satiation: The Demand Side of Economic Growth, U. Witt (red.), Springer. Witt U. (2001b), Learning to consume – A theory of wants and the growth of demand, “Journal of Evolutionary Economics”, 11, s. 23–36. Witt U. (2001c), Economic growth – What happens on the demand side? Introduction, “Journal of Evolutionary Economics”, 11, s. 1–5. Wojnicka E. (2005), Stan rozwoju centrów transferu technologii. Wyniki analizy ilościowej (omówienie), w: Dzierżanowski M., S. Szultke, P. Tamowicz, E. Wojnicka, Raport końcowy z badań. Analiza stanu i kierunków rozwoju parków naukowo-technologicznych, inkubatorów technologicznych i centrów transferu technologii, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. World Bank Group (2016), Toward an Innovative Poland:The Enterpreneurial Discovery Process and Business Needs Analysis, Warsaw. Wpływ funduszy strukturalnych na transfer wiedzy do przedsiębiorstw (2012), J. Kotowicz-Jawor (red.), INE PAN, KeyText, Warszawa. Wyrwicka M.K., Grzybowska K. (2010) Knowledge Management and Innovation In the Enterprises, Publishing House of Poznań University of Technology, Poznań. Wziątek-Kubiak A. (2010), Klasyfikacja branż przemysłu według intensywności technologicznej jako wyraz poszukiwania motorów wzrostu gospodarczego, „Studia Ekonomiczne”, INE PAN, Warszawa. Wziątek-Kubiak A. (2012), W sprawie metodologii badania barier innowacji, w: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2011 roku, T. Baczko (red.), INE PAN, Key Text, Warszawa. Yellen J.L. (2014), Perspectives on Inequality and Opportunity from the Survey of Consumer Finances at the Conference on Economic Opportunity and Inequality, Federal Reserve Bank of Boston, Boston, October 17. Zhang W.-B. (1998), Economic growth with pattern formation and preference change, “Geographical and Environmental Modelling”, 2 (2), s. 185–198. Zmierzch pracy – scenariusz zagłady (2015), Z prof. Andrzejem Wierzbickim z Komitetu Prognoz Polska 2000+ rozmawia Anna Leszkowska, „Sprawy Nauki”, 2(197).

kotowicz-jawor innowacyjność p2 v5 p1.pdf 1 2016-08-29 11:22:28

CMY

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Innowacyjność polskiej gospodarki w przejściowej fazie rozwoju redakcja naukowa Joanna Kotowicz-Jawor