Studia Ekonomiczne nr 4 2017 Economic Studies no 4 2017

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE

641008 770239 9

ISSN 0239–6416

ECONOMIC STUDIES nr 4 (XCV) 2017

WARSZAWA 2017

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 4 (XCV) 2017

WARSZAWA 2017

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Peter Mihályi, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik (Redaktor Naczelny), Urszula Grzelońska, Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Leszek Morawski, Jerzy Mycielski (Redaktor Statystyczny), Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2017 ISSN 0239–6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084–4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.pl/wydawnictwa-studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o.

01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Krzysztof MARCZEWSKI, Hipoteza o stagnacji sekularnej . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa FREYBERG, Przydatność teorii neo-funkcjonalizmu w analizie procesu integracji i dezintegracji Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rusłan Semenovich GRINBERG, Democracy and the market: in search of balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa CIEŚLIK, Przewaga komparatywna i mapowanie grup produktowych polskiego i chińskiego eksportu kierowanego do wybranych krajów afrykańskich objętych chińską strategią Nowego Jedwabnego Szlaku . . . . . . . . . . . . . . .

377 399 413 432

ARTYKUŁY DYSKUSYJNE Aleksander ŻOŁNIERSKI, Big data and refining information tools in the process of public intervention programming in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Alexander Victorowich GOLUBKIN, Artem Alexandrowich JAKOVLEV, Eco­nomic cooperation of the countries of Central Eastern Europe with the Chinese People’s Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468

RECENZJE Barbara BŁASZCZYK, Recenzja książki Macieja Bałtowskiego i Grzegorza Kwiatkowskiego pt. Przedsiębiorstwa państwowe we współczesnej gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 ROCZNY SPIS TREŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487

CONTENTS ARTICLES Krzysztof MARCZEWSKI, The secular stagnation hypothesis . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa FREYBERG, The usefulness of the Neo-Functionalism theory in the analysis of the process of integration and disintegration of the European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ruslan Semenovich GRINBERG, Democracy and the market: in search of balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa CIEŚLIK, Revealed comparative advantage and product group mapping schemes of Polish and Chinese exports to selected African countries covered by the China’s New Silk Road strategy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

377 399 413 432

DISCUSSION ARTICLES Aleksander ŻOŁNIERSKI, Big data and refining information tools in the process of public intervention programming in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 Alexander Victorovich GOLUBKIN, Artem Alexandrovich JAKOVLEV, Economic cooperation of the countries of Central Eastern Europe with the Chinese People’s Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468

REVIEWS Barbara BŁASZCZYK, Review of the book State-owned enterprises in present-day economy by Maciej Bałtowski and Grzegorz Kwiatkowski . . . . . . 481 YEARLY CONTENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

ARTYKUŁY

Krzysztof Marczewski*

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ (Artykuł nadesłany: 19.09.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

STRESZCZENIE Hipoteza o wystąpieniu sekularnej stagnacji w gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych (i idące za nią modelowe objaśnienie jej przyczyn) jest jedną z najbardziej interesujących koncepcji teoretycznych, które pojawiły się w ostatnich latach w reakcji na światowy kryzys gospodarczy. Koncepcja ta jest próbą interpretacji równoległego przejawiania się dwu długookresowych tendencji: spadku realnych stóp procentowych oraz spowolnienia tempa wzrostu PKB. W artykule przedstawiono dwa główne podejścia do teoretycznego uzasadnienia występowania tej tendencji – popytowe i podażowe. To rozróżnienie jest ważne, gdyż z każdego z nich mogą wynikać inne zalecenia co do kształtu polityki gospodarczej przeciwdziałającej temu zjawisku. Podjęto także próbę spojrzenia – w kontekście hipotezy o sekularnej stagnacji – na sytuację gospodarki polskiej.

Słowa kluczowe: stagnacja sekularna, naturalna realna stopa procentowa, czynniki wzrostu gospodarczego.

Klasyfikacja JEL: E21, E22, E24, E43

UWAGI WSTĘPNE Hipoteza o wystąpieniu sekularnej stagnacji w gospodarkach krajów wysoko rozwiniętych (i związane z nią modelowe objaśnienie jej przyczyn) jest jedną z najbardziej interesujących koncepcji teoretycznych, które pojawiły się w ostatnich latach w reakcji na światowy kryzys gospodarczy. Koncepcja ta jest próbą inter* Katedra

Ekonomii Stosowanej SGH; e-mail: krzysztof.marczewski@sgh.waw.pl

378

Krzysztof Marczewski

pretacji równoległego przejawiania się dwu długookresowych tendencji: spadku realnych stóp procentowych oraz spowolnienia tempa wzrostu PKB. Łącznikiem dla obu tych tendencji jest naturalna realna stopa procentowa, a więc realna stopa procentowa długookresowej równowagi w gospodarce. Od strony popytowej zależy ona przede wszystkim od czynników determinujących decyzje: gospodarstw domowych o podziale dochodów na konsumpcję i oszczędności, przedsiębiorstw o rozmiarach inwestycji oraz rządów o poziomie wydatków budżetowych. Po stronie podażowej głównymi determinantami są zasoby pracy i kapitału oraz całkowita produktywność czynników wytwórczych (TFP)1.

Utrzymywanie się tej stopy na niskim poziomie stwarza poważny problem dla polityki gospodarczej w warunkach występowania bariery zerowej nominalnej stopy procentowej (ZLB). Przy danej niskiej stopie inflacji2 dotarcie z bieżącą stopą procentową do poziomu stopy procentowej długookresowej równowagi może bowiem, przy występowaniu ZLB, okazać się niemożliwe i prowadzić do sytuacji stagnacyjnej.

Celem artykułu jest przedstawienie podstaw teoretycznych koncepcji sekularnej stagnacji. Po wprowadzeniu, odnoszącym się do genezy koncepcji, w kolejnych punktach są analizowane występujące w literaturze modele reprezentujące dwa podstawowe ujęcia zagadnienia: popytowe i podażowe. W odniesieniu do pierwszego z nich są omawiane także postulowane sposoby działań polityki gospodarczej, zapobiegających stagnacji. W dalszej kolejności zostały przedstawione reakcje na hipotezę o sekularnej stagnacji formułowane w literaturze krajowej oraz spojrzenie w kontekście omawianej koncepcji na sytuację gospodarki polskiej. W ostatnim punkcie zawarte są główne wnioski.

1. GENEZA I PRZESŁANKI ODRODZENIA KONCEPCJI Hipotezę o sekularnej stagnacji jako pierwszy sformułował w 1938 r. Alvin Hansen, ówczesny prezydent American Economic Association3. W tym czasie, mimo zakończenia Wielkiej Depresji z lat 1929–1933, produkcja światowa nadal znajdowała się poniżej poziomu przedkryzysowego. Hansen zasugerował, że Wielka Depresja może być początkiem nowej ery trwałej stagnacji i bezrobocia, którym nie będą w stanie przeciwdziałać żadne naturalne siły prowadzące do pełnego wykorzystania czynników produkcji. Jego zdaniem do najważniejszych przyczyn pojawienia się sekularnej stagnacji należały spadek tempa przyrostu naturalnego oraz implikowana przez niego nadwyżkowa podaż oszczędności względem inwestycji, wspólnie ograniczające wzrost globalnego popytu w gospodarce światowej. Do bodźców osłabiających skłonność do inwestowania zaliczył m.in. wyczerpywanie się możliwości ekspansji terytorialnej gospodarki rynkowej, ograniczone 1 W tzw. modelach nowokeynesowskich naturalna realna stopa procentowa jest stopą, przy której zanika luka produktowa; por. Williamson (2018, s. 532).

2 Bo i ona wykazuje w krajach wysoko rozwiniętych w ostatnich dekadach spadkową tendencję.

3 Hansen przedstawił ją in extenso w artykule pt. Economic Progress and Declining Population Growth (“American Economic Review”, 1939, Vol. 29, No. 1).

379

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

szanse występowania wielkich przełomowych innowacji wymuszających inwestycje, wzrost innowacji kapitałooszczędnych oraz postępujące procesy monopolizacji4.

Rychły wybuch II wojny światowej i skokowy wzrost wydatków publicznych w krajach rozwiniętych oraz powojenny powszechny boom demograficzny zdjęły jednak szybko i definitywnie z porządku dnia obawy o niewystarczający popyt.

W ślad za tym także idea sekularnej stagnacji poszła w zapomnienie. Światowy kryzys gospodarczy i finansowy, zapoczątkowany w 2007 r. i ciągnący się przez kilka kolejnych lat okres nikłego wzrostu, skłonił wielu ekonomistów do powrotu do idei sekularnej stagnacji jako przyczyny takiego rozwoju sytuacji. Oprócz hansenowskich czynników demograficznych dołączano do tej diagnozy: niski poziom nominalnych stóp procentowych (bliski zeru), niski poziom inflacji, silny napływ kapitału z krajów rozwijających się (zwłaszcza z Chin), a także wymowny przykład gospodarki japońskiej od ponad 20 lat bezskutecznie borykającej się z niskim wzrostem.

Idea sekularnej stagnacji znalazła się znów na agendzie za sprawą Lawrence’a Summersa (2013), który na XIV Forum Ekonomicznym Międzynarodowego Funduszu Walutowego w listopadzie 2013 r. zasugerował, że okres spowolnionego wzrostu mógł się rozpocząć jeszcze przed kryzysem 2007+, a spowolnienie to było tylko maskowane przez sztucznie wykreowany boom mieszkaniowy w USA i innych krajach rozwiniętych.

Obawami szczególnie napawał spadek tempa wzrostu potencjalnego PKB notowany w pierwszej połowie bieżącej dekady. Rysunek 1 ilustruje ten proces Rysunek 1. Tempo wzrostu potencjalnego PKB (stopy roczne w %) 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 –0.5 1999

2001 USA

2003

2005

Japonia

2007

2009

Strefa euro

2011 Niemcy

2013

2015

2017

Wielka Brytania

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z bazy Ameco; dla Japonii – dane Bank of Japan.

4 Historycy myśli ekonomicznej znajdują pokrewieństwo koncepcji Hansena z teorią stanu stacjonarnego D. Ricarda i keynesowską ideą niedoboru popytu inwestycyjnego w stosunku do oszczędności (por. Bartkowiak, 2003, s. 216-218).

380

Krzysztof Marczewski

Tablica 1. Skala uderzenia kryzysu 2007+ w potencjalny PKB w wybranych krajach (według stanu na koniec 2014 r.)

Uderzenie kryzysu (w % potencjalnego PKB)

Skumulowana luka produktowa w latach 2009–2014 (w % potencjalnego PKB)

Parametr histerezya

–6,3

–20,9

0,30

– Francja

1,1

–12,8

–

– Niemcy

3,9

–6,9

–

– Grecja

–22,7

–48,1

0,47

– Włochy

–4,1

–24,3

0,17

– Hiszpania

–8,0

–18,4

0,43

0,9

–7,5

–

Wielka Brytania

–8,8

–14,2

0,62

USA

–2,5

–23,3

0,11

Kraje Strefa euro

Japonia

a Parametr histerezy relacjonuje rozmiary uderzenia kryzysu w potencjalny PKB (kolumna 1) do rozmiarów skumulowanej luki produktowej z lat 2009–2014 (kolumna 2).

Nie jest liczony dla krajów, gdzie negatywne uderzenie kryzysu nie zostało odnotowane. Źródło: Rawdanowicz i in. (2014, s. 9).

Rysunek 2. Rentowności 10-letnich obligacji skarbowych (w %) 7.0 6.5 6.0 5.5 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 –0.5 1999

2001 USA

Źródło: Eurostat.

2003 Japonia

2005

2007

2009

Strefa euro

2011 Niemcy

2013

2015

2017

Wielka Brytania

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

381

w odniesieniu do kilku głównych gospodarek. Jak widać, apogeum tej tendencji wystąpiło w latach 2009–2012. Ten spadek wiązano przede wszystkim z uruchomieniem przez przeciągający się okres niedostatecznego popytu procesów histerezy na rynku pracy (tj. trwałego wyjścia z tego rynku części dotąd zatrudnionych i utraty przez nich kompetencji zawodowych) oraz ze zmniejszeniem zainteresowania przedsiębiorców inwestycjami w środki trwałe.

W tablicy 1 przedstawiono – dla wybranych krajów – wyniki obliczeń OECD prezentujące skalę uderzenia kryzysu 2007+. Siła uderzenia kryzysu była mierzona jako różnica między „trendowym” potencjalnym PKB (uzyskanym, gdyby tempo wzrostu wydajności pracy pozostało na przedkryzysowej ścieżce z lat 2000–2007, stopa bezrobocia strukturalnego utrzymała się na poziomie z 2007 r., zaś stopa aktywności ekonomicznej, czyli stopa partycypacji, kształtowała się zgodnie z czynnikami demograficznymi i przedkryzysowymi prawidłowościami wchodzenia i wychodzenia z rynku pracy) a faktycznym potencjalnym PKB. Jak widać, najbardziej ucierpiały kraje południa strefy euro oraz Wielka Brytania.

Natomiast rysunek 2 dokumentuje, na przykładzie rentowności 10-letnich obligacji skarbowych, równolegle przebiegający proces redukcji nominalnych długookresowych stóp procentowanych w tej grupie krajów. Przy niskiej, ocierającej się o deflację, dynamice cen w większości lat kryzysu 2007+ realne długookresowe stopy procentowe wykazywały tę samą spadkową tendencję5.

2. SFORMUŁOWANIE PROBLEMU L. Summers (2013) zasugerował w swoim wystąpieniu, że świat rozwinięty znalazł się w sytuacji, gdy naturalna stopa procentowa, rozumiana jako krótkoterminowa realna stopa procentowa zapewniająca pełne zatrudnienie, lokuje się trwale na poziomie wyraźnie niższym od zera. I ten stan rzeczy ma zasadniczy wpływ na wskazania co do sposobu prowadzenia skutecznej polityki pieniężnej i fiskalnej.

Kraje rozwinięte cierpią, zdaniem Summersa (2016), z powodu nierównowagi wynikającej z rosnącej skłonności do oszczędzania i malejącej skłonności do inwestowania. Utrzymujące się w rezultacie tego procesu nadwyżkowe oszczędności hamują popyt, ograniczają tempo wzrostu PKB i poziom inflacji, a nierównowaga między oszczędnościami i inwestycjami ciągnie przy tym naturalne realne stopy procentowe w dół. Ale temu ruchowi nie towarzyszy równoległy spadek rynkowych realnych stóp procentowych, gdyż jest powstrzymywany przez barierę zerowej nominalnej stopy procentowej (ZLB), przy niskiej stopie inflacji lub wręcz przy deflacji.

Jeśli naturalna realna stopa procentowa (czyli równoważąca oszczędności z inwestycjami przy pełnym zatrudnieniu) jest bardzo niska (silnie ujemna), bank 5 Zauważmy, że krótkookresowe stopy procentowe przy normalnym (wznoszącym się) kształcie krzywej dochodowości są niższe od długookresowych stóp procentowych. A zatem skoro, jak pokazuje rysunek 2, przy inflacji obecnej i oczekiwanej rzędu 1–2%, długookresowe realne stopy procentowe są w większości krajów bliskie lub mniejsze od zera, to i krótkookresowe realne stopy procentowe są niższe od zera. Ale niekoniecznie dostatecznie niskie.

382

Krzysztof Marczewski

Rysunek 3. Równowaga na rynku funduszy pożyczkowych w warunkach występowania bariery zerowej nominalnej stopy procentowej r

S’

rB

B

S

–r

ZLB A

rA

I

I, S

Źródło: opracowanie własne.

centralny nie może do niej dotrzeć ze swoją stopą procentową, stosując konwencjonalną politykę pieniężną. Rysunek 3 ilustruje tę sytuację. Naturalna realna stopa procentowa r zapewniająca w punkcie A równowagę między oszczędnościami S a inwestycjami I znajduje się na poziomie rA, który jest nieosiągalny ze względu na występowanie bariery (linia pozioma ZLB) zerowej nominalnej stopy procentowej i przy danej stopie inflacji r. Przy tej barierze podaż oszczędności trwale przewyższa popyt na inwestycje. A więc także wzrost gospodarczy lokuje się trwale poniżej poziomu pełnego zatrudnienia.

Istotnie, jeśli r jest tak niska, że przy danej stopie inflacji: r + r = i < 0, to nadwyżka oszczędności nad inwestycjami utrzymuje się dopóty, dopóki nie dojdzie do odpowiedniego wzrostu r lub r.

Stąd wskazania dla polityki gospodarczej sprowadzają się albo do oddziaływania na wzrost naturalnej realnej stopy procentowej r poprzez ograniczenie oszczędności (przesunięcie linii S w lewo w położenie S') i/lub na wzrost inwestycji (przesunięcie linii I w prawo, nie pokazane na wykresie), albo do oddziaływania na podwyższenie oczekiwań inflacyjnych, np. poprzez podniesienie celu inflacyjnego r–. Na rysunku 3 oznacza to albo przejście z punktu A do punktu B (czyli

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

383

podniesienie naturalnej realnej stopy procentowej z rA do rB), albo przesunięcie w dół linii ZLB zerowego dolnego ograniczenia na nominalną stopę procentową o równaniu r = –r tak, by rA > –r, poprzez odpowiednie podniesienie stopy inflacji r.

Tymczasem w ostatnich dekadach mieliśmy, zdaniem Summersa (2016), do czynienia ze wzrostem oszczędności stymulowanym przez: –– wzrost nierówności dochodowych, –– starzenie się społeczeństw i rosnącą niepewność co do wieku przejścia na emeryturę oraz co do wysokości emerytury, –– akumulację aktywów finansowych przez banki centralne krajów rozwijających się i fundusze suwerenne, lokowanych na rynkach kapitałowych krajów rozwiniętych.

Co więcej, równolegle występowały czynniki sprzyjające hamowaniu popytu na inwestycje: –– spowolniony wzrost podaży siły roboczej, związany ze starzeniem się społeczeństw i idące za nim długookresowe obniżenie tempa wzrostu PKB, co przy względnie stałej kapitałochłonności produkcji ogranicza w efekcie zapotrzebowanie na kapitał; –– obfitość dóbr kapitałowych i ich taniość, związana z obniżającymi się kosztami technologii informacyjnych; –– ograniczenia regulacyjne w odniesieniu do kredytowania inwestycji niefinansowych.

To rozumowanie stało się impulsem do podjęcia prac nad modelami objaśniającymi przyczyny i mechanizm stagnacji sekularnej od strony popytowej. Poniżej przedstawiono główne zręby tych modeli w ujęciu G. Eggertssona i N. Mehrotry (2014), Eggertssona, Mehrotry i J. Robbinsa (2017) oraz Eggertssona, Mehrotry i L. Summersa (2016).

Patrząc na zagadnienie w kategoriach luki produktowej, a więc różnicy między bieżącym PKB a potencjalnym PKB, w modelach tych upatruje się przyczyny sekularnej stagnacji w utrzymywaniu się ujemnej wartości tej luki z powodu niedostatecznego popytu. W alternatywnym nurcie myślenia nacisk jest kładziony na stronę podażową luki produktowej, a więc produkt potencjalny. Zwolennicy tego ujęcia argumentują, że zasadniczą przyczyną stagnacji sekularnej jest długookresowa tendencja słabnięcia czynników wzrostu produktu potencjalnego.

Reprezentatywne dla tego nurtu są prace R. Gordona (2014, 2018), których główne argumenty zostały przedstawione w dalszej kolejności. Ta różnica stanowisk ma przy tym istotny wpływ na postulowane prewencyjne działania polityki gospodarczej. Zwolennicy ujęcia popytowego proponują działania niwelujące ujemną lukę produktową, a więc podnoszące bieżący PKB, zaś ich antagoniści – działania nakierowane na podnoszenie tempa wzrostu potencjalnego PKB. Warto ponadto wspomnieć (zob. np. Syverson, 2017), że w literaturze występuje również pogląd, zgodnie z którym obserwowane symptomy sekularnej sta-

384

Krzysztof Marczewski

gnacji są artefaktami statystycznymi wynikającymi z trudności we właściwym pomiarze PKB i tempa jego wzrostu w warunkach gospodarki cyfrowej.

3. MODELE POPYTOWE 3.1. MODEL MIĘDZYGENERACYJNY Model Eggertssona-Mehrotry (2014) jest modelem zachodzących na siebie generacji (OLG). Gospodarstwa domowe żyją przez trzy okresy. W pierwszym okresie są młodzieżą (y – „młodzi”), w drugim stają się pracownikami w średnim wieku (m –- „średniacy”), a w trzecim okresie idą na emeryturę (o – „starzy”). Nie ma początkowego kapitału, ale gospodarstwa domowe mogą sobie nawzajem udzielać pożyczek. Tylko średniacy i starzy uzyskują dochody, odpowiednio Y m i Y o.

Młodzi pożyczają pieniądze na swoje wydatki od średniaków, a ci drudzy odkładają część swoich bieżących dochodów na emerytury, zaś w wieku emerytalnym wydają całość swoich bieżących dochodów oraz nagromadzonych oszczędności.

Możliwość zadłużania się młodych u średniaków jest ograniczona z góry egzogeniczną kwotą D. Pożyczki i lokaty B są realizowane za pomocą jednookresowych nieryzykownych obligacji o stopie procentowej r 6. W tych warunkach reprezentatywne gospodarstwo domowe urodzone w okresie t maksymalizuje funkcję użyteczności postaci: m o ⎤ max Et ⎡⎣⎢log(Cty ) + β log(Ct+1 ) + β 2 log(Ct+2 )⎦⎥ ,

(1)

dobierając optymalnie swoje rozmiary konsumpcji C w kolejnych okresach, przy stopie dyskontowej b oraz przy warunkach ograniczających: Cty = Bty m m m Ct+1 = Yt+1 − (1+ rt )Bty + Bt+1

o o m Ct+2 = Yt+2 − (1+ rt+1 )Bt+1

.

(2)

(1+ rt )Bty ≤ Dt

W rozwiązaniu tego problemu otrzymujemy: Cty =

Dt

(1+ rt )

m Cto = Yto − (1+ rt−1 )Bt−1 1 .

1+ rt = β Et ( ) o Ctm Ct+1 6 Jest

(3)

(4)

to realna stopa procentowa równa nominalnej, gdyż model nie uwzględnia inflacji.

Zauważmy ponadto, że By > 0, bo jest długiem, zaś Bm < 0, bo jest lokatą.

385

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

A zatem gospodarstwo młodych konsumuje tyle, ile na to pozwala limit długu, gospodarstwo starych konsumuje wszystko, co zarobi i zgromadzi w oszczędnościach, zaś gospodarstwo średniaków konsumuje na bieżąco tym więcej, im mniej troszczy się o swą przyszłość (niskie b ) i im mniej spodziewa się zarobić na lokatach na starość (niskie r).

Załóżmy ponadto, że każda generacja składa się w okresie t z Nt osobników, a współczynnik wzrostu urodzeń jest równy: 1+ gt =

Nt , Nt−1

(5)

gdzie: gt – stopa urodzeń w okresie t.

Wtedy równowaga na rynku obligacji wymaga, aby: (1+ gt )Bty = −Btm .

(6)

Oznaczmy przez Ld oraz Ls odpowiednio popyt na pożyczki i podaż pożyczek, wtedy: Ldt =

Lst

1+ gt Dt 1+ rt

o β Yt+1 = (Yt m − Dt−1 ) − 1+ β (1+ β )(1+ rt )

.

(7)

Przy założeniu doskonałej prognozy otrzymujemy następujące wyrażenie na poziom realnej stopy procentowej zapewniający równowagę na tym rynku:

1+ rt =

o (1+ β ) (1+ gt )Dt Yt+1 . + β Yt m − Dt−1 β (Yt m − Dt−1 )

(8)

Jak widać, poziom naturalnej realnej stopy procentowej zależy w tym sformułowaniu od trzech (poza parametrem b) czynników: limitu D długu dla młodzieży, relacji między wynagrodzeniami starych Y o i średniaków Y m oraz stopy urodzeń g.

I tak spadek limitu D długu dostępnego dla młodych gospodarstw domowych w okresie t natychmiast zmniejsza ich konsumpcję w tym okresie7. W rezultacie spada popyt na pożyczki i – przy niezmienionej ich podaży – obniża się w okresie t realna stopa procentowa. To z kolei skłania średniaków do wzrostu konsumpcji (bo mniej opłaca się oszczędzać). Natomiast ta sama generacja młodzieży w swym średnim wieku (a więc w okresie t+1) może, mniej przeznaczając na spłatę długów, więcej środków przeznaczyć na oszczędności. Podaż oszczędności zatem wzrasta w okresie t+1 i naturalna realna stopa procentowa schodzi definitywnie do niższego niż początkowy poziomu.

7 Eggersson

i Mehrotra (2014) określają ten impuls mianem efektu delewarowania.

386

Krzysztof Marczewski

Z kolei obniżka stopy urodzeń g, redukując liczbę młodych konsumentów, obniża zarazem popyt na pożyczki. Natomiast podaż pożyczek pozostaje niezmieniona, bo dostarcza jej obecna nie zmniejszona jeszcze generacja średniaków. W rezultacie naturalna realna stopa procentowa także w tym wypadku się obniża.

Wreszcie pogorszenie oczekiwań co do wysokości wynagrodzeń otrzymywanych w okresie t+1 przez stare gospodarstwa zwiększa, przy innych czynnikach niezmienionych, podaż pożyczek oferowanych przez średniaków, gdyż w przyszłości mniejszą część swej konsumpcji będą mogli realizować z bieżących dochodów. W rezultacie naturalna stopa procentowa też się obniża.

Dodatkowego wglądu w zestaw czynników oddziałujących na spadek naturalnej realnej stopy procentowej dostarcza uwzględnienie zjawiska nierówności dochodowych. Załóżmy, za Eggerssonem i Mehrotrą (2014), że wśród gospodarstw domowych w średnim wieku można wyodrębnić dwie grupy: nisko zarabiających oraz wysoko zarabiających. Ci pierwsi będą mieli trudności w spłacie kredytów zaciągniętych w młodości i będą je rolować, spłacając je dopiero w trzecim etapie życia. W tej sytuacji tylko ci drudzy będą oszczędzać, zaspokajając popyt na pożyczki zarówno młodzieży, jak i biednych średniaków. Wówczas naturalna realna stopa procentowa będzie określona następująco:

1+ rt =

o (1+ gt + η ) 1+ β Yt+1 , + β (1 − η )(Yt m,h − Dt−1 ) β (Yt m,h − Dt−1 )

(9)

gdzie: Y m,h – dochód bogatego gospodarstwa średniaków, h – udział gospodarstw o niskich dochodach wśród średniaków.

Przyjmijmy, że redystrybucja dochodów polega, przy danych h i Y m, na wzroście Y m,h. Oznacza to spadek dochodu przeciętnego biednego gospodarstwa średniaków. Wówczas im większa jest ta redystrybucja, a zatem im wyższy jest Y m,h, tym niższa jest naturalna realna stopa procentowa.

Ponadto w ramach omawianego modelu można pokazać8, że w warunkach, gdy wydatki budżetowe są finansowane przez podatki nakładane na wszystkie trzy generacje gospodarstw domowych, a wzrost wydatków budżetowych oraz wzrost długu publicznego ma trwały charakter i gospodarstwa średniaków nie oczekują, że będą opodatkowane w celu spłaty tego przyrostu długu, to ten bodziec fiskalny podnosi naturalną realną stopę procentową.

3.2. MODEL MAKROEKONOMICZNY Na kanwie modelu Eggertssona-Mehrotry (2014) został skonstruowany prosty model makroekonomiczny identyfikujący czynniki sprzyjające sekularnej stagna8 Eggertsson,

Mehrotra (2014), s. 23–25.

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

387

cji (Eggertsson, Mehrotra, Summers, 2016). Jest on zbudowany na podstawie modelu Romera (2012) z wbudowaną regułą polityki pieniężnej banku centralnego, uwzględniającą występowanie bariery zerowej nominalnej stopy procentowej (ZLB). Składa się z trzech równań: Linia IS: Y = −α (i − π ) + δG − χ q − ω K * + θ (B g − IR) + ε .

(10)

Linia MP:

(

)

(11)

π ≥ 0 , π <0

(12)

i = max 0,r f + π + ϕ π ( π − π ) .

Linia AS:

Y=

Yf, f

Y + κπ ,

gdzie: Y – produkt krajowy, G – wydatki rządowe, q – realny kurs walutowy, i – krótkookresowa nominalna stopa procentowa, r – stopa inflacji, r– – cel inflacyjny, K* – realna wartość aktywów krajowych w posiadaniu prywatnych inwestorów zagranicznych, B g – realny dług publiczny, IR – realna wartość krajowych obligacji skarbowych w posiadaniu zagranicznych inwestorów rządowych, r f – naturalna realna stopa procentowa zapewniająca pełne wykorzystanie czynników produkcji, Y f – poziom produktu krajowego zapewniający pełne wykorzystanie czynników produkcji, f – kompozyt reprezentujący szoki sekularne.

Pozostałe wielkości to parametry większe od zera, przy czym {r > 1.

Zakłada się, że K* jest dodatnią funkcją różnicy między rynkową krajową (r) a rynkową zagraniczną (r*) realną stopą procentową, przy czym r > r*. Produkt potencjalny Y f jest dany egzogenicznie, a stopa r f jest wyznaczana w rozwiązaniu modelu.

Realny kurs walutowy jest kursem stałym o danym poziomie, dane są także rozmiary dopływu prywatnego kapitału zagranicznego K*. Gospodarka zagraniczna jest opisana za pomocą analogicznego modelu, z tym że w równaniu IS znaki przy q i K* są dodatnie.

Linia IS wyznacza naturalną realną stopę procentową r f na rynku obligacji krajowych, przy Y na poziomie równym Y f. Naturalna realna stopa procentowa jest zatem tym wyższa, im niższy jest produkt potencjalny Y f, im wyższe są wydatki rządowe G, im niższy jest kurs realny q (czyli im słabsza jest waluta krajowa), im niższy jest dopływ prywatnego kapitału zagranicznego K*, im wyższy jest dług publiczny, im niższy jest dopływ publicznego kapitału zagranicznego IR oraz im silniejsza jest stymulacja ze strony szoków sekularnych9.

9 Autorzy

wymieniają wśród nich m.in. zmiany liczby ludności, produktywności, struktury dochodów, relatywnych cen dóbr inwestycyjnych.

388

Krzysztof Marczewski

Rysunek 4. Dwa stany równowagi w modelu makroekonomicznym r

AS

A

rZLB

B

AD 2

AD 1

Yf

Y

Źródło: Eggertsson, Mehrotra, Summers (2016, s. 7).

Linia MP przedstawia prostą formułę prowadzenia przez bank centralny polityki pieniężnej, zgodną z regułą Taylora przy uwzględnieniu występowania bariery zerowej nominalnej stopy procentowej (ZLB).

Natomiast linią AS jest linią zagregowanej podaży. Zakłada ona współzależność między stopą inflacji i poziomem aktywności gospodarczej dopóty, dopóki ta druga nie osiągnie poziomu produktu potencjalnego, co następuje przy dodatniej stopie inflacji. Autorzy zakładają bowiem występowanie sztywności w dół płacy nominalnej. Ponieważ w warunkach deflacji pracobiorcy nie akceptują obniżki osiągniętego poziomu płac, prowadzi to do wzrostu bezrobocia i spadku produktu krajowego poniżej poziomu potencjalnego.

Linie IS i MP łączą się w linię zagregowanego popytu AD (por. rys. 4). Gdy nominalna stopa procentowa jest dodatnia (czyli jest w strefie r > rZLB), linia AD jest opadająca, gdyż gdy bank centralny tnie nominalną stopę procentową bardziej niż w proporcji 1:1 w odpowiedzi na spadek stopy inflacji poniżej celu inflacyjnego, realna stopa procentowa spada i rośnie popyt. Ale gdy nominalna stopa procentowa osiąga ZLB, spadki inflacji podnoszą realną stopę procentową i ograniczają popyt. Linia AD załamuje się i staje się rosnąca względem stopy inflacji.

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

389

Przy inflacji na poziomie celu inflacyjnego i jeśli naturalna realna stopa procentowa jest dostatecznie wysoka, to jest gdy f

(13) r ≥ −π , linie AD i AS przecinają się na wertykalnym segmencie linii podaży (punkt A).

Gospodarka osiąga wtedy równowagę przy pełnym zatrudnieniu czynników wytwórczych i przy dodatniej nominalnej stopie procentowej. Natomiast, jeśli naturalna realna stopa procentowa jest zbyt niska, tj.

(14)

r f < −π , wówczas przecięcie linii AS i AD może ulokować się na rosnącym segmencie linii popytu w punkcie B10. Dzieje się tak, gdy dochodzi do spadku naturalnej realnej stopy procentowej w następstwie przesunięcia linii popytu w położenie AD2, na przykład pod wpływem silnego dopływu prywatnego kapitału zagranicznego (wzrost K*) lub zaostrzenia polityki fiskalnej (spadek G). Gospodarka wpada wówczas w stan sekularnej stagnacji, charakteryzujący się trwałym niewykorzystaniem zdolności wytwórczych, inflacją poniżej celu inflacyjnego oraz nominalną stopą procentową na poziomie ZLB. Kluczowe dla uchronienia się przed stanem sekularnej stagnacji jest zatem oddziaływanie na poziom naturalnej realnej stopy procentowej, cechujący daną gospodarkę. Powinien on być wyższy niż poziom celu inflacyjnego, wzięty z przeciwnym znakiem. Z tego postulatu wynikają wskazania dla polityki gospodarczej.

3.3. POLITYKA GOSPODARCZA WOBEC SEKULARNEJ STAGNACJI O ŹRÓDŁACH POPYTOWYCH Proponowane w literaturze wskazania dla antystagnacyjnej polityki gospodarczej można podzielić na działania długookresowe i doraźne.

Działania długookresowe dotyczą walki z sekularnymi szokami, których doświadczają gospodarki krajów rozwiniętych. A więc przede wszystkim, w duchu modelu prezentowanego w punkcie 3, chodzi tu o powstrzymywanie spadku stopy urodzeń, przeciwdziałanie nadmiernemu rozwarstwieniu dochodowemu wśród gospodarstw domowych w wieku średnim, unikanie konieczności silnego delewarowania młodych gospodarstw domowych (czyli unikanie ostrych kryzysów finansowych dzięki odpowiednio skonstruowanym instytucjonalnym ramom funkcjonowania rynków finansowych).

W tym kontekście uznaje się za potrzebne takie polityki strukturalne, jak: reformy podatkowe odciążające biedniejszych względem bogatszych, wzmacnianie siły przetargowej związków zawodowych czy podnoszenie płacy minimalnej.

Przeciwdziałać starzeniu się społeczeństw może także napływ emigrantów zarobkowych i uchodźców.

10 Zauważmy, że punkt złamania krzywej AS może znaleźć się poniżej lub powyżej punktu złamania linii AD, a więc rZLB może być większe lub mniejsze od zera, w zależności od wysoko_ ści celu inflacyjnego r w porównaniu z poziomem naturalnej realnej stopy procentowej r f.

390

Krzysztof Marczewski

Rysunek 5. Polityka monetarna i polityka fiskalna jako remedia na sekularną stagnację r

AS

AD M B AD SS

C rZLB

A

AD F

Yf

Y

Źródło: Eggertsson, Mehrotra, Summers (2016, s. 10).

Wśród działań doraźnych należy wymienić reakcje polityki monetarnej i fiskalnej. Na rysunku 5 przedstawione zostały skutki takich działań na przykładzie podniesienia wysokości celu inflacyjnego (impuls monetarny) oraz zwiększenia rozmiarów wydatków budżetowych, na przykład na inwestycje publiczne (impuls fiskalny).

W sytuacji początkowej gospodarka znajduje się, przy linii popytu ADSS, w stanie stagnacji sekularnej (punkt A). Decyzja o podniesieniu celu inflacyjnego powoduje przesunięcie się punktu załamania linii popytu w górę (linia ADSS przechodzi w linię ADM), gdyż:

π ZLB =

ϕ π −1 1 f π− r . ϕπ ϕπ

(15)

Gospodarka lokuje się wtedy w nowym punkcie równowagi (punkt B), przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych. Eggertsson, Mehrotra i Summers nie rekomendują jednak takiego działania, wskazując na problemy realizacyjne: na możliwość, że podmioty gospodarcze zignorują tę zmianę celu inflacyjnego, co uczyni ją impotentną oraz na obawę niedostatecznie silnego podniesienia tego celu. Są natomiast zwolennikami posłużenia się impulsem fiskalnym. Wzrost

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

391

wydatków budżetowych przesuwa bowiem całą linię popytu w prawo z położenia ADSS w położenie ADF. Nowym punktem równowagi jest wtedy punkt C. Dostatecznie agresywna polityka fiskalna zatem nie tylko przenosi gospodarkę w stan pełnego zatrudnienia, ale i pozwala jej wyrwać się z pułapki zerowej nominalnej stopy procentowej. Ewentualnych negatywnych konsekwencji takiej polityki w postaci naruszenia ograniczeń budżetowych i długookresowej stabilności fiskalnej nie uważają za istotne, powołując się w swej argumentacji między innymi na wyniki modelu omówionego w punkcie 3.211.

Co do deficytów budżetowych i rosnącego długu publicznego to, zdaniem Summersa (2015), lepiej dla przyszłych generacji będzie mieć obligacje skarbowe o niskim oprocentowaniu niż niezrealizowane (z powodu braku środków) potrzeby w zakresie koniecznej infrastruktury i dostaw usług publicznych. Z kolei wszelkie pomysły polegające na reformach ograniczających przyszłe świadczenia emerytalne spowodują, w jego opinii, tylko wzrost skłonności do oszczędzania kosztem bieżącej konsumpcji i wzmocnią w ten sposób tendencję do sekularnej stagnacji12.

Wielu ekonomistów (zob. Eichengreen, 2015; Teulings, Baldwin (eds.), 2014), nie podziela poglądu o występowaniu przekonujących symptomów sekularnej stagnacji o proweniencji popytowej. Eichengreen (2015) rozpatrzył cztery główne tendencje potencjalnie objaśniające sekularną stagnację od tej strony: wzrost stóp oszczędności w związku z pojawieniem się krajów o gospodarkach wschodzących, spadek stóp inwestycji z racji braku atrakcyjnych możliwości wydatkowania środków finansowych, obniżka relatywnej ceny dóbr inwestycyjnych oraz spadek stopy wzrostu liczby ludności. Analizując długookresowe trendy w gospodarce światowej i amerykańskiej, sformułował wniosek, że tylko w odniesieniu do relatywnych cen dóbr inwestycyjnych można mówić o trwałej spadkowej tendencji. Natomiast spodziewa się, że gospodarki wschodzące, w tym zwłaszcza Chiny, z czasem zaczną się charakteryzować, w miarę starzenia się ich społeczeństw, obniżającymi się stopami oszczędności oraz zbliżaniem się relacji kapitał/praca do poziomu równowagi. Oczywiście, jak twierdzi, zwroty z kapitału mogą się obniżać pod wpływem niedoborów siły roboczej, ale nie na tyle, aby przeważyć równoległy, sprzyjający wzrostowi realnych stóp procentowych efekt obniżających się stóp oszczędności. Nie popiera też opinii o silnym powiązaniu stopy wzrostu gospodarczego z tempem wzrostu liczby ludności. Spodziewa się bowiem, że bieżąca fala innowacji stworzy nowe narzędzia (komputery kwantowe), materiały (grafen) i procesy (modyfikacje genetyczne), które znajdą szerokie zastosowanie w gospodarce i dadzą impuls do przyspieszenia tempa wzrostu jej ogólnej produktywności.

11 Uzyskane, należy pamiętać, przy założeniu, że „średniacy” nie liczą się ze wzrostem opodatkowania ich dochodów w następstwie wzrostu długu publicznego.

12 Polskie doświadczenia z wprowadzeniem w 1999 r. nowego systemu emerytalnego, silnie korygującego w dół stopę zastąpienia ostatniego wynagrodzenia przez emeryturę, nie wskazują, jak dotąd, aby taka reakcja występowała bezwarunkowo.

392

Krzysztof Marczewski

4. OBJAŚNIENIA STAGNACJI SEKULARNEJ OD STRONY PODAŻOWEJ Powyższa analiza modelowa przyczyn i środków, które zaradzają sekularnej stagnacji, stawia nacisk na czynniki popytowe. Alternatywne objaśnienie od strony czynników podażowych przedstawił R. Gordon (2015). Według niego, kluczowe znaczenie dla zbliżania się do stanu stagnacji sekularnej ma spadek tempa wzrostu potencjalnego PKB, obserwowany w krajach rozwiniętych. Jego przyczynami są spowolnienie postępu technicznego oraz cztery typy strukturalnego „wiatru w oczy”: –– starzenie się społeczeństw (aspekt podażowy, tj. mniej rąk do pracy), –– rosnące nierówności dochodowe i marnowanie kapitału ludzkiego z tego tytułu (znów aspekt podażowy), –– obniżającą się jakość edukacji, –– niestabilne finanse publiczne z powodu wysokich długów publicznych.

W ujęciu analitycznym Gordon (2015) ucieka się do prostej dekompozycji stopy wzrostu PKB na czynniki według formuły:

Y= (Y/H)*(H/Z)* (Z/WA)*(WA/L)*L,

(16)

gdzie: Y – wolumen PKB, H – liczba godzin przepracowanych w roku, Z – zatrudnienie, WA – ludność w wieku produkcyjnym, L – ludność ogółem.

Wśród czynników kształtujących wydajność pracy (definiowaną jako PKB podzielony przez liczbę przepracowanych godzin w roku, czyli Y/H) uwzględnił TFP, efekty edukacyjne oraz relację kapitał/praca. Porównując w odniesieniu do gospodarki amerykańskiej lata 1972–2014 z latami 1920–1972, Gordon (2015) odnotował prawie 3-krotny spadek rocznego tempa wzrostu TFP z 2,01% do 0,70% oraz obniżenie na podobną skalę tempa wzrostu PKB na jedną przepracowaną w roku godzinę. To pogorszenie dynamiki TFP tłumaczy szybkim zanikiem efektów trzeciej Rewolucji Przemysłowej wprowadzającej gospodarkę cyfrową, zainaugurowanej na przełomie lat 60. i 70. Konstatuje także występowanie pułapu dla dalszego wzrostu prowydajnościowych efektów edukacyjnych oraz ograniczenia wzrostu kapitału ze względu na malejące tempo wzrostu podaży siły roboczej.

Z kolei obserwowany w ostatniej dekadzie spadek liczby przepracowanych godzin pracy (H) powiązał, przy w miarę stałej liczbie godzin pracy przypadającej na 1 zatrudnionego (H/Z), z obniżeniem wskaźnika zatrudnienia (Z/WA) oraz z obniżeniem tempa wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym (WA). Te zjawiska objaśnia zarówno czynnikami społecznymi, jak i ekonomicznymi.

Wymienia wśród nich m.in. zmniejszanie się liczby dzieci wychowywanych w ramach pełnych rodzin, kurczenie się liczby tradycyjnie męskich miejsc pracy w przemyśle, wzrost liczby mężczyzn z wyrokami więzienia.

W kolejnym artykule (Gordon, 2018) porównanie dotyczyło lat 1920–1970 i 1970–2016 i było dokonane w tej samej konwencji. Tym razem jednak autor

393

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

zwrócił większą uwagę na czynniki demograficzne (L oraz WA/L), które, szczególnie w latach 2006–2016, wpłynęły zdecydowanie negatywnie na liczbę przepracowanych godzin, obniżając w konsekwencji długookresowe tempo wzrostu amerykańskiego PKB. Zaliczył do nich spadek współczynnika reprodukcji netto z 2,1 w 2007 r. do 1,8 w 2015 r., wzrost współczynnika śmiertelności w wielu grupach wiekowych, zwłaszcza wśród aktywnych zawodowo osób niżej wykształconych oraz wolniejszy niż w innych krajach rozwiniętych wzrost oczekiwanej długości życia w momencie urodzenia. Ponadto podkreślił zmniejszenie się napływu imigrantów do Stanów Zjednoczonych z 1,1 mln rocznie w latach 1990–2000 do 630 tys. w latach 2010–2016. Poza czynnikami demograficznymi zwrócił uwagę na negatywny wpływ trwałego wzrostu nierówności dochodowych na międzygeneracyjną mobilność społeczną, co z kolei hamuje tempo wzrostu kapitału ludzkiego.

W tablicy 2 przedstawiono ewolucję zmian tempa wzrostu czynników oddziałujących na długookresową dynamikę PKB w gospodarce amerykańskiej w latach 1950–2016 w podziale na trzy podokresy: 1950–1970, 1970–2006 oraz 2006–2016.

Dodatkowo w celu umożliwienia porównań z danymi dla gospodarki polskiej, Tablica 2. Tempo wzrostu PKB i jego czynniki w Stanach Zjednoczonych AP w latach 1950–2016 (roczne stopy wzrostu w %) 1950– –1970

1970– –2006

1993– –2006

2006– –2016

(1)

(2)

(3)

(4)

(2) – (1)

(4) – (2)

(4) – (3)

PKB

3,93

3,19

1,88

1,35

–0,74

–1,83

–0,53

Zatrudnienie

1,51

1,58

0,72

0,52

0,07

–1,06

–0,20

Liczba godzin przepracowanych w roku

1,25

1,42

0,71

0,36

0,17

–1,05

–0,35

Roczna liczba godzin pracy/ Zatrudnienie

–0,25

–0,16

–0,01

–0,15

0,10

0,01

–0,14

PKB/ Zatrudnienie

2,39

1,58

1,15

0,83

–0,80

–0,75

–0,32

PKB/Liczba godzin pracy

2,65

1,74

1,16

0,98

–0,90

–0,76

–0,17

Ludność

1,50

1,05

0,60

0,80

–0,45

–0,25

0,20

PKB per capita

2,40

2,11

1,27

0,55

–0,28

–1,56

–0,72

Wskaźnik

Zmiana

Źródło: obliczenia własne na podstawie “The Conference Board Total Economy Database™”, March 2018.

394

Krzysztof Marczewski

zamieszczonymi w tablicy 3, wyodrębniono podokres 1993–2006. Jak widać, ostatnia dekada charakteryzuje się wyraźnie niższą niż w latach 1970–2006 średnioroczną dynamiką PKB. Równolegle mamy do czynienia z istotnym spadkiem tempa wzrostu zatrudnienia i liczby przepracowanych godzin w roku. To pogorszenie jest przy tym na ogół znacznie silniejsze niż między podokresami 1970–2006 i 1950–1970.

Zwolennicy poglądu o podażowych przyczynach sekularnej stagnacji wśród zapobiegawczych działań polityki gospodarczej wskazują na stymulowanie poprawy produktywności13 przez postęp techniczny oraz prowzrostowe reformy strukturalne. Wśród nich wymieniają reformy rynków produktowych nakierowane na wzrost konkurencji, reformy rynku pracy nastawione na intensyfikację działań na rzecz podnoszenia kwalifikacji i reorientacji zawodowej, a także reformy rynków finansowych w kierunku sprawniejszej alokacji środków finansowych.

Komisja Europejska (2016), dostrzegając niebezpieczeństwo sekularnej stagnacji, bierze bardziej stronę zwolenników poglądu o jej głównie podażowych przyczynach, ale w jej pakiecie proponowanych działań zapobiegawczych mieszczą się także środki nawiązujące do przyczyn popytowych: –– ułatwienia w realokacji sektorowej przedsiębiorstw, –– podnoszenie kwalifikacji pracowników przez edukację i szkolenia, –– wykorzystywanie możliwości stworzonych przez Plan Inwestycyjny dla Europy (tzw. plan Junckera), –– wzrost inwestycji publicznych ze środków własnych w krajach UE, które mają ku temu możliwości budżetowe, –– postęp w tworzeniu Unii Bankowej, –– podnoszenie wieku przechodzenia na emeryturę, aby ograniczyć rozmiary oszczędzania na starość w warunkach rosnącej oczekiwanej długości życia.

5. ODDŹWIĘK W POLSCE W Polsce temat sekularnej stagnacji podjęła E. Mączyńska (2015). Jej zdaniem, także u nas występują jej symptomy. Zaliczyła do nich pogarszającą się sytuację demograficzną, rosnące bezrobocie technologiczne oraz deindustrializację, a poza tym procesy deflacyjne, spadek stopy procentowej oraz obserwowaną w ostatnich latach wstrzemięźliwość przedsiębiorców w podejmowaniu inwestycji.

Jak się wydaje, bardziej skłania się ku interpretacji podażowej zjawiska. Trudno bowiem argumentować, że mamy w Polsce obecnie do czynienia z taką nadwyżką 13 Zauważmy, że poprawa produktywności jest dobrą receptą na przeciwdziałanie sekularnej stagnacji wtedy, gdy ma ona naturę podażową. Natomiast jeśli ma proweniencję popytową i przy tym ZLB jest wiążąca, to wzrost produktywności, obniżając stopę inflacji, podnosi realną stopę procentową i pogłębia stagnację. Eggertsson i Mehrotra (2014) określają ten wynik mianem paradoksu znoju (paradox of toil).

395

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

Tablica 3. Tempo wzrostu PKB i jego czynniki w Polsce w latach 1950–2016 (roczne stopy wzrostu w %) 1950– –1970

1970– –2006

1993– –2006

2006– –2016

(1)

(2)

(3)

(4)

(2) – (1)

(4) – (2)

(4) – (3)

PKB

4,41

2,47

2,58

3,56

–1,94

1,09

0,98

Zatrudnienie

1,69

0,07

0,22

1,02

–1,62

0,95

0,81

Liczba godzin przepracowanych w roku

–

–

0,24

0,88

–

–

0,64

Roczna liczba godzin pracy/ Zatrudnienie

–

–

0,02

–0,15

–

–

–0,17

PKB/ Zatrudnienie

2,68

2,40

2,36

2,51

–0,28

0,11

0,15

PKB/Liczba godzin pracy

–

–

2,34

2,66

–

–

0,32

Ludność

1,36

0,47

0,01

–0,01

–0,89

–0,48

–0,02

PKB per capita

3,01

1,99

2,58

3,57

–1,02

1,58

0,99

Wskaźnik

Zmiana

Źródło: jak w tablicy 2.

oszczędności nad inwestycjami, że naturalna realna stopa procentowa jest tak niska, iż przy obowiązującym celu inflacyjnym nominalna stopa procentowa napotyka na ZLB. Z obliczeń przeprowadzonych przez M. Brzozę-Brzezinę i in. (2016) na podstawie modelu DSGE wynika, że prawdopodobieństwo „uderzenia” stopy procentowej w poziom zerowy było w Polsce do 2012 r. mniejsze niż 1% w horyzoncie 3-letnim, aby w ostatnim kwartale 2014 r. zwiększyć się do 4% w tym samym horyzoncie. Były to zatem znikome prawdopodobieństwa. Rozpatrują oni jednak ten problem tylko z punktu widzenia utrudnień do prowadzenia ekspansywnej polityki pieniężnej, bez odnoszenia się do kwestii sekularnej stagnacji.

Z kolei L. Podkaminer (2015) poddał analizie, w kontekście hipotezy o sekularnej stagnacji, długookresowe trendy kształtowania się głównych zmiennych makroekonomicznych w krajach strefy euro, wskazując na malejące tempo wzrostu PKB per capita, konsumpcji prywatnej, udziału płac w PKB oraz stagnację stopy inwestycji i uznając je za symptomy przejawiania się tego zjawiska14.

W tablicy 3 – w analogicznym układzie jak w tablicy 2 – przedstawiono dynamikę PKB Polski i czynników jego wzrostu. Z porównania podokresów 1970–2006 14 Raczej

skłaniając się, jak oceniam, do popytowej interpretacji zjawiska sekularnej stagnacji.

396

Krzysztof Marczewski

i 2006–2016 nie wynika występowanie objawów stagnacji. Zarówno tempo wzrostu PKB, jak i tempo wzrostu zatrudnienia wyraźnie się poprawiły. Także porównanie podokresów 1993–2006 i 2006–2016, obejmujących okres po transformacji systemowej, nie wskazuje na występowanie tendencji stagnacyjnych. Przyrost tempa wzrostu PKB oraz zatrudnienia okazał się, co prawda, nieco niższy niż między podokresami 1970–2006 i 2006–2016, ale umożliwił podobny przyrost tempa wydajności pracy.

W porównaniu z gospodarką amerykańską w obrębie podokresów 1993–2006 i 2006–2016 w Polsce znacznie korzystniej kształtowały się międzyokresowe zmiany dynamiki zatrudnienia i liczby przepracowanych godzin pracy oraz wydajności pracy w przeliczeniu na zatrudnionego oraz na liczbę godzin pracy.

Niepokojem napawają natomiast krajowe tendencje demograficzne, gorsze niż amerykańskie. Ale ogólnie, na podstawie powyższych danych, trudno dopatrywać się w odniesieniu do polskiej gospodarki oznak sekularnej stagnacji.

6. UWAGI KOŃCOWE Minęło właśnie 5 lat od momentu postawienia przez L. Summersa na porządku dnia kwestii stagnacji sekularnej jako objaśnienia aktualnej sytuacji gospodarczej w krajach wysoko rozwiniętych. Dyskusje nad tą hipotezą osiągnęły apogeum w międzynarodowym środowisku ekonomistów w latach 2014–2016. Wraz z poprawiającą się w krajach rozwiniętych koniunkturą, coraz bardziej optymistycznymi ocenami kształtowania się ścieżki produktu potencjalnego (por. prawy kraniec ścieżki potencjalnego PKB na rys. 1) oraz powstrzymaniem spadkowej tendencji długookresowych stóp procentowych (por. prawy kraniec ścieżki długookresowych nominalnych stóp procentowych na rys. 2) obawy zaczęły przygasać. Ale dyskusja nadal trwa. W swoim wystąpieniu w Economic Club of New York 16 maja 2018 r. Summers argumentował, że obecny 2,5% wzrost gospodarczy w USA opiera się na stymulacyjnym oddziaływaniu deficytu budżetowego, ulgowego opodatkowania dochodów kapitałowych, niskich krótkookresowych, realnych stóp procentowych i ciągłym wzroście akcji kredytowej. Bez tych stymulatorów, jego zdaniem, wzrost byłby nadal anemiczny, a zatem wyzwanie sekularnej stagnacji jest wciąż aktualne.

Przyjmując, że ta diagnoza jest prawidłowa, pozostaje jeszcze problem przyjęcia odpowiedniego pakietu działań zaradczych. Postulaty w tym zakresie zwolenników poglądu o popytowej naturze zjawiska są trudne do akceptacji z punktu widzenia dominującego w ostatnich kilkudziesięciu latach sposobu uprawiania polityki gospodarczej. Preferują oni bowiem ekspansywną politykę fiskalną (i w konsekwencji wzrost relacji długu publicznego do PKB) i monetarną z podniesieniem poziomu celu inflacyjnego włącznie. W tym kontekście Blanchard i Summers (2017) pragmatycznie proponują raczej stopniowe, ewolucyjne, a nie rewolucyjne zmiany kształtu polityki stabilizacyjnej. Bardziej akceptowane są postulaty zwolenników ujęcia od strony podażowej, ale tu z kolei, zwłaszcza dzia-

HIPOTEZA O STAGNACJI SEKULARNEJ

397

łania skierowane na poprawę sytuacji demograficznej społeczeństw i niwelowanie nierówności dochodowych w krajach wysoko rozwiniętych nie mogą przynosić szybkich rezultatów.

BIBLIOGRAFIA Bartkowiak R. (2003), Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa.

Blanchard O., Summers L. (2017), Rethinking Stabilization Policy: Evolution or Revolution? “NBER Working Paper Series”, 24179.

Brzoza-Brzezina M., Kolasa M., Szetela M. (2016), Is Poland at Risk of the Zero Lower Bound? “Bank i Kredyt”, 47(3).

Eggertsson G., Mehrotra N. (2014), A Model of Secular Stagnation, “NBER Working Paper Series”, 20574.

Eggertsson G., Mehrotra N., Robbins J. (2017), A Model of Secular Stagnation: Theory and Quantitative Evaluation, “NBER Working Paper Series”, 23093.

Eggertsson G., Mehrotra N., Summers L. (2016), Secular Stagnation in the Open Economy “NBER Working Paper Series”, 22172.

Eichengreen B (2015), Secular Stagnation: The Long View “NBER Working Paper Series”, 20836.

European Commission (2016), European Economic Forecast. Spring 2016 „European Economy”, Institutional Paper 025.

Gordon R. (2015), Secular Stagnation: a Supply-side View “American Economic Review: Papers and Proceedings”, 105(5).

Gordon R. (2018), Why Has Economic Growth Slowed when Innovation Appears to Be Accelerating? “NBER Working Paper Series”, 24554.

Hansen A. (1939), Economic Progress and Declining Population Growth, “American Economic Review”, 29(1).

Mączyńska E. (2015), Potencjał rozwojowy Polski w kontekście hipotezy o nowej sekularnej stagnacji „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 854.

Podkaminer L. (2015), The Euro Area’s Secular Stagnation and what Can be Done about It. A Post-Keynesian Perspective, “Real-World Economics Review”, 70.

Rawdanowicz Ł. i in. (2014), Secular Stagnation: Evidence and Implications for Economic Policy “OECD Economics Department Working Papers”, 1169.

Romer D. (2012), Short-run Fluctuations, mimeo, Berkeley.

Summers L. (2013), Speech at the IMF Fourteenth Annual Research Conference “IMF Economic Forum: Policy Responses to Crises”, Washington D.C., November 9.

Summers L. (2015), Demand-Side Secular Stagnation “American Economic Review: Papers and Proceedings”, 105(5).

Summers L. (2016), The Age of Secular Stagnation: What It Is and what to Do about It “Foreign Affairs”, March/April Issue.

Syverson C. (2017), Challenges to Mismeasurement Explanations for the US Productivity Slowdown “Journal of Economic Perspectives”, 31(2).

Teulings C., Baldwin R. (eds.) (2014), Secular Stagnation: Facts, Causes and Cures, CEPR Press, London.

Williamson S.D. (2018), Macroeconomics, Pearson Education Limited, Harlow.

398

Krzysztof Marczewski

THE SECULAR STAGNATION HYPOTHESIS ABSTRACT The hypothesis about the occurrence of secular stagnation in developed economies and the model explanation of its causes is one of the most interesting theoretical concepts that have emerged in recent years in response to the global economic crisis. It attempts to interpret the parallel occurrence of two long-term trends: a decline in real interest rates and a slowdown in GDP growth. The article presents two main approaches to the theoretical justification of this trend – from the demand and supply sides. This distinction is important, because each of them may result in other recommendations as to the shape of economic policy addressing this phenomenon. An attempt was also made to look at the state of the Polish economy through the lens of the secular stagnation hypothesis.

Keywords: secular stagnation, natural real interest rate, factors of economic growth.

JEL Classification: E21, E22, E24, E43

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

Ewa Freyberg*

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI I DEZINTEGRACJI UNII EUROPEJSKIEJ (Artykuł nadesłany: 25.09.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

STRESZCZENIE W ostatnim okresie czynniki zagrażające dalszej integracji w Europie działają z niespotykaną wcześniej intensywnością. Dlatego też rośnie liczba scenariuszy przyszłości UE. Łączy je mniej lub bardziej rozbudowana diagnoza obecnej sytuacji, dzieli zaś skala optymizmu w ocenie przyszłości. Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób neo-funkcjonalizm, będący jedną z kilku teorii integracji regionalnej, jest przydatny w wyjaśnieniu procesów zachodzących obecnie w UE oraz w określeniu przyszłego kształtu UE. Jednym z dobrych przykładów zastosowania neo-funkcjonalizmu do analizy kryzysu strefy euro oraz kryzysu imigracji są rozważania F. Schimmelfenniga (2017). Wskazuje on na znaczenie relacji między zakresem uprawnień rządów narodowych oraz siłą instytucji ponadnarodowych, wpływających na bilans korzyści i kosztów pogłębiania integracji UE oraz uruchomienia procesów dezintegracji. Dalsza część artykułu poświęcona jest kwestii włączenia teorii dezintegracji do neo-funkcjonalnej teorii integracji (Schmitter, Niemann, Lefkofridi, 2015) wraz z wykorzystaniem tej bardziej ogólnej teorii do oceny skutków Brexitu oraz budowy scenariuszy przyszłości UE. W konkluzjach autorka podkreśla potrzebę prowadzenia dalszych badań * Szkoła

Główna Handlowa; e-mail: efreyb@sgh.waw.pl

400

Ewa Freyberg

nad przydatnością nie tylko neo-funkcjonalizmu ale też innych teorii integracji regionalnej do analizy przyczyn kryzysów UE. Słowa kluczowe: neo-funkcjonalizm, teoria integracji regionalnej, przyszłość UE. Klasyfikacja JEL: F15, F02

WSTĘP Wraz z rozpoczęciem procesów integracyjnych w Europie zaczęto poszukiwać odpowiedzi na pytanie o przyszłość Europy i jej zdolność do przezwyciężania kolejnych kryzysów. Zdaniem większości ekspertów, zarówno tych związanych z instytucjami UE, jak i wywodzących się z niezależnych instytutów i think tanków, w ostatnim okresie czynniki zagrażające dalszej integracji i współpracy w Europie działają z niespotykaną wcześniej intensywnością. Dlatego też rośnie ilość scenariuszy przyszłości UE. Łączy je mniej lub bardziej rozbudowana diagnoza obecnej sytuacji, dzieli – skala optymizmu w ocenie zdolności UE do przetrwania. Jest oczywiste, że scenariusze publikowane przez instytucje UE oraz związane z administracją brukselską instytuty są bardziej optymistyczne od tych tworzonych w niezależnych ośrodkach naukowych. Prawie wszystkie prognozy przyszłego kształtu UE zawierają kilka wariantów o mniejszej lub większej skali proponowanych zmian, o bardziej lub mniej pesymistycznej wizji przyszłości.

Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób neo-funkcjonalizm, będący jedną z kilku teorii integracji regionalnej, jest przydatny w: 1) wyjaśnieniu procesów zachodzących obecnie w ramach UE; 2) określeniu przyszłego kształtu UE. Kryzysy i udane próby ich przezwyciężenia, towarzyszące cały czas procesom integracyjnym w Europie, traktowane są jako niezbędny element postępu w integracji. Warto przytoczyć tu wypowiedzi: J. Monneta (1978, s. 417): Europe will built through crises and will be the sum of their solutions, opinię C. Parsonsa i M. Matthijsa (2015, s. 1): The EU has solved some widely perceived problems: a cycle of war, protectionist temptations, monetary instability, stabilization in post-communist countries, czy szwajcarskiego ekonomisty F. Schimmelfenniga (2017, s. 1): The European Union has come to operate in crisis mode permanently.

Na podstawie analizy historii europejskiej integracji można wysnuć wniosek, że nierzadko określenie „kryzys” było nadużywane i posługiwano się nim w każdym prawie przypadku wystąpienia trudności z uzgodnieniem wspólnego stanowiska czy uzyskaniem akceptacji dla określonych reform.

Tego rodzaju wątpliwości nie budzi kryzys euro z roku 2010, uważany za jeden z poważniejszych kryzysów UE. Po raz pierwszy niezbędne okazało się podjęcie szybkich wspólnych działań w celu rozwiązania powstałych w ramach ugrupowania problemów i działania te zostały narzucone przez ponadnarodowe instytucje UE, nie miały więc, w odróżnieniu od poprzednich, dobrowolnego charakteru (Matthijs, Parson, 2015, s. 2). Po raz pierwszy kryzys też ujawnił – na tak dużą

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 401

skalę – rozbieżności interesów poszczególnych krajów, czyniąc szczególnie trudnym podjęcie decyzji co do stosowania określonego rodzaju polityki. Mający charakter zewnętrzny szok 2008–2009 był kryzysem funkcjonowania Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Symptomy tego kryzysu, będące wynikiem słabości przyjętych przez kraje członkowskie rozwiązań, były widoczne znacznie wcześniej. Siła jego oddziaływania była przy tym na tyle duża, że prawdopodobieństwo załamania globalnego systemu finansowego stało się bardzo wysokie.

1. NEO-FUNKCJONALIZM JAKO JEDEN Z KIERUNKÓW TEORII INTEGRACJI Brak jest zgody co do tego, na gruncie jakiej teorii należy poszukiwać wyjaśnienia sposobów pokonania tego kryzysu UE, na ile był to sukces, a jeżeli tak, jak trwałe będą jego skutki. Najczęściej są tu wykorzystywane kolejne wersje powstałej w latach 40. ubiegłego wieku teorii funkcjonalizmu. Za twórcę funkcjonalizmu uważa się Davida Mitrany, który w swoich pracach (1930–1940) poszukiwał odpowiedzi na pytanie, czy proponowany przez niego „nowy międzynarodowy porządek” może zmienić funkcjonowanie państw i zapewnić społeczny pokój i dobrobyt w drodze nie tylko globalnej, ale także regionalnej integracji (Popoviciu, 2010, s.162).

Neo-funkcjonalizm jest związany z nazwiskiem Ernsta B. Haasa, który wniósł znaczący wkład do wyjaśnienia i zrozumienia dynamiki procesu integracji w Europie. Zainspirowany koncepcją funkcjonalizmu Mitrany’ego oraz pragmatyczną strategią, zastosowaną przez J. Monneta w trakcie przekształcania Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali w Europejską Wspólnotę Gospodarczą, Haas dostrzegł możliwość sprawnego funkcjonowania organizacji opartej na współpracy państw i godzeniu sprzecznych narodowych i lokalnych interesów.

E.B Haas jako pierwszy dostrzegł korzyści z liberalizacji przepływu towarów, kapitału i osób przez silnie chronione granice poszczególnych krajów, a także wskazał na skutki efektu „spill-over”, sformułował bowiem hipotezę o stopniowym oddawaniu przez państwa narodowe części swoich uprawnień w coraz to nowych obszarach coraz silniejszym ponadnarodowym instytucjom, wspieranym przez różne pozarządowe grupy interesów (Schmitter, 2005, s. 256).

W ostatnich latach powstały także kolejne „odmiany” funkcjonalizmu, takie jak: post-funkcjonalizm oraz teoria liberalnej współpracy międzyrządowej i jej nowsza wersja określana jako neo-liberalna teoria współpracy. Neo-funkcjonalizm przez długi okres był jedną z najbardziej krytykowanych teorii integracji i jedną z częściej odrzucanych z powodu jej niewiarygodności. Krytyka jednak wynikała z niezrozumienia założeń tej teorii i opierania się na jej uproszczonych wersjach.

Być może dlatego zaczęły powstawać kolejne koncepcje integracji regionalnej takie jak: analiza międzynarodowego porządku (international regime analysis), ujęcie od strony regulacji (the regulatory approach), sieć współpracy w zakresie polityk publicznych (the policy-network approach), hipoteza fuzji (the fusion-the-

402

Ewa Freyberg

sis), instytucjonalizm. Żadna z nich jednak nie spełnia kryterium teorii, są to po prostu, wyrażone bardziej lub mniej skomplikowanym językiem, opisy sposobu myślenia o integracji regionalnej i, co ważniejsze, prawie wszystkie zawierają elementy neo-funkcjonalizmu. Neo-funkcjonalizm nadal jest – jak się wydaje – dominującą teorią integracji regionalnej, mimo że część ekonomistów sprzeciwia się określaniu ich poglądów jako zbieżnych z teorią neo-funkcjonalizmu (Schmitter, 2002, s. 2).

Rozkwit teorii neo-funkcjonalnej to lata 1960–1975; dokonano wtedy wielu modyfikacji umożliwiających stosowanie tej teorii również do analizy procesów integracyjnych zachodzących poza zachodnią częścią Europy. Główne założenia teorii neo-funkcjonalizmu: –– aktorzy procesu integracji: rządy poszczególnych krajów, elity/partie polityczne, instytucje ponadnarodowe, organizacje pozarządowe, –– rosnący stopień współzależności poszczególnych krajów, –– poszerzanie i pogłębianie integracji drogą rozlewania się efektów współpracy na kolejne obszary (spill-over mechanism) (Zielińska-Głębocka, 1999, s.16), –– rozszerzenie integracji społeczno-ekonomicznej o integrację/unię polityczną w wyniku działania zasady spill-over, –– wzrost autonomii i siły instytucji ponadnarodowych skutkujący przejmowaniem od rządów narodowych uprawnień do podejmowania decyzji, –– uznawanie demokratycznych zasad i wola prowadzenia negocjacji warunkiem postępu w procesie integracji, –– nierówny udział poszczególnych krajów w korzyściach z integracji oraz ich zmienność w czasie i przestrzeni, –– możliwość blokowania lub odwracania porozumień/umów w przypadku zmiany elit politycznych oraz ekonomiczno-społecznych koalicji, którym elity zawdzięczają władzę.

2. PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA NEO-FUNKCJONALIZMU DO WYJAŚNIENIA PRZEBIEGU DWÓCH OSTATNICH KRYZYSÓW UE Jedną z ciekawszych pozycji w literaturze dotyczącej zastosowania teorii neo-funkcjonalizmu do analizy skutków kryzysów w UE jest, moim zdaniem, artykuł F. Schimmelfenniga opublikowany w 2017 roku. Powodów takiej opinii jest kilka: 1. Autor dokonuje próby połączenia poszczególnych teorii integracji, wykorzystując w kreatywny sposób ich elementy.

2. Wykorzystuje dokonane przez neo-funkcjonalistów rozszerzenie teorii integracji o teorię dezintegracji.

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 403

3. Kryzys uważa nie tylko za potencjalne zagrożenie dalszej integracji, ale także za możliwość/okazję do dokonania reform i poszerzenia integracji.

4. Przeprowadza interesującą analizę porównawczą proponowanych przez te teorie metod wyjścia z kryzysu.

5. Analizą obejmuje dwa najpoważniejsze kryzysy UE: kryzys euro i kryzys imigracji, dostarczając odpowiedzi na pytanie, dlaczego te dwa kryzysy, wywołane działaniem szoków zewnętrznych, różnią się w zakresie skutków.

6. Jego zdaniem najbardziej przydatna w wyjaśnieniu skutków kryzysu jest teoria neo-funkcjonalizmu, ponieważ to, jak obecnie silnie współzależne są poszczególne kraje oraz jaka jest pozycja ponadnarodowych instytucji i motywacja do utrzymania i pogłębienia integracji, zależy od instytucji ukształtowanych w przeszłości i decyzji podjętych w przeszłości (mechanizm path dependence).

7. Przyjmuje założenie, że o kontynuacji działań integracyjnych decyduje wynik analizy korzyści i strat przy podejmowaniu decyzji o zmianie relacji między zakresem uprawnień rządów i ponadnarodowych instytucji.

W cytowanym artykule Schimmelfenniga nie są uwzględnione przyczyny i skutki Brexitu (artykuł opublikowany w maju 2017 r., wcześniejsze wersje były prezentowane na konferencjach w 2016 r.). Uważam, że jednym z powodów jest przekonanie, że Brexit to po prostu kolejny kryzys, a jego rozwiązanie, podobnie jak w przypadku wcześniejszych kryzysów, przyczyni się do wzmocnienia integracji.

Zasadniczą częścią artykułu jest analiza porównawcza kryzysu euro oraz kryzysu imigracyjnego z zastosowaniem teorii neo-funkcjonalnej. Oba kryzysy zostały wywołane szokiem zewnętrznym; w przypadku kryzysu euro bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości w USA w 2007 r. doprowadziła do głębokiego kryzysu finansowego i recesji, obejmującej swoim zasięgiem również banki europejskie.

Gwałtowny przebieg kryzysu zmusił rządy krajów UE do udzielenia pomocy finansowej bankom swoich krajów. Wskutek kryzysu banki słabszych ekonomicznie krajów strefy euro straciły możliwość zaciągania tanich kredytów, a to wraz z obciążeniem z tytułu środków otrzymanych od rządów doprowadziło je do sytuacji bliskiej niewypłacalności. Przeniesienie się kryzysu na rynek europejski wynikało ze słabości rynku kapitałowego i bankowego w Unii Europejskiej. Kryzys w USA przyspieszył ich ujawnienie. Pewnym symptomem może tutaj być różnica między poziomem stóp procentowych (referencyjnych) państw członkowskich UGW i tych spoza UGW. Przyczyny kryzysu imigracyjnego mają również charakter zewnętrzny w postaci zaostrzenia konfliktu na Bliskim Wschodzie. Działania wojenne na tym obszarze zwiększyły liczbę imigrantów uciekających ze swoich krajów przez Morze Śródziemne.

Oba kryzysy ujawniły niedoskonałość regulacji w ramach Europejskiej Unii Walutowej (EUW) i porozumienia z Schengen. Ekonomiści niejednokrotnie podkreślali ułomność przepisów stanowiących, że polityka monetarna znajduje

404

Ewa Freyberg

się w gestii Europejskiego Banku Centralnego, a polityka fiskalna i nadzór nad bankami prowadzony jest przez rządy krajów członkowskich. Regulacje EUW nie zezwalały przy tym ani na finansowanie deficytu banków narodowych, ani na udzielanie pomocy tym bankom przez międzyrządowe lub ponadnarodowe instytucje finansowe. W związku z tym rządy krajów członkowskich dysponowały niewielkim zestawem instrumentów polityki publicznej, a ich skuteczność była ograniczona. Opuszczenie EUW przez jeden z krajów członkowskich groziło załamaniem globalnego systemu finansowego (efekt domina).

Podobnego rodzaju przyczyny wystąpiły w przypadku kryzysu imigracyjnego.

Przepisy zawarte w traktacie z Schengen nie były dostosowane do gwałtownego wzrostu liczby osób uciekających do Europy przed skutkami wojny. Podstawowe ich wady to: pozostawienie decyzji o azylu rządom krajów członkowskich, przyjęcie zasady uznawania decyzji podjętej w jednym kraju przez wszystkie kraje obszaru Schengen oraz brak harmonizacji przepisów stanowionych w krajach strefy Schengen. Niedoskonałość przepisów to nie tylko szkody natury moralnej, ale także zachęta do handlu prawami do azylu lub możliwość niekontrolowanego przepływu uchodźców do innych krajów UE. Obu kryzysom towarzyszył okres intensywnych międzyrządowych negocjacji i przetargów. Współpraca tego rodzaju była konieczna ze względu na nierównomierny rozkład kosztów ponoszonych przez poszczególne kraje. W przypadku obu kryzysów wystąpiło także znaczne upolitycznienie działań związanych z kryzysem. Fakt ten znacznie utrudniał uzyskanie kompromisu i tak trudnego ze względu na silny konflikt interesów.

Niezwykle ciekawy jest sposób wyjaśnienia przez Schimmefenniga (2017, s. 11) powodów, dla których, mimo przedstawionych wyżej wspólnych cech obu kryzysów, różne okazały się ich skutki.

Wynikiem kryzysu euro były reformy pogłębiające integrację w obszarze finansów i polityki fiskalnej oraz utrzymanie status quo w zakresie integracji polityki monetarnej. Główne elementy reform to: modyfikacja Paktu Stabilności i Wzrostu (PGW), wprowadzenie w pierwszej fazie kryzysu nowego rozwiązania instytucjonalnego w postaci Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej (2010), zastąpionego w 2013 r. Europejskim Mechanizmem Stabilności. Ta stała instytucja, wyposażona w kapitał przez kraje strefy euro, została zobowiązana do udzielania kredytów. Częścią reform były też nowe instrumenty znajdujące się w gestii EBC, przeznaczone na finansowanie deficytu krajów członkowskich. Zreformowano także regulacje w zakresie polityki fiskalnej i nadzoru bankowego. Wprowadzono semestr europejski, sześciopak i dwupak dla wzmocnienia Paktu Stabilizacji i Wzrostu.

Reformy przyczyniły się do wzmocnienia integracji, kraje członkowskie zgodziły się na ograniczenie swoich uprawnień w zakresie polityki budżetowej i nadzoru nad instytucjami finansowymi.

W przypadku kryzysu imigracyjnego również pojawiło się kilka projektów zmierzających do zreformowania instytucji działających w tym obszarze. Żaden z nich nie powiódł się, natomiast został zapoczątkowany proces odchodzenia od ustaleń przyjętych w porozumieniu z Schengen. Oprotestowano system kwot przy

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 405

przyjmowaniu uchodźców, a przewidziany we wcześniejszych regulacjach system koordynacji uzgodnień nie funkcjonował. Kraje członkowskie zaczęły wprowadzać własne, nie skoordynowane z innymi krajami rozwiązania, chroniąc swoje kraje przed kryzysem. Słaba pozycja instytucji ponadnarodowych (Frontex i European Asylum Support Organization) zarówno pod względem wyposażenia ich w uprawnienia do przeprowadzenia reform, jak i środków finansowych umożliwiała rządom poszczególnych krajów uchylanie się od współpracy w rozwiązaniu kryzysu. Efektem jest brak postępu w integracji w ramach strefy Schengen.

Relacja siły oddziaływania międzynarodowych powiązań do siły/pozycji ponadnarodowych instytucji, a także wysokość kosztów wyjścia – w pierwszym przypadku ze strefy euro, w drugim ze strefy Schengen – okazały się, zdaniem Schimmelfenniga (2017, s. 14–15), kluczowe w wyjaśnieniu odmiennych skutków obu kryzysów.

Utworzenie UGW znacznie zwiększyło stopień współzależności poszczególnych krajów, zmuszając je do wspólnych działań mimo różnic interesów państw Południa i Północy UE. Silne ponadnarodowe instytucje z dość szerokim zakresem kompetencji wraz z bardzo wysokimi kosztami dla całego ugrupowania wyjścia z unii monetarnej przez jeden nawet kraj UE były czynnikiem stymulującym tę współpracę.

W przypadku kryzysu strefy Schengen warunki te nie były spełnione. Słabszy stopień współzależności, niezbyt mocno określone zobowiązania krajów do współpracy połączone ze stosunkowo niskim kosztem stosowania na własną rękę rozwiązań niezgodnych z umowami z Schengen (budowa murów, wewnętrzna kontrola granic) okazały się lepszym rozwiązaniem niż współpraca. Postęp integracji w tym obszarze został zahamowany, ponieważ relacja siły międzynarodowych zależności w stosunku do siły ponadnarodowych instytucji nie osiągnęła krytycznego poziomu.

Przedstawiona wyżej analiza obu kryzysów za pomocą teorii neo-funkcjonalizmu, przeprowadzona przez Schimmelfenniga, jest niewątpliwie ważną propozycją w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o przyszłość Unii Europejskiej.

Potrzebne są dalsze badania nad przyczynami i skutkami kryzysów w UE wykorzystujące tego rodzaju metodę analizy. Dynamika zmian w obszarze polityki imigracyjnej UE, a także to, że w analizie przyczyn wycofania się Wielkiej Brytanii z UE kwestia braku kontroli imigracji jest uważana za sprawę najbardziej istotną, uzasadnia potrzebę takich badań.

3. PRZYDATNOŚĆ NEO-FUNKCJONALIZMU DO ANALIZY PROCESU DEZINTEGRACJI UNII EUROPEJSKIEJ W związku z kryzysem, wywołanym podjętą przez Wielką Brytanię decyzją wyjścia z UE, ekonomiści ponownie rozpoczęli dyskusję na temat przydatności neo-funkcjonalizmu w wyjaśnieniu przyczyn i skutków tego faktu. Dyskusja toczy się przede wszystkim wokół uzupełnienia teorii integracji o analizę procesu dezintegracji.

406

Ewa Freyberg

Pierwsze próby w tym zakresie pojawiły się na kilka lat przed Brexitem (Webber, 2013; Leufen i in., 2013). Należą do nich: 1) teoria zróżnicowanej integracji (differentiated integration) i elastycznej integracji (flexible integration)1, a także 2) realizm/neorealizm w stosunkach międzynarodowych (realism/neorealism in international relations) (Waltz, 1979). W koncepcji pierwszej zróżnicowanie warunków członkostwa w postaci przyznania danemu krajowi specjalnego statusu w UE (Dania, Wielka Brytania) jest traktowane jako metoda zapobiegania dezintegracji (Rosamond, 2016, s. 867). Zgodnie z drugą koncepcją zagrożeniem dla rozwoju współpracy między krajami członkowskimi UE jest nierówny udział w korzyściach z integracji. Pewną wadą tego ujęcia jest silne uzależnienie relacji między krajami od zmian w geo-politycznej strukturze i poziomie bezpieczeństwa w relacjach zewnętrznych, zaletą zaś możliwość zastosowania do przypadku Wielkiej Brytanii.

Po raz pierwszy udana próba połączenia teorii integracji i dezintegracji została dokonana w ramach teorii neo-funkcjonalnej w postaci hipotezy „wstecznych spill-over” (spill-back) (Schmitter, 1970; Niemann, 2006; Schmitter, Lefkofridi, 2016).

Spill-back to sytuacja, w której państwa członkowskie nie wyrażają zgody na kontynuację uczestniczenia w polityce prowadzonej przez ponadnarodowe instytucje lub też z takiej polityki zostają wykluczone. Za przykład mógłby być uważany hipotetyczny przypadek wyjścia ze strefy euro albo też hipotetyczny przypadek przymusowego opuszczenia UE przez Grecję (Grexit). Takim przykładem jest także dobrowolne wyjście Wielkiej Brytanii z UE. Grożące Grecji, członkowi UGW, wyjście z UE wynikało przy tym z poważnych problemów ze spełnieniem warunków w uczestnictwa w UGW w momencie przystępowania do niej, a później – z prowadzonej polityki makroekonomicznej (wysokie wydatki z budżetu, brak realizacji kryteriów monetarnych, w tym tempa inflacji i stopy procentowej.

W zupełnie odmiennej sytuacji była Wielka Brytania pozostająca poza UGW, ale spełniająca jeszcze przed kryzysem 2008 wymogi dotyczące polityki fiskalnej i stabilizująca kurs swojej waluty poza ERM od 2002 roku.

Ph.C. Schmitter (Schmitter, Lefkofridi, 2016) podejmuje próbę empirycznej weryfikacji działania spill-back w procesie integracji na podstawie danych pozyskanych z Eurostatu i instytucji badającej stan opinii publicznej (Eurobarometer).

Szuka odpowiedzi na pytanie, jak skuteczna jest UE w realizacji funkcji, uważanych za istotne przez teorię neo-funkcjonalizmu. Brak takiej skuteczności, jego zdaniem, może być uznany za potwierdzenie tezy o postępującej dezintegracji w UE. Wyniki empirycznej analizy wskazują na wystąpienie działania „wstecznych spill-overs” w niektórych obszarach funkcjonowania UE. Do przykładów tego rodzaju działań można zaliczyć: 1) wolno, ale stale rosnący udział wymiany handlowej UE-28 z krajami spoza UE w całkowitych obrotach krajów UE (i to zarówno w grupie towarów jak i usług); 2) umiarkowa1 Por. Rosamond (2016); Stubb (2002); Warleigh (2002); Leuffen, Rittberger, Schimmelfennig

(2012); Adler-Nissen (2014).

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 407

nie negatywne z punktu widzenia przyszłości UE rezultaty badań nastrojów społecznych; 3) zdecydowanie negatywne postrzeganie skutków polityki spójności ekonomicznej i społecznej UE. Większość krajów członkowskich w małym stopniu dostrzega i docenia korzyści z integracji, a ponadto poszczególne kraje w różnym stopniu uczestniczą w podziale tych korzyści, 4) liczne przypadki nieprzestrzegania prawa UE. Do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości wpływa coraz więcej spraw dotyczących łamania prawa UE, a poszczególne kraje członkowskie z opóźnieniem transponują regulacje UE do prawa krajowego.

Sporo argumentów na rzecz przydatności neo-funkcjonalizmu w analizie procesu dezintegracji UE dostarcza koncepcja „sił przeciwdziałających” (countervailing forces) A. Niemanna (Sergio, 2016 oraz Niemann, 2006). Siły te stanowią przeciwwagę działań wzmacniających proces integracji. Przykładem mogą być takie czynniki, jak: 1) prymat suwerenności kierujący postępowaniem silnych liderów w niektórych krajach (V. Orban, J. Kaczyński, D. Cameron, a wcześniej Ch. De Gaulle i M. Thatcher), 2) specyficzne dla danego kraju ograniczenia w postaci różnic interesów grupowych, zmniejszających autonomię rządów, 3) odmienność ekonomiczna, społeczna, kulturowa społeczeństw krajów tworzących UE, 4) negatywny efekt integracji (zmęczenie skutkami rozszerzenia UE, niezadowolenie wywołane skutkami powtarzających się kryzysów.

Niestety, weryfikacja empiryczna działania tych sił jest nie jest łatwa. Jako przykład może służyć wzmocnienie integracji a nie dezintegracja jako skutek kryzysu strefy euro, a także trudności przy empirycznej weryfikacji efektów rozszerzenia UE o kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Niemann, 2006). Nie osłabia to jednak pozytywnej oceny koncepcji „sił przeciwdziałających” stanowiącej dobre uzupełnienie wkładu wniesionego przez Schmittera do teorii neo-funkcjonalnej (Schmitter, 1970; Schmitter, Lefkofridi, 2016; Sergio, 2016).

Kolejnym wyzwaniem dla teorii neo-funkcjonalnej jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy po pierwszej decyzji o dobrowolnym wyjściu z UE mogą wystąpić następne takie przypadki. Ekonomiści są dość ostrożni w wypowiedziach na ten temat. Ostrożność zapewne wynika ze złożoności zachodzących obecnie procesów oraz z ich dynamiki. Są to czynniki uzasadniające – jak się wydaje – potrzebę dalszego rozwoju teorii integracji. Niezwykle obecnie ożywiona i bogata w publikacje debata na temat kryzysów w UE i ich skutków dla przyszłości UE to zbiór niekoniecznie uporządkowany dorobku prawników, socjologów, politologów, przedstawicieli socjologii historycznej – nowego kierunku w naukach społecznych. Autorzy poszczególnych fragmentów na ogół nie korzystają z dorobku innych dziedzin, tworzone w izolacji części utrudniają uzyskanie pełnego obrazu rzeczywistości.

Szczególnie ważne jest korzystanie z teorii integracji przy tworzeniu scenariuszy przyszłości UE, a wśród nich – scenariuszy przyszłości UE w stanie dezintegracji (Rosamond, 2016, s. 867).

Od czasu referendum pojawiło się wiele nowych opracowań na temat skutków Brexitu dla Wielkiej Brytanii w dziedzinie trwałości tempa wzrostu gospodarki (Wren-Lewis, 2017), zmian w prawie (Armstrong, 2016), zmian terytorialnych

408

Ewa Freyberg

(Barnett, 2016). Coraz częściej też jest zadawane pytanie, czy szok wywołany wyjściem Wielkiej Brytanii z UE spowoduje podobne reakcje innych krajów.

Przy dzisiejszej ilości informacji na temat toczących się negocjacji udzielenie odpowiedzi obarczone jest dużym ryzykiem. Zwłaszcza że zmiany zachodzą także po stronie UE i nie ulega wątpliwości, że ten pierwszy w historii UE, empirycznie zweryfikowany spill-back przyspieszył proces reform instytucjonalnych w UE, zmierzających w kierunku osłabienia tendencji do dezintegracji w przyszłości integracji.

W udzieleniu odpowiedzi na pytanie o możliwość naśladowania decyzji Wielkiej Brytanii przez inne kraje pomocna może być także ocena skali różnic dzielących W. Brytanię od innych krajów. Są one związane z: –– historią Wielkiej Brytanii i historią jej wejścia do UE, –– jej pozycją w światowej gospodarce i polityce, –– wysoką pozycją kategorii suwerenności w hierarchii wartości brytyjskiego społeczeństwa, –– malejącą zależnością od krajów UE i rosnącą zależnością od krajów spoza UE w obszarze wymiany handlowej, –– wysoką sprawnością brytyjskiej administracji oraz z wysoką jakością regulacji prawnych, –– wysoce krytyczną oceną jakości prawa UE i funkcjonowania ponadnarodowych instytucji UE. Wymienione czynniki pozwalają, jak się wydaje, na sformułowanie opinii o szczególnej pozycji Wielkiej Brytanii w UE. Ta szczególna pozycja w zestawieniu z cechami charakteryzującymi pozostałe kraje UE może stanowić rodzaj „siły przeciwdziałającej” (countervailing force), wprowadzonej do neo-funkcjonalnej teorii integracji przez Niemanna. Analiza tej kwestii wykracza poza ramy tego artykułu, ale podjęcie badań w tym kierunku uważam za pożyteczne z punktu widzenia określenia przyszłości UE. Do problemów wymagających dalszych badań należy także kwestia kosztów integracji i dezintegracji. Wśród przedstawicieli teorii neo-funkcjonalnej brak jest bowiem zgody co do klasyfikacji poszczególnych rodzajów kosztów oraz stosowanych metod ich liczenia.

Jedną z propozycji w tym obszarze jest wprowadzony w analizie porównawczej kryzysu w strefie euro i kryzysu w strefie Schengen podział kosztów na tzw. koszty utopione, będące kosztami dostosowania instytucji i strategii do wymogów polityk wspólnotowych) oraz koszty wyjścia (exit costs) będące względną stratą ponoszoną w wyniku wyjścia z określonego rodzaju polityki UE lub też z opuszczenia ugrupowania. Oba rodzaje kosztów mają wpływ na decyzje państw członkowskich o kontynuacji lub przerwaniu współpracy. „Rządy krajów członkowskich przejawiają opór przy wchodzeniu w nowe zobowiązania kosztem zmniejszenia swojej autonomii. Zgadzają się na silniejsze powiązania integracyjne z konieczności, tylko w sytuacji dużego zagrożenia rozpadem ugrupowania i związanych z tym krytycznie wysokich kosztów dezintegracji” (Schimmelfennig, 2017, s. 5).

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 409

Inna propozycja to zastosowanie do kosztów integracji narzędzi analizy mikroekonomicznej. Zachowanie przez państwo członkowskie autonomii ma swoją cenę, Brexit jest zgodą na jej zapłacenie. Cena wyznaczona jest przez koszty towarzyszące zarówno procesowi integracji, jak i dezintegracji. Koszty integracji są określane niekiedy jako rodzaj kosztów transakcyjnych, na które w UE składają się koszty ponadnarodowych instytucji, koszty integracji w obszarze prawa, koszty moralnej integracji (asymilacja imigrantów) (Lane, 2016, s. 7–8). Im ich poziom wyższy, tym większe zagrożenie dla postępu w integracji.

Pod wpływem zapowiedzi referendum w sprawie Brexitu, a następnie po ogłoszeniu jego wyniku uruchomiono wiele badań na temat kosztów, jakie poniesie Wielka Brytania, UE-27, a także instytucje ponadnarodowe, zmuszone decyzją Wielkiej Brytanii do reform. W tworzeniu ekspertyz i raportów uczestniczą wszyscy aktorzy procesów integracyjnych, konkluzje formułowane przez nich niekiedy istotnie się różnią, jest także podważana wiarygodność danych i rzetelność w szacowaniu kosztów.

Obecnie, w związku z niepewnością co do przebiegu negocjacji między Wielką Brytanią i UE, trudno przesądzić, który z kilku dyskutowanych obecnie wariantów dotyczących przyszłych relacji Wielkiej Brytanii z UE zostanie przyjęty.

Dotychczasowe raporty dotyczące skutków Brexitu można podzielić na dwie grupy: tę, która wskazuje, że wyjściu z UE towarzyszyć będzie przewaga kosztów nad korzyściami oraz tę, która dostrzega liczne korzyści z odzyskania autonomii.

Podział ten odpowiada zróżnicowaniu poglądów w społeczeństwie brytyjskim: „większość przedsiębiorców i ekonomistów uważa dostęp Wielkiej Brytanii do rynku UE za korzystny. Podobna jest opinia rządu. Ale wielu konserwatywnych polityków, część kół biznesu i dość liczna grupa obywateli preferuje wycofanie Wielkiej Brytanii z UE” (Economic Consequences of leaving Europe, 2016, s. 111).

W tej sytuacji szczególnie ważna jest empiryczna weryfikacja różnych hipotez, rozpoczęta przez przedstawicieli neo-funkcjonalizmu.

Pełna ocena skutków zmniejszenia liczby krajów członkowskich UE wymaga przeprowadzenia odpowiednich badań we wszystkich pozostałych 27 krajach, a więc również w Polsce. W ostatnim okresie zwiększyła się liczba opracowań polskich ekonomistów na temat skutków Brexitu dla przyszłego budżetu UE (Żukrowska, 2017).

Stanowią one dobre uzupełnienie debaty na temat przyszłości Europy.

ZAMIAST PODSUMOWANIA Niniejszy artykuł jest wstępem do dalszych prac nad zastosowaniem teorii integracji regionalnej do wyjaśnienia przyczyn i skutków kryzysów w UE. Dalsze kierunki badań w tym obszarze to: –– pogłębiona analiza przydatności innych niż neo-funkcjonalizm kierunków w teorii integracji regionalnej, –– przegląd ważniejszych publikacji na temat procesów integracji–dezintegracji w UE i ich ocena z punktu widzenia teorii neo-funkcjonalnej,

410

Ewa Freyberg

–– rozszerzenie oraz aktualizacja empirycznej weryfikacji założeń i hipotez teorii neo-funkcjonalnej, –– analiza porównawcza dynamiki procesów dezintegracji w nowych krajach członkowskich UE (spill-over versus spill-back), –– możliwości wykorzystania w teorii integracji regionalnej dorobku innych dziedzin nauki (podejście interdyscyplinarne).

Powyższa lista ma charakter otwarty, ale już obecna na niej ilość tematów i ich zakres skłania ku propozycji, aby prace nad nimi były prowadzone w ramach zespołu składającego się ze specjalistów z różnych dziedzin.

BIBLIOGRAFIA Adler-Nissen R. (2009), Behind the Scenes of differentiated Integration: circumventing national opt-outs in justice and home affairs, “Journal of European Public Policy”, 61(1).

Armstrong K. (2016), blogs.lse.ue.uk/brexit/2016/10/07/on-your-marks-get-set-levethe-great-repeal-act-is-sym-and-legally-unimportant.

Barnett A. (2016), The Revolt of the Natives: Britain after Brexit, https://www.open democracy.net/uk/anthony-barnett-revolt-of-natives-britain-after-brexit.

Economic Consequences of Leaving the UE (2016), Centre for European Reforms, www.cer.eu/publications/archive/report/2016.

Haas E. (1958), The Uniting of Europe. Political, Economic and Social Forces 1950–1957, Stanford University Press, Stanford.

Haas E. (1971), The Study of Regional Integration: Reflections on the Joys and Anguish of Pretheorizing, “International Organization”, 24(4).

Lane J.-E. (2016), EU Coordination Weaknesses: Transaction Costs, “Open Access Library Journal”, 3, e2800. http://dx.dol.org/10.4236/oalib.1102800: 7–8.

Leruth B., Lord Ch. (2015), Differentiated Integration in the European Union: a Concept, a Process, a System or a Theory, “Journal of European Public Policy”, 22(6): 754–763.

Leuffen D., Rittberger B., Schimmelfennig F. (2012), Differentiated Integration; Explaining Variation in the European Union, Palgrave McMillan.

Mitrany D. (1933), The Progress of the International Government, Yale University Press, New Haven Monnet J. (1978), Memoirs, William Collins, London.

Niemann A. (2006), Explaining Decisions in the Europen Union, Cambridge University Press.

Popoviciu A.-C. (2010), David Mitrany and Functionalism. The Beginning of Functionalism, “Revista Romana de Geografie Politica”, 1, May: 162–172.

Rosamond B. (2017), The Political Context of EU Crises, w: The European Union in Crisis, D. Dinan, N. Nugent, W. Paterson (eds), Palgrave Macmillan, London.

Rosamond B. (2016), Brexit and the Problem of European Disintegration, “Journal of Contemporary European Research”, 12(4).

PRZYDATNOŚĆ TEORII NEO-FUNKCJONALIZMU W ANALIZIE PROCESU INTEGRACJI... 411

Schimmelfennig F. (2017), European Integration (Theory) in Times of Crisis, https:// www.estudies.org/confrence/papers/download/299: 5, 11–15.

Schmitter Ph.C. (1969), Three Neo-Functional Hypothesis about International Integration, “International Organization”, 23(1):161–166.

Schmitter Ph.C. (1970), A Revised Theory of Regional Integration, “International Organizations, 24(4): 836–868.

Schmitter Ph.C. (2002), Neo-Neo-Functionalism, https://www:eui.eu/Documents/ Departmentscentres/SPS/Profiles/Schmitter/NeoNeoFunctionalismRev.pdf.

Schmitter Ph.C. (2005), Ernst B. Haas and the Legacy of Neofunctionalism, “Journal of European Public Policy”, April: 255–272.

Schmitter Ph.C., Lefkofridi Z. (2016), Neo-functionalism as a Theory of Disintegration, Paper presented for “European Disintegration – A Blind Spot of Integration Theory?”, 22 CES Conference, Paris 2001, “Chinese Political Science Review”, March, I(1): 1–29.

Sergio A. (2016), The Brexit Vote: Conceptualizing European (Dis)Integration, Conference Paper, 5th Euroacademia International Conference on the European Union and the Politicization of Europe, https://www.euroacademia.eupresentation/ the-brexit-vote-conceptualizing-european-disintegration/.

Stubb A. (2002), Negotiating Flexibility in the European Union – Amsterdam, Nice and Beyond, Palgrave Macmillan UK. Vollaard H. (2014), Explaining European Disintegration, “Journal of Common Market Studies”, 52(5).

Waltz K. (1979), Theory of International Politics, McGraw Hill, New York.

Warleigh A. (2002), Flexible Integration: Which Model of European Union?, Sheffield Academic Press, London.

Webber D. (2013), How likely is that European Union will disintegrate? A critical analysis of competing theoretical perspectives, “European Journal of International Relations”, 20(2): 341–365.

Wren-Lewis S. (2017), Brexit remains an exercise in deception, https://mainlymacro. blogspot.com/2017/08/brexit-remains-exercise=in-deception.html.

Zielińska-Głębocka A. (1999), Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia Europejskie”, 3. Żukrowska K. (2017), Budżet ogólny Unii Europejskiej w kontekście nowych uwarunkowań i możliwości jego ewolucji, w: Społeczny kontekst ekonomii, SGH, Warszawa: 254–255.

THE USEFULNESS OF THE NEO-FUNCTIONALISM THEORY IN THE ANALYSIS OF THE PROCESS OF INTEGRATION AND DISINTEGRATION OF THE EUROPEAN UNION ABSTRACT Recently forces slowing down the integration process in Europe have shown a growing impact. It partially explains why the number of future scenarios for

412

Ewa Freyberg

Europe is growing. All of them consist of some diagnosis of the present situation, however forecasts they deliver are more or less optimistic.

The aim of the article is to evaluate the usefulness of neo-functional regional integration theory to explain recent and future processes going on inside the EU. The paper written by F. Schimmelfennig is a good example of neo-functionalism application to two EU crises: euro crisis and immigration crisis. Schimmelfennig shows how important is the relation between the scope of national governments’ power and the authority of supra-national institutions, both deciding on costs and benefits of further EU integration progress or EU disintegration. The incorporation of disintegration theory to the neo-functional integration theory (Schmitter, Niemann, Lefkofridi) is then discussed. Some opinions on the use of this more general theory to evaluate Brexit effects are presented. The paper concludes with stressing the need to continue research on the role of different theories of integration in the analysis of European Union crises.

Keywords: neo-functionalism, theory of regional integration, the future of the EU. JEL Classification: F15, F02

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

Ruslan Semenovich Grinberg*

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE1,2 (Artykuł nadesłany: 02.03.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

ABSTRACT Modern economic models cannot serve as a basis for future socio-economic development, because they oppose freedom and justice, the individual and society. The formation of a new economic model of development is now an urgent necessity for both developed countries and for developing countries. An alternative can be a new economic theory, which is the Concept of Economic Sociodynamics, assuming the equal interaction of individuals and society within the political procedures of pluralistic democracy. The article shows that the institutions of democracy are inseparable from the successful development of society; from the point of view of economic practice, the positions of the supporters of the two paradigms – the neo-liberal and the social-democratic, are analyzed; the opportunities and directions of Russia’s development are considered, taking into account the use of the country’s preserved potential, its historical, cultural and geographical features, the advantages of its geographical location, as well as the new conditions for world development. * Professor, Corresponding Member of the Russian Academy of Sciences (the RAS), Academic Supervisor of the Institute of Economics of the Russian Academy of Sciences, Grinberg@inecon.ru.

1 This article was prepared on the basis of the author’s book, recently published by” “Magistr” (Magister) Publishing House (Grinberg, 2018).

2 The paper was presented at the International Conference “Russia and Poland Facing Common Challenges”, 4–5 December 2017 in Moscow.

414

Ruslan Semenovich Grinberg

Keywords: social market economy, state capitalism, neoliberalism, ordoliberalism, democratization, industrial policy, middle class.

JEL Classification: O1, P1, P51.

INTRODUCTION The issue of interrelationship between liberty and justice, these equidimensional universal human values, and the search for a sustainable balance between them lies at the core of many theoretical problems in social sciences and in economic theory in particular. Seeking a balance between societal and individual interests, between market forces and state intervention, between authoritarian and liberal approaches is inherently found at the foundation of a multitude of theoretical schemes The current paper strives to make a contribution to the resolution of these long-standing issues focusing, apart from a rationale for a theoretical model proposed, on drafting a roadmap for future development, based on existing limitations and opportunities.

The paper starts with a theoretical section, briefly portraying the existing economic paradigms – social market economy, neo-liberal economic model, as well as the varieties of state capitalism characteristic for the so-called new industrial nations, analyzing both successes and failures of their implementation in practice.

We attempt to demonstrate that none of the contemporary economic models can serve as a basis for future socio-economic development because they tend to set freedom in opposition to justice, and individual in opposition to society. A viable alternative would be a new economic theory, the concept of economic sociodynamics. This concept implies that individuals that pursue their own interests autonomously, and society whose interests are represented by the state, function and interact on equal terms. Their interests are not subordinated to each other, are not structured into hierarchy, but are realized through political procedures in a pluralistic democracy. At the core of this concept are the relationships between the state and the market which in reality are far more complicated compared to what is presented in neoliberal models.

The subject of the next section is the role of the political system, namely democracy, in the nation’s economic development. Can democracy contribute to economic growth, and, if so, under what conditions and to what extent? Does personal freedom necessarily result in personal wellbeing? To answer these questions, we are looking, apart from classic Anglo-Saxon and Rhine models, at the track record of post-communist transition in Russia and other countries of the former USSR and Eastern Europe, at the fabulous economic progress achieved in the Sino-Vietnamese model under authoritarian Communist rule, the experience of India, the largest democracy in the world, as well as at the Chilean model where liberal reforms were carried out under a brutal military dictatorship. The analysis demonstrates that the institutions of democracy are intrinsic to the successful development of a society, but the interrelations and interplay between the

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

415

nation’s political system and its economic progress are manifold and very complex, and in every specific case a balance, a compromise needs to be sought between the degree of liberty and a standard of well-being.

In the third section we look at Russia, its current socio-political environment, its problems and the approaches to their resolution. Here, over the past 25 years, the situation has evolved from Yeltsin-time semi-anarchy to a current autocratic regime which suppressed political and (to a large extent) economic competition, becoming counterproductive for the country’s further progress. A pluralistic democracy, with all its imperfections, is the only known reliable means for the expression of public interests, thus having no alternative. But the carrier of democracy, a backbone element of the civil society, the nation’s middle class has dwindled during the 1990s and further deteriorated in the course of the manmade economic crisis of 2014–15. The creative potential of the populace, instead of being utilized, became to a great extent destroyed. Moreover, the very notion of democracy was compromised, becoming a synonym for larceny and corruption, thus creating prerequisites for developing authoritarism. The advancement of modernization as a national strategic priority is effectively antagonistic to the autocratic model of development and calls for a concentration of political will of the democratic state, a deployment of personal initiative of the populace, formation of civil society institutions and self-regulatory organizations.

In conclusion, we briefly look at the dismal state and prospects of the Russian economy, caught into structural and institutional trap. The growing lag between Russia and the leading nations of the world raises the issue of three pressing development imperatives: structural, social, and institutional. A new type of economic policy should include re-industrialization of the economy by means of active industrial policy and strategic macro-planning, introduction of a progressive income tax rate, elimination of rent-seeking laws and institutions, increasing budget allocations for education, science, public health and culture, a revival of local self-government.

1. ON ECONOMIC MODELS OF SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT The problems of the correlation between the interests of the individual and society, the correlation of market and state forces, authoritarianism and liberalism inevitably turn out to be the cornerstone of any theoretical constructions. In a generalized form, the answers to these questions lie within the framework of two principal worldview approaches, which are collectivism and individualism.

Russia over the last century has tried both. In 1917, it began to introduce a theoretical model of a society, that was previously unknown to the world, and that was the society of justice. And it must be said that under the Soviet government equality as a synonym of justice was achieved. But they sacrificed their freedom, and so the experiment failed. In 1991, again, according to a new fash-

416

Ruslan Semenovich Grinberg

ionable theoretical model, we switched to absolute inequality. They began to introduce freedom, completely ignoring justice, and again, apparently, there seemed to be a failure, since there was a need for autocracy.

Fearing a possible victory of socialist sentiments in the society, the West responded to Hitler’s and to Stalin’s regimes with the concept of a social market economy, the main imperative of which was the following: not rejecting the market, to combine it with social alignment and state regulation in the interests of “welfare for all”. Being aware of all consequences of unfettered liberalism and, already having an idea about the flaws of a directly-driven managed economy, the creators of the doctrine of social market economy tried to combine freedom and equality, efficiency and fairness. As a result, the road to a new model of society opened, conditions were created for the growth of the middle class and for the formation of “a society of general welfare”.

Social market economy was well established in the whole continental Europe.

And in the most liberal country in the world, – that in the USA – in the 1950s–1960s, despite anti-statist rhetoric, the market economy was, in fact, no less social than in Western Europe. And there a guideline won for, approximately, the same starting point for people from different backgrounds.

Failures in the system of social market economy began in the mid-1970s. It was, in my opinion, connected with two reasons. The first one is “the re-socialization” of capitalism. Its humanization had gone so far that investors-employers had already ceased to be the main actors in the economic process. Powerful tax progression, mechanisms of social equalization led to the fact that entrepreneurial activity began to wither. Once a state receives too many rights, bureaucracy develops, stagnation occurs, and, as a result, the number of people dissatisfied with the idea of social state grows rapidly. The second reason was a fourfold increase in the price of oil in 1973. In theory, when one of the most important elements of production costs rises sharply, one needs to tighten the belt. But the inertia of the rising social standards proved insurmountable. Everyone became accustomed to the fact that revenues must grow every year, trade unions continued to put forward their demands for higher incomes, having ignored the danger of starting a price-income-price spiral. Investors noticeably decreased their desire to invest. There was stagflation – stagnation plus inflation, which was the last impetus for the transition to neo-liberalism.

In the West, the heyday of neoliberal rhetoric began. In an unfortunate coincidence of circumstances, in Russia, just at this time, perestroika, or restructuring, began, and then came the system transformation, the implementation of which was carried out according to the new-fashioned anti-statist recipes, without taking into account the “place and time”.

The contemporary global economy, the economies of the leading countries of the world, the post-socialist economies of the countries of Central and Eastern Europe, of the former USSR were formed, on the basis of the neo-liberal economic model that arose at the turn of the 1970s-1980s, which became a response to the failures of the Keynesian paradigm. It should be admitted that, within the

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

417

framework of this model, stagflation had been overcome, which had been blocking economic growth, there had been revolutions in information technologies and in production management mechanisms, as a result of which a powerful impetus had been given to innovative development. For economies in transition, economic models had been formed, on the basis of the so-called Washington Consensus, which had envisaged reform programs based on the principles of economic liberalization, privatization of property, minimizing the economic role of the state, and the dominance of monetarist methods of macroeconomic regulation in state economic policy.

It should be noted that the growing popularity of neoliberal ideas in the West in the 1970s led only to a certain correction of “the welfare state”, but, not at all, to its dismantling. The state’s share in the economy has decreased there by only a few percentage points, and, in our country, it had decreased from 100% (in the USSR) to 30%.

Today we again face a myth, which, this time, is neoliberal. Its essence lies in the fact that in the contemporary world those nations prosper which managed to minimize the state participation in the economy. But in fact, even where liberal economic thought dominates as a theory, in practice everything is different. Thus, through the aggregate state budget of the countries of the OECD (The Organization for Economic Co-operation and Development), i.e. the richest countries of the world, half of GDP is redistributed, whereas 100 years ago this figure nowhere exceeded 10%.

The situation that develops in both economic theory and in economic policy is best defined by the concept of “chaos”. The old schemes, which worked more or less reliably in the 1950s, 60s, 70s, 80s, and even in the 1990s, no longer work or they do not work as expected. And, it seems, the world is on the threshold of some new economy.

Global megatrends convince that state capitalism is too early to write off. For a world that has been experiencing crisis for a number of consecutive years, the moment of truth has come: the rapture of “a free” economy has passed, having given way to disappointment and fatigue from radical, unrestrained liberalism.

In place is a system that has not yet received its name. It is obvious, however, that without a powerful and systematic state activity, the economy already cannot be dispensed with.

The economic successes of Asian countries, where the state is actively participating in the economy, are obvious. Models of development based on state capitalism are associated with the second and subsequent waves of modernization in the so-called newly industrialized countries of the Far East and SouthEast Asia, in the last twenty years in China and in Vietnam, in the areas of so-called Islamic modernization (Turkey, Iran, Malaysia, Indonesia), with the consonant experience of some post-Soviet countries (Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan), and, of course, with the BRICS countries.

Political stability is ensured due to enlightened authoritarian power, gradual democratization, and continuity of the general course. The economic dynamics

418

Ruslan Semenovich Grinberg

is supported by a combination of the market with state regulation and stimulation of leading industrial concerns, and budgetary funds predominate in the structure of the investment process. In practice, it turns out that state capitalism can be exceptionally productive if the capital is built into development plans and public-private partnership is aimed not at the nationalization of private business, but at its maximum support, in general, and at encouraging participation in nationwide priority projects, in particular. On this score, there are many works of both foreign and Russian researchers (Kondratiev 2013; Eppler 2012; Stiglitz 2012, pp. 172–176; Dullien, Herr & Kellerman 2011, pp. 114–139; Grinberg 2012, pp.: 78, 342, 350–366).

We do not know which concept will determine the content of the new mainstream in economic theory, but we do know that antistatism is out of fashion and that the state is returning. At the same time, the state activity is no longer exclusively connected with anti-crisis measures (inflation of financial systems with liquidity, concern for lowering unemployment, nationalization of sinking enterprises), but is firmly embedded in the economy as an indispensable subject of its modernization. This is a condition for stable development, the essence of which is in the transition to a real recognition of human factor as the main resource of the economy. Now, this reality should become the kernel of the new model and give it a clearly expressed, pronounced social character.

The problem of finding the golden mean between regulation and deregulation may be the most difficult and important in economic science, and I do not know about whether it was satisfactorily solved by someone. In substance, society has to find a very delicate balance each time between the deployment of private initiative and the realization of public interest, which is the most important function of the state.

The latest macroeconomic studies in both the West and the East directly recognize the existence of a certain special public interest, which is far from always being reduced to the interests of private economic entities. In this connection, the state’s participation in the contemporary economy gets a new interpretation, since it already acts in the economic life of the society as an equal market player, striving to realize this special public interest. Hence a new, broader view of the formation of a market equilibrium, where the state is an independent market entity. The Concept of Economic Sociodynamics (CES), developed by Professor A. Ya. Rubinshtein and the author of these lines, I hope, will enter the mainstream economic thought in the near future and will contribute to the construction of an economic model meeting the severe challenges of our time (Grinberg, Rubinstein 2015; Grinberg 2012; Grinberg, Rubinstein 2008; Grinberg, Rubinshtein 2005).

This theoretical construction provides a practical framework for the state’s activities, in particular, in the field of financing the social sphere and it is able to answer many pressing questions of the contemporary Russian economy, in particular. Its core is the relationship between the state and the market, which, in reality, is much more complex than that is presented in neoliberal theories and models.

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

419

The matter is that the market, excellently revealing and satisfying private preferences of individuals, as a rule “does not see” a large block of public interests. There are many areas, critical for any society that are not interesting to the market, as they do not promise immediate profits. But, without them, there will be neither a healthy society, nor a competitive economy, nor, even more so, an innovative development. And, meanwhile, throughout the whole past century, the significance of these areas had been growing rapidly, and today the trend persists. To verify this, it suffices to look at the budgets of any country. Social expenditures are steadily growing, but are considered as forced, as they divert some of the resources and, as it is believed, hinder the development of the economy. The contemporary market, but asocial economy of Russia, is focused on momentary profit. At the same time, public interest is almost completely ignored.

The key category of our concept is the “social utility” of benefits, which substantiates the objective need for systematic public financing of health care, education, science, culture.

Science, education, culture and health are the four main areas that should be taken care of, patronized and financed by the state. Our concept radically changes the notion of state activity: instead of state “intervention”, equal participation of the state in the economic life of the country should come, and the place of “budget burden” should be taken by socially justified and expedient public spending for the realization of public interests, in essence, investment in the development of human capital.

2. DEMOCRACY AND THE MARKET 2.1. POLITICAL INSTITUTIONS AND ECONOMIC DEVELOPMENT The role of the political system in the economic development of the state is the subject of vivid discussions: can it, and under what conditions, within what limits and in what combinations with other factors, contribute to successful social and economic development. Life shows that this or that political system is really able to help liberate economic forces, the economic potential of the country, but on the contrary, it can bind these forces, hindering the dynamics of economic development.

The meaning of democracy is not only that it is a value in itself; at the same time it is a working tool for policy adjustment. However, the will of the people, in the absence of a middle class and institutions of civil society, often brought politicians to the forefront of the history, who did not have any political and economic programs, except for the instinct for power. Unfortunately, the belief in the ideal reformer-leader, chieftain, so to say, is indestructible and lives in many societies, not only in Russian society alone.

When fundamental changes began in the Soviet Union and in the countries of Central and Eastern Europe, the reform initiators actually set themselves three

420

Ruslan Semenovich Grinberg

goals, as it was considered, already achieved in the countries of “the golden billion”. It was about pluralistic democracy, civil society and social market economy.

It is believed that the life of the countries of the “golden billion” gives an example of the most direct relationship between personal freedom and well-being: the freer a person is, the higher is his level of welfare and it is better for the general situation in the economy. But the example of post-socialist reforms showed that this was not quite so, and, in the case of reforms in Russia and in other post-Soviet republics, it was completely different. It turned out that, in order to bring freedom to the well-being, many other conditions are needed, including the creation of certain institutions in society and in the state, the achievement of a certain level of culture.

Starting reforms in Russia, we all, with few exceptions, expected that, in a market economy, human egoism and competition would lead to welfare. At the time of perestroika, or restructuring, almost everyone was sure that, firstly, it was necessary to make a political system of an absolutely Western type, and secondly, the economy needed to be transformed into an even “more market-oriented” one. But the calculation was very naive, in part because of ignorance of real market practices. The results of our transformation are known: none of the goals was achieved.

And in which development models have all three goals been achieved? There are the Anglo-Saxon model and the Rhine model, the separation of which is largely conditional, but still there are certain differences. It is generally accepted that the market economy operates in the Anglo-Saxon world, while the Rhine model represents a social market economy, in which emphasis is placed on the redistribution of gross domestic product through the state budget, and the state provides a high social component of state, or government, spending.

The third model can be conditionally called the Chinese-Vietnamese model.

In these countries there is no any clear political freedom. Communist parties of China and Vietnam do not allow the emergence of formalized opposition forces – these are forever, eternally ruling parties. And at the same time, after these countries took a course to create a market economy, things went very well for them. In these countries there are not “social market economies”, but “socialist market economies” – they gave such a title to their present economies.

The successes of the Sino-Vietnamese model are one of the most unexpected events in the newest economic history of the last 25 years. It strongly shook the usual assessments of the role of the political system in economic reforms of a market type. The successes of these countries were indeed unexpected and uncomfortable for our habitual way of thinking. After all, it was believed that the supremacy of the Communist Party, its all-embracing dictate, would end, and normal life, both free and prosperous, would begin.

The situation in countries where the communists still rule, refutes the thesis that prosperity and freedom are linked and go hand in hand. In fact, as it turned out, well-being can be sharply raised as a result of the use of harshly authoritarian, if not, so to say, dictatorial, measures. This, of course, is the subject for serious discussion. Let me remind you the most important thing: the Communist

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

421

Party in China has absolute power. And, what is very important, the world calmly perceives such a combination of authoritarianism and surprising socio-economic achievements. Of course, you need to remember that if you start at a very low level, then the economic growth of 10–15% per year is not the highest result.

When moving from zero mark, growth rates are always very high. We must not forget that even in the 1960s, vast territories in China suffered from famine, and with a population of a billion, this problem was very serious. But in China, it was not only overcome, but already they are now achieving certain prosperity. Again, we emphasize: China is an authoritarian country with communists in power, but GDP quadrupled over the past 25 years there; few nations today can boast such a result.

Recently, quite a lot has been said and written about the Indian model. India is often called “the largest democracy in the world”. Here lives a billion people – almost as much as in China; but, unlike China, in this country there is a real adversarial process in politics. Of course, it’s also not without flaws, but in India, real elections are held, unlike the Chinese “elections without choice” although in China there are various formal attributes of democracy.

2.2. POLITICAL COMPETITIVENESS: OPPORTUNITIES AND LIMITATIONS A competitive political process always supports real political life in the country.

It means that the opposition is always able to seize power and to correct the shortcomings of the leadership of the previous party. This is fundamentally important. Unfortunately, only Ukraine can boast an adversarial competitive political process in the CIS space. Whatever our attitude to the leadership of this country is, to what has been accumulated in Russian-Ukrainian relations, one must see that, unlike other former Soviet republics, where the level of political competition tends to zero, an adversarial competitive political process is really operating in this country. And without competition, the probability of error in economic policy is exceptionally high.

In Russia, in the times of Yeltsin, the very fact of having a right-wing government and a left-wing parliament meant that there really were conditions for an adversarial competitive political process. On important issues, representatives of various political parties could come forward with their point of view. Each in its own way, far from being always successful and effective, but they could, at least, somehow correct the course, oppose the authorities. And there were quite a few such opponents.

And now, “no one interferes with those who are right”, the parliament is completely presidential, but as a result, any government bill passes smoothly there: good or bad, thought out or underdeveloped. No one is safeguarded from errors. But democracy, in this case, can be compared figuratively with a snail – it creeps slowly, but its course is very reliable. The decision becomes more reliable, because it was accepted by 450 people.

422

Ruslan Semenovich Grinberg

In China and Vietnam there is no such competition. An authoritarian political model is being realized in these countries, but, at the same time, we see that this does not harm economic growth. Moreover, the world began to treat Chinese authoritarianism as an established reality – for the reason that the world needs stability in China, because the whole world believes that China will become a powerful player in the political arena, in a while.

Currently, the US are not interested in China’s democratization. When it comes to a nuclear power with almost a half-billion population, one immediately recalls the experience of the collapse of the USSR. China is a country as multinational as the former Soviet Union, but while everything remains under the control of the central government, deep mutual claims and grievances between the regions do not go outside. Not without reason it is assumed, that, if China follows the path of democratization, serious ethnic conflicts will start there. And the consequences of destabilization in China are not difficult to estimate, if you remember that every fifth person in the world is a Chinese. Therefore, no one even talks about “exporting democracy” to China.

As for the “Indian option”, there are both democracy and astounding economic successes of the past twenty years. Both formally and, in fact, India is a democracy, with all the known imperfections and contradictions of the democratic regime in this country. Castes exit there. There, half a country lives in true poverty, but the other half – and this is half a billion people – is making a rapid and very important leap. It is universally recognized, for example, the world priority of Indian programmers, the software has become an Indian brand. But India has many other opportunities for a new breakthrough.

For the future of India you can be relatively calm, there democracy has already taken shape, and this democracy is universal. On the contrary, in China, with all the obvious successes of the economy, one day the question about the opposition will arise. People will want in politics something different, new, and economic successes, apparently, only bring this moment closer. It will require freedom, democracy; changes can begin from below, there will be a question about personal freedoms, about democratic elections, about alternatives, and so on. This will necessarily happen someday, because, although the Chinese Communist Party now owns virtually everything in the country, it actively and purposefully contributes to the enrichment of the population. In a sense, it’s a risky game. If the Communist Party once does not have enough strength to hold the position, everything can collapse: a democratic process can also be destructive.

Another model is a Chilean one. It should be mentioned, at least because many in Russia often refer to it as an example of successful reforms. I am not a supporter of the Chilean model, but I want to understand the motivations of its supporters with the utmost impartiality.

It is accepted, and not without reason, to consider that economic reforms are always painful. In the course of reforms, sharp contradictions arise between the reforms being made and democracy. This makes all countries in transition vul-

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

423

nerable: they strive for everything at once – both for political freedoms and for economic reforms. But political freedom, political democracy means that every four years people come to the ballot boxes to decide which politician to support.

This means that politicians, whether they want it or not, have to be populists, at least before the elections. But at the same time, it is necessary to carry out painful reforms, in particular, to withdraw from the policy of paternalism. In other words, to offer people to incur expenses for what used to be (or seemed to be) free of charge: for medicine, recreation, for housing, etc.

In Chile, A. Pinochet carried out liberal reforms in conditions of a brutal military dictatorship, virtually all democratic freedoms were abolished. Everything had been very much like the USSR of Stalin’s times: we had lived in a great power, but almost a quarter of the country had served prison sentences in forced labor camps. However, for fans of such models it means nothing, although, to me, such a price, even for the highest level of welfare, seems unacceptable. Some Russian liberal politicians also dream of establishing something similar to the Chilean version in Russia. The logic of their reasoning is simple: we know what to do, but only, unfortunately, democratic procedures hinder.

Russia has no other alternative but to build a market economy, to strengthen the state without sacrificing democratic values. This is an enormous on a historical scale. The main difficulty is in combining the market, the state, democracy without harming each of these components.

2.3. POLITICS IS THE ART OF COMPROMISE In my opinion, there is still an ideal of combining personal liberties and justice, an appropriate balance in this eternal dichotomy. In economic terms, one can speak of the effectiveness of the economy and the of uniformity of distribution.

If there is an efficient economy in the country, its fruits should be distributed more or less evenly, which is taken care of by a systematic and integrated state social policy. To achieve this, in practice, is very difficult, a successful result is rarely obtained, moving to it is a way of constantly seeking compromises. And this is the most important and difficult in politics.

Can we talk about the availability, about the existence of a definite dependence: the more freedom a person has, the higher his welfare is? No, unfortunately, we cannot. The relationship, interaction, cause and effect relationships between the political system in the country and its economic successes are very diverse.

In each specific case, at each particular moment, when the question arises of such dependence, both in practical actions and in evaluating their results, a certain compromise must be found between the degree of freedom and the level of well-being.

In conclusion, I will mention one paradox that is important for Russia and the for fate of its reforms. The paradox of our history is that the country is considered great and mighty, when a particular person in it is oppressed and forgot-

424

Ruslan Semenovich Grinberg

ten. But one should take some steps to resolve this dilemma. Public opinion, on this score, is split. There is no consensus among experts. How to combine liberalism and the greatness of the country? It is clear that democratization in Russia easily leads to anarchy. But another thing is obvious: at a certain stage of economic and political reforms, the authoritarian regime does not hamper economic growth, but then – with some saturation of people’s needs in the most necessary – it begins to oppose the further creative modernization of the country. And this pattern is universal.

3. FEATURES OF THE SOCIO-POLITICAL ENVIRONMENT OF RUSSIA 3.1. PLURALISTIC DEMOCRACY AND CIVIL SOCIETY IN RUSSIA The concept of the so called Ordoliberalism, i.e. the combination of order and freedom, developed by German scientists Walter Eucken and Wilhelm Ropke, turned up to be almost ideal: market economy, systematic state activity where the market can not cope. The most important third component of this system is a pluralistic democracy, which, with all possible flaws in its practical implementation, is the only known reliable way of expressing public interest. That is why political democracy is non-alternative.

Formation of democratic mechanisms in society is a long and complex process. Let us recall the events in the USSR of 30 years ago. Then 280 million Soviet people suddenly got freedom, in fact, from the hands of one person, – and that person was Mikhail Gorbachev. And it soon became clear that the freedom, granted from above, rather intoxicated, than inspired, if quickly it didn’t bring the naively expected fruits from it. Today we are seeing a very timid, zigzagging movement towards the formation of a civil society.

In these conditions, it is extremely necessary to form a modern democratic elite, both on the side of the authorities and on the side of the opposition. The one and the other need to learn the negotiability, in the name of the common Fatherland, facing the mounting problems and challenges. The best way is public dialogue at round tables and in public discussions. At the same time, both sides need to be patient and resist the temptation to solve problems through violence.

Unfortunately, our historical experience abounds with similar examples. But we are not fatally programmed for eternal confrontation. We all lack the understanding of compromise as an agreement on real mutual concessions, and not as a retreat due to temporary weakness.

The culture of “all or nothing” is unpromising and detrimental to everyone.

The European culture of mutually respectful dialogue should replace it, and this will be a major step towards real democracy.

The Russian autocracy, which had suppressed Yeltsin’s semi-anarchy, and at the same time, beneficial political and economic competition, is becoming counterproductive. The point here is not only and not so much in specific individuals.

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

425

The advancement of modernization as a strategic priority of the country is objectively incompatible with the autocratic model of development and with imitation democracy and requires the concentration of the political will of a contemporary democratic state, the deployment of personal initiative of people, the creation of civil society institutions and self-regulatory organizations.

3.2. FORMATION OF THE MIDDLE CLASS IN RUSSIA The middle class is the carrier of democracy, the system-forming element of civil society, the formation of which became the main achievement of mankind in the second half of the 20th century. In the 1950s and 1960s, it developed even in the USSR, although it was not as rich as in Western European standards. And, of course, in the 1990s, most of this middle class “went into poverty”. They were, primarily, professionals with higher education, middle managers, employees, highly skilled workers. These people in the USSR were not just a middle class, on consumption. They were educated, independent thinkers, had high self-esteem, self-esteem – after all, the country took first positions in the world hierarchy of intellectual countries. Namely they could form the basis of pluralistic democracy.

In Russia, unlike other European countries, liberal ideas traditionally did not have a broad social base. The appeal to liberal values was characteristic only for certain periods of Russian history of the XIX–XX centuries. It was precisely this period that turned out to be the decade that swept the second half of the 80s and the first half of 90s of the 20th century. It can hardly be denied that, at that time, the popularity of ideas of individual freedom and private initiative was rapidly growing in Russian society. By the early 1990s, they had captured a significant part of the population, with the most productive part of it, a broad social basis for the practical implementation of liberal and democratic ideas. And the state power was given a serious chance for the development of democratic processes, the formation of civil society, the creation of a civilized, free market economic system.

But the Russian reformers not only did not take advantage of this unique opportunity, but, in fact, they did everything to discredit the values of freedom, in the eyes of the population. What happened in Russia in the 1990s, caused, in the public opinion, a growing negative, even a hostile attitude to the values of freedom, and to the very notion of “democracy”. It became a synonym for theft and corruption, and the liberal idea was so compromised that, by the end of the 1990s, the scale of aggressive rejection of liberal and democratic values created real prerequisites for a return to an authoritarian regime. The discrediting of democracy and the creation of prerequisites for authoritarianism is the main socio-political outcome of the activities of Russian reformers in the 1990s.

With sadness I have to state that the current political superstructure logically flawlessly crowns the economic basis created during the years of reforms.

Returning to the representatives of the Soviet middle class, I will remind that

426

Ruslan Semenovich Grinberg

they were people who suffered most, that they were most economically and socially deprived during the reforms. Russian reformers, in substance, tried to get rid of this social group as quickly as possible. Most of its representatives were thrown out to the margins of social life. The creative resource of the population, instead of being used, proved to be largely destroyed. The sharp weakening of scientific technical, and human potential is an irreparable, both economically and socially, loss that Russia has suffered in these 25 years. But namely this resource is considered the engine of economic development.

According to various estimates of the most authoritative expert structures, in the late 1990s, about 10% of the people belonged to the middle class, and by the end of the 2000s, this figure had increased to 20–22%. As we can see, progress is evident, but this is clearly not enough for a fully-fledged social state. The society becomes socially comfortable, if two people out of three, really belong to the middle class, and not just identify themselves with it. In the post-socialist European countries, one third of the citizens began to live better, one third began to live worse, and, in our country, if we generalize the surveys, 20% of people now live better, 30% live at the same level, and 50% of them live worse.

At the same time, the trend remains negative. Today, as a result of the man-made crisis of 2014-2015, there is a noticeable narrowing of the Russian middle class, which seems to have become the main victim of recession and devaluation.

3.3. THE STATE AND BUSINESS We have to agree with the thesis that our state does not yet help business (especially the small and medium ones), but rather hurts it. It’s about the hard bureaucratic press of the state, which exerts pressure on business, by increasing its costs, by driving entrepreneurs into the deepest depression. A normal person wants neither to give bribes, nor to receive them. He wants clear rules. Let them be tough, but let the business depend on the law, and not on people, who took office, in order to be fed, at the expense of the territory, entrusted to them, or, at the expense of the sphere of life. The state just does not have enough activity, determination, to create such rules, in order to rely on civil society. Today, our bureaucracy rules the ball, because there is no public control behind it. And this, in my opinion, is more dangerous than financial bubbles or a budget deficit. In Russia, the absolute power of the bureaucracy is the main systemic problem, the unresolved nature of which may have catastrophic consequences for the country.

The historical experience of our country testifies to a rather paradoxical, but constantly reproduced situation, when liberalization of state administration results in the intensification of bureaucratic power. In the conditions of underdevelopment or absence of the corresponding institutions of civil society, any narrowing of the area of legitimate activity of the state, leads to an expansion of the “gray zone” of officials’ activity. Therefore, the dominant of any public administration reform in Russia, should not be a doctrinaire reduction in state

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

427

presence, but a curtailment of the self-proclaimed powers of the bureaucracy.

Unfortunately, we observe the opposite: the volume of illegal powers of the bureaucracy is constantly growing, which, in fact, reflects the low quality of public administration. In short, we are confronted with the classical phenomenon of shifting public choice and related political decisions towards the interests of the ruling elites. In post-socialist Russia, this shift is manifested especially visibly.

3.4. THE STATE AND SOCIAL DEVELOPMENT The defects of our political system do not allow to resolve many contradictions of economic development. Radical pseudo-liberal forces, which, in the early 1990’s won in the country, created a virtually monarchical constitution with unlimited powers for the president and with an absolute monopoly of the executive power. Here, economy and politics are closing in, here is the source of the extremely inefficient manual management of the economy, which is now dominant. Manual control would be ineffective, even in Luxembourg, and even more so it is inefficient in a huge country. The country retains the monopoly of one school of thought, and it does not depend on who practices it – liberals, dirigists or someone else. It’s just that “power corrupts, and absolute power corrupts absolutely”. Namely that is why I am for democracy and for competitiveness, including in the sphere of economic ideas.

We still believe even today that any state activity is vicious, except for ensuring “the unity of the rules of the game for all.” Market mistakes are preferable to state errors, even if the price of the former is much higher than the price of the second. There is a clear view of the strategic guideline e to reduce the number of organizations, the activities of which require constant, uninterrupted state funding, I should stress.

I should note that the ideas, the notions of the need for state participation in resolving the problems of social stratification, about “the state charity” was formed much earlier than capitalism arose. They appeared already in Byzantium under the influence of Christian values and, undoubtedly, prepared the ideological basis of the social state. Here is what a well-known lawyer, Corresponding Member of the Russian Academy of Sciences (the RAS), G.V. Maltsev wrote: “The ideological harmonies here are simply amazing. In the VI century. Monk Agapit persuaded Justinian that only through the will of the emperor, and only through public efforts, can the gap be overcome between excessive wealth and extreme poverty; for this it is necessary to level, to equalize the wealth, take surpluses from the rich and support the poor so that, without causing offenses for the first ones (they, in fact, yield what is superfluous), cause a rush of vital energy among the second ones. Thus, in human society, it is possible to establish pious orders, peace, consent, crowned with a basic virtue – that is universal Christian love. Many other Byzantine sources formulate the task of the state to promote a uniform, an even distribution of material wealth between different strata of the population” (Maltsev, 2013).

428

Ruslan Semenovich Grinberg

The opinion that spending on social goals is always a deduction from national wealth and an obstacle to economic growth is absolutely wrong. The experience of the West and of the successful post-socialist countries clearly, unequivocally show shows that properly organized priorities and institutions of social policy not only do not hamper economic activity, but, on the contrary, stimulate it, and, moreover, provide the necessary political support for reforms. Namely it is the development of the social sphere in its broad meaning that determines the prospects for sustainable economic growth, and not vice versa, as it is generally accepted today among our federal and regional elites.

4. RUSSIA BETWEEN DESPAIR AND HOPE (IN LIEU OF A CONCLUSION) At the very beginning of the radical phase of systemic transformation, Russia experienced a major bias, a major imbalance towards self-regulation forces and deliberate abandonment of the “visible hand” of the state. As a result, today we are again faced with a choice: either a continuation of deindustrialization and a slide into the “technological backwater” zone, or a sharp breakthrough in the field of reindustrialization.

In the country, on the one hand, there is an increasing awareness of the need for a large-scale modernization of the economy as the main condition for its emergence to sustainable growth, and on the other hand, the inability to actually start the process of such modernization, becomes more and more evident. The domestic economy found itself in a structural and institutional trap, because it could not effectively respond to the expansion of domestic demand by increasing investment activity. The initial reason that gave rise to this situation, was the lack of a vision of a holistic picture of the prospective structure of the economy and, as a consequence, of locomotive projects for the modernization of its main sectors. But if, under the pretext of poor quality of state institutions, to give the task of modernization to the forces of self-regulation, the country will be guaranteed to fall behind forever.

Industrial policy, by definition, should be state. Namely it is the state that should propose projects and encourage private business to participate in them.

We have forgotten that there are whole spheres of life that in countries with a civilized market economy, have long been planned and regulated. The market forces of self-regulation will work only in conditions of a clever industrial policy.

The threat of a growing backwardness of Russia from the countries-leaders of the contemporary world makes us raise the question of three urgent imperatives of socio-economic development: structural, social and institutional. A new type of economic policy is to include the reindustrialization of the economy through active structural and industrial policy and strategic macro-planning (indicative), the introduction of a progressive scale of personal income taxation, the rejection of corruption laws and institutions, significant preferences for the middle class,

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

429

increased budgetary spending on education, science, health and culture, the growth of civic consciousness and the revival of local self-government.3 Therefore, the new paradigm of economic development in the interests of the majority of the population must master the consciousness of the Russian elites as quickly as possible. The proposed course, alternative to the current right-liberal one, is a normal historical turn not from liberalism as such, but from those who discredited the concepts of the market and democracy.

The current crisis is likely to be very lengthy, for a number of reasons. Unlike the crisis of the year 1998, the sharply devalued ruble can not help us, at present.

Then Soviet enterprises that were still alive, but were idle, simply started functioning and earning money. Then a sharp increase in oil prices was added to this, and we entered a period of rapid growth. Now sanctions are in force, and the initial potential of the manufacturing industry is such that a weak ruble almost does not improve its export positions. Devaluation, while all other things are being equal, creates advantages for enterprises, but there is a simple rule: the less you produce, the smaller these benefits are. At the same time, the sharply cheaper ruble blocks the so-desired modernization of production, because imported equipment becomes inaccessible at a price.

But, in general, so far, we have a pretty sad picture. For a quarter of a century of reforms, on the most important socio-economic indicators, even the level of 1990 has not been reached. Even more sad is the decline in the level of the hightech sector: engineering, aviation, electronic, rocket and space, defense industries, and this level had fallen steadily both in the dashing 1990s, and in the “fat” 2000s. As a result, the structure of industrial production has acquired an obvious raw material orientation. Almost by three times the share of the fuel and energy complex increased, while the share of the investment sector, on the contrary, was halved, and its share now is 3–4 times lower than in developed countries. This has been most clearly evident in the way, in which Russia is now interesting to other countries: 85% of our exports consist of mineral resources, metal and timber, while the share of production that determines scientific and technological progress has fallen from 20% to 5%. Today, instead of external demand, we have trade and economic sanctions. Hence, the new demand should be presented by the state. Closing over to the problems of the exclusively domestic market means to increase our backwardness. We need to find options when the domestic market is progressing simultaneously and new opportunities for export appear.

Export expansion is an indicator of the efficiency of the chosen route. It may seem that the problem does not have a solution, but this, of course, is not so if only large-scale infrastructure projects can revive the economy and stop the investment pause. I stand up for public-private partnership, a form of doing business, for which it is, unfortunately, difficult to take root in Russia.

3 Collective

conceptual and program elaboration (under the direction of R.S. Grinberg) is most fully represented in the monograph, called “Strategic Guidelines for the Economic Development of Russia” prepared for the 80th anniversary of the Institute of Economics of the Russian Academy of Sciences (the RAS) (St. Petersburg: “Aleteya” Publishing House, 2010).

430

Ruslan Semenovich Grinberg

*** Understanding the value of human rights and freedoms has become the foundation of the modern and postmodern society, it contributes to the productive synthesis of a competitive market economy, to the development of civil society, to the rule of law with a wide range of social functions and guarantees. Simultaneously, this is a universal trend, a regularity, by which one can judge about the real progress of modernizing societies - both of the third world countries and of the post-socialist ones. This is an important methodological position, because any variants of mobilization development with the sacrificing of democratic values, human rights and freedoms, concessions to authoritarianism, can give only a partial and time-limited economic result that does not guarantee the achievement of strategic modernization goals, access to the information society and economy, based on knowledge. However, even today, despite historical lessons and a positive example of the most successful countries, the temptation and art of authoritarianism, the development, at the cost of infringement of individual rights and freedoms remain a real threat and an insurmountable obstacle to social and economic progress, to the formation of a free, open and democratic society.

REFERENCES Eppler E. (2012), Return of the State?, Forumpress, London.

Dullien S., Herr H., Kellerman C. (2011), Decent Capitalism, PlutoPress, London.

Grinberg R., Rubinshtein A. (2005), Economic socio-dynamics, Berlin.

Grinberg R.S. (2018), W poiskach pavnoviesija, Magistr, Moskva.

Grinberg R.S. (2012), Svoboda i spraviedlivost’: rossijskije sobłazny łoznogo wybora, Magistr, Moskva.

Grinberg R.S. (2015), Rubinsztein A. Ja., Individuum i gosudarstwo. Ekonomiczeskaja dilemma, Magistr, Moskva.

Grinberg R.S. (2008), Rubinsztein A., Osnowanija smieszannoj ekonomiki, Magistr, Moskva.

Kondratiev W. (2013), Wtoroje dychanie gosudarstwiennogo kapitalizma, „MenMO”, 6: 3–18.

Malcev G.V. (2013), Kulturnyje tradiciji prava, Norma, Moskva.

Strategiczeskije orientiry ekonomiczeskogo razvitija (2010), Aleteja, St. Petersburg.

Stiglitz J.E. (2012), The Price of Inequality, N. Y.W. W. Norton & Company, London.

DEMOKRACJA I RYNEK: W POSZUKIWANIU RÓWNOWAGI STRESZCZENIE Współczesne modele ekonomiczne nie mogą służyć jako podstawa przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego, ponieważ sprzeciwiają się wolności i sprawiedliwości, jednostce i społeczeństwu. Obecnie jest konieczne stworzenie nowego ekonomicznego modelu rozwoju zarówno dla krajów rozwiniętych, jak i dla krajów rozwijających się. Alternatywą może być nowa teoria ekonomii, zwana Kon-

DEMOCRACY AND THE MARKET: IN SEARCH OF BALANCE

431

cepcją Ekonomicznej Socjodynamiki, zakładająca równą interakcję jednostek i społeczeństwa w ramach politycznych procedur pluralistycznej demokracji.

W artykule pokazano, że instytucje demokratyczne są nierozłącznie związane z pomyślnym rozwojem społeczeństwa. Z punktu widzenia praktyki gospodarczej przedstawiono stanowiska zwolenników dwóch paradygmatów – neoliberalnego i socjaldemokratycznego. Zanalizowano możliwości i kierunki rozwoju Rosji, biorąc pod uwagę wykorzystanie zachowanego potencjału kraju, jego cechy historyczne, kulturowe i geograficzne, zalety jego położenia geograficznego, a także nowe uwarunkowania rozwoju świata.

Słowa kluczowe: społeczna gospodarka rynkowa, kapitalizm państwowy, neoliberalizm, ordoliberalizm, demokratyzacja, polityka przemysłowa, klasa średnia.

Klasyfikacja JEL: O1, P1, P51

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

Ewa Cieślik*

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH POLSKIEGO I CHIŃSKIEGO EKSPORTU KIEROWANEGO DO WYBRANYCH KRAJÓW AFRYKAŃSKICH OBJĘTYCH STRATEGIĄ NOWEGO JEDWABNEGO SZLAKU1 (Artykuł nadesłany: 21.05.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

STRESZCZENIE Celem artykułu jest znalezienie grup towarowych w polskim eksporcie, który jest kierowany do wybranych krajów afrykańskich, objętych strategią Nowego Jedwabnego Szlaku; w przypadku tych grup występują zarówno ujawnione symetryczne przewagi komparatywne, jak i Polska jest ich eksporterem netto. Oznacza to, iż te grupy produktowe hipotetycznie są w stanie konkurować ze strumieniami eksportu pochodzącego z Chin. Weryfikacji poddano następującą hipotezę: mimo objęcia wybranych krajów afrykańskich strategią Nowego Jedwabnego Szlaku polski eksport na wybrane rynki afrykańskie nadal może konkurować w wybranych grupach produktowych z chińskim eksportem. W artykule zastosowano metodę mapowania dla 75 grup produktów. Obiektami badania są: Egipt, Etiopia i Maroko. Na pod* Uniwersytet

Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: ewa.cieslik@ue.poznan.pl powstał w ramach realizacji projektu Narodowego Centrum Nauki „Chińska strategia Nowego Jedwabnego Szlaku: implikacje dla powiązań produkcyjnych między Chinami a krajami Europy Środkowo-Wschodniej”, nr 2016/23/D/HS4/02748.

1 Artykuł

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

433

stawie schematów mapowania produktów wyróżniono eksportowane grupy produktów, w których pozycja Polski jest korzystniejsza niż status Chin.

Słowa kluczowe: Chiny, Polska, ujawniona przewaga komparatywna, handel zagraniczny, mapowanie produktu.

Klasyfikacja JEL: F14, N17

WSTĘP Współpraca handlowa i przepływy kapitałowe między Polską a kontynentem afrykańskim posiadają nadal marginalny wymiar na tle wzmożonej wymiany handlowej i intensywnych przepływów kapitałowych pomiędzy państwami afrykańskimi a Chinami. Chociaż stosunki polsko-afrykańskie mają już ponad półwieczną historię, to nadal nie potrafimy należycie wykorzystać potencjału tkwiącego w Afryce. Jednocześnie pojawił się w Afryce poważny konkurent nie tylko dla Polski, ale dla innych zaangażowanych na tym kontynencie krajów – Chiny.

Wprowadzana od 2013 r. chińska strategia Nowego Jedwabnego Szlaku (NJS) spowodowała, iż zmienia się układ sił w Afryce. Kontynent „zalewają” chińskie produkty i kapitał pochodzące z tamtejszych przedsiębiorstw, głównie korporacji państwowych. Stąd pojawia się pytanie, czy produkty wytworzone w innych krajach mogą konkurować z towarami pochodzącymi z Chin, tym bardziej że współpraca chińsko-afrykańska dynamicznie się rozwija.

Od roku 2000 Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC) stanowi główną platformę dla kształtowania stosunków chińsko-afrykańskich. W grudniu 2015 r. przyjęto w Johannesburgu plan działania FOCAC na lata 2016–2018. W planie tym Chiny zobowiązały się przekazać 60 mld USD wsparcia finansowego do Afryki, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju infrastruktury i industrializacji (FOCAC, 2015). W kwietniu 2016 r. Chiny wskazały na kilka krajów, które będą przedmiotem współpracy przemysłowej z Afryką w ramach FOCAC w ciągu najbliższych trzech lat. Wśród tych państw znalazły się właśnie omawiane w artykule: Egipt, Etiopia i Maroko. Inicjatywa NJS jest nieformalnie wpisana do FOCAC, jednak obejmie tylko część krajów w ramach forum (MOFCOM, 2014). Natomiast we wrześniu 2018 r. Chiny ogłosiły, iż kolejne 60 mld USD trafi do Afryki na pomoc finansową i kredyty dla państw afrykańskich oraz zostanie umorzona część długów najbiedniejszych krajów (PAP, 2018).

Polska aktywność na rynkach Afryki w porównaniu z Chinami jest znikoma.

Nasi eksporterzy próbują jednak sił na tym kontynencie. Stąd celem artykułu było znalezienie grup towarowych w polskim eksporcie kierowanym do wybranych krajów afrykańskich, w przypadku których występują zarówno ujawnione symetryczne przewagi komparatywne, jak i Polska jest ich eksporterem netto, podczas gdy Chiny albo/i nie posiadają ujawnionej przewagi komparatywnej, albo/i są importerem netto tych grup produktów. Oznacza to, iż te grupy produktowe są w stanie konkurować ze strumieniami eksportu, który pochodzi z Chin.

434

Ewa Cieślik

Weryfikacji poddano hipotezę: mimo objęcia wybranych krajów afrykańskich strategią NJS, polski eksport wybranych grup produktowych na określone rynki afrykańskie nadal może konkurować z chińskim eksportem. Badanie ma charakter wstępny do dalszych pogłębionych analiz. Do scharakteryzowania wymiany handlowej Polski oraz Chin z wybranymi krajami afrykańskimi zastosowano wskaźniki ujawnionej przewagi komparatywnej i ich pochodne oraz mierniki oceniające status kraju jako eksportera lub importera netto. Wskaźniki te zostały zastosowane w schematach mapowania produktów. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu przenalizowano 75 grup produktowych według Standardowej Międzynarodowej Klasyfikacji Handlu (SITC). Obiektami badania są: Egipt, Etiopia i Maroko. Wyboru tych krajów dokonano na podstawie dwóch kryteriów: po pierwsze, zostały objęte chińską strategią NJS i, po drugie, w porównaniu z pozostałymi krajami afrykańskimi objętymi strategią NJS, państwa realizują znaczące obroty handlowe z Polską.

Artykuł składa się z trzech części, wprowadzenia i zakończenia. W pierwszej części dokonano krótkiego uzasadnienia ważności przeprowadzonej analizy w świetle dotychczasowych badań. Następnie opisano metody zastosowane w badaniu. Trzecia część stanowi omówienie wyników z przeprowadzonych badań.

1. UZASADNIENIE WYBORU TEMATU W ŚWIETLE BADAŃ EMPIRYCZNYCH Wagę podjętej w artykule tematyki podkreślają publikowane podstawowe dane makroekonomiczne dotyczące polskiego eksportu towarów na rynki afrykańskie.

Wyraźne ożywienie polskiej wymiany towarowej z Afryką nastąpiło po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Od tego momentu obserwowano wysoką dynamikę polskiego eksportu na tamtejsze rynki. Z czasem wartość polskich towarów sprzedawanych na afrykańskie rynki zaczęła przewyższać wartość dóbr sprowadzanych z tego kontynentu. Ostatecznie od 2009 r. w polskim handlu zagranicznym towarami z Afryką utrzymuje się dodatnie saldo wymiany towarowej, które w 2017 r. osiągnęło poziom ponad 833 mln USD. W roku 2017 polski eksport na rynki afrykańskie wyniósł 2,55 mld USD, a import z Afryki zamknął się na poziomie 1,71 mld USD. W okresie 1994–2017 polski eksport na rynki afrykańskie zwiększył się prawie 9-krotnie. Jednocześnie Chiny pozostają ważnym partnerem handlowym dla Afryki, a ich wymiana handlowa od 1994 r. do 2017 r. wzrosła ponad 40-krotnie. W pierwszym półroczu 2018 r. wymiana handlowa między Afryką a Chinami wyniosła 98,8 mld USD (UNCTAD, 2018). Chociaż trudno porównywać skalę polskiego handlu z Afryką z handlem chińskim, to nie dyskwalifikuje to Polski jako eksportera wybranych grup produktowych na rynki afrykańskie. Tym bardziej iż istnieją przesłanki do pogłębiania współpracy polsko-afrykańskiej.

Chociaż relacje Polski z Afryką ciągle są postrzegane jako zjawisko o charakterze marginalnym, to można spodziewać się zdynamizowania wzajemnych sto-

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

435

sunków w najbliższej przyszłości. Przemawia za tym wiele przesłanek. Po pierwsze, w ostatnich latach rośnie konkurencyjność krajów afrykańskich. Gospodarka afrykańska od kilku lat znajduje się na trajektorii wzrostowej. Motorami wzrostu stają się wydatki konsumpcyjne (szczególnie dokonywane przez rosnącą klasę średnią) i wydatki rządowe. Po pierwsze, dynamicznie rośnie zapotrzebowanie tamtejszych rynków na zaawansowane technologie nie tylko w sferze produkcji, ale także w bankowości, farmacji czy telekomunikacji. Po drugie, Afryka powoli przestaje być kojarzona w Polsce wyłącznie z przemysłem wydobywczym i surowcami, ale coraz częściej jest postrzegana jako ogromny i szybko rozwijający się rynek zgłaszający zapotrzebowanie na produkty konsumpcyjne oraz projekty infrastrukturalne. Stwarza to możliwości rozwoju polskiego eksportu szeroko rozumianych dóbr i usług konsumpcyjnych oraz podjęcia współpracy inwestycyjnej czy doradczej w zakresie budowy tamtejszej infrastruktury. Po trzecie, szybki wzrost gospodarek afrykańskich powoduje, iż zwroty z inwestycji w regionie znacznie przewyższają zyski realizowane ostatnio w krajach rozwiniętych. Należy jednak pamiętać o nadal znacznie wyższym ryzyku podejmowanych w Afryce przedsięwzięć. Po czwarte, w ostatnich latach pojawiają się na kontynencie afrykańskim nowe centra wzrostu (np. Etiopia).

Występująca do niedawna marginalizacja krajów afrykańskich w polskiej wymianie handlowej powoduje, iż problematyka konkurencyjności polskiego eksportu czy perspektyw jego rozwoju na rynkach afrykańskich nie znalazła dotychczas większego odzwierciedlenia w krajowej literaturze przedmiotu. Polska literatura ekonomiczna, w której podejmowana jest tematyka krajów afrykańskich, związana jest przede wszystkim z ekonomią rozwoju, stosunkami międzynarodowymi lub kwestiami politycznymi2.

W ostatnich latach problematyka afrykańska w kontekście możliwości rozwoju polskiego eksportu została szerzej omówiona w monografii Rynarzewski i in.

(2016) oraz w opartych na podobnych badaniach artykułach: Rynarzewski, Cieślik, Nawrot (2016) i Cieślik, Nawrot (2017). Ponadto kwestie możliwości rozwoju relacji z Afryką pojawiały się przy okazji szerzej zakrojonych badań nad konkurencyjnością polskiego eksportu w następujących pracach: Bułkowska (2016); Michalski (2016); Matuszczak (2016) czy Śledziewska (2015). Nie bez znaczenia są też opracowania pojawiające się w ramach portali Go Africa (2018) czy PAIH (2018), które starają się przybliżać warunki współpracy z Afryką oraz identyfikować perspektywiczne nisze dla polskiego biznesu.

2. METODA BADANIA W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele miar próbujących zobrazować konkurencyjność eksportu. Należą do nich: wskaźnik intensywności eksportu 2 Przykładami

takich prac z ostatnich lat są: Bagiński Czaplicka, Szczyciński (2009); Latoszek (2010); Łazowski (2006); Lizak, Milewski (2002); Solarz (2009).

436

Ewa Cieślik

(Export Intensity Index), porównawczy indeks wydajności eksportowej (Comparative Export Performance)3, czy bardzo popularna miara ujawnionych przewag komparatywnych, na której skupiono się w badaniu.

W analizie przewagi komparatywnej wykorzystano następujące wskaźniki: ujawnioną przewagę komparatywną (Revealed Comparative Advantage – RCA), opracowaną przez Ballassę, symetryczną ujawnioną przewagę komparatywną (Revealed Symmetric Comparative Advantage – RSCA), opracowaną przez Dalum i in. oraz indeks bilansu handlowego (Trade Balance Index – TBI), którego koncepcję stworzył Lafay.

Ujawniona przewaga komparatywna (RCAij) Balassy stanowi stosunek między udziałem eksportu konkretnego produktu w handlu światowym a udziałem eksportu całego sektora w świecie lub danego kraju/krajów odniesienia (Balassa, 1965). Formuła ma następującą postać: RCAij = (Xij /Xik) / (Xnj /Xnk),

gdzie: X – eksport, i – rozważany kraj, j – produkt (grupa produktów), k – wszystkie towary, n – kraj/kraje odniesienia.

RCAij może przyjmować wyłącznie wartości dodatnie. Wskaźnik przekraczający 1 oznacza występowanie ujawnionej przewagi komparatywnej, natomiast wartość ułamkowa wskazuje na brak występowania ujawnionej przewagi komparatywnej (Balassa, 1965).

Wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych istnieje także w ujęciu Grupp/Leglera (Faustino, 1991). Potwierdza on w swej istocie, że relacja kosztów alternatywnych w ujęciu wartościowym jest względną relacją cen dóbr krajowych do dóbr zagranicznych, wyrażonych w walucie światowej. Wówczas wskaźnik RCA liczony według formuły Grupp/Leglera ma następującą postać: RCAi = ln (Xij /Mij : Xj /Mj),

gdzie: X – wartość eksportu; M – wartość importu; i – grupa towarowa; j – kraj.

Relacja eksportu do importu w ujęciu wartościowym jest relacją cen towaru krajowego do cen towaru zagranicznego, wyrażonych w tej samej walucie. Stąd wskaźnik RCA odzwierciedla względną relację cen towarów krajowych w stosunku do cen towarów zagranicznych. W ujęciu logarytmicznym wskaźnik RCA>0 oznacza istnienie przewag komparatywnych względem partnera zagranicznego, zaś RCA<0 oznacza brak przewag komparatywnych.

Z powodu asymetrycznego rozkładu i braku występowania skończonej górnej granicy RCAij opracowano kilka zmodyfikowanych wzorów o rozkładzie symetrycznym. Szczególnie znane są ujęcia Daluma i in. (Dalum i in., 1998). Prze­ kształcili oni standardowy wskaźnik RCAij we wskaźnik symetrycznej ujawnionej przewagi komparatywnej (RSCAij), mający następującą postać:

RSCAij = (RCAij – 1) / (RCAij + 1).

3 Szerzej

(2011).

indeksy te zostały omówione w pracach: World Bank (2018) i Bobirca, Miclaus

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

437

Zaletą RSCAij jest to, iż mieści się w przedziale (–1, 1) z wartościami ujemnymi i dodatnimi wskazującymi, odpowiednio, na brak i istnienie ujawnionej przewagi komparatywnej. Znalazły się jednak głosy podważające skuteczność tego indeksu. Przykładowo, De Benedictis i Tamberi stwierdzili, że samo powyższe przekształcenie standardowego indeksu Balassa’y nie zapewnia lepszej interpretacji występowania przewag komparatywnych kraju w handlu zagranicznym (De Benedictis, Tamberi, 2002). Jednak po uzupełnieniu wskaźnika RSCAij o dodatkowe miary pozwala na pełniejszą interpretację przewagi komparatywnej.

Opracowany przez Lafaya wskaźnik bilansu handlowego (TBIij) pozwalał na skonstruowanie macierzy pomocnej przy ocenie konkurencyjności handlujących państw w zakresie określonych grup towarowych względem danych rynków referencyjnych. TBIij, tak samo jak RSCAij, mieści się w przedziale (–1, 1) i jest kalkulowane w następujący sposób (Lafay, 1992): TBIij = (Xij – Mij ) / (Xij + Mij ), gdzie: X i M reprezentują odpowiednio eksport i import produktu grupy towarowej j przez państwo i.

Wartości dodatnie wskaźnika TBIij świadczą o specjalizacji danego kraju w handlu określonym produktem/grupą produktów i najczęściej oznaczają nadwyżkę handlową w zakresie wymiany tym dobrem. Natomiast wartości ujemne wskaźnika TBIij są charakterystyczne dla krajów bez specjalizacji eksportowej, będących importerami netto danego produktu lub grupy produktów (Lafay, 1992).

Osobno liczone RSCAij i TBIij nie dają pełnej odpowiedzi, czy dany produkt lub grupa produktów są konkurencyjne na rynku eksportowym. Biorąc jednak pod uwagę równocześnie zarówno RSCAij, jak i TBIij, opracowano specjalną macierz, która pozwala na identyfikację czterech scenariuszy dla kraju wskazujących na różny stopień konkurencyjności jego eksportu. Macierz jest używana do tzw. mapowania produktów i pokazywania, czy kraj posiada w zakresie ich wymiany z zagranicą ujawnioną przewagę komparatywną oraz czy ma status eksportera lub importera netto w zakresie konkretnego produktu lub grupy produktów. Twórca tej koncepcji, Widodo (2009), twierdził, że może istnieć sytuacja, w której kraj charakteryzuje się ujawnioną przewagą komparatywną w produkcji danego dobra/grupy towarowej (czyli RSCAij > 0), ale jednocześnie może nie być eksporterem netto takiego produktu/grupy towarowej. Podobnie może zaistnieć sytuacja, że chociaż kraj ma niekorzystną wartość RSCAij dla danego dobra/grupy towarowej, to nie implikuje automatycznie, że ten kraj musi posiadać status importera netto tego konkretnego dobra/grupy towarowej.

Dlatego łącząc miary RSCAij i TBIij, można stworzyć macierz, za pomocą której sklasyfikuje się produkt/grupę towarową w jednej z czterech kategorii. Pierwsza z kategorii występuje, gdy kraj posiada przewagę konkurencyjną w zakresie wytwarzania danego dobra/grupy towarowej i jest jednocześnie jego eksporterem netto. Jest to najbardziej korzystna sytuacja dla eksportera danego dobra.

Druga sytuacja ma miejsce, kiedy kraj wytwarzający produkty posiadające przewagę komparatywną jest jednocześnie ich importerem netto. Kolejna kategoria

438

Ewa Cieślik

wystąpi, kiedy omawiane państwo nie posiada przewagi komparatywnej dla konkretnego produktu/grupy towarowej, ale jest eksporterem netto tego produktu. Ostatnią sytuacją jest równoczesne posiadanie przez kraj statusu importera netto danego produktu/grupy towarowej przy braku przewagi komparatywnej w wytwarzaniu tego dobra/grupy towarowej. Jest to najmniej korzystna sytuacja dla eksportera danego dobra. Schemat 1 prezentuje graficznie opisane wyżej sytuacje.

Schemat 1. Schemat mapowania grupy produktów, oparty na poziomie ujawnionej przewagi komparatywnej i specjalizacji eksportowej, opracowany przez Widodo

grupa B: przewaga komparatywna importer netto RSCAij > 0 TBIij < 0

grupa D: brak przewagi komparatywnej importer netto RSCAij < 0 TBIij < 0

grupa A: przewaga komparatywna eksporter netto RSCAij > 0 TBIij > 0

grupa C: brak przewagi komparatywnej eksporter netto RSCAij < 0 TBIij > 0

Źródło: (Widodo, 2009).

3. OMÓWIENIE WYNIKÓW BADANIA W przeprowadzonym badaniu podjęto próbę opracowania schematów mapowania produktów eksportowanych przez Polskę i Chiny do krajów afrykańskich objętych strategią NJS, czyli Egiptu, Etiopii i Maroka. Zastosowane w artykule

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

439

ujęcie pozwoliło zidentyfikować ujawnione przewagi komparatywne grup towarowych podchodzących z Polski i Chin, trafiających na rynki afrykańskie. Ze względu na ograniczoną objętość artykułu, ramy czasowe badania zawężono wyłącznie do 2017 r. i dwustopniowej dezagregacji danych SITC. Dla pełniejszej czytelności wyników badania zrezygnowano z nakładania na macierz mapowania grup produktów, natomiast wyniki wyliczeń zaprezentowano w formie tabeli.

Jak pokazano w tabeli 1, w przypadku Egiptu Polska posiada ujawnioną przewagę komparatywną aż w 57 grupach towarowych na 75 analizowanych. Natomiast Chiny posiadają ujawnioną przewagę komparatywną w 45 na 75 analizowanych grup towarowych. Dokonując jednak procedury mapowania grup produktów i wyróżniając te grupy, w których Polska znalazła się w ćwiartce A macierzy (schemat 1), a Chiny uplasowały się poza tą ćwiartką macierzy, należy wymienić: mięso i przetwory mięsne, różne produkty żywnościowe i ich przetwory, napoje i tytoń (grupa główna), tytoń i wyroby tytoniowe, korek i drewno, węgiel, koks i brykiet, produkty przemysłu przetwórczego (grupa główna), korek i wyroby z drewna (z wyłączeniem mebli), metale nieżelazne, maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną, samochody oraz pozostałe wyposażenie samochodowe.

Zdecydowana większość grup towarowych zaliczana jest do nisko lub średnio zaawansowanych technologicznie (tab. 1).

Z wymienionych grup produktów największy udział w polskim eksporcie do Egiptu w 2017 r. posiadały: grupa główna – produkty przemysłu przetwórczego (16% udział w polskim eksporcie towarów do Egiptu), samochody (10%), maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną (3%) oraz mięso i przetwory mięsne (2%). Świadczy to o średnio dopasowanym do rynku egipskiego od strony strukturalnej polskim eksporcie. Grupa główna produktów o największym udziale w naszym eksporcie do Egiptu w 2017 r. (maszyny i wyposażenie transportowe 33%) znalazła się co prawda w najkorzystniejszej ćwiartce macierzy Widodo, jednak grupa ta napotyka na silną konkurencję ze strony Chin, gdyż w przypadku Państwa Środka ta grupa produktowa także znalazła się w ćwiartce A macierzy. Natomiast plasująca się na drugim miejscu w strukturze polskiego eksportu do Egiptu grupa żywność i zwierzęta żywe (30%) charakteryzowała się brakiem ujawnionej przewagi komparatywnej (UNCTAD, 2018).

W badaniu zidentyfikowano także takie grupy produktów, w których Polska posiadała status importera netto i nie charakteryzowała się ujawnioną przewagą komparatywną (np. chemikalia i ich pochodne, maszyny specjalistyczne czy maszyny do obróbki metalu). Jednak w żadnej z takich grup produktów analogiczny eksport z Chin nie znalazł się w ćwiartce A macierzy. Ponadto żadna z tych grup nie posiada znaczącego udziału w strukturze polskiego eksportu do Egiptu (tab. 1).

Biorąc pod uwagę grupy produktów eksportowanych do Maroka, Polska posiadała w 2017 r. ujawnioną przewagę komparatywną w przypadku 59 na 75 badanych grup produktowych, a Chiny – w 52 grupach produktowych. Dokonując mapowania grup produktowych i wyróżniając te, w przypadku których Polska znalazła się w ćwiartce A macierzy, a Chiny znalazły się w ćwiartkach B, C lub D macierzy Widodo, należy wymienić: żywność i zwierzęta żywe (grupa główna),

0,831 –0,019

0,432 –0,266 –0,342

–0,849

–0,385

–0,390

0,025

0,480 –0,216 0,289

–0,631

0,040

0,645

0,892 –0,014

Produkty mleczne i jaja

Ryby, skorupiaki, mięczaki i ich przetwory

Zboża i przetwory zbożowe

Warzywa i owoce

Cukier, przetwory z cukru i miód

Kawa, herbata, kakao, przyprawy i ich przetwory

Pasze dla zwierząt (z wyłączeniem zbóż niezmielonych)

Różne produkty żywnościowe i ich przetwory

Napoje i tytoń

Napoje

0,023

0,309

0,023

0,461

0,443

0,534

0,291

Mięso i przetwory mięsne

–0,573

0,876

bd

0,446

0,303

0,329

bd

–0,425

0,434 –0,249

0,570 –0,270

0,342

0,055 –0,060

0,537

0,577 –0,751

0,336

0,432

0,289

0,791 –0,014

0,859

0,272

–0,425

0,631 –0,342

0,050 –0,249

0,623 –0,270

bd

0,236

0,455

0,023

0,309

0,023

0,461

0,005

TBIij

–0,573

0,446

0,303

0,329

0,434 –0,249

0,570 –0,270

0,342

0,055 –0,060

0,537

0,577 –0,751

0,336

0,288 –0,903

bd

0,999 –0,128

0,440

RSCAij

Chiny

bd

–0,425

0,432 –0,266 –0,342

0,289

0,548 –0,014

0,895

0,853

0,406 –0,216

0,329 –0,919

0,210 –0,060

0,023 –0,969

0,309

0,646 –0,216

0,343

0,921

0,023

0,628

0,443

0,731

0,907 –0,019

0,534

0,056

0,303 –0,822

0,679 –0,751

0,461

0,446

–0,903

–0,573

0,344 0,548

0,204

TBIij

Etiopia

–0,128 –0,970 –0,735

0,091

bd

bd

bd

RSCAij

Polska

0,005 –0,635

TBIij

0,834 –0,019

0,443

0,534

–0,735

0,204 –0,603

0,471

RSCAij

Chiny

TBIij

Maroko

RSCAij

Polska

0,288 –0,903 –0,068

bd

0,999 –0,128

0,005

TBIij

0,976 –0,735

0,440

RSCAij

Zwierzęta żywe inne niż w dziale 03

0,204

TBIij

Chiny

–0,473

RSCAij

Polska

Żywność i zwierzęta żywe

Grupa produktów

Egipt

Tabela 1. Ujawnione symetryczne przewagi komparatywne (RSCAij) i indeksy bilansu handlowego Polski i Chin względem wybranych krajów afrykańskich w wybranych grupach produktów w 2017 r.

440 Ewa Cieślik

0,301

0,301

–0,093

–0,743

1,000 –0,515

bd

Prąd elekryczny

Oleje, tłuszcze i woski zwierzęce i roślinne

bd

0,069 –0,697

Ropa naftowa, produkty ropy naftowej i pochodne

Gaz naturalny i przetworzony

0,025 –0,790

0,030

Węgiel, koks i brykiet

0,254

0,768 –0,794

0,104 –0,482

0,603

0,549 –0,870

bd

1,000 –0,885

0,919 –0,794

0,429

Paliwa mineralne, smary i ich pochodne

0,454

0,618 –0,201

Surowce zwierzęce i roślinne ni­gdzie indziej niesklasyfikowane

0,984 –0,988

0,344 –0,915

0,324 –0,891

0,254

bd

bd

bd

–0,515

–0,093

–0,743

0,603 –0,697

0,838

0,748 –0,482

0,698 0,450

bd

–0,989

0,599 –0,598 –0,190

0,753 –0,988

0,067 –0,248

0,501 –0,540

1,000

0,254

0,603

bd

–0,093 0,665 –0,870 –0,088 –0,515

bd

0,999 –0,885 –0,691 –0,743

0,996 –0,794 –0,540 –0,697

0,983 –0,790

0,995 –0,794 –0,206 –0,482

0,429

0,603 0,549 –0,870

bd

1,000 –0,885

0,919 –0,794

0,025 –0,790

0,768 –0,794

0,454

0,805 –0,993

0,229 –0,385

0,244 –0,372 –0,190 –0,498

0,706 –0,915

0,301

0,991 –0,392

0,122

0,947 –0,232 –0,320 –0,891

0,429 –0,951 –0,201

0,555 –0,993

0,770 –0,385

0,711 –0,201 –0,197

–0,248

0,805 –0,993

0,993 –0,248

Rudy metali i złom metalowy

bd

0,229 –0,385 –0,982 –0,540

0,432 –0,540

–0,392

–0,989

0,999

0,996 –0,954 –0,983 –0,334 –0,850 –0,954

bd

0,314 –0,190

0,766 –0,372 –0,264 –0,498

bd

0,056

Surowe nawozy inne niż dział 56 i surowce

0,753 –0,988

0,706 –0,915

0,998 –0,372 –0,190 –0,498

–0,392

–0,232

–0,334

0,450

Włókna tekstylne i odpady

bd

0,940

Korek i drewno

Makulatura

0,757 –0,232 –0,320 –0,891

Surowce gumowe (w tym syntetyczne) bd

bd

0,976 –0,334 –0,850 –0,954

bd

Nasiona oleiste i owoce oleiste

0,450

bd

bd

–0,989

Nakrycia, skóry i kożuchy, surowe

0,599

0,873 –0,200 –0,219 –0,900 –0,648 –0,200 –0,009 –0,900 –0,840 –0,200 –0,219 –0,900

0,876

Surowce niejadalne z wyłączeniem paliw

0,599 –0,598 –0,190

0,596

Tytoń i wyroby tytoniowe

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

441

TBIij

–0,141 –0,201 –0,194 –0,234

–0,509

0,947 –0,141

0,458 –0,466 –0,362 –0,613

0,674 –0,033 –0,402

Produkty medyczne i farmaceutyczne

Olejki eteryczne do substancji perfumeryjnych i preparatów czyszczących

Nawozy spoza działu 272

Tworzywa sztuczne w formie pierwotnej

Tworzywa sztuczne przetworzone

0,175

0,150

0,894 –0,253 –0,391

Barwniki

0,633

0,010

0,461

0,175

0,277

0,461

0,146 –0,006

0,353 –0,033 –0,108

0,010

0,502 –0,466 –0,147 –0,613

0,883 –0,141

0,308 –0,006 –0,406

0,150

0,086 –0,234

0,457 –0,253 –0,240

0,198

0,057 –0,126

0,198

0,252 –0,126 –0,021

Chemikalia nieorganiczne

0,324

0,410 –0,202

0,954 –0,451

0,993 –0,201

0,370

1,000 0,932 –0,653

TBIij

RSCAij

Polska

0,150

0,198

0,175

0,633

0,461

0,308 –0,006

0,950 –0,033 –0,402

0,010

0,881 –0,466 –0,362 –0,613

0,997 –0,141

0,875

0,903 –0,201 –0,194 –0,234

0,863 –0,253 –0,391

0,949 –0,126 –0,021

0,919 –0,451 –0,067 –0,202

0,913 –0,193 –0,140 –0,193

0,128 –0,665

0,785 –0,939

0,946 –0,214

TBIij

Chiny RSCAij

Etiopia

0,611 –0,665 –0,619 –0,445

0,929 –0,939

0,461 –0,214

RSCAij

–0,155 –0,451 –0,067 –0,202

Chemikalia organiczne

–0,445

–0,653

0,370

TBIij

Chiny

0,143 –0,193

bd

bd

bd

RSCAij

Polska

Maroko

0,156 –0,193

–0,095 –0,193 –0,140 –0,193

0,128 –0,665

0,785 –0,939

Chemikalia i ich pochodne.

–0,653

TBIij

0,946 –0,214

RSCAij

1,000 –0,445

bd

Stałe oleje i tłuszcze roślinne, surowe, rafinowane i frakcjonowane

0,370

TBIij

Chiny

Przetworzone oleje i tłuszcze zwierzęce i roślinne

bd

RSCAij

Polska

Zwierzęce oleje i tłuszcze

Grupa produktów

Egipt

Tabela 1. c.d.

442 Ewa Cieślik

0,295 0,478

0,402

–0,177

0,709 –0,240 –0,450 0,264 –0,103

–0,201

–0,078

0,763 –0,307 –0,360

0,933

–0,122

0,069

0,211

–0,149 –0,134 –0,297 –0,022

–0,577 –0,372 –0,089 –0,321 –0,488 –0,372 –0,085 –0,321

Korek i wyroby z drewna (z wyłączeniem mebli)

Papier i wyroby papiernicze

Przędza tekstylna i produkty pokrewne

Niemetaliczne wyroby mineralne

Żelazo i stal

Metale nieżelazne

Wyroby z metalu nigdzie indziej niesklasyfikowane

Maszyny i wyposażenie transportowe

Maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną

Maszyny specjalistyczne

Maszyny do obróbki metalu

0,157

0,200 –0,097

0,039

0,445 0,045

0,219

0,255

0,242 –0,107 0,516

0,196

0,173 0,200 –0,051

0,039

0,478

0,196

0,207

0,685

0,288 –0,314

0,153 –0,311

0,052

0,295

0,703

0,545

0,769

0,455

0,246 –0,134 –0,172 –0,022

0,865

0,207 –0,073

0,685 –0,221

0,809

0,179

0,264 –0,353

0,303 –0,307

0,107

0,562

0,045 –0,149

0,990

0,264 –0,103

0,157 0,200 –0,097

0,039

0,478

0,196

0,207

0,685

0,017 –0,314 0,153 –0,194

0,052

0,295

0,703

0,545

0,769

0,455

0,351 –0,372 –0,089 –0,321

0,666 –0,134 –0,297 –0,022

0,286

0,762

0,947

0,948

0,946 –0,307 –0,360

0,330

0,052 –0,240 –0,450

0,516 –0,178

0,242 –0,195

0,991

0,897

0,424

0,536 –0,476

0,042 –0,296

0,970 –0,198 –0,019 –0,128

0,533 –0,476 –0,866 –0,159

0,703 –0,594 –0,240 –0,438

0,545 –0,074

0,769

0,455 –0,605

0,017 –0,314

0,153 –0,194

0,052

0,045 –0,149

0,516 –0,178

0,242 –0,195

0,185 –0,159

0,424

Wyroby z gumy

0,536 –0,476

0,042 –0,246

1,000 –0,159

0,424 –0,181

Skóry, wyroby ze skóry, kożuchy

0,042 –0,296

0,079

0,285 –0,128

Produkty przemysłu przetwórczego

0,479 –0,198

0,339 –0,198 –0,019 –0,128

Chemikalia i ich pochodne ni­gdzie indziej niesklasyfikowane

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

443

0,108 –0,273 –0,106 –0,147

0,361 0,031

0,040

0,151 0,235 0,659

–0,289

0,094

0,911

0,426

0,998 –0,326

0,718 –0,106 –0,074

Samochody

Pozostałe wyposażenie transportowe

Różne produkty przemysłu przetwórczego

Prefabrykowane budynki, urządzenia sanitarne, grzewcze –0,119 i oświetleniowe

0,813

Maszyny elektryczne, aparaty i części

Meble i ich części

Artykuły podróżnicze, torby itp.

Artykuły odzieżowe i dodatki odzieżowe

0,136

0,107

0,722 –0,252

0,008

0,035

0,313

0,930

0,922

0,864

0,901

RSCAij

0,722

0,218 –0,100

0,218

0,681

0,071

0,659 –0,162

0,985 –0,106

0,394

0,922

0,864

0,901

0,952

0,622

0,769 –0,056

0,235 –0,197

0,151

0,136

0,108 –0,116 –0,106

0,040

0,107

0,714

0,333

TBIij

Chiny

0,960 –0,326 –0,049

0,277

0,952 –0,176

0,622

0,559 –0,056

0,277 –0,100 –0,394

0,305

0,952 –0,197

0,969

0,681

TBIij

Maroko

0,246 –0,044 –0,136

RSCAij

Aparaty telekomunikacyjne i rejestracji dźwięku

0,811

0,333

TBIij

0,909 –0,197

RSCAij

Polska

Maszyny biurowe i maszyny do automatycznego przetwarzania danych

TBIij

Chiny

0,132 –0,044 –0,219

RSCAij

Polska

Pozostałe maszyny przemysłowe i ich części

Grupa produktów

Egipt

Tabela 1. c.d.

TBIij

RSCAij

0,722

0,681

0,277 –0,100

0,305

0,811

0,659

0,235

0,151

0,136

0,017 –0,106 –0,074

0,031

0,361

0,008

0,035

0,922

0,864

0,901

0,952

0,622

0,559 –0,056

0,108 –0,273 –0,106

0,040

0,107

0,472 –0,326

0,979

0,949

0,585

0,591

0,853

0,949

0,790

0,974 –0,197

0,333

TBIij

Chiny

0,869 –0,044 –0,219

RSCAij

Polska

Etiopia

444 Ewa Cieślik

bd

Złoto pozamonetarne

–0,015

0,687

0,761

bd

0,992 –0,953

bd

0,992 –0,953

0,235

bd

bd –0,015

0,687 bd

bd

bd

0,126 –0,017

0,982 –0,738

0,533

0,261 0,893 0,126

0,963 –0,262

bd

0,687

–0,953 –0,978 –0,015

bd

0,863

0,761

0,063

bd 0,992 –0,953

bd

0,992 –0,953

0,235

0,270

0,516 –0,105 –0,105 –0,166

–0,953 –0,948 –0,738

0,761

0,063

0,458 –0,166

0,863 –0,236 –0,123 –0,144

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych (UNCTAD, 2018).

Uwaga: Pogrubioną czcionką zaznaczono grupy towarowe, w których Polska posiada ujawnione przewagi komparatywne. Jeżeli RSCAij > 0 oznacza to występowanie ujawnionej przewagi komparatywnej, natomiast jeżeli RSCAij < 0 oznacza to brak występowania ujawnionej przewagi komparatywnej.

bd

Monety (inne niż złote), poza obiegiem

0,834 –0,738

Surowce i transakcje nigdzie indziej niesklasyfikowane

0,126

0,540

0,155 –0,262

Różne produkty przemysłu przetwórczego nigdzie indziej niesklasyfikowane

0,063

0,862 –0,262

Aparaty fotograficzne, artykuły optyczne, zegarki i zegary 0,270

–0,378 –0,105 –0,105 –0,166 –0,313 –0,105

0,836 –0,123 –0,135

Instrumenty profesjonalne i naukowe

0,863

0,927 –0,123 –0,144

Obuwie

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

445

446

Ewa Cieślik

mięso i przetwory mięsne, zboża i przetwory zbożowe, cukier, przetwory z cukru i miód, kawę, herbatę, kakao, przyprawy i ich przetwory, różne produkty żywnościowe i ich przetwory, napoje i tytoń (grupa główna), tytoń i wyroby tytoniowe, korek i drewno, węgiel, koks i brykiet, niemetaliczne wyroby mineralne, metale nieżelazne, maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną, pozostałe wyposażenie transportowe, meble i ich części oraz różne produkty przemysłu przetwórczego nigdzie indziej niesklasyfikowane (tab. 1).

Niekorzystne dla polskiego eksportu do Maroka jest to, iż wymienione wyżej produkty nie generowały znaczących udziałów w polskim eksporcie do omawianego kraju. Świadczy to o braku optymalnego wykorzystania swoich przewag komparatywnych przez polskich eksporterów. Z wymienionych wyżej grup produktów największy (chociaż bardzo niski) udział w polskim eksporcie do Maroka w 2017 r. posiadały: grupa główna – żywność i zwierzęta żywe (4% udział w polskim eksporcie towarów do Maroka) oraz podgrupa – meble i ich części (3%).

Natomiast główna grupa produktowa z najwyższym udziałem w strukturze polskiego eksportu na rynek marokański (maszyny i wyposażenie transportowe; 44%) cechowała się co prawda ujawnioną przewagą komparatywną i byliśmy jej eksporterami netto, ale Chiny także charakteryzowały się tymi samymi cechami.

Z kolei w polskim eksporcie grupy głównej produkty przemysłu przetwórczego (27% udział w strukturze eksportu) nie posiadamy ujawnionej przewagi komparatywnej (UNCTAD, 2018).

Badanie zidentyfikowało także grupy produktów eksportowanych z Polski do Maroka, w których nasz kraj posiadał status importera netto i nie charakteryzował się ujawnioną przewagą komparatywną (np. surowce niejadalne z wyłączeniem paliw, przędza tekstylna i produkty pokrewne czy maszyny do obróbki metalu). Podobnie jak w przypadku Egiptu w żadnej z takich grup produktów analogiczny eksport z Chin nie znalazł się jednak w ćwiartce A macierzy. Ponadto miały one śladowy udział w polskim eksporcie na rynek marokański.

Jak pokazano w tabeli 1, w przypadku Etiopii Polska posiada ujawnioną przewagę komparatywną aż w 59 grupach towarowych na 75 analizowanych. Natomiast Chiny posiadają ujawnioną przewagę komparatywną w 45 na 75 analizowanych grup towarowych. Dokonując mapowania grup produktowych i wyróżniając te grupy, w których Polska znalazła się w ćwiartce A macierzy, a Chiny znalazły się w pozostałych ćwiartkach, należy wymienić: mięso i przetwory mięsne, produkty mleczne i jaja, zboża i przetwory zbożowe, cukier, przetwory z cukru i miód, różne produkty żywnościowe i ich przetwory, napoje i tytoń (grupa główna), tytoń i wyroby tytoniowe, nakrycia, skóry i kożuchy, korek i drewno, węgiel, koks i brykiet, zwierzęce oleje i tłuszcze, olejki eteryczne do substancji perfumeryjnych i preparatów czyszczących, produkty przemysłu przetwórczego (grupa główna), wyroby z gumy, korek i wyroby z drewna (z wyłączeniem mebli), papier i wyroby papiernicze, niemetaliczne wyroby mineralne, metale nieżelazne, wyroby z metalu nigdzie indziej niesklasyfikowane, maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną, maszyny elektryczne, aparaty i części, samochody oraz pozostałe wyposażenie transportowe (tab. 1).

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

447

Polski eksport do Etiopii, podobnie jak w przypadku Maroka, daleki jest od wykorzystywania przewagi komparatywnej. Z wymienionych wyżej grup produktów największy (chociaż nadal dość niski) udział w polskim eksporcie do Etiopii w 2017 r. posiadały samochody (15%) oraz maszyny i wyposażenie generujące energię elektryczną (7%). Natomiast grupy towarowe o najwyższym udziale w polskim eksporcie na rynek etiopski – grupa główna maszyny i wyposażenie transportowe (55%) z podgrupą maszyny specjalistyczne (29%) oraz podgrupa różne produkty przemysłowe (21%) – posiadają ujawnioną przewagę komparatywną i jesteśmy ich eksporterem netto, ale Chiny także charakteryzują się identycznymi parametrami. Stąd napotykamy na silną konkurencję ze strony Państwa Środka.

Badanie pozwoliło wskazać grupy produktów eksportowanych z Polski do Etiopii, w których nasz kraj posiadał status importera netto i nie charakteryzował się ujawnioną przewagą komparatywną (np. surowce niejadalne z wyłączeniem paliw, rudy metali i złom metalowy czy obuwie). Zidentyfikowano także grupy towarowe, w przypadku których polski eksport powinien być ograniczony ze względu na status Polski jako importera netto i brak ujawnionej przewagi komparatywnej przy jednoczesnym znajdowaniu się Chin w najkorzystniejszej ćwiartce macierzy Widodo. Wśród takich grup produktowych znalazły się: surowce zwierzęce i roślinne nigdzie indziej niesklasyfikowane oraz obuwie.

Podsumowując, z mapowania grup produktów wynika, iż Polska posiada ujawnione przewagi komparatywne w większości grup produktowych eksportowanych do omawianych krajów Afryki. Jednakże nie zawsze posiadaliśmy status eksportera netto tych grup towarowych. W porównaniu z pozycją Chin w schematach mapowania produktu do badanych krajów można wskazać na kilka grup produktowych, w których Polska nie tylko znajduje się w najkorzystniejszej ćwiartce macierzy Widodo, ale jednocześnie Chiny w tej części się nie znajdują. Nie pozwala to odrzucić hipotezy postawionej w artykule. Oznacza to, iż strategia NJS nie wyklucza Polski jako eksportera wybranych grup produktowych.

Niekorzystne jest jednak to, iż nie optymalizujemy naszej struktury eksportu do badanych krajów w oparciu o ujawnione przewagi komparatywne i naszą specjalizację. Najbardziej korzystnie względem konkurencji z Chin kształtujemy strukturę eksportu do Egiptu. Najmniej korzystna struktura eksportu w porównaniu ze schematem mapowania grup produktowych występowała w przypadku Maroka.

Należy oczywiście mieć świadomość ograniczeń metody zastosowanej w badaniu.

Po pierwsze, przeprowadzona analiza ma charakter ex post, czyli nie uwzględnia przyszłych zmian w uwarunkowaniach rozwoju wymiany handlowej między badanym krajami oraz zmian w otoczeniu międzynarodowym.

Po drugie, uzyskane wyniki można traktować wyłącznie jako wskazówki co do przyszłych kierunków eksportu na omawiane rynki afrykańskie. Są one w stanie zweryfikować obecną strukturę eksportu, jednak nie dają odpowiedzi na jej optymalny układ.

Po trzecie, istnieją alternatywne metody obliczania przewag komparatywnych oraz wskaźników pomocnych przy odpowiedzi na pytanie o optymalną strukturę

448

Ewa Cieślik

eksportu do Egiptu, Etiopii i Maroka, których ze względu na ograniczoną objętość artykułu nie zastosowano (np. indeks relacji eksportowo-importowych Lafaya, wskaźnik specjalizacji eksportowej, wskaźnik pokrycia importu eksportem czy metoda jakościowo-cenowa Aigingera4). Wymienione metody mogą służyć w przyszłości jako dobre uzupełnienie przeprowadzonej analizy.

Po czwarte, w artykule zakończono analizę na określonym stopniu szczegółowości, jednak autorka zdaje sobie sprawę, iż przeprowadzając badanie na bardziej rozdrobnionych grupach towarowych, można byłoby uzyskać dokładniejsze wyniki. Przykładowo, produkty (nie tylko żywnościowe) eksportowane przez Polskę do Egiptu i Maroka w ramach przemysłu Halal mają szansę na objęcie statusu perspektywicznych.

ZAKOŃCZENIE Pomimo możliwości, jakie niesie za sobą zdynamizowanie współpracy gospodarczej Polski z Afryką, nadal przed polskim biznesem kooperującym z tym regionem świata pojawia się wiele wyzwań. Jednym z najpoważniejszych jest zmierzenie się z chińską konkurencją, szczególnie w zakresie wymiany handlowej.

Zaprezentowane wyniki badania posiadają walory aplikacyjne. Współcześnie kontynentem afrykańskim interesują się przedsiębiorcy z całego świata. Należy się spodziewać, że również w Polsce będą dalej konstruowane programy czy powoływane instytucje mające przybliżyć zasady współpracy handlowej z Afryką.

Stąd zasadna wydaje się kontynuacja badań i wskazywanie jak najbardziej szczegółowych grup produktowych, w których Polska może konkurować nie tylko z Chinami.

Na podstawie przeprowadzonego badania można rekomendować następujące działania. Po pierwsze, konstruując strukturę produktową polskiego eksportu na rynki: egipski, marokański i etiopski, należy większą uwagę zwracać na posiadane ujawnione przewagi komparatywne względem odbiorców i naszą specjalizację eksportową. Po drugie, szczególnie warto rozważyć wzrost intensywności eksportu produktów specjalistycznych i bardziej zaawansowanych technologicznie mogących konkurować z produkcją chińską. Po trzecie, należy ciągle poszukiwać nowych nisz eksportu, także w zakresie usług. Po czwarte, można ściślej współpracować z innymi krajami na omawianych rynkach i włączać się z dostawami towarów w projekty realizowane przez te państwa, np. z Chinami w ramach NJS. Taka działalność prawdopodobnie będzie wymagała jednak większego i skoordynowanego wsparcia polskich władz i różnych agend rządowych. Po piąte, należałoby zrezygnować z eksportu (lub znacząco go ograniczyć) grup produktowych, w których Polska jest światowym importerem netto i nie posiada przewagi komparatywnej. Po szóste, warto też rozważyć intensyfikację przepływu kapitału 4 Szczegółowe

opisy tych metod znajdują się w: Ambroziak, Szczepaniak (2013); Lafay (1992); Aiginger (1997); Aiginger (1998).

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

449

z Polski do Afryki w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, co pozwoli wzmocnić obecność polskich przedsiębiorstw na kontynencie oraz poznać zasady prowadzenia biznesu na tych rynkach. Po siódme, pomocne dla polskich eksporterów na rynki afrykańskie byłyby odpowiednie linie kredytowe czy gwarancje państwowe. Także preferencyjne pożyczki celowe, udzielane przez polski rząd krajom afrykańskim w zamian za import polskich towarów, pozwolą zintensyfikować eksport5. Ostatnią kwestią pozostaje rzetelne i aktualne informowanie polskich eksporterów o sytuacji gospodarczej perspektywicznych rynków afrykańskich oraz o sposobach wsparcia instytucjonalnego działań internacjonalizacyjnych polskich przedsiębiorstw.

BIBLIOGRAFIA Aiginger K. (1997), The use of unit values to discriminate between price and quality competition, “Cambridge Journal of Economics”, 21(5).

Aiginger K. (1998), Unit values to signal the quality position of CEECs, w: The Competitiveness of Transition Economies, OECD Proceedings, WIFO, WIIW, OECD. Ambroziak Ł., Szczepaniak I. (2013), Monitoring i ocean konkurencyjności polskich producentów żywności (4). Pozycja konkurencyjna, Program Wieloletni 2011–2014, nr 74, IERiGŻ-PIB, Warszawa.

Bagiński P., Czaplicka K., Szczyciński J. (2009), Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju, PWE, Warszawa.

Balassa B. (1965), Trade Liberalisation and “Revealed” Comparative Advantage, “The Manchester School”, 33(2): 99–123.

Bobirca A., Miclaus P.-G. (2011), A Multilevel Comparative Assessment Approach to International Services Trade Competitiveness: The Case of Romania and Bulgaria, “International Journal of Humanities and Social Sciences”, 1(1): 1–6.

Bułkowska M. (2016), Rozwój polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi z krajami Afryki, Bliskiego Wschodu i Azji, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 3(81): 39–48.

Cieślik E., Nawrot K.A. (2017), Potencjał gospodarczy Afryki Zachodniej: wybrane implikacje z analizy taksonomicznej dla ekspansji gospodarczej, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego „Studia i Prace”, 4, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, s. 153–174.

Dalum B., Laursen K. i Villumsen G. (1998), Structural change in OECD export specialisation patterns: despecialisation and ’stickiness’, “International Review of Applied Economics. International Review of Applied Economics”, 12(3): 423– 443.

De Benedictis L., Tamberi M. (2002), A note on the Balassa Index of Revealed Comparative Advantage, “Universita’ Politecnica delle Marche Working Paper”, 158.

Faustino H. (1991), On the controversy between Ballance-Forstner-Murray and Bowen about measuring comparative advantage, “Estudos de Economia”, 11.

5 Przykład

ciągników firmy Ursus sprzedawanych do Etiopii w ramach pożyczki rządowej.

450

Ewa Cieślik

FOCAC (2015), The Forum on China-Africa Cooperation Johannesburg Action Plan (2016-2018), http://www.focac.org/eng/ltda/dwjbzjjhys_1/hywj/t1327961.htm [data dostępu 17.04.2018].

GoAfrica (2018), http://www.goafrica.gov.pl/ [data dostępu: 8.09.2018].

Lafay G. (1992), The measurement of revealed comparative advantages, w: M.G. Da­ge­ nais, P.A. Muet (eds.), International Trade Modeling, Chapman & Hill, London: 209–234.

Latoszek E. (red.) (2010), Pomoc rozwojowa dla krajów rozwijających się na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa.

Laursen K. (1998), Revealed Comparative Advantage and the Alternatives as Measures of International Specialisation, “DRUID Working Paper”: 98–30.

Lizak W., Milewski J.J. (red.) (2002), Stosunki międzynarodowe w Afryce, Warszawa. Łazowski Z. (red.) (2006), Państwa Afryki Zachodniej. Fakty. Problemy stabilizacji i rozwoju. Polskie kontakty, Warszawa.

Matuszczak Ł. (2015), Konkurencyjność polskiego eksportu usług, „Wiadomości Statystyczne”, 1: 76–93.

Michalski B. (2016), Nieeuropejskie kierunki rozwoju polskiego eksportu w latach 2009–2014, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, 3(81): 169–178.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP (2015), Polskie interesy polityczne w Afryce, http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/inne_kontynenty/afryka/interesy_ pl_w_afryce/, [data dostępu: 3.02.2015].

MOFCOM (2014), Ministry of Commerce Holds Briefing on Measures for Administration of Foreign Aid, 10 December 2014, http://english.mofcom.gov.cn/article/newsrelease/press/201412/20141200851923.shtml [data dostępu: 30.04.2018].

PAIH (2018), https://www.paih.gov.pl/pl [data dostępu 8.09.2018].

PAP (2018), http://www.pap.pl/ [data dostępu 8.09.2018].

Rynarzewski T., Cieślik E., Nawrot K.A. (2016), The use of the economic potential of the African continent by Polish enterpreneurs: selected aspects of mutual cooperation on the example of regions of West and East Africa, w: Recent Advances in Research on International Economics and Business, T. Rynarzewski, M. Szymczak (eds.), Wydawnictwo UE w Poznaniu, Poznań.

Rynarzewski T., Nawrot K., Zajączkowski K., Cieślik E., 2017, Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa, PWE, Warszawa.

Solarz M.W. (2009), Północ-Południe. Krytyczna analiza podziału świata na kraje wysoko i słabo rozwinięte, Warszawa. Śledziewska K. (2015), Ocena zmiany konkurencyjności eksportu państw UE po kryzysie 2008/2009, „Materiały i Studia”, 316.

UNCTAD (2018), http://unctad.org/en/Pages/statistics.aspx [data dostępu: 9.08.2018].

Widodo T. (2009), Comparative advantage: Theory, empirical measures and case studies, “Review of Economic and Business Studies”, 4: 57–81.

World Bank (2018), World Development Indicators, World Bank Database.

PRZEWAGA KOMPARATYWNA I MAPOWANIE GRUP PRODUKTOWYCH...

451

REVEALED COMPARATIVE ADVANTAGE AND PRODUCT GROUP MAPPING SCHEMES OF POLISH AND CHINESE EXPORTS TO SELECTED AFRICAN COUNTRIES COVERED

BY THE CHINESE STRATEGY NEW SILK ROAD ABSTRACT The purpose of the article was to find commodity groups in Polish exports directed to selected African countries covered by the New Silk Road strategy, where Poland has revealed symmetrical comparative advantages and is their net exporter. This means that these product groups are hypothetically able to compete with the Chines exports. The following hypothesis was verified: despite the inclusion of selected African countries in the New Silk Road strategy, Polish exports to selected African markets can still compete in selected product groups with Chinese exports. The article uses the product mapping schemes for 75 product groups. The research objects are: Egypt, Ethiopia and Morocco. On the basis of product mapping schemes, we indicated product groups, in which the Poland’s position is better than the status of China.

Keywords: China, Poland, revealed comparative advantage, foreign trade, product mapping.

JEL Classification: F14, N17

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

ARTYKUŁY DYSKUSYJNE

Aleksander Żołnierski *

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC INTERVENTION PROGRAMMING IN POLAND (Artykuł nadesłany: 06.02.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

ABSTRACT The aim of the article is to describe the use of information refining and big data analysis in the process of programming of public support for R&D activities. The method employed by NCRD in R&D support -related activities is used as an example. Intervention programming is a process dependent on the quality of available information – including its timeliness and usefulness. Usually the information sources used are based on data describing reality with a few years delay and abstracting from the latest trends. New methods of refining information from on-line sources allow to use current data in the programming process (as well as in the evaluation), which adequately describe the rapidly changing reality.

Keywords: public administration, management, information refining, big data.

JEL Classification: H83, M10, O31

INTRODUCTION Planning the spending of public funds is extremely important from the point of view of national strategy and should reflect the objectives of economic policy based on long-term development trends. Effective and efficient programming of *

Institute of Economics, Polish Academy of Sciences; e-mail: aleksander-zolnierski@aleksander-zolnierski.eu

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

453

support for research and innovation activities must be based on two assumptions: reliable and up-to-date data, and transparency of activities and independence from current political objectives. When implementing the strategic objectives of economic policy, one should bear in mind the separation from political pressures.

In practice, this may be extremely difficult. It is worth repeating after Schumpeter (1976/2003: 262) that “the typical citizen drops down to a lower level of mental performance as soon as he enters the political field”.

From the point of view of the organization in which intervention is planned, the transparency of the process and elimination of organizational pathologies, especially nepotism, require attention. A negative effect of nepotism is the “privatization” of some processes in the organization, where activities, including those resulting not only from the current functions of the system, but also planning and creating strategies are subject to the particular interests of small, informal and usually very hermetic interest groups. In order to reduce these negative phenomena it is necessary to use clear and transparent procedures, but also tools (including IT tools). All this builds unique strategic knowledge. In commercial organizations, knowledge is difficult to copy by the competition, but for each organization it is a unique, strategic resource (Żołnierski, 2015: 103).

Support programming uses knowledge management instruments; both in the soft layer (human capital, social capital, cultural capital) and hard layer (databases, IT, etc.). It is important for the programming process to be based on systematic research of the environment and the accumulation of knowledge.

Strategic change takes the form of an increase in the importance of organized research, the implementation of which is often supported by external institutions – entities from the science sector or specialized R&D entities. The role of interdisciplinary teams involving external experts is becoming increasingly important (Janasz, 1999: 37). Over time, these teams must acquire new competences in the use of advanced quantitative methods using IT (Ohlhorst, 2015: 29–30). Dataintensive methods based on IT tools are excellent complements to existing research and analytical methods. This is a way to discover potentially new relationships and improve theory (Chai, Shih, 2017). Monitoring methods which are necessary for programming support for public funds must come out from the organization’s mission. Knowledge management processes begin to define the identity and basic competencies of the organization. As with any other organization, those involved in the intervention process have their future depending on the environment, therefore it is necessary to answer the question, what are the dominant development trends (Demecki, Żukowski, 2010). This question defines the scope and method of acquiring knowledge about the organization’s environment, and consequently translates into the formulation of its strategic aims.

The issue of timeliness, availability and reliability of data, which were used in the programming as an essential decision-making process so far, is characterized by a relatively long delay to the phenomena or problem it described. For example, the feasibility studies for sectoral programs submitted in 2016 were most often based on statistical data preceding 2014 and for this reason did not fully

454

Aleksander Żołnierski

reflected the actual condition and potential of the sectors. In addition, there is a lack of objective and up-to-date information on the current and planned activities of organizations implementing research and development.

The aim of the article is to describe new ways of obtaining reliable and objective information for the programming process.

Developing methods of data collection and analysis, including in particular information refining and big data analysis meet the needs of the programming process in terms of obtaining up-to-date and objective information. The use of Big Data analysis allows for more effective monitoring of milieu of the economic sectors. The data obtained in the process of information refining are also independent of the direct influence of ad hoc political interests.

The method I describe is the first application of information refining and Big Data analysis in the programming process in Poland and is one of the first applications of these methods by public administration in the world.

The article summarizes a research project in which the possibilities of information refining and Big Data analysis were used to analyze selected research issues within the sector programs of NCRD. The results were applied in the assessment of the effectiveness of the analyzed programs.

New methods of monitoring the environment, especially those using artificial intelligence (BI), business intelligence systems, Big Data and information refining, are also reflected in the case of programming processes of R&D support (Richards, 2017) and begin to constitute an element of the knowledge management system.

The efficiency of management systems depends on the ability to “create, transfer, pool, integrate and exploit knowledge resources”. (Frishammar, Richtnér, 2008).

The new methods are therefore an assumption for a strategic change in the acquisition and analysis of data from the environment1. However, it should be remembered that Big Data is not a panacea for all issues related to the analytics of large data sets. Big Data does not eliminate the need for intuition and creativity (Hayashi, Winter 2014). It is most important, whether the organization is doing enough to develop the skills and competences to achieve the strategic aims. The affirmative answer is also an indicator of the organization’s ability to activate a powerful driver of competitive advantage (Ben-Hur, Jaworski, Gray, 2015).

New way of monitoring the milieu consisting of refining information method and Big Data analysis was applied to the identification and exploration of network resources in search of keywords and phrases on the construction materials technologies. The collected data were cleansed and lemmatized and then analyzed with the use of Big Data tools. At this stage, data were structured and subjected of the statistical analysis and then the desired information was obtained.

1 Author

refers to the concept of the project, the description of which is in the further part of the study. The concept of the project was presented to the leadership of the National Center for Research and Development in October 2015, the project was launched in mid-2017. The aim of the project was first of all to develop a solution enabling acquisition and analysis of information from various large data sources (Big Data) covering the Research, Development and Innovation (R&D&I) issues.

The rest of the paper is organized as follows. Section 1 reviews the assumptions of the process of programming the support for R&D activity in Poland, Section 2 presents new, mainly unstructured, data sources, and Section 3 – a description of information refining methods and Big Data in the context of support programming and an example illustrating the method used in the study of construction materials issues (Section 4). The paper concludes with a synthetic summary and a description of the most important conclusions.

1. ASSUMPTIONS TO THE PROGRAMMING OF THE PROCESS OF SUPPORT TO R&D ACTIVITY Programming of support for R&D activity should include purposeful operations based on the principles of communication rationality. The measure must refer to an objective, social and subjective world, it must also be characterized by normative rightness (Habermas, 1998: 171). Such approach in the programming process of support for R&D activity consists, among others, in integrating the scientific and business environment around the issues of support. It is also important to use adequate, current and reliably processed data. There are many good practices scoping of integration of scientific and business communities around common strategic objectives co-defined by the administration,. For instance, the integration of professional communities at the level of voivodships was facilitated by work on regional strategies. In this case, the process of work on strategies had a significant impact on the creation and development of relations and improvement of competences (Gorzelak, Jałowiecki, 2001: 58–59). A good example of building cooperation and developing social capital necessary for the creation of efficient institutions supporting R&D was also the long-term strategy and the report Poland 2030 (Ministry of Administration and Digitalization, 2011: 60).

Monitoring a dynamically changing environment, especially in the field of R&D, is a particularly difficult task. Statistics covering R&D issues face a number of problems which make analyses not fully reliable, and reliable data may not fully reflect reality. This is due to several reasons, some of which concern the issue of reporting to the Central Statistical Office (GUS) and the reliability of data (both in terms of their scope and “quality”). Difficulties in obtaining reliable data at the time when they are necessary concern many processes (including the management of R&D support activities). These include difficulties in comparing data both internationally and interregionally, and significant delay in time (which often makes it impossible to reliably compare economic data, influencing the programming process of interventions) as well.

Monitoring of R&D activity must go hand in hand with cyclical research of demand for innovations. However, it remains an open question to what extent entrepreneurs should be involved in the process of defining strategic aims of innovation support. This issue is particularly important when we treat commercial companies only as “distributors” of innovations which are “produced” by the

science sector and should be introduced to the market. Such a narrow understanding of the role of business, limiting the possibilities of using in practice solutions such as open innovation or social capital, limit the potential effectiveness of programmed support. On the other hand, the demand of commercial organizations for the results of R&D (in the future) is based on the current demand for products and services created by such organizations. Planning of activities in a business sector is mostly based on extrapolation of the present conditions (in the scope of both demand and the potential to satisfy it). From the point of view of the R&D support programming process, a greater integration of the innovation process is necessary (De Moor, Berte, Marez, Joseph, Deryckere, Martens, 2010: 51).

2. NEW DATA SOURCES The complexity of the described processes concerns the growing wealth of data for analysis. The analysis process itself is becoming more and more complex.

The large amount of ambient data makes it difficult for the analytical process to focus on the need for optimal information for the programming process. On the other hand, at each stage of the innovation process, the organization generates information in various forms in virtual space (including, above all, the Internet).

From the point of view of monitoring the environment, an important task is to identify this information, its refining and analysis. In order to effective R&D support, it is therefore necessary to identify and exploit data sources which, in a similar way, show data covering the behavior of innovative entities at different stages of the innovation process. From this point of view, it is also necessary to identify the processes of exchange of knowledge of innovative organizations with the environment; when we know the way in which organizations search for information which is necessary from the point of view of their processes, when we are able to identify this information, then the effect of their analysis will bring knowledge about the implemented and planned processes involving R&D activity (Stephens-Davidowitz, 2017).

The exchange of knowledge, both within the company and with its environment, is influenced by trust, values and norms (OECD, 2006, p.82). An important factor is the use of IT tools by the innovator. Monitoring of sources, where the innovator leaves traces indicating both the technologies and solutions he is looking for, as well as) the knowledge developed within the organization is a key element of the modern programming process.

An example of a practical attempt to describe current and future trends important for innovation processes is the use of Big Data and data refining within a joint project implemented by the University of Warsaw and National Centre for Research and Development. The applied solution may initiate a systemic change in the area of monitoring technological and scientific environment. The tool enables advanced analysis of structured and unstructured data contained in

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

457

available databases (relational, hierarchical, network, object-oriented, etc.), file sets, portals, websites and Internet forums, streaming transmissions and other sources on the basis of set-up parameters (in particular: keywords and semantically similar: model images, model fragments of sound recordings, including speech recording, fields and scientific disciplines, including newly created multidisciplinary areas, etc.). The specific objective is to create an ecosystem of interactive scientific, scientific-technical and business information on technologies, based on the sequential analysis of structured and unstructured data available in distributed digital repositories for science, education and an open knowledge society, of which analytical methods and tools are an integral part: 11

identification, on the basis of set parameters, of large data sources accessible via the Internet,

11

exploration of identified large, variable and diverse sets of data,

11

preparation of analytical tools,

11

acquisition of data and their analysis aimed at forecasting trends in R&D and innovation activity in Poland in selected technologies and research problems,

11

data processing, analysis and visualization of forecasted trends will lead to the acquisition of new knowledge on the status of selected aspects of R&D in Poland.

The project includes data sources on R&D and innovation processes contained in identified databases, unstructured sources, websites, social networking sites, forums, information portals, specialist sources of scientific and technical information, commercial and public data collections, as well as the necessary methodologies for effective analysis of the acquired data. The information obtained on the basis of information collected during the project implementation is characterized by the following properties: 11 is independent from the observer (objective), 11 shows a synergy feature, 11 is diverse, 11 is an inexhaustible resource, 11 can be reproduced and transferred in time and space, 11 can be processed without causing wear and tear.

3. METHODS OF INFORMATION REFINING AND BIG DATA IN PROGRAMMING The progress of technological changes (especially those based on new technology) forces the search for new solutions in the organization’s environment. These solutions concern both access to technologies and management techniques, as well as access to new sources of information and data. Founding the strategy of

458

Aleksander Żołnierski

an organization supporting R&D activities on external base becomes an important part of a long-term development strategy using knowledge as a key capital.

Systematic scanning of available technologies and ideas in the environment has become a strategically important activity of the organization. This is especially due to the growing technological complexity of products and business opportunities related to new technologies (Enkel et al.2009). Thoroughly new opportunities for an organization supporting R&D activities are offered by the use of information refining and Big Data methods.

Data in Big Data come both from traditional databases, e.g. functioning in enterprises and public institutions, which contain so-called internal data, and from others. The data have both defined and unspecified structure, which makes it difficult to distribute and process them using the available IT infrastructure (architecture and analytical tools) and calculation methods. The proper use of data has always been a well-known and very important phenomenon. Big Data, on the other hand, brings much greater possibilities of analysis, faster, more accurate and using data from many sources. Therefore, Big Data is a process of using data, not the mere fact of collecting or downloading it. In the Big Data model, the scope of data collection is extended by data rejected in the BI model due to the lack of structure of data sets and supplemented by additional sources, potentially not directly related to the selected stages of the R&D and innovation process. Algorithms used in the tool are examined and evaluated in terms of their implementation in the designed mechanisms of data processing and inference on the basis of acquired data. The use of BI and artificial intelligence algorithms will enable a much broader analysis of data, processes and factors important in processes, along with continuous self-improvement and improvement of the information provided. The AI algorithms are implemented within Big Data tools, which will make them an integral part of reporting and analysis mechanisms with advanced learning and reasoning mechanisms. Artificial Intelligence provides managers responsible for designing instruments supporting R&D activity in real time with information on R&D activity and detects early warnings of problems before they occur (Moore, 2016). When analysis is based on known algorithms and a lot of data is available, computers give an advantage in terms of information processing and data analysis. Although Artificial Intelligence is developing rapidly, it is important that conceptual and analytical work is carried out with the participation of experts. In many situations, the strongest performance is achieved by people and computers working together (Schoemaker, Tetlock, 2017).

The process that underpins the analysis using Big Data’s information refining and analysis tools is a multi-step process. The software architecture consists of three modules: operating system, database system and Big Data robot software.

The first step is to identify digital resources available offline and online, including Internet sources, object-oriented databases and streaming media. Identification includes both unstructured and structured data. The identification process is continuous – mainly due to the growing resources of the Internet. The next stage is the collection of identified resources (currently, in August 2018, the collection is

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

459

about 40 TB of data). Collection of identified resources is carried out by Big Data robot, which is a specialized ICT system for targeted monitoring and collection of data from indicated websites or other data sources available on the Internet and available offline (Gogołek, Jaruga, 2016, p.109).

The data collected by the system is stored so that it can be reused in the future for various studies. Identified and collected resources are searched for selected keywords – cores and sentiments that define a given keyword. Each information that is registered by the robot contains metadata in the form of a description of the source of information, the date of its publication or download. The Big Data robot system provides the collected data in the form of a CSV file, Excell, and via the database interface for the needs of other systems used in the analysis, e.g. R, Statistica (Gogołek et al., 2017).

Text files collected during the refining of information are further processed.

The process of extracting information from text files is complex. This is due to the specificity of languages (e.g. inflectional forms of the Polish language are a potential problem; this problem is solved by means of a lemmatization process).

Statistical analysis of the text requires its prior processing (cleaning, normalization). The next stage is the transformation of cores or words in the matrix.

Matrices allow statistical calculations. The frequency of occurrence in the analyzed corpus of individual cores or words is calculated. In the case of a survey of multi-period text analysis, time series are created. Time series allow to count the links between cores (keywords) and cores of particular importance (sentiments) for the study. The Pearson correlation is calculated. In the case of series containing outliers, Spearman or Kendall correlations should be used. The following are used for time series analysis: linear or non-linear regression analysis, cluster analysis, correspondence analysis. Then, it is possible to forecast changes in the studied phenomenon (Cetera, Gogołek, 2018, p. 96) The keywords constitute a statistically verified reference point for selection of sentiments (words, phrases) of evaluative/emotional character, which accompany the studied/evaluated phenomenon. Depending on the subject of the research, sentiments can play the role of thematic contexts, selected by experts and/or automatically. To build a community of experts online is a good solution.

This allows creating a system of expert knowledge support without the need to create additional formal structures (Huang, Tafti, Mithas, 2018).

Sentiments can be a combination of two words. Their distance given by the number of characters is defined as a radius. Depending on the subject area of the research project under assessment, the context of sentiments – understood as a statistically significant “distance” – needs to be defined. The result of statistical calculations of the relation between verified sentiments and the phenomenon in time intervals (t1, t2, ...., tn) determines the possibility of prediction on the basis of sentiments – predicators – of the phenomenon at tn+1 (improvement or deterioration of the value of quotations/assessments). These calculations – prediction – may use functions taking into account more than one parameter (sentiment), e.g. multiple regression analysis with the use of forecasting the values of

460

Aleksander Żołnierski

explanatory variables. The collected data allow for the creation of information of high usefulness mainly due to considerations: 11

substantive competence, which means that the content of the information is adapted to the issue being the subject of the decision,

11

selectivity – only those that are relevant for decision making are provided from potential substantive information,

11

the appropriate degree of detail,

11

truthfulness, i.e. reflecting facts,

11

speed and timeliness,

11

continuity and regularity,

11

unambiguity,

11

assimilability by the recipient.

The main task of information is to create the basis for management, whose functions are planning, organizing and controlling, therefore the task of the information created within the project is to create the basis for both current and future activities.

4. EXAMPLE – CONSTRUCTION MATERIALS TECHNOLOGIES A comparative analysis of the main structural materials of the 21st century shows that steel and cast iron alloys are at the forefront, both in terms of performance and recyclability at a high level. The Polish steel sector has been included in the European and global market. Although steel is a traditional material, it is necessary to continue research on, among others, multiphase steel technology, steel for special applications hardened cast iron. The development of light metal alloys, mainly aluminum and magnesium, used increasingly as construction material for modern means of transport, is of fundamental importance for the development of the national economy. In the area of construction materials based on polymers, four basic groups can be distinguished: thermoplastics (thermoplastics), chemo- and thermosetting plastics (duroplastics), elastomers and composites with polymeric matrix. All these groups of polymeric materials are produced in Poland, but in insufficient selection and quantity.

Research in the field of structural materials technologies covered by the Techmatstrateg program, managed by the National Center for Research and Development, focused on multiphase steel production technology, special steels and ductile production technology of isothermally hardened cast iron. The technologies of light metal alloys – aluminum and magnesium – were distinguished.

In the field of construction materials based on polymers four basic groups were distinguished: thermoplastics (thermoplastics), chemo- and thermosetting plastics (duroplastics), elastomers and composites with polymeric matrix. Moreover, the problems of polymer nanocomposites technology and diffuse nanophase

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

461

were distinguished. As part of the study, poles covering the following areas of technology were analyzed: 1. technologies of production of high-strength materials from light and superlight aluminum alloys, magnesium alloys and titanium alloys of structural elements with antibacterial effect from copper and copper alloys (Cu+ systems), refractory oxygen nitride materials for contact with liquid metals and thermal insulating ceramic materials with increased mechanical properties, 2. technologies for manufacturing long structural layered composite products based on powder metallurgy, 3. technologies for manufacturing nanoparticles, nanofibres and polymer nanocomposites and technologies for processing polymeric materials, including giving them the desired properties, e.g. highly hydrophilic or hydrophobic and new generation concretes, concrete and bituminous surfaces, self-cleaning and self-cleaning materials and new materials for building traffic safety devices.

On the basis of the collected empirical material, the following topics for further research were defined: 1. lightweight aluminum alloys, 2. magnesium alloys, 3. titanium alloys, 4. copper alloys, 5. oxygenitriding refractory materials, 6. ceramic insulating materials, 7. powder metallurgy, 8. manufacturing technologies for nanoparticles, 9. manufacturing technologies for nanofibres, 10. manufacturing technologies for polymer nanocomposites, 11. polymer material processing technologies, 12. self-healing material; self-cleaning material, 13. concrete pavements, bituminous, 14. austempered ductile irony; ductile irony, 15. isothermally hardened.

The topics formed the basis for the definition of 20 keywords, adopted as separate research tasks. Table 1 presents the results of calculations of the frequency of occurrence of contractual sentiments defined as attributes (the most common words occurring in the vicinity of the keyword). The environment is measured by the number of 60 letters before and after the keyword.

All available information channels (sources) covering the period from 2017-01-01 to 2018-07-31 were selected for the study. The main objective of each

462

Aleksander Żołnierski

Table 1. Results of calculations of the multiplication of keywords describing the subject of research Form of keywords Nanoparticle Pavement + sidewalk

Frequency 161 723 23 880

Self-healing

6 758

Polymer and material

5 040

Construction and material

3 635

Magnesium and alloy

3 379

Titanium and alloy

2 706

Polymer and nanocomposite

2 238

Self-cleaning

1 617

Bituminous

1 465

Powder and metallurgy

1 264

Nanofibre

738

Copper and alloy

630

Ductil and iron

438

Concrete and pavement

310

Austemper and iron

128

Lightweight and aluminum

87

Ceramic and insulating

5

Isothermally hardened

0

Oxygenitrid and refractor

0

Source: own elaboration based on project results

study was to assess current changes in the state of innovation in the subject under study and to predict the strength and direction of changes in this state in the nearest future. The period of 18 months was adopted as a statistically reliable basis for the assessment of current changes in innovation and the prediction of these changes. It is found that the study of a longer period does not provide statistically significant information that can be the basis for obtaining more accurate results, measured by the accuracy of prediction. As a justification for this statement, the historical data obtained in period t–2 (year) were used at time t of the study, calculating the prediction of change in period t–1 (1–2 months).

The result of the comparison of the prediction in period t–1 with the actual changes in time t–1 is statistically insignificant. Predictions are comparable to actual predicted changes. This confirms the earlier claim that omitting data older than 12–18 months is justified. The technologies represented by keywords were, from the point of view of solutions created in Poland. the most important areas of research and implementation; the described picture covered the period

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

463

Table 2: Summary of quantitative assessments of the intensity of keyword occurrence and the expected change in the dynamics and direction of popularity changes Keyword

Frequency

Forecast

161 723

↑

Titanium and alloy

2 706

↑

Polymer and nanocomposite

2 238

→↑

Magnesium and alloy

3 379

→↑

Polymer and material

5 040

→↑

Construction and material

3 635

→↑

Powder and metallurgy

1 265

→↑

Self-cleaning

1 617

→↑

630

→↑

87

→↑

5

→↑

738

→↑

Nanoparticle

Copper and alloy Lightweight and aluminum Ceramic and insulating Nanofibre Bituminous Pavement + sidewalk Ductil and iron Self-healing

1 465

→→

23 880

→→

438

→→

6 758

→↓

Concrete and pavement

310

↓

Austempered iron

128

↓

Source: own elaboration based on project results.

from January 2017 to July 2018. It is important to examine and analyze the topicality of the defined technologies and research problems. Due to the respective abundance of occurrence, fifteen keywords were analyzed2. The analysis showed the intensity and trends in the scope of interest in the keywords and their attributes.

Particular intensity concerns: nanoparticle, titanium and alloy (upward trend), concrete pavement and austempered iron (downward trend).

Above (Tab. 2) there is a list of keywords with their attributes broken down into those attributes for which the forecast indicates an upward trend, for which the forecast indicates a downward trend and those which are in a stagnating state or where an upward or downward trend cannot be determined.

2 Nanoparticle,

pavement, sidewalk, self-healing, polymer and material, construction and material, magnesium and alloy, titanium and alloy, polymer and nanocomposite, self-cleaning, bituminous powder and metallurgy, nanofiber, copper and alloy, ductil and iron, concrete pavement, austempered iron, lightweight and aluminium.

464

Aleksander Żołnierski

SUMMARY AND CONCLUSIONS IT, Big Data and information refining tools built during the project were used to analyze previously unused data sources. The presented example of the use of information refining indicates a possible identification of such data sources which, including elements of R&D processes located in dispersed databases, social networking sites, forums, information portals, specialist sources of scientific and technical information, commercial and public data collections, allow for more effective public intervention. The project was an experiment, and its results show a pioneering, innovative solution for the use of Big Data for R&D support management.

The project was based on the following assumption: 11

the available sets of data on R&D include information from the past (usually the ‘delay’ of information is two years; for example, data from EUROSTAT, GUS or other institutions involved in monitoring R&D on a macro- and mesoeconomic scale),

11

data covering such a distant past are not optimal from the point of view of assessing the effectiveness of intervention or planning the implementation of new R&D support policy instruments,

11

it is already known that a certain range of organizational behaviors related to R&D activity is correlated with a number of signalling factors appearing in the environment of the organization,

11

monitoring of these signals, with the use of complex analytical models, allows for obtaining the most up-to-date information on current and planned activities of organizations implementing research and development activities, and the use of Big Data analysis will allow for more effective monitoring of the milieu, macro-environment and individual sectors in the context of projects implemented within the framework of Smart Growth Operational Program 2014–2020.

The research, its methodology and tools, based primarily on Internet data, has a large development potential, which results not only from the growing physical resources of the network, but above all from the increasing activity of its users, who generate more and more data resources. Collection and analysis of this data is possible on the basis of developed technologies, which already allow to collect and process huge amounts of data.

The use of IT tools can be described as: 11

access to current data on R&D activity at the scale of economy, regions and industries

11

access to data that will make it possible to predict,

11

the R&D and innovation activity in the future,

11

the demand for human resources involved in R&D and innovation processes,

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

465

11

the competitiveness of the economy and industries,

11

increasing the possibility of carrying out reliable evaluations using counterfactual methods,

11

increasing the potential for evidence-based policy making by using data,

11

faster, more precise reaction to the situation in the scope of R&D in Poland (both for the needs of scientific and commercial sector, as well as the development of scientific and research potential).

Big Data is already used by many institutions (e.g. in the USA) to predict, among other things, the economic condition of stock market companies, or even the probability of crime (such a program is carried out by the police in Modesto, California) (Zhang, Luna-Reyes, Pardo, Sayogo, 2016). Described project is a pioneer in the use of Big Data methods by the administration in Poland. The use of the applied methodology may be important also outside the programming itself. Tools can be found wherever they are analyzed: 11

legal instruments – including acts and regulations introducing specific economic and financial system regulations, technical and organizational requirements, reporting and information obligations,

11

financial instruments - including those concerning taxes, fees, allowances, subsidies, preferences, preferential loans, loan guarantees and contributions which would be necessary to achieve the assumed objectives within economic policy,

11

institutional instruments – among them: changes in competences and principles of coordination of tasks of state institutions, creation of institutions or enterprises, changes in the monitoring system, creation of information and training systems, which are a necessary element of strategy implementation,

11

programming instruments, including proposed development programs or other programs as instruments for the implementation of the national strategy.

The project proves that methods used allow for more effective monitoring of R&D in selected economic sectors. Data obtained in the process of information refining and Big Data analysis, as independent of the direct influence of ad hoc political interests, are a great way to obtain up-to-date and objective information in the programming process and evaluation as well.

REFERENCES Ben-Hur Sh., Jaworski B., Gray D. (2015), Aligning Corporate Learning With Strategy, MIT Sloan Management Review”, Fall, 57(1).

Cetera W., Gogołek W. (2018), Identyfikacja innowacji za pomocą analiz Big Data, in: K. Opolski, J. Górski, ed., Innowacyjność polskiej gospodarki: wybrane aspekty, WNE UW.

466

Aleksander Żołnierski

Chai S., Shih W. (2017), Why Big Data Isn’t Enough, “MIT Sloan Management Review”, Winter, 58(2).

Demecki W., Żukowski P. (2010), Budowa strategii jako narzędzia innowacyjnego zarządzania organizacją, Prace Komisji Geografii Przemysłu, Warszawa-Kraków, nr 15.

Enkel E., Gassmann O., Vanhaverbeke W., Vrande V. van de (2009), Open innovation in SMEs: trends, motives and management challenges. “Technovation, Zoetermeer”, 29: 423–437.

Frishammar J., Richtnér A., (2008), Editorial, “Int. J. of Technology Intelligence and Planning”, 4(3).

Gogołek W., Jaruga D. (2016), Z badań nad systemem rafinacji sieciowej. Identyfikacja sentymentów, „Studia Medioznawcze”, 4(67): 109.

Gogołek W., Celiński P., Cetera W., Grzegorek J., Jaruga D., Kononiuk T., Kowalik K., Kuźmina D., Opolska-Bielańska A. (2017), „Eksploracja źródeł danych w zakresie działalności B+R+I – dokumentacja projektu”, materiał niepublikowany, NCBR, Warszawa.

Gorzelak G., Jałowiecki B. (2001), Strategie rozwoju regionalnego województw: Próba oceny, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1(5): 58–59.

Habermas J. (1998), On the Pragmatics of Communication, MIT Press, Cambridge, Mass.

Hayashi A.M. (2014), Thriving in a Big Data World, “MIT Sloan Management Review”, Winter, 55(2).

Huang P., Tafti A., Mithas S. (2018), The Secret to Successful Knowledge Seeding, “MIT Sloan Management Review”, Spring, 59(3).

Janasz W. (1999), Modele strategicznego zarządzania innowacjami w przedsiębiorstwie, Informa, Szczecin.

Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Polska 2030 Trzecia fala nowoczesności, Kreatywność indywidualna i innowacyjna gospodarka (wersja robocza), kluczowe decyzje.

Moor K. De, Berte K., Marez L. De, Joseph W., Deryckere T., Martens L. (2010), User-driven innovation? Challenges of user involvement in future technology analysis, “Science and Public Policy”, February, 37(1).

Moore A.W. (2016), Predicting a Future Where the Future is Routinely Predicted, “MIT Sloan Management Review”, Fall, 58(1).

OECD/Wspólnoty Europejskie (2006), Podręcznik Oslo – zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wyd. polskie: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa.

Ohlhorst F.J. (2015), Big Data Analytics: Turning Big Data into Big Money, John Wiley&Sons, Inc. Richards G. (2017), Big Data and Analytics Applications in Government: Current Practices and Future Opportunities, CRC Press.

Schoemaker P.J.H., Tetlock Ph.E. (2017), Building a More Intelligent Enterprise, “MIT Sloan Management Review”, Spring, 58(3).

Schumpeter J.A. (2003), Capitalism, Socialism and Democracy, George Allen&Unwin (Publishers) Ltd, 1976, Edition published in the Taylor & Francise-Library.

Stephens-Davidowitz S. (2017), Everybody Lies: Big Data, New Data, and What the Internet Can Tell Us About Who We Really Are, Dey.

BIG DATA AND REFINING INFORMATION TOOLS IN THE PROCESS OF PUBLIC...

467

Zhang J., Luna-Reyes L.F., Pardo Th.A., Sayogo D.S. (2016), Information, Models, and Sustainability, Policy Informatics in the Age of Big Data and Open Government, Springer. Żołnierski A. (2015), Nieformalne źródła informacji w działalności gospodarczej, w: W. Cetera, K. Kowalik (ed.), Logistyka i administrowanie w mediach, Instytut Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego.

BIG DATA I RAFINACJA INFORMACJI W PROCESIE PROGRAMOWANIA INTERWENCJI PUBLICZNEJ W POLSCE STRESZCZENIE Celem artykułu jest prezentacja koncepcji wykorzystania rafinacji informacji i metod big data w pozyskiwaniu nowych źródeł informacji w procesie programowania wsparcia ze środków publicznych. Przykładem jest zastosowanie tych metod w działalności NCBR. W artykule zamieszczony jest także przykład praktycznego zastosowania opisanych metod w kontekście działalności B+R. Programowanie interwencji jest procesem zależnym od jakości dostępnej informacji – w tym od jej aktualności i użyteczności. Zazwyczaj wykorzystywane źródła informacji opierają się na danych opisujących rzeczywistość z kilkuletnim opóźnieniem i abstrahujących od najnowszych trendów. Dostępne metody rafinacji informacji ze źródeł on-line pozwalają, aby w procesie programowania (ale także w ewaluacji) wykorzystywać dane aktualne i adekwatnie opisujące szybko zmieniającą się rzeczywistość.

Słowa kluczowe: administracja publiczna, zarządzanie, rafinacja informacji, big data.

Klasyfikacja JEL: H83, M10, O31

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

Alexander Victorovich Golubkin*, Artem Alexandrovich Yakovlev**

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN EUROPE WITH THE PEOPLE’S REPUBLIC OF CHINA1 (Artykuł nadesłany: 02.03.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

ABSTRACT The aim of the paper is an assessment of the current state of economic cooperation between the People’s Republic of China and the countries of Central and Eastern Europe. We present volumes and structure of Chinese trade and investments in the region in the period 2010-2017.

At present, the countries of Central and Eastern Europe are becoming some of the most important directions for China to develop foreign economic relations, which is confirmed by the inclusion of European countries in the Chinese initiative “Belt and Road” and the development of the “16+1” interaction strategy. Strengthening of economic ties with China stimulates the flow of Chinese capital to the region, which is necessary for modernizing the infrastructure of the CEE countries, while the People’s Republic of China will receive new logistics routes for its products and strengthen its positions in the European market. * Junior researcher, Institute of Economy of the Russian Academy of Sciences; e-mail: golubkinalexander@gmail.com ** Junior researcher, Institute of Economy of the Russian Academy of Sciences / MSE Lomonosov MSU; e-mail: yakovlev.a.a@campus.mse-msu.ru 1 The paper was presented at the International Conference “Russia and Poland Facing Common Challenges”, 4–5 December 2017 in Moscow.

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

469

Keywords: Central-Eastern Europe, People’s Republic of China, investment, international trade, the Silk Road, Strategy “16+1”.

JEL Classification: F02, F15, F36, F55

INTRODUCTION Recently, China has become one of the key partners of the Central and Eastern Europe. The role of the Chinese initiatives “16+1” and “Belt and Road”, aimed at developing the transport infrastructure of the countries of Central and Eastern Europe, is growing rapidly. The goal of the paper is an assessment of the current state of economic cooperation of the People’s Republic of China (PRC) and the countries of Central and Eastern Europe (CEECs).

The problems of economic relations between the countries of Central and Eastern Europe and China are in the focus of attention of many researchers. For instance, Zhdanova, Istomin (2017) describe some strategies and economic problems of development of China–EU bilateral relations in general, using theoretical and comparative analysis. The article shows mutual benefits of China–EU relations, in particular, they conclude that EU seeks to maintain the position of a key recipient of investment and an important partner of China in the development of both bilateral and exclusively Chinese infrastructure projects. China, in turn, is interested in the European Union, which offers its highly liquid market for the sale of goods and services.

Mikheev, Shvydko (2016) deal with platforms of economic cooperation of China and Central-Eastern Europe. The article analyses economic consequences of the platforms and Chinese initiatives on bilateral relation of China and Central and Eastern Europe. China increases its role in the region by the means of infrastructure investments.

Chen (2016) analyzes the business environment of CEECs and the development of the cooperation between China and 16 countries of the region under the “16+1” initiative. According to the study, the cooperation between China and CEECs almost matched their business environments. Also, China’s “16+1” initiative should be based on political cooperation, perceive financial cooperation as a lever for strengthening bilateral cooperation and modernizing the transport infrastructure of the CEE countries in order to achieve interconnectedness and facilitate trade.

Kizekova (2018) shows the differences in the approaches of individual countries to the Chinese format of cooperation and questions the benefits in relation to promised investments and real outcomes. The article concludes that the common European strategy concerning Chinese initiatives is still under developing.

The CEECs will benefit if Chinese initiatives complement the objectives of the EU, reducing unproductive competition and improving the overall benefit of Europe’s relationship with China.

Karásková, Matura (2018) take the example of Slovakia to demonstrate the flexibility of the Chinese strategies and the possibilities for further development

470

Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

of China’s relations with the CEECs. The study finds that the Chinese strategy is multidimensional and takes into account all the features of each country in the region. Even countries with underdeveloped economic relations with China now have new opportunities to strengthen ties with China.

Our analysis covers the period 2010–2017, and trade and investment relations between China and 16 countries of CEECs, which includes 11 EU members: Bulgaria, Croatia, Czechia, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Slovakia, Slovenia, and 5 non-EU countries: Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro, TFYR of Macedonia and Serbia.

The article is organized as follows. Section 1 describes the China’s strategy in the region. Section 2 presents the current state and structure of trade between CEECs and China. Section 3 gives a review on volumes and structure of Chinese investments in the region.

1. CHINA’S STRATEGY IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE A new step in the development of economic interaction between China and CEECs was the Chinese initiative to establish a platform for international cooperation with sixteen CEE countries, the “16+1” strategy, announced in 2012 in Poland. The countries of Central and Eastern Europe represent the strategically important region for China, which largely reflects their transition aimed at integration with the European Union. Strengthening economic cooperation with the CEE countries through bilateral investment agreements and possible free trade zones will help China to strengthen its position on the European market (Anosova, Editus, 2017).

The Chinese initiative “16+1” is similar to other Chinese strategies to penetrate foreign markets, but at the same time, it actually became one of the main platforms for strengthening cooperation in the framework of the initiative “Belt and Road” declared by China in 2013, which should contribute to the economic integration of China, Asia and Europe by improving infrastructure and expanding trade and investment. As a part of this broader initiative, Europe is becoming one of the best destinations for Chinese capital, and in this context, the CEECs represent a potential gateway for China to further strengthen its growing economic and political influence in Europe.

All countries in the region are included in the Belt and road initiative, which demonstrates the importance of Central and Eastern Europe in the Chinese strategy. Each country has its own role and contributes to bilateral cooperation between China and Europe (Karásková, Matura 2018).

Also of great importance is the large potential of the CEE countries in the transport infrastructure (ports, highways, railway networks) that dovetails with the Chinese initiative “Belt and Road”, the goal of which is to penetrate into the Eurasian continent by means of investments and development of trade routes (Glinkina, Turaeva, Yakovlev, 2016). Europe is the western end point of the Chinese “Belts and the Way” initiative. As members of the EU, the countries of

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

471

Central and Eastern Europe are part of the European market. Of course, the volume of China’s trade with the Central and Eastern region is much smaller than with Western Europe. Therefore, China seeks to build distribution networks and modernize the regional transport infrastructure of the countries of Central and Eastern Europe in order to stimulate bilateral trade.

While it is clear that the 16+1 initiative is aimed at enabling China to send more of its goods, capital, labour and services to Europe, it has been widely welcomed in CEE countries as a basis for bilateral and multilateral projects in trade, investment and transport networks.

China’s economic relations with the CEECs are mutually beneficial. By means of the Chinese “Belt and Road” initiative, China strives to resolve its internal problems, while the countries of the region receive the necessary capital for the modernization of their transport infrastructure.

2. TRADE RELATIONSHIPS 2.1. TRADE TURNOVER AND TRADE BALANCE As for the foreign trade of the countries of Central and Eastern Europe, the European Union is the main trading partner, although in recent years the share of Asian countries has increased significantly, mainly thanks to the PRC. The volume of trade between the PRC and the CEE countries is characterized by a high level of dynamism (see Figure 1).

Figure 1. Volume of trade of Central and Eastern European countries with China (2010–2017, in billions US Dollars) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2010

2011

2012

Non-EU Members

2013

2014 Total

2015

2016

2017

EU Members

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

Latvia Lithuania

Bosnia and Herzegovina

Hungary

2012

Bulgaria

2011

Albania

2010

Poland

TFYR of Macedonia

2013

Serbia

Romania

2014

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

–25

–20

–15

–10

–5

0

5

Slovenia

Slovakia

2015

Montenegro

Croatia

2016

Estonia

Czech Republic

2017

Figure 2. Volume of the trade balance of Central and Eastern European countries with China (2010–2017, in billions US Dollars)

472 Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

473

China has become one of the key trade partners of the countries of Central and Eastern Europe in Asia, especially the large share of trade with the PRC is concentrated in the states of the Visegrad Group. Positive growth dynamics can be traced both in exports and in imports of the CEE countries from China.

According to UNCTADstat data, Poland had the largest volume of trade turnover with China in 2016, which accounted for 30.1% of total Chinese trade with Central and Eastern Europe. Among the countries of the region should be also singled out Czech Republic, Hungary, Slovakia, Romania, Slovenia and Bulgaria as their volumes of trade turnover with China are high. Namely, Czech trade turnover with China accounted for 18.7% of total Chinese trade with the region, Hungary’s – 15.1%, Slovakia’s – 8.9%, Romania’s – 8.3%, Slovenia’s – 4.6% and Bulgaria’s – 2.8%. The EU member states have larger volumes of trade with China than non-EU members. Membership in the EU has increased China’s interest in the development of trade with the country. Common feature of trade with China for all countries of Central and Eastern Europe is the growing negative trade balance (see Figure 2).

According to UNCTADstat data (see https://comtrade.un.org/data/) in 2017, the share of exports of the countries of the region to China accounted for 0.53% of total Chinese imports that is 0.1% higher than in 2016. The share of exports of the CEE EU members to China is 0.5%, meanwhile the share of non CEE non-EU states is 0.01% of Chinese imports in 2017.

According to UNCTADstat in 2017, the share of imports of the countries of the Central and Eastern Europe from China accounted for 3.95% of total Chinese exports that is 0.15% lower than in 2016. The share of imports of the CEE EU members from China is 3.76%, while CEE non-EU states’ imports from China are 0.19% of Chinese exports in 2017. So, the share of imports of the countries of the region from China is higher than their exports to China.

In recent years, there has been a favorable trend of faster growth of exports from Central and Eastern Europe to China, compared with Chinese exports to the region (in 2017, an increase of 19% and 12%, respectively), as well as an increase in the share of CEE countries in the Chinese market. However, the absolute growth of CEE exports to China remains far below the absolute growth of Chinese exports to these countries. As a result, the increase in trade turnover between them in 2011–2017 was mainly due to the growth of Chinese exports and the trade deficit of Central and Eastern Europe in trade with China increased by 34%.

2.2. STRUCTURE OF TRADE China exports mainly machinery and transport equipment, electronics and communication equipment, textiles and chemical products to Eastern European countries. Machinery and transport equipment account for about 32% of China’s total exports to the region, with textiles and electronics accounting for 9.1% and 8.9% respectively. The main part of Chinese exports is represented by goods with low or medium added value (see Figure 3).

474

Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

Figure 3. Structure of Chinese exports to the CEECs (in 2017, in %) 100 90 Other goods

80

Iron and steel

70

Textile ďŹ bres, yarn, fabrics and clothing

60 50

Electronic including parts and components

40

Machinery and transport equipment

30 20

Chemical products

10 0 Total CEECs

EU members

Non-EU members

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

Figure 4. Structure of Chinese imports from the CEECs (in 2017, in %) 100 90

Other goods

80

Parts and components for electrical and electronic goods

70 60

Machinery and transport equipment

50

Chemical products

40 30

Fuels

20

Ores and metals

10

Agricultural raw materials

0 Total CEECs

EU members

Non-EU members

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

475

As for the export of the CEECs to China, it is not homogeneous in its structure and technologies and it reflects Chinese needs for European manufactured goods, mainly machinery and transport equipment and electronics, as well as mineral and agricultural raw materials.

According to UNCTADstat, in 2017 the CEE countries supplied USD 11.7 billion worth of machinery and transport equipment to the Chinese market, which accounted for 58.6% of their total exports to China. The vast majority of these supplies were provided by Hungary (USD 3.3 billion, accounting for 74.5% of total Hungarian exports to China), Czech Republic (USD 2.8 billion or 71% of Czech exports to China), Slovakia (USD 2.5 billion or 92.7% of Slovak exports to China) and Poland (USD 1.3 billion or 37.9% of Polish exports to China).

The value of exports of ores and metals amounted to USD 2.5 billion, and their share in total exports to China is 12.7%. The bulk of the supply of goods of this group was provided by Poland (30.2% of Polish exports to China), Bulgaria (72.3%), Romania (9.3%) and Albania (89.9%). Agricultural raw materials accounted for 3.3% of total CEE exports to China.

Electronics, including parts and components, are China’s only significant high-tech export to CEE countries. Their share in the commodity structure is almost 9% of Chinese export to the region. It should be noted that the Chinese exports of this commodity group remain stable for at least five years. This means that it is difficult for Chinese producers to find other competitive advantages than labor costs.

3. INVESTMENT COOPERATION 3.1. CHINA’S INVESTMENT STRATEGY IN THE REGION According to Ernst & Young estimates for 2012 (see: www.ey.com/gl/en/home), Central and Eastern Europe ranks third in the world in attractiveness for foreign investment. In the 1990s, the CEECs liberalized investment regimes, gradually reducing restrictions on the activities of foreign investors, as a result of which a model of dependent capitalism was built in CEECs (Glinkina 2016), which allowed the them more than 20 years to be considered one of the most attractive regions for long-term investments. The reasons for this were systemic transformation and openness of economies for foreign investors, relative cheap labor and profitable European territorial location, as well as general economic security associated with membership in international organizations and entry into the European Union in 2004, which further increased the interest of foreign investors.

China’s investment activity in the CEECs, like trade relations, is developing with varying degrees of intensity, reflecting the factor advantages of the countries. The dynamics of accumulated foreign direct investment for the period from 2010 to 2017 shows how successfully reforms and liberalization of investment regimes in CEE countries were implemented, as the volume of attracted FDI

476

Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

Figure 5. Volume of total FDI stock in Central-Eastern Europe (2010â&#x20AC;&#x201C;2017, in billions US Dollars) 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

2010

2011

2012

Total

2013

2014

EU Members

2015

2016

2017

Non-EU Members

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

Figure 6. Volume of accumulated Chinese direct investments in CentralEastern Europe, (2010â&#x20AC;&#x201C;2017, in billions US Dollars) 3.5

25

3.0 20 2.5 15

2.0 1.5

10

1.0 5 0.5 0

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

0.0

Share of Chinese investments in CEECs (Right)

Total (Left)

EU Members (Left)

Non-EU Members (Left)

Source: Compiled according to UNCTADstat, URL: https://comtrade.un.org/data/

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

477

varies widely between countries. Some researchers believe that such an uneven distribution of foreign direct investment in CEE countries cannot be fully explained by traditional factors (Glinkina 2016). In addition to the traditional factors that influence the inflow of FDI, transformational factors also have a significant impact. Obviously, after joining the EU, the competitive advantages of the new member states have improved.

Although China considers the Central and Eastern Europe as an economic bloc, some countries seem to be more popular investment destinations than other European countries. Among the countries of Central and Eastern Europe should be singled out Hungary, Poland, Romania, Bulgaria, Czech Republic and Slovakia, as they attracted a significant amount of Chinese investment. These countries are interested in evaluating economic relations with China as Chinese FDI has a key role in developing and restructuring their economies. In addition, a significant influx of Chinese investment played an important role in restoring the region from the financial crisis (Jacimovic et al., 2018).

According to UNCTADstat data, Hungary attracted the largest share of Chinese investment in 2016, accounting for 37.8% of total Chinese investment in Central and Eastern Europe. The second place is taken by Poland (17.7%), followed by the Czech Republic (13.8%), Bulgaria (10.7%), Romania (9.4%) and Slovakia (5.4%). The greatest amount of Chinese investment has been received by the EU member states. In 2016 the CEECs accumulated Chinese investments in amount of 24.7% of total capital stock, that is 5% lower than in 2015. CEE EU members received 25.1% of their total accumulated investment stock, meanwhile CEE non-EU states attracted 20.2%.

Active inflow of Chinese direct investment in the countries of Central and Eastern Europe began at the beginning of 2012 after introduction of Chinese initiative “16+1” (see Figure 6). The main reasons for China’s growing investment interest in Central and Eastern Europe are as follows.

Central-Eastern Europe has a strategically ideal geographical location for the Belt and road project, which can significantly reduce the time and costs for the delivery of Chinese goods to Europe.

The geopolitical position of Central and Eastern Europe, namely, the membership of most of the countries of the region in the EU, provides Chinese companies that have entered their markets with access to the market of the whole European Union. This allows China to regard the region as a springboard for the production or assembly of goods with their subsequent sale in all European countries.

China’s investment interests in Central and Eastern Europe may be linked to current opportunities for privatization and participation in large-scale infrastructure projects, as well as access to public procurement.

Chinese investment strategy changes in the direction of improving the efficiency of FDI, in Central and Eastern Europe, positively influence the quality of human capital (essential in the production of goods for developed markets) and the relatively low costs of labor. As the cost of labor in China increases, manu-

478

Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

facturers may find it more advantageous to locate their businesses closer to European destination markets.

The increase in the flow of Chinese investment to Central and Eastern Europe is not only one of China’s key objectives, but is also welcomed by the leaders of the region, but the implementation of this strategy, despite the listed competitive advantages of CEE, is slower than expected at the time of the creation of the “16+1”format.

3.2. STRUCTURE OF CHINESE INVESTMENT The priority sectors for FDI identified by the Chinese authorities vary according to the specialization of each country. For countries with less developed industries, mainly in the Western Balkans, mining, woodworking and food processing operations are recommended, with state-owned commodity companies listed as potential acquisition targets. In more developed countries, such as Hungary, Poland and the Czech Republic, the emphasis is on information technology, automotive, electronics, biotechnology, nanotechnology, precision engineering, research centers.

Most of the Chinese FDI in Central and Eastern Europe during 2000-2014 was invested in assets in the energy sector (28%), automotive (13%), agriculture (12%), real estate (11%), industrial equipment and machinery (9%), the sector of information and communication technology (6%) (Evans et al,. 2015).

In recent years, reflecting the focus of the Chinese investment strategy on the modernization of technology and the acquisition of recognizable brands, the focus has shifted to the purchase of advanced production assets (Drahokou­ pil, 2017).

According to China Global Investment Tracker (see http://www.aei.org/china-global-investment-tracker/) in 2016-2017, Chinese FDI in Central and Eastern Europe was directed to electronic industries, the energy sector and transport infrastructure. In 2016, Chinese companies invested USD 1.3 billion in real estate in the Czech Republic. In 2017, the Chinese company Zhejiang Jinke invested USD 1.05 billion in services in Slovenia. The Chinese Eximbank in the same year allocated USD 210 million to the modernization of telecommunications in Hungary. In Romania, USD 350 million was invested by Chinese investors in the energy complex. Poland also received in 2017 USD 150 million of investment in the modernization of the energy complex from the Chinese Power Construction Corporation.

CONCLUSIONS In general, the development of China’s economic relations with the countries of Central and Eastern Europe within the framework of the “16+1” strategy can be considered mutually beneficial. In fact, China provides investments in

ECONOMIC COOPERATION OF THE COUNTRIES OF CENTRAL AND EASTERN...

479

exchange for the market for its manufactured goods. In turn, the countries of Central and Eastern Europe, accustomed for several decades that economic growth depends on foreign investment, see a new driver of economic development in Chinese investments.

The transformation of China into one of the key foreign investors in the countries of Central and Eastern Europe is accompanied by a rapid growth in trade turnover, with the growing positive Chinese trade balance. Hence, Chinese initiatives “16+1” and “Belt and Road” both can be considered as one of main factors that stimulate volumes of bilateral trade and Chinese investments into the Central and Eastern Europe.

REFERENCES Anosova L.A. (2017), Globalization of China’s economy. Comprehensive strategic partnership between China and Russia, Editus.

Chen X. (2016), An Quantitative Analysis on China-CEEC Economic and Trade Cooperation, “Working Paper Series on European Studies”, Institute of European Studies, Chinese Academy of Social Sciences, 10(50).

Drahokoupil J. (2017), Chinese investment in Europe: corporate strategies and labour relations, ETUI aisbl, Brussels.

Ernst & Young, www.ey.com/gl/en/home.

Evans M., Thomson K., Gruber B. (2015), Chinese investment into Europe hits record high in 2014, Chicago, Baker and McKenzie.

Glinkina S.P. (2016), To the question of the variety of models of capitalism, or what we built as a result of the transformation: Report, Institute of Economics RAS. Glinkina S.P., Kulikova N.V. (2016), Transformation in the countries of Central and Eastern Europe: expectations and realities, “Scientific Works of the Free Economic Society of Russia”, 201: 605–624.

Glinkina S.P., Turaeva M.O., Yakovlev A.A. (2016), Chinese strategy of development of the post-Soviet space and the fate of the Eurasian Union, Institute of Economics RAS. Jacimovic D., Dragutinović R., Bjelić P., Tianping K., Rajkovic M. (2018), The role of Chinese investments in the bilateral exports of new E.U. member states and Western Balkan countries, “Economic Research-Ekonomska Istraživanja”, 31.

Karásková I., Matura T. (2018), Central Europe for Sale: The Politics of China’s Influence, “National Endowment for Democracy”, Policy Paper 03.

Kizekova A. (2018), China’s connections with Europe: Investments beyond the European Union, “Culture Mandala: The Bulletin of the Centre for East-West Cultural and Economic Studies”, 12(2), Article 4.

Mikheev V.V., Shvydko V.G. (2016), China and Eastern Europe as Parts of the New Silk Road, IMEMO, Moscow.

Ping H., Zuokui L. (2017), The Cooperation between China and Central & Eastern European Countries (16+1): 2012–2017, “China-CEEC Think Tanks Network”.

UNCTADstat, unctadstat.unctad.org/wds/ReportFolders/reportFolders.aspx

480

Alexander Golubkin, Artem Yakovlev

Yakovlev A.A. (2017), Prospects of trade cooperation between the countries of the former Soviet Union and the People’s Republic of China (calculations based on the gravitational interaction model), “Innovation and investment”, 2: 57–60.

Yakovlev A.A., Golubkin A.V. (2017), On the issue of China’s economic cooperation with Central and Eastern European countries, “Economics and Management”, 9(143): 13–19.

Zhdanova J.D., Istomin I.A. (2017), EU reaction to China’s economic rise, “Vestnik MGIMO”, 5(56): 91–113.

WSPÓŁPRACA EKONOMICZNA KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ Z CHIŃSKĄ REPUBLIKĄ LUDOWĄ STRESZCZENIE Autorzy analizują współpracę gospodarczą krajów Europy Środkowej i Wschodniej z Chińską Republiką Ludową. Obecnie kraje Europy Środkowej i Wschodniej stają się jednym z najważniejszych kierunków rozwoju stosunków gospodarczych z Chinami, co potwierdza włączenie krajów europejskich do chińskiej inicjatywy „Jeden pas – w jedną stronę” i rozwój strategia interakcji “16+1”.

Wzmocnienie więzi gospodarczych z Chinami stymuluje przepływ kapitału chińskiego do regionu, który jest niezbędny do modernizacji infrastruktury krajów EŚiW, podczas gdy Chińska Republika Ludowa otrzyma nowe szlaki logistyczne dla swoich produktów i wzmocni swoje pozycje na rynku europejskim.

Słowa kluczowe: Europa Środkowa i Wschodnia, Chińska Republika Ludowa, nowy jedwabny szlak, Strategia “16+1”.

Klasyfikacja JEL: F02, F15, F36, F55

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (XCV) 2017

Barbara Błaszczyk*

RECENZJA KSIĄŻKI MACIEJA BAŁTOWSKIEGO I GRZEGORZA KWIATKOWSKIEGO PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE (Artykuł nadesłany: 19.09.2018; Zaakceptowany: 02.10.2018)

Maciej Bałtowski, Grzegorz Kwiatkowski, Przedsiębiorstwa państwowe we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa 2018, 343 strony.

Przeczytałam recenzowaną pracę z dużym zainteresowaniem i rosnącym podziwem, gdyż nie tylko zapełnia ona ważną lukę w polskiej literaturze ekonomicznej na temat istoty, roli i znaczenia przedsiębiorstw państwowych w różnych typach gospodarek i w całej gospodarce światowej, ale próbuje przezwyciężyć braki w dostępności i porównywalności danych na ten temat i przedstawia Czytelnikowi w miarę pełny obraz badanego zjawiska we wszystkich jego przejawach. Autorzy podjęli się opracowania trudnego i ważnego tematu, jakim jest skala, struktura, znaczenie i sposób funkcjonowania sektora państwowego we współczesnym świecie i starali się, mimo wielu przeszkód, o obiektywne jego zanalizowanie. Należy się zgodzić, moim zdaniem, z ich sformułowaniem ze wstępu do książki, że podjęli się pionierskiej próby w polskiej literaturze ekonomicznej i należy dodać, iż z próby tej wyszli zwycięsko.

Temat książki jest niezmiernie istotny, gdyż dotyczy podstawowych problemów systemowych związanych z rolą państwa w gospodarce, w tym jego roli właścicielskiej. Ta rola, mimo kwestionowania jej zasadności przez ważne nurty w ekonomii * Instytut

Nauk Ekonomicznych PAN; e-mail: Barbara.Blaszczyk@case-research.eu

482

Barbara Błaszczyk

i postulowania jej ograniczenia do minimum1, stale istnieje, a ponadto często jest wymuszana przez okoliczności pozaekonomiczne. Co więcej, wiele współczesnych nurtów politycznych i społecznych postuluje znaczne zwiększenie roli państwa w gospodarce, w tym poszerzenie jego kompetencji we władaniu i nadzorowaniu podmiotów gospodarczych (zob. np. Florio, 2014; Flores-Macias, Mussacchio, 2009). Jednocześnie nadal istnieje silne, płynące z doświadczenia przekonanie, że państwo nie jest dobrym właścicielem i nie potrafi apolitycznie nadzorować przedsiębiorstw, a przedsiębiorstwa państwowe osiągają znacznie gorsze wyniki efektywnościowe od prywatnych (zob. Djankov, Murell, 2002; Megginson, Netter, 2001; Estrin, 2009). W gąszczu tych obiektywnych faktów, sprzecznych poglądów i przeciwstawnych racji Autorzy starają się zbudować pewną logikę rozumowania i czynią to, według mnie, z sukcesem.

W książce wykorzystano, jak piszą Autorzy we wstępie, wyniki ich dziesięcioletnich studiów i badań nad zagadnieniami przedsiębiorstw państwowych i własności państwowej, w tym „skonsumowano” rozprawę doktorską jednego z Autorów i duże fragmenty wcześniejszych publikacji drugiego z nich. Znając poprzednie prace obu Autorów uważam, że recenzowaną książkę cechuje – w porównaniu z wcześniejszymi publikacjami – głębszy poziom refleksji naukowej i wyższy poziom umiejętności warsztatowych, a umieszczone w niej interpretacje, oceny i podsumowania są znacznie dojrzalsze i bardziej uniwersalne. Omawiana książka świadczy o erudycji Autorów, wykorzystano w niej bogatą literaturę, w większości zagraniczną, łącznie z najnowszymi pozycjami książkowymi i artykułami w czasopismach fachowych. Wystarczy podać, że obszerna bibliografia zajmuje 11 stron. Praca jest napisana jasnym, precyzyjnym i zrozumiałym językiem. Oprócz ważnych walorów poznawczych recenzowana książka ma, moim zdaniem, także bogate walory dydaktyczne. Ze względu na temat tej pracy oraz duży ładunek wiedzy pozytywnej w niej zawartej polecam jej przeczytanie nie tylko zawodowym ekonomistom i politykom gospodarczym, ale także wykładowcom oraz studentom wszystkich kierunków ekonomicznych, zarządzania, prawa i politologii. Praca ma też znaczenie praktyczne, gdyż we fragmentach odnoszących się do modeli nadzoru właścicielskiego państwa nad przedsiębiorstwami Autorzy prezentują różne metody gospodarowania własnością państwową i wskazują dobre praktyki w tej dziedzinie.

Przechodząc do struktury i głównych treści poszczególnych części recenzowanej książki należy zaznaczyć, że książka jest stosunkowo obszerna (340 stron); składa się ze wstępu oraz ośmiu rozdziałów.

Część pierwsza, w skład której wchodzą rozdziały 1 i 2, stanowi część teoretyczną pracy. W rozdziale pierwszym przedstawiono historyczne aspekty działalności państwa jako właściciela i różne podejścia do tej własności: od ujęć z okresu 1 Na

przykład koncepcja państwa według Miltona Friedmana, która zawierała ważne funkcje daleko przekraczające rolę „stróża nocnego”, nie obejmowała jednak sprawowania przez państwo funkcji właścicielskich w gospodarce (Friedman, 1993, s. 35–44). Podobną koncepcję państwa jako dostarczyciela czystych dóbr publicznych przedstawił Bank Światowy w 1997 roku.

RECENZJA KSIĄŻKI PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE WE WSPÓŁCZESNEJ...

483

antyku, poprzez utopie społeczne, ekonomię klasyczną, keynesizm aż do teorii praw własności. Ważną część tego rozdziału zajmuje omówienie roli państwa w gospodarce w najnowszej literaturze naukowej nie tylko ekonomicznej, ale też socjologicznej i politologicznej. Istotnym wnioskiem z tego fragmentu pracy jest teza, że zakres i znaczenie funkcji właścicielskiej państwa, a więc i skala przedsiębiorczości państwowej, zależy od przyjętego i realizowanego typu państwa. Na wybór typu państwa wpływają czynniki obiektywne, takie jak osiągnięty etap rozwoju społeczno-gospodarczego i przesłanki historyczno-kulturowe (path dependence), ale ostatecznie typ czy model państwa jest wybierany w wyniku procesów politycznych, a nie ekonomicznych. Jeśli tak jest, to nie da się w sposób obiektywny określić optymalnego udziału przedsiębiorstw państwowych w gospodarce, bo istniejący udział zależy od kryteriów wyboru politycznego, a nie od racjonalności ekonomicznej. Zgadzam się z takim wnioskiem i postulowałabym, aby go konsekwentnie podtrzymywać w dalszych częściach pracy. W drugiej części tego rozdziału znajduje się dość obszerna analiza problemu efektywności przedsiębiorstw państwowych dotycząca zarówno ujęcia teoretycznego tego problemu, jak i prezentacji najważniejszych badań empirycznych na ten temat. W podsumowaniu tej części są zawarte ważne wnioski traktujące o tym, że trudno jest poprawnie metodologicznie porównywać efektywność przedsiębiorstw państwowych i prywatnych, gdyż te pierwsze prawie zawsze realizują jakieś cele pozaekonomiczne, narzucone przez państwo. Ponadto otoczenie ekonomiczne przedsiębiorstw państwowych (m.in. częste tzw. miękkie ograniczenia budżetowe) wpływa negatywnie na ich wyniki. Ważna jest końcowa konstatacja, że ogólnie przedsiębiorstwa prywatne są bardziej efektywne od państwowych, ale różnica ta się zmniejsza w gospodarkach o rozwiniętych i ugruntowanych instytucjach oraz pod wpływem wprowadzania na giełdy przedsiębiorstw z udziałem własnościowym państwa. W szczególności poziom kultury korporacyjnej ma, zdaniem Autorów, silny wpływ na możliwości zwiększania efektywności przedsiębiorstw państwowych. Z powyższymi wnioskami w pełni się zgadzam.

Rozdział drugi książki stanowi jej główną część metodologiczną. Zawiera on omówienie problemów definicyjnych, wyodrębnienie różnych typów przedsiębiorstw państwowych i kryteria ich podziału, prezentację różnych modeli nadzoru właścicielskiego państwa, przedstawia główne źródła danych do badań nad przedsiębiorstwami państwowymi na świecie, a także omawia miary syntetyczne odnoszące się do oceniania i porównywania sektora przedsiębiorstw państwowych w różnych krajach świata, m.in. stosowane przez OECD. Rozdział ten nie tylko stanowi szkielet metodyczny całej recenzowanej pracy, ale równie dobrze może służyć jako podstawa metodyczna innych badań naukowych. Został on – moim zdaniem – opracowany niezwykle starannie i z bardzo dużym nakładem pracy własnej Autorów.

Druga część książki, składająca się z rozdziałów 3–6, stanowi jej część empiryczną, w której, na podstawie szkieletu teoretycznego i miar zaproponowanych w części pierwszej, jest opisywany sektor przedsiębiorstw państwowych w 12 wybranych krajach świata oraz w Polsce. Poszczególne rozdziały w tej części pracy

484

Barbara Błaszczyk

są poświęcone krajom wysoko rozwiniętym (Niemcy, Francja, Włochy, Norwegia, USA), krajom postsocjalistycznym (Rosja, Chiny, Węgry), krajom rozwijającym się (Indie, Brazylia, Indonezja i RPA) oraz Polsce. Jest to dla Czytelników zainteresowanych tematem, a niemających oczekiwań teoretycznych, najciekawsza poznawczo część pracy. Na uwagę zasługuje to, że opis sektora przedsiębiorstw państwowych w każdym kraju zajmuje około 10 stron i jest podporządkowany temu samemu schematowi (geneza i ewolucja sektora, dane liczbowe i ich analiza, państwo jako właściciel, czyli kwestie nadzoru, i podsumowanie). Utrzymanie tej dyscypliny opisu zapewne nie było łatwe, biorąc pod uwagę wielką liczbę i dużą różnorodność źródeł wykorzystanych w analizie. Odnosząc się do zastosowanego w tym rozdziale podziału na trzy grupy krajów, nieco rażące wydaje się zaliczenie do tej samej grupy krajów postsocjalistycznych: Chin, Rosji i Węgier.

To uproszczenie zostało jednak zweryfikowane w ostatniej części książki, gdzie wyróżnia się trzy różne modele funkcjonowania sektora państwowego w krajach postsocjalistycznych (środkowoeuropejski, rosyjski i chiński), a także zostały znacznie zróżnicowane modele odpowiednio dla krajów rozwiniętych (anglosaski, kontynentalny i skandynawski) oraz rozwijających się (większościowy i mniejszościowy).

Rozdział dotyczący Polski jest, co zrozumiałe, znacznie obszerniejszy i liczy niemal 50 stron. Zawiera on rys historyczny sektora państwowego w Polsce, opis ewolucji sektora państwowego w okresie transformacji, typologię przedsiębiorstw państwowych we współczesnej Polsce (przedsiębiorstwa podlegające kontroli właścicielskiej i pozawłaścicielskiej państwa), dane liczbowe dotyczące udziału przedsiębiorstw państwowych w polskiej gospodarce oraz omówienie najnowszych źródeł prawa określających sposób zarządzania przedsiębiorstwami państwowymi. Dla osób zainteresowanych szerzej tym tematem interesujący może być rys historyczny dotyczący okresu Polski międzywojennej. Autorzy pokazują w nim spory zakres ówczesnego sektora państwowego, przyczyny takiego jego ukształtowania oraz jego patologie. Szczególnie interesujący, na tle częstego dziś apologetyzowania przedwojennych przedsiębiorstw państwowych, jest fragment opisujący wnioski państwowej komisji ds. badania gospodarki przedsiębiorstw państwowych, która pracowała w latach 1936–1938. Wnioski tej komisji odnośnie do gospodarności zbadanych przedsiębiorstw państwowych były miażdżące, toteż postulowała ona wycofanie się państwa ze wszystkich obszarów działalności gospodarczej oprócz zaspokajania potrzeb zbiorowych (czyli dzisiejszych usług publicznych). Niestety wybuch drugiej wojny światowej nie pozwolił na wcielenie w życie wniosków tej komisji.

W rozdziale dotyczącym Polski nie do końca przekonywający jest dla mnie wątek przedstawiony na s. 228 i dalej na s. 245, gdzie Autorzy twierdzą, że „znaczący udział państwa we własności przedsiębiorstw, szczególnie podmiotów strategicznych, wszedł na stałe do polskiego modelu gospodarki rynkowej (…), stał się elementem systemowym, co do którego była zgoda wszystkich najważniejszych sił politycznych”; i dalej prognozują, że „ przedsiębiorstwa państwowe w obecnym stanie i zakresie będą najprawdopodobniej trwałym elementem gospodarki pol-

RECENZJA KSIĄŻKI PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE WE WSPÓŁCZESNEJ...

485

skiej w długim horyzoncie czasowym”. Wynika to, ich zdaniem, z trendów gospodarki światowej (the return of state-owned enterprises), a „polska gospodarka z różnych powodów” jakoby wpisuje się w ten trend. Moim zdaniem, po pierwsze, co do podmiotów strategicznych to zgoda, jeśli definiujemy je wąsko (infrastruktura przesyłowa, portowa itp., przemysł naftowy, sektor obronny), gdyż co do utrzymania tych podmiotów w domenie państwowej jest rzeczywiście zgoda większości sił politycznych w Polsce ze względów geopolitycznych. Co do innych sektorów, podciąganych pod strategiczne (banki, elektrownie, węgiel, chemia itp.), byłabym o wiele bardziej ostrożna w ocenie pełnej akceptacji wszystkich sił politycznych co do zachowania tych sektorów jako państwowe.

Po drugie, jak sami Autorzy w kilku miejscach w książce słusznie zauważają, trendy światowe wcale nie są jednoznaczne, bo wzrost znaczenia i wielkości sektora państwowego następuje w gospodarkach rozwijających się (głównie Chiny, Indie, Indonezja) i to ma wpływ na widoczny trend wzrostu udziału firm państwowych w gospodarce światowej. W krajach rozwiniętego Zachodu (z wyjątkiem Skandynawii) udział sektora państwowego jest jednak niski i malejący. Dlaczego więc Polska będąca stosunkowo rozwiniętym krajem europejskim miałaby powielać raczej trend chiński i rosyjski niż niemiecki i francuski? Oczywiście ważne znaczenie ma tu wybór polityczny. Jak Autorzy piszą na początku pracy, jest to podstawowy czynnik wyboru modelu państwa, a w ślad za tym wyborem idzie wybór zakresu i znaczenia sektora przedsiębiorstw państwowych. Jak pamiętamy z historii naszej transformacji, wybór modelu gospodarki nie dokonywał się tu w ciągłym, konsekwentnym procesie, lecz raczej metodą prób i błędów i wahał się między różnymi skrajnościami. Nie mamy też bardzo silnych i długich tradycji etatystycznych z okresu przed realnym socjalizmem. Jak sugerują Autorzy w ostatniej części pracy dotyczącej modelowego ujęcia sektora państwowego na przykładzie różnych krajów, modele europejskich krajów postsocjalistycznych są mieszanką różnych rozwiązań i raczej nie są czymś trwałym, ale będą zmierzać bądź to do jednego z modeli europejskich, bądź to do modeli wschodnich (Rosja, Chiny).

Czy istnieją jakieś czynniki determinujące kierunek, do którego zmierza model polski, oprócz jasno widocznej tendencji obecnej władzy? Ale na ile można to uznać za trwały czynnik wpisywania się w taki trend? Czy następna zmiana władzy politycznej nie może odwrócić tego kierunku? Nie sądzę, abyśmy mieli podstawy do determinizmu w tej sprawie. Autorzy powołują się na końcu pracy na moją publikację, w której zasugerowałam pewne podobieństwo obecnego modelu węgierskiego i polskiego zarządzania państwem do modelu rosyjskiego, jednak sformułowałam to jako ostrzeżenie, a nie jako nieuchronny kierunek, do którego zmierzamy. Dlatego postulowałabym nieco ostrożniejsze sformułowanie tych sądów, na przykład, że istnieje prawdopodobieństwo, iż pozostaniemy w takim modelu i określenie czynników, które mogą zwiększyć lub zmniejszyć to prawdopodobieństwo. Alternatywnie można też spróbować zarysować różne możliwe scenariusze ewolucji tego modelu w przyszłości, z określeniem głównych czynników wpływających na wejście na określoną ścieżkę rozwoju. Inaczej

486

Barbara Błaszczyk

Czytelnik otrzymuje sygnał, że obecny model sektora państwowego w Polsce jest wadliwy zarówno pod względem zakresu, jak i metod nadzoru, ale że jest to kierunek, który jest nam „przeznaczony” przez jakieś obiektywne i nienadające się do odwrócenia siły. Te uwagi krytyczne w niczym nie zmniejszają mojego uznania dla recenzowanej książki i nie zmieniają przeświadczenia, że jest ona wartościowym dziełem.

Ostatnia, trzecia część książki operuje na wyższym poziomie uogólnienia poruszanych w niej zagadnień. Bardzo istotne wątki dla analizy stanu i oceny światowych trendów rozwoju sektora przedsiębiorstw państwowych zostały podniesione w rozdziale 7, będącym próbą syntezy części empirycznej pracy, w którym analizuje się te trendy, używając dostępnych, opracowanych przez organizacje międzynarodowe mierników, uzupełnionych przez własne badania Autorów na podstawie dostępnych w różnych publikacjach list największych przedsiębiorstw. Analizy te pokazują w sposób porównawczy zakres i znaczenie sektora państwowego w różnych krajach świata i zawierają wiele cennych informacji dla dalszych badań i analiz. Książka kończy się rozdziałem 8, w którym próbuje się w sposób bardziej precyzyjny i zróżnicowany niż w poprzednich rozdziałach pracy ująć różne modele funkcjonowania sektora państwowego na świecie, oraz podsumowaniem przypominającym główne wątki i płynące stąd wnioski pracy.

Kończąc pragnę jeszcze raz zaznaczyć, że uważam recenzowaną książkę za wybitną publikację zasługującą na jak największe rozpowszechnienie.

BIBLIOGRAFIA Bank Światowy (1997), World Development Report: The State in a Changing World, World Bank and Oxford University Press, New York.

Djankov S., Murell P. (2002), Enterprise Restructuring in Transition: A Quantitative Survey, “Journal of Economic Literature”, 40(3).

Estrin S.i in., (2009), The Effects of Privatization and Ownership in Transition Economies, “Journal of Economic Literature”, 7(402).

Flores-Macias F., Mussacchio A. (2009), The Return of State-Owned Enterprises, “Harvard International Review”, April 4.

Florio M. (2014), The Return of Public Enterprise, “Centre for Industrial Studies Working Papers”, 72.

Friedman M. (1993), Kapitalizm i wolność, Centrum Adama Smitha, Warszawa.

Megginson W.L., Netter J.M. (2001), From State to Market: A Survey of Empirical Studies on Privatization, “Journal of Economic Literature”, 39(2).

ROCZNY SPIS TREŚCI

487

W 2017 R. W „STUDIACH EKONOMICZNYCH” UKAZAŁY SIĘ:

ARTYKUŁY Maciej BAŁTOWSKI, Więcej władzy niż własności – Skarb Państwa jako szczególny inwestor na GPW w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał BRZOZOWSKI, Determinants of Credit Growth: Macroprudential Policy and Inflation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łukasz BRZEZICKI, Piotr PIETRZAK, Efektywność dwuetapowego procesu dydaktycznego w publicznych uczelniach technicznych . . . . . . . . . Łukasz BRZEZICKI, Robert RUSIELIK, Pomiar produktywności działalności dydaktycznej polskich uczelni technicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa CIEŚLIK, Przewaga komparatywna i mapowanie grup produktowych polskiego i chińskiego eksportu kierowanego do wybranych krajów afrykańskich objętych chińską strategią Nowego Jedwabnego Szlaku . . . . . . .

Ewa FREYBERG, Przydatność teorii neo-funkcjonalizmu w analizie procesu integracji i dezintegracji Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ruslan Semenovich GRINBERG, Democracy and the market: in search of balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Martyna KOBUS, Fuzzy Multidimensional Poverty Index . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Martyna KOBUS, Olga PÓŁCHŁOPEK, Two factor copula model in health measurement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej KONDRATOWICZ, America first a amerykańskie przywodztwo w sferze wolności gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joanna KOTOWICZ-JAWOR, Źródła niskiej efektywności proinnowacyjnej pomocy z Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz ŁYZIAK, Joanna MACKIEWICZ-ŁYZIAK, Long-term public debt projections and government bond yields: Panel analysis for EU . . . .

Krzysztof MARCZEWSKI, Hipoteza o stagnacji sekularnej . . . . . . . . . . . . . . .

Stanisław OWSIAK, Finanse publiczne w okresie przemian ustrojowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lesław PIETREWICZ, Demand-side perspective on value creation: Beyond the value-price-cost framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek RATAJCZAK, Izabela BLUDNIK, Teoria obiegu pieniężnego w warunkach finansjalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łucja TOMASZEWICZ, Joanna TRĘBSKA, Finansowe modele input-output w analizie powiązań międzysektorowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy WILKIN, Zmiany instytucjonalne i transformacja systemów ekonomicznych – podstawy teoretyczne i doświadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maciej WYSOCKI, Sustainability of Public Debt Stock in Transition Economies in Central and Eastern Europe Countries in Terms of Solvency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1–27 2–200 2–221 3–332 4–432 4–399 4–413 3–314 1–84 3–285 2–149 3–275 4-377 2–177 1-46 2–239 1–7 2–162 1–61

488

ROCZNY SPIS TREŚCI

ARTYKUŁY DYSKUSYJNE Alexander Victorovich GOLUBKIN, Artem Alexandrovich JAKOVLEV, Economic cooperation of the countries of Central Eastern Europe with the Chinese People’s Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–468 Aleksander ŻOŁNIERSKI, Big data and refining information tools in the process of public intervention programming in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–452

ESEJE Jerzy KLEER, Prawdopodobne scenariusze dla Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–113

RECENZJE Barbara BŁASZCZYK, Recenzja książki: Reprywatyzacja. Źródła problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Barbara BŁASZCZYK Recenzja książki Macieja Bałtowskiego i Grze­ gorza Kwiatkowskiego pt. Przedsiębiorstwa państwowe we współczesnej gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marta BŁĄD, Wyprawa po złote runo, czyli o poszukiwaniu człowieka w ekonomii (recenzja książki: Jerzy Wilkin, Instytucjonalne i kulturowe podstawy gospodarowania. Humanistyczna perspektywa ekonomii) . . . . . . . . . . .

Krzysztof MARCZEWSKI, Recenzja książki: Nowa globalna architektura finansowa. W stronę bezpieczniejszego sektora bankowego . . . . . . . . .

Elżbieta MĄCZYŃSKA, Refleksje na kanwie książki Ryszarda Bugaja pt.: Polska reforma zabezpieczenia na starość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2–260 4–481 1–135 3–365 3–355

ROCZNY SPIS TREŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–487

ROCZNY SPIS TREŚCI

489

“ECONOMIC STUDIES” PUBLISHED IN 2017:

ARTICLES Maciej BAŁTOWSKI, More control than ownership: State as a specific inwestor on Warsaw Stock Exchange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał BRZOZOWSKI, Determinants of credit growth: macroprudential policy and inflation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łukasz BRZEZICKI, Piotr PIETRZAK, Efficiency of a two-stage teaching process in public institutes of technology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łukasz BRZEZICKI, Robert RUSIELIK, Measurement of the education productivity in Polish public technical universities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa CIEŚLIK, Revealed comparative advantage and product group mapping schemes of Polish and Chinese exports to selected African countries covered by the China’s New Silk Road strategy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa FREYBERG, The usefulness of the Neo-Functionalism theory in the analysis of the process of integration and disintegration of the European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ruslan Semenovich GRINBERG, Democracy and the market: in search of balance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Martyna KOBUS, Fuzzy multidimensional poverty index . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Martyna KOBUS, Olga PÓŁCHŁOPEK, Two factor copula model in health measurement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej KONDRATOWICZ, America first and the US leadership in economic freedom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joanna KOTOWICZ-JAWOR, Sources of low effectiveness of pro­ innovative aid from the European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz ŁYZIAK, Joanna MACKIEWICZ-ŁYZIAK, Long-term public debt projections and government bond yields: Panel analysis for EU . . . .

Krzysztof MARCZEWSKI, The secular stagnation hypothesis . . . . . . . . . . . .

Stanisław OWSIAK, Public finances during a period of political change in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lesław PIETREWICZ, Demand-side perspective on value creation: Beyond the value-price-cost framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek RATAJCZAK, Izabela BLUDNIK, Monetary circuit theory under financialization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Łucja TOMASZEWICZ, Joanna TRĘBSKA, Financial input-output models in the analysis of intersectoral linkages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy WILKIN, Institutional change and transformation of economic systems – theoretical basis and experiences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maciej WYSOCKI, Sustainability of public debtstock in transition eco­no­ mies in Central and Eastern Europe countries in terms of solvency . . . . . . .

1–27 2–200 2–221 3–332 4–432 4–399 4–413 3–314 1–84 3–285 2–149 3–275 4-377 2–177 1-46 2–239 1–7 2–162 1–61

490

ROCZNY SPIS TREŚCI

DISCUSSION ARTICLES Alexander Victorovich GOLUBKIN, Artem Alexandrovich JAKOVLEV, Economic cooperation of the countries of Central Eastern Europe with the Chinese People’s Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–468 Aleksander ŻOŁNIERSKI, Big data and refining information tools in the process of public intervention programming in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–452

ESSAYS Jerzy KLEER, Probable scenarios for Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–113

REVIEWS Barbara BŁASZCZYK, Review of the book: Reprywatyzacja. Źródła problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Barbara BŁASZCZYK, Review of the book State-owned enterprises in present-day economy by Maciej Bałtowski and Grzegorz Kwiatkowski . .

Marta BŁĄD, The quest for the golden fleece, or searching for the human in economics (Review of the book: Jerzy Wilkin, Instytucjonalne i kulturowe podstawy gospodarowania. Humanistyczna perspektywa ekonomii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krzysztof MARCZEWSKI, Review of the book: Nowa globalna architektura finansowa. W stronę bezpieczniejszego sektora bankowego . . . . . . . . .

Elżbieta MĄCZYŃSKA, Reflections on Ryszard Bugaj’s book: Polska reforma zabezpieczenia na starość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2–260 4–481

1–135 3–365 3–355

YEARLY CONTENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–489

144

Barbara Błaszczyk

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy Świat 72 00-330 Warszawa www.inepan.pl studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.