Studia Ekonomiczne nr 4/2010

Studia ekonomiczne Economic studies

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

Studia Ekonomiczne ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXVII) 2010

Warszawa 2010

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne Rada Programowa Marek Belka, Henryk Dunajewski, Bogusław Fiedor, Dariusz Filar, Stanisław Gomułka, Marian Gorynia, Zbigniew Hockuba, Janina Jóźwiak, Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska, Irena Kotowska, Tadeusz Kowalik, Adam Lipowski, Karol Lutkowski, Wojciech Maciejewski, Emil Panek, Urszula Płowiec, Dariusz Rosati, Jan Winiecki, Andrzej Wojtyna Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Paweł Kozłowski, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie Graficzne i Projekt okŁadki Beata Gratys © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2010 ISSN 0239-6416

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o.

01-180 Warszawa, ul. Górczewska 8 tel. 22 632 11 39; 22 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treŚci ARTYKUŁY Barbara LIBE RSKA, Perspektywy rozwojowe chińskiej gospodarki do 2050 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Anna ZORSKA , The Rise of Chinese Transnational Corporations . . . . . . . . . 359 Bogusława SKULSKA , Proces integracji gospodarczej Chin z krajami ASEAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

MISCELLANEA Piotr ŁASAK , Rozwój chińskiego przemysłu motoryzacyjnego . . . . . . . . . . . . . 413

RECENZJE Krzysztof BARTOSIK , Recenzja książki Tomasza Budnikowskiego: „Bezrobocie wyzwaniem współczesności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

CONTENTS ARTICLES Barbara LIBERSKA, Prospects for Development of Chinese Economy Till Year 2050 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Anna ZORSKA, The Rise of Chinese Transnational Corporations . . . . . . . . . 359 Bogusława SKULSKA, The Process of China’s Economic Integration with ASEAN Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

MISCELLANEA Piotr ŁASAK, The Development of the Chinese Motor Industry . . . . . . . . . . . 413

REVIEWS Krzysztof BARTOSIK on Tomasz Budnikowski: „Unemployment as a Challenge for Modernity” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXVII) 2010

ArtykuŁy

Barbara Liberska*

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU WPROWADZENIE Dzięki przeprowadzonym po 1978 roku reformom i otwarciu gospodarka chińska stała się w ostatnich dekadach najszybciej rozwijającą się gospodarką świata.

Realny średnioroczny wzrost PKB wynosił 10%, co oznacza, że w ostatnich 30 latach jego realna wartość wzrosła 20-krotnie (w USD). Wcześniej nie udało się żadnemu krajowi tak szybko i w takim stopniu powiększyć dochodu narodowego. Sukcesy gospodarcze Chin stanowią unikatowe doświadczenie we współczesnej gospodarce światowej, zwłaszcza że dotyczą kraju, w którym mieszka 1,3 mld ludzi. Przyjęty przez Chiny model rozwoju pozwolił na transformację gospodarki biednego kraju rolniczego (80% ludności) w drugą potęgę gospodarczą świata, przy czym ponad 400 mln osób wydobyło się z biedy i dla większości społeczeństwa warunki życia znacznie się poprawiły.

Chińskie cele rozwojowe pozostają niezmienione; po pierwsze, utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego, po drugie, wyrwanie setek milionów ludzi z biedy i przeniesienie ich ze wsi do miast oraz ogólna poprawa poziomu życia, po trzecie, zapewnienie stabilizacji politycznej i społecznej. Ogromne inwestycje i strategia maksymalizacji eksportu stworzyły podstawy dynamicznego wzrostu gospodarczego w ostatnich dekadach. Proces transformacji gospodarki był realizowany pod kierunkiem Chińskiej Partii Komunistycznej, w ramach specyficznego modelu kapitalizmu państwowego czy − jak go określają Chińczycy − „modelu społecznej gospodarki rynkowej”. Przyjęta koncepcja modernizacji zakładała reformy gospodarcze bez reform demokratycznych oraz decydującą rolę państwa w wytyczaniu kierunków rozwoju. * Instytut Nauk

Ekonomicznych PAN.

332

Barbara Liberska

Reformy i otwarcie gospodarki wpłynęły nie tylko na wielkość i strukturę gospodarki, ale przyczyniły się do znacznego wzrostu pozycji Chin w gospodarce światowej. W ostatnich latach Chiny zajęły dominującą pozycję w handlu światowym jako największy eksporter towarów i importer wielu surowców mineralnych i roślinnych. Są też największym producentem wielu wyrobów przemysłowych, w tym samochodów. Chińskie korporacje zajmują coraz większą pozycję na globalnych rynkach. Wpływ Chin na gospodarkę światową zdecydowanie wzrósł; już nie tylko uczestniczą w procesach globalizacji, ale w dużym stopniu te procesy kształtują.

W okresie globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego wzrost popytu w Chinach napędzał wzrost gospodarczy nie tylko w regionie Azji, ale w całej gospodarce światowej. Inwestycje chińskie w świecie przyczyniały się do ratowania wielu firm, instytucji i budżetów państw. Podczas gdy większość krajów była pogrążona w recesji, Chiny nadal utrzymały ponad 9% wzrost gospodarczy.

Globalny kryzys wpłynął na przyspieszenie zmian w modelu rozwoju i w najbliższych dekadach planowane są głębokie dostosowania i restrukturyzacja gospodarki. Obecnie chińskie instytuty badawcze i władze kraju przygotowują ambitne plany rozwoju kraju do 2050 roku, wytyczane są priorytetowe kierunki rozwoju i dalsze reformy, aby zapewnić dalszy dynamiczny wzrost gospodarczy i pozwolić na bardziej sprawiedliwy podział korzyści ze wzrostu gospodarczego, a następnym kilkuset milionom osób wydobyć się z biedy.

Program reform ma rozwiązać wiele problemów i sprzeczności, jakie powstały w poprzednim okresie. Szczególnym wyzwaniem są rosnące nierówności w rozwoju społecznym i regionalnym oraz wysoka zależność od globalnego popytu i zagranicznej technologii. Plany rozwoju na najbliższe dekady zakładają między innymi przejście od gospodarki opartej na rozwoju pracochłonnych i energochłonnych gałęzi przemysłu do budowy gospodarki opartej na innowacjach i produkcji wysoko zaawansowanych towarów. Planuje się też znaczne zwiększenie krajowej konsumpcji i zmniejszenie zależności od globalnego popytu.

Perspektywy rozwojowe Chin zależą nie tylko od czynników wewnętrznych, ale w dużym stopniu od czynników zewnętrznych. W ramach polityki „dobrego sąsiedztwa” oraz „strategicznego partnerstwa” Chiny starają się rozszerzyć swoją strefę wpływów na wielu kontynentach i stworzyć warunki dla korzystnej współpracy gospodarczej z różnymi krajami. Spektakularne sukcesy gospodarcze w ostatnich dekadach powodują, że szeroko studiowany jest chiński model rozwoju. W ostatnich latach stał się bardzo atrakcyjny dla wielu krajów słabiej rozwiniętych, które chciałyby powtórzyć drogę chińską. W związku z niepowodzeniem wolnorynkowego modelu opartego na Washington Consensus, dla niektórych krajów model chiński, określany jako Beijing Consensus, wydaje się bardziej efektywny.

W wielu ośrodkach badawczych na świecie od wielu lat prowadzone są prace na temat pozycji Chin w gospodarce światowej i ich rosnących wpływów.

Opracowywane są też perspektywy wzrostu potencjału gospodarczego i prognozy,

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

333

co do wielkości dochodu narodowego do 2050 roku. Znacznie szybciej, niż wcześniej zakładano, Chiny wyprzedziły w 2007 roku trzecią gospodarkę świata, Niemcy, a w 2010 roku drugą gospodarkę, Japonię, i zajęły drugie miejsce po USA. Liczne prognozy wskazują na to, że już w trzeciej dekadzie obecnego stulecia Chiny wyprzedzą Stany Zjednoczone i staną się największą gospodarką świata.

W pracy poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania: 11

Czy wysoki wzrost gospodarczy w najbliższych dekadach może być kontynuowany? Jakie czynniki wewnętrzne i zewnętrzne mogą go wspierać, a jakie stanowią ograniczenia?

11

Jakie jest oddziaływanie gospodarki chińskiej na inne kraje? Czy chiński model rozwoju może być wykorzystany przez kraje na drodze do pokonania zacofania?

11

W jakim kierunku będzie się zmieniał chiński model rozwoju w najbliższych dekadach?

11

Jaką pozycję mogą zająć Chiny w gospodarce światowej do 2050 roku?

CHIŃSKI MODEL ROZWOJU Sukcesy gospodarcze Chin w ostatnim 30-leciu stanowią w nowoczesnej historii zjawisko wyjątkowe, żadnemu krajowi nie udało się bowiem w tak krótkim okresie osiągnąć tak wiele. Model rozwoju realizowany przez Chiny nie tylko zapewnił bardzo wysokie tempo wzrostu przez trzy dekady, ale okazał się odporny na kryzysy1. Przyjęta droga rozwoju wynikała ze specyfiki i uwarunkowań wewnętrznych wielkiego ludnościowo i zacofanego kraju rolniczego.

Kierunki reform wyznaczało państwo w kolejnych planach rozwoju zatwierdzanych przez partię komunistyczną, nadając procesom gospodarczym własne tempo, wytyczając kolejne etapy, biorąc pod uwagę cechy specyficzne kraju, takie jak: demografia, sytuacja na wsi, urbanizacja, możliwości rozwoju produkcji na eksport. Wprowadzano stopniowo i konsekwentnie reformy rynkowe, a krajowe oszczędności pozwalały na wysokie inwestycje (przyspieszona industrializacja, rozwój infrastruktury, urbanizacja). Natomiast otwarcie na zagraniczne inwestycje bezpośrednie i technologie stworzyło warunki dla ekspansji chińskich towarów na globalne rynki. Otwarte rynki i wysoka konkurencyjność chińskich towarów zapewniły wzrost nadwyżki eksportowej i pozwalały na realizację ambitnych programów rozwojowych.

Każdy kolejny etap reform był szczegółowo przygotowywany; początkowo reformy były wdrażane na małą skalę, potem wprowadzano odpowiednie korekty 1 W czasie azjatyckiego kryzysu w 1997 r. cały region przeżywał poważne załamanie, a gospodarka chińska rosła o ponad 8%. Podczas globalnego kryzysu w latach 2007−2009 większość krajów była pogrążona w recesji, a Chiny osiągały ponad 9% tempo wzrostu.

334

Barbara Liberska

i dopiero podejmowano realizację reform na dużą skalę. Chińczycy określają to, jako „naukowe podejście do rozwoju”, tzn. racjonalne planowanie oparte na studiach i doświadczeniach innych krajów przy uwzględnieniu krajowych uwarunkowań i dążenie do lepszego wykorzystania własnych zasobów. W realizacji reform przyjęto koncepcje gradualizmu, decentralizacji i stopniowego otwarcia na bezpośrednie inwestycje zagraniczne i rozwój sektora prywatnego. Polityka stopniowego otwarcia gospodarki i udział w procesach globalizacji odbywały się na własnych zasadach, a ich celem była maksymalizacja korzyści i minimalizacja strat oraz zapewnienie ekonomicznego bezpieczeństwa kraju. Na każdym etapie określano szanse i wyzwania, jakie stwarza proces globalizacji dla dalszego rozwoju.

W realizacji proeksportowej strategii rozwoju w znacznym stopniu opierano się na zagranicznych inwestycjach i technologii, ale pod nadzorem państwa. Państwo decydowało o zakresie, szybkości, narzędziach oraz kierunkach uczestniczenia w globalizacji w taki sposób, aby ograniczyć jej negatywny wpływ na rozwój kraju [Gu, 2006]. Chińskie podejście do globalizacji często określa się jako kontrolowaną lub zarządzaną globalizację. Polityka państwa stale dostosowywała się do zmieniających się warunków pod kątem ograniczenia zagrożeń dla stabilizacji i utrzymania wysokiego wzrostu.

J. Stiglitz określa takie podejście jako globalizację zarządzaną (managed globalization), pozwalającą na uniknięcie okresów boomu i załamania gospodarki.

Uważa, że model włączenia się w procesy globalizacji przy silnym interwencjonizmie państwowym przyniósł imponujące wyniki i okazał się znacznie efektywniejszy niż model neoliberalny [Stiglitz, 2006, s. 10].

W. Szymański uważa, że sukces rozwojowy Chin nie byłby możliwy bez umiejętnego wykorzystania szans, jakie dawał proces globalizacji. Chiński model dostosowań do globalizacji okazał się najbardziej efektywny, a zdolność wykorzystania globalnego popytu pozwoliła na wysoki wzrost gospodarczy. Chiny stały się „fabryką świata”, dostarczając na globalne rynki towary przemysłowe po bardzo konkurencyjnej cenie (niskie świadczenia społeczne, niskie płace i wysoka wydajność). Jego zdaniem, jest to fabryka w państwie sprzyjającym niskim kosztom, gdzie autorytarny aparat państwowy przeciwstawiał się społecznym roszczeniom. Autor pisze, że „model chiński jest modelem, w którym gospodarka korzysta z dostępu do globalnego popytu oraz dopływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich i techniki, a jednocześnie jest modelem bez pracowniczych i społecznych roszczeń” [Szymański, 2006, s. 196].

T. Kowalik nazywa model chiński hybrydą ustrojową, gdyż „łączy w sobie konfliktowe elementy różnych systemów ekonomicznych: biurokratycznego planowania, wyspowego kapitalizmu, prostej produkcji towarowej, gospodarki naturalnej” [Kowalik, 2005, s. 219]. Uważa, że dla jego zrozumienia jest mało przydatna teoria współczesnej ekonomii. Zwraca też uwagę na to, że obecny model znacznie odbiega od początkowych założeń transformacji zakładającej budowę społecznej gospodarki rynkowej czy − jak to określali chińczycy − „socjalizmu z chińską specyfiką”, gdyż doprowadził do znacznego wzrostu nierówności społecznych i dużego rozwarstwienia społeczeństwa.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

335

Chiński model kapitalizmu państwowego stanowi szczególną odmianę gospodarki rynkowej z autorytarną scentralizowaną kontrolą polityczną, godzi kapitalizm z autorytaryzmem. Początkowo dominującą rolę w rozwoju odrywały wielkie państwowe przedsiębiorstwa, ale stopniowo ich pozycja maleje na rzecz dynamicznie rozwijającego się sektora prywatnych przedsiębiorstw. Na rynku działają silne firmy zagraniczne, duże przedsiębiorstwa państwowe i miliony firm prywatnych2. Pragmatyzm w realizowaniu niekonwencjonalnej polityki gospodarczej pozwolił Chinom w ostatnich 30 latach osiągnąć rocznie prawie 10% tempo wzrostu gospodarczego. Dynamiczny wzrost eksportu (od czasu rozpoczęcia reform przeszło 100-krotny w wartości nominalnej) pozwolił zapewnić prace milionom ludzi. Wysoka nadwyżka w handlu przyczyniła się do znacznego wzrostu rezerw walutowych.

W 2004 roku model rozwoju Chin został określony przez J. Coopera Ramo jako ”Beijing Consensus”. Autor chciał pokazać specyfikę i oryginalność chińskiego podejścia do rozwoju w odróżnieniu od powszechnie obowiązującego modelu neoliberalnego według zasad Washington Consensus. Naukowcy i politycy od lat prowadzą debaty nad tym, czy model chiński jest modelem zapewniającym lepsze rezultaty na drodze pokonania zacofania. Wskazują na to, że chiński autorytarny model kapitalizmu państwowego przyniósł wysoki wzrost gospodarczy, stabilizację oraz lepsze życie dla milionów ludzi, a wysokie koszty społeczne stanowiły cenę za ten wzrost.

S. Halper podjął szczegółową analizę modelu chińskiego i uważa, że jest z wielu względów wyjątkowy. Twierdzi, że model ten jest wyrazem „unikalnego charakteru chińskiej kultury (konfucjańskie zasady), demografii (ponad 1,3 mld ludności) filozofii rządzenia i relacji między rządzącymi i rządzonymi (system wspólnych wartości)” [Halper, 2010, s 32]. Podkreśla też wielkie umiejętności przywódców Chin korzystania z doświadczeń wielu krajów i wyciągania wniosków z ich sukcesów i niepowodzeń. Strategia rozwoju była stale dostosowywana do zmieniających się warunków. Istniała ścisła współpraca partyjnych przywódców z technokratami przy opracowywaniu kolejnych etapów reform i wytyczaniu ich dalekosiężnych skutków oraz warunków osiągania celów rozwoju.

Model ten przyniósł Chinom imponujące sukcesy. Otwarcie na zagraniczne inwestycje i niskie koszty pracy spowodowały, że Chiny stały się atrakcyjnym krajem dla inwestorów zagranicznych. W 1990 r. napłynęło do Chin około 3,5 mld USD inwestycji zagranicznych, dziesięć lat później ich wartość była 12-krotne większa. W latach 1995−2005 napływało tam średnio rocznie około 49 mld USD, a w latach 2006−2009 dwukrotnie więcej. Nawet w okresie globalnego kryzysu w 2008 r. napłynęło ponad 108 mld USD. Ogólna wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w 2009 roku przekroczyła 473 mld USD [World Investment Report, 2010]. Największe światowe korporacje mają tutaj swoje oddziały i ich działalność w dużym stopniu przyczyniła się do eksporto2 W 1992 r. liczba chińskich przedsiębiorstw prywatnych wynosiła 140 tys. a w 2008 r. 6,600 mln. Na rynku chińskim działa ponad 435 tys. firm z kapitałem zagranicznym; jest tam obecnych 480 największych światowych firm z listy Fortune 500.

336

Barbara Liberska

wych sukcesów Chin. Korporacje inwestują w dziedziny coraz bardziej zawansowane, nie tylko w produkcję wyrobów przemysłowych, ale i w sektor usług biznesowych, a ostatnio przenoszą tam znaczną część swojej działalności badawczorozwojowej.

Przyspieszenie integracji z gospodarką światową nastąpiło po przyjęciu Chin do WTO w 2001 r., po wieloletnich przygotowaniach od 1986 roku. Członkostwo w WTO nadało procesom globalizacji gospodarki Chin nowy wymiar i przyczyniło się do dynamicznego wzrostu handlu zagranicznego. Udział handlu zagranicznego w PKB wzrósł z 7% w 1980 r. do 67% w 2008 roku. W ostatniej dekadzie eksport towarów rósł średnio o ponad 25% rocznie. W 2000 r. eksport towarów przekroczył 249 mld USD i był ponad 10-krotnie wyższy niż w 1983 r. (w cenach bieżących). Natomiast w 2008 r. przekroczył 1428 mld USD, a więc wzrósł w stosunku do 2000 roku prawie sześciokrotnie. Od 2005 r. nadwyżka eksportowa sięgała średnio rocznie ponad 230 mld USD, a chińskie rezerwy walutowe, które w 2000 r. wynosiły 168,5 mld USD., wzrosły w 2007 r. do 1531 mld USD, a w 2010 r. przekroczyły 2400 mld USD. W ciągu 10 lat ich wartość wzrosła prawie 15-krotnie.

Tabela 1. Wybrane wskaźniki rozwoju Chin w latach 1980−2009

Wzrost PKB (w %)

Wielkość eksportu towarów (ceny bieżące, mln USD)

1980

7,8

18 099

1995

10,9

2000

Rok

Napływ FDI (ceny bieżące, mln USD)

Nadwyżka na rachunku bieżącym

Rezerwy walutowe (na koniec roku, mld USD)

w mln USD

jako % PKB

57

0,286

0,092

2

148 780

37521

0,242

0,070

74

8,4

249 203

40 715

20 518

1,712

166

2001

8,3

266 098

46 878

17 405

1,312

212

2002

9,1

325 596

52 743

35 422

2,436

286

2003

10,0

438 228

53 505

45 875

2,796

404

2004

10,1

593 326

60 630

68 659

3,554

610

2005

10,4

761 953

72 406

160 818

7,192

819

2006

11,6

968 936

72 715

253 268

9,526

1 066

2007

13,0

1 217 939

83 521

371 833

10,993

1 528

2008

9,0

1 428 500

108 312

436 107

9,427

1 966

2009

8,7

1 330 600

95 000

297 100

5,780

2 545

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Handbook of Statistics [2009]; World Investment Report [2010]; World Development Indicators [2010].

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

337

Chiny stały się największą potęgą przemysłową i eksportową świata. Udział Chin w światowym PKB (według parytetu siły nabywczej – ppp) wzrósł z 2 % w 1980 r. do 12% w 2008 r., a udział w eksporcie światowym w tym czasie wzrósł z 1% do 8,9%3.

Szybkość, z jaką Chiny przeszły ze statusu biednego kraju rolniczego do globalnej potęgi gospodarczej, budzi podziw w wielu krajach. Doświadczenia chińskiej transformacji stanowią przedmiot badań na całym świecie. Chiny wykorzystały wiele z tzw. azjatyckiego modelu rozwoju realizowanego przez Japonię czy nowe tygrysy – wzrost gospodarczy napędzany przez duże inwestycje i proeksportową strategię rozwoju, jednak ich model kapitalizmu państwowego był dostosowany do innych realiów. Pozwolił prawie 400 mln osób wydobyć się z biedy i stworzyć miejsca pracy w nowo budowanych miastach4.

Chiński model rozwoju oparty na autorytarnych rządach i specyficznym podejściu do reform rynkowych, wydaje się dzisiaj dla wielu krajów atrakcyjny.

Przywódcy niektórych krajów, w tym Wietnamu, Burmy, Kambodży, Syrii czy Iranu, studiują chińską drogę rozwoju, zastanawiając się, czy można ją zastosować w ich krajach [Halper, 2010, s. 128].

Z badań wynika, że w wielu krajach opinie o chińskim modelu są pozytywne, np. w Nigerii i Pakistanie tak oceniało go 85% badanych, w Indonezji i w Rosji około 60% [„The Economist”, 2010]. Chiński model kapitalizmu państwowego nie tylko zapewnił wysoki wzrost gospodarczy, ale pozwolił uniknąć kryzysów.

Obecny globalny kryzys podważył zaufanie wielu krajów do anglosaskiego modelu wolnorynkowej gospodarki i jego neoliberalnej ideologii.

GOSPODARKA CHIŃSKA W DOBIE GLOBALNEGO KRYZYSU Globalny kryzys finansowy rozpoczął się w USA w 2007 r. i szybko przeniósł się do innych krajów. Jego następstwem był kryzys gospodarczy, który pogrążył większość krajów świata w recesji. Spadek globalnego popytu i załamanie handlu światowego w 2008 r. przyczyniło się do spadku eksportu Chin o 16%, powodując zamykanie fabryk i utratę pracy przez ponad 20 mln ludzi. Globalny kryzys stanowił poważne wyzwanie dla realizowanego w Chinach w ostatnich dekadach modelu rozwoju, który opierał się na zaspokojeniu globalnego popytu i maksymalizacji eksportu. Reakcja rządu w odpowiedzi na kryzys była szybka i zdecydowana. W listopadzie 2008 r. przyjęto duży (585 mld USD, czyli około 14% PKB) pakiet stymulacyjny na lata 2009−2010. Środki pochodziły z budżetu centralnego, budżetów prowincji i banków rozwoju. Pakiet był przeznaczony głów3 Są

największym światowym eksporterem komputerów, urządzeń telekomunikacyjnych, zabawek, obuwia, mebli, urządzeń biurowych, instrumentów optycznych. Eksport ten stanowi około 30% eksportu światowego i ponad 50% eksportu tych towarów z krajów rozwijających się.

4 W 1984 roku 84% ludności zaliczano do żyjących poniżej ubóstwa, tj. z dochodem poniżej 1 USD dzienne, w 2005 roku odsetek ludności żyjącej poniżej ubóstwa wynosi 16%.

338

Barbara Liberska

nie na finansowanie inwestycji infrastrukturalnych, jak: budowa sieci szybkich kolei, mostów, portów, dróg, elektrowni (około 40%). Dodatkowo znaczne środki z pakietu przeznaczono też na ochronę środowiska (około 30%), na opiekę zdrowotną (wydatki wzrosły o 48% w stosunku do poprzedniego roku), na edukację (wzrost o 28%) oraz na budownictwo mieszkaniowe dla niżej zarabiających i subsydia dla różnych gałęzi przemysłu. W celu zwiększenia krajowego popytu konsumpcyjnego zdecydowano się na obniżkę podatków, subsydia konsumpcyjne oraz na wzrost akcji kredytowej na zakup mieszkań i samochodów.

Głównym celem programu stymulacyjnego było szybkie odtworzenie utraconych miejsc pracy i wspieranie krajowej konsumpcji, aby zrekompensować część utraconego eksportu związanego ze spadkiem globalnego popytu. Chiny były jednym z nielicznych krajów, który w kryzysie nie tylko nie przeżywał ograniczenia dostępu do kredytów, ale wręcz przeciwnie mógł sobie pozwolić na ekspansję kredytową. Banki udzieliły w 2009 r. kredytów na sumę ponad 9 bilionów juanów, czyli 2 razy większą niż w 2008 r. [Lardy, 2010]. Dynamiczny wzrost kredytów budził w pewnym okresie obawy, czy nie powstanie bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości i nie nastąpi przegrzanie gospodarki, ale władze szybko opanowały sytuację, podnosząc stopy procentowe i stopę obowiązkowych rezerw bankowych.

Polityka rządu w odpowiedzi na globalny kryzys okazała się sukcesem. Chiny jako jeden z nielicznych krajów osiągnęły wysokie tempo wzrostu gospodarczego.

W 2008 r. PKB wzrósł o 9,6%, a w 2009 r. o 8,7%, natomiast w 2010 r. szacuje się wzrost o 10,5% i o 9,5% w 2011 roku. Rosnący popyt w Chinach, spowodowany boomem inwestycyjnym i wzrostem konsumpcji, pomagał też w wychodzeniu z kryzysu wielu krajom w regionie. Możliwość wzrostu eksportu na rynek chiński surowców, dóbr kapitałowych i towarów łagodził skutki kryzysu oraz przyspieszył ożywienie w gospodarce światowej. Goldman Sachs szacuje, że w 2009 r. wkład Chin we wzrost globalnego popytu wynosił około 46%. Dynamiczny wzrost gospodarczy w Chinach spowodował, że wiele krajów Ameryki Łacińskiej i Afryki zwiększyło dochody z eksportu surowców, skorzystali też eksporterzy dóbr inwestycyjnych z Japonii i Niemiec, eksporterzy żywności z Australii i Indii oraz eksporterzy wielu towarów i podzespołów z krajów Azji.

W czasie kryzysu stopniowo zmieniano strategie inwestowania za granicą i sposób wykorzystania wielkich rezerw walutowych (około 2,5 bln dolarów).

Chiński kapitał ratował upadające banki, instytucje finansowe, przedsiębiorstwa, a także zadłużone państwa. W połowie 2010 r. Chiny posiadały obligacje USA za około 850 mld USD (1/3 zagranicznych papierów skarbowych USA) oraz kilkadziesiąt miliardów obligacji rządowych krajów strefy euro (Grecja, Irlandia, Portugalia, Hiszpania). Wzrosła też wielkość chińskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich w wielu krajach. Tylko w pierwszej połowie 2010 r. zainwestowano poza granicami 55 mld USD, tj. więcej niż w całym poprzednim roku, a w 2011 r. inwestycje mogą wzrosnąć do 200 mld USD. Chińskie banki kontrolowane przez państwo udzieliły w 2009 r. pożyczek na sumę prawie 500 mld USD [China

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

339

Statistical Report, 2010]. Państwowy Fundusz Inwestycyjny (China Investment Corporation) kupował udziały w przeżywających trudności bankach i przedsiębiorstwach. Banki chińskie finansowały wielkie inwestycje infrastrukturalne (koleje, porty, mosty, drogi) w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej oraz udzielały pożyczek na inwestycje w wydobycie surowców naturalnych. Celem tych inwestycji było zapewnienie na długie lata dostaw niezbędnych surowców mineralnych i roślinnych dla dalszego dynamicznego wzrostu. Przedsiębiorstwa chińskie odkupywały od zagranicznych koncernów ich udziały w firmach działających w Chinach, a wielkie państwowe przedsiębiorstwa zwiększyły udział w światowych fuzjach i przejęciach (M&A) zwłaszcza w sektorze energetycznym, elektronicznym, usługowym i przetwórstwa żywności. Zakup niektórych zagranicznych firm podyktowany był chęcią pozyskania nowych technologii, zdobycia globalnej marki czy dostępu do rynków5. Między innymi takim przykładem jest wykupienie szwedzkiego producenta samochodów Volvo od Forda przez chińską firmę Geely produkującą samochody i planującą w najbliższym czasie ekspansję na rynki światowe.

Kryzys stworzył okazję dla ekspansji zagranicznych firm chińskich, które wykorzystały spadek cen aktywów wielu spółek, silną chińską walutę i szeroką pomoc państwa w pozyskiwaniu kredytów na fuzje i przejęcia w celu budowania ich globalnej pozycji. W czasie kryzysu Chiny stały się największym eksporterem kapitału i światowym kredytodawcą. W latach 2009−2010 pożyczyły krajom rozwijającym się ponad 110 mld dol. więcej niż w tym okresie zaoferował Bank Światowy. Działania Chin w tym okresie spowodowały, że ich pozycja w gospodarce światowej wzrosła oraz poszerzyły się wpływy w wielu krajach. Niektóre chińskie przedsiębiorstwa na kryzysie się wzmocniły, o czym świadczy między innymi fakt, że na liście najbogatszych ludzi w świecie (według pisma „Forbes”) w ostatnim roku przybyło 49 nowych chińskich miliarderów i jest na niej obecnie 128 osób z Chin, najwięcej po USA. Wzrosła też rola Chin w organizacjach międzynarodowych. Aktywnie wspierały działania IMF w dostarczeniu pomocy krajom w kryzysie (kupiły obligacje za 50 mld USD), ustanowiły za 95 mld USD bilateralne swapy walutowe. Uzyskały wraz z innymi krajami z grupy wschodzących rynków większą siłę głosów funduszu i obecnie mają trzecie miejsce po USA i Japonii, a zatem będą miały większy wpływ na decyzje Funduszu i kierunki rozwoju gospodarki światowej. Chiny odgrywają ważna rolę w grupie G20, której celem jest koordynacja polityki wychodzenia z kryzysu, walka z protekcjonizmem oraz budowanie nowego globalnego porządku.

W czasie kryzysu oskarżano Chiny o manipulowanie kursem walutowym w celu utrzymania eksportu. Niedowartościowany yuan (według ekspertów o 20−40%) powodował, że chińskie towary były bardziej konkurencyjne. Na naci5 Podobnie jak zakup od IBM części obejmującej komputery osobiste, które pod marką Lenovo zdobyły rynek światowy.

340

Barbara Liberska

ski ze strony USA i innych krajów w sprawie zmiany dotychczasowej polityki kursowej, rząd Chin stwierdzał, że sam zdecyduje, kiedy oraz w jakim stopniu będzie dokonywana rewaluacja juana i nie uważał, że rewaluacja juana pomoże amerykańskiej gospodarce. Szybka aprecjacja może spowodować spadek eksportu i zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego. Tymczasem Chiny muszą rozwijać się w tempie 8−9%, gdyż w warunkach chińskich zapewnia to powstawanie nowych miejsc pracy. Premier Chin mówił, że w interesie całego świata należy dbać o to, aby kurs ich waluty był stabilny.

Globalny kryzys finansowy i gospodarczy stanowił poważne wyzwanie dla realizowanego w ostatnich dekadach modelu rozwoju opartego na zaspokajaniu globalnego popytu. Mimo że Chiny stosunkowo dobrze wyszły z kryzysu, to starają się wyciągnąć z niego odpowiednią lekcję i planują w najbliższych dekadach wprowadzenie istotnych zmian w strategii rozwoju.

PROGRAM REFORM I ZMIAN W MODELU ROZWOJU W NAJBLIŻSZYCH DEKADACH Globalny kryzys pokazał, że dotychczasowy model rozwoju oparty na dużych inwestycjach i maksymalizacji eksportu wyczerpał swoje znaczne zdolności rozwojowe. Do zapewnienia wysokiej dynamiki wzrostu konieczne są dalsze reformy.

Jednym z warunków ich realizacji jest zachowanie pokoju społecznego i poparcie ludności. W 2005 r. Chińska Partia Komunistyczna przedstawiła wizję budowy „Harmonijnego społeczeństwa”, które ma się opierać na takich zasadach, jak: rządy prawa, równość i sprawiedliwość, uczciwość, solidarność w potrzebie, spokój i porządek, życie ludzi w harmonii z naturą. Budowa harmonijnego społeczeństwa ma rozwiązać wiele problemów i sprzeczności spowodowanych przyspieszoną industrializacją i urbanizacją, przyczynić się do wyrównania różnic w rozwoju między regionami i zmniejszenia nierówności społecznych, wprowadzenia świadczeń społecznych oraz poprawy środowiska naturalnego. Idea budowy harmonijnego społeczeństwa odwołuje się do zasad konfucjanizmu [Deyou, 2008, s. 11−19], które przez wieki miały ogromny wpływ na kulturę kraju. Ponowne odkrycie nauk Konfucjusza, dostosowanych do potrzeb XXI wieku, wykorzystano jako czynnik sprzyjający realizacji polityki wzrostu gospodarczego. Miały one utwierdzać społeczeństwo w przekonaniu, że państwo ma zapewniać moralność i porządek, a ludzie powinni się skupić na realizacji celów, jakie państwo stawia6. Zrealizowanie tej wizji ma wyciągnąć dalsze miliony ludzi z biedy, umożliwić przeniesienie ich ze wsi do miast, stworzenie dla nich miejsc pracy i mieszkań oraz poprawę poziomu życia. Plany na najbliższe lata zakładają powstanie ponad 15 milionów nowych miejsc pracy, walkę z biedą (nadal 84 mln ludzi żyje poniżej minimum) i bardziej sprawiedliwy podział docho6 Wymienia

się tez takie zasady jak: troska o drugiego człowieka, samoograniczenie, przestrzeganie norm, troska o zbiorowość, wkład na rzecz społeczeństwa.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

341

dów. Szacuje się, że co roku 20 mln chłopów migruje do miast w poszukiwaniu pracy7. Poziom życia na wsi jest nadal bardzo niski.

Utrzymanie wysokiego wzrostu i zmierzenie się z nowymi wyzwaniami wymaga lepszego wykorzystania fundamentów rozwojowych, jak: oszczędności, inwestycje, siła robocza, infrastruktura. Planowane zmiany w modelu rozwoju zakładają dalszą modernizację gospodarki przy szerszym wykorzystaniu postępu technicznego oraz stymulowanie długotrwałego wzrostu krajowej konsumpcji w celu zachowania bezpieczeństwa ekonomicznego.

H. Hangbo wskazuje na potrzebę przebudowy nowego modelu rozwoju w kierunku: przejścia od formuły ekstensywnego do intensywnego wzrostu, przejścia od rozwoju przemysłu typu surowcochłonnego do zasobooszczędnego i przyjaznego środowisku, od importu technologii do własnych innowacji, od stymulacji przez popyt zagraniczny do nastawienia na popyt wewnętrzny, od proinwestycyjnej do prokonsumpcyjnej strategii rozwoju, od importu kapitału do wzrostu eksportu kapitału oraz przejścia od rozwoju selektywnego do rozwoju zrównoważonego [Hangbo, 2008, s. 21–43].

Jednym z priorytetów rozwojowych na najbliższe dekady jest dogonienie pod względem zaawansowanych technologii najbardziej rozwiniętych krajów świata.

Na realizację tego celu mają być przeznaczone duże środki. Wzrosną nakłady na badania i rozwój krajowego zaplecza badawczego, na rozwój kapitału ludzkiego oraz edukacji na średnim i wyższym poziomie. Plany budowy napędzanej postępem technologicznym gospodarki będą realizowane w ramach wielu megaprojektów, angażujących tysiące naukowców w takich dziedzinach, jak: technologie w rozwój energii i ochrony środowiska (zielona technologia), technologie informatyczne, biotechnologie i ich zastosowania w rolnictwie, przemyśle i opiece zdrowotnej, technologie kosmiczna i morska, nowoczesne materiały [UNESCO Science Report, 2010, s. 380−390]. W najbliższych pięciu latach Chiny chcą wydać 1,5 bln USD na te dziedziny i zwiększyć ich udział w tworzeniu PKB do 8% w 2015 r. oraz do 15% w 2020 roku.

Procesy dostosowań w najbliższych dekadach będą obejmowały kilka dziedzin: pierwsza dotyczy tworzenia i wykorzystania własnych innowacji i nowoczesnej technologii, druga – zmniejszenia zależności od globalnego popytu na chińskie towary przez zwiększenie krajowej konsumpcji prywatnej, trzecia – zwiększenia roli sektora usług w gospodarce, czwarta – dążenia do bardziej zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska.

Pierwszy kierunek dostosowań, dążenie do przekształcenia gospodarki chińskiej w gospodarkę wysoko zaawansowanych technologii, wymaga poszerzenia badań naukowych, tworzenia własnych innowacji i rozwoju kapitału ludzkiego.

Planuje się znaczny wzrost krajowego zaplecza badawczego i nakładów na badania. Zapowiadane jest powstanie nowych instytutów badawczych w wielu miastach i wzrost zatrudnienia naukowców w krajowych placówkach naukowych.

7 W 2009

ponad 80%.

roku na wsi mieszkało 55% społeczeństwa (czyli około 700 mln osób), a w 1980 r.

342

Barbara Liberska

Nakłady na badania naukowe w ostatnim okresie wzrosły ponad trzykrotnie (do 1,5% PKB w 2007 r.), a w najbliższym czasie mają wynosić około 3% PKB [UNESCO Science Report, 2010]. Chińska Akademia Nauk przygotowała raport o kierunkach rozwoju nauki i technologii do 2050 roku [Wang, Zhang, Yu, Wang, 2009]. Zdając sobie sprawę z tego, że Chiny znajdują się daleko w tyle za USA w wielu nowoczesnych technologiach, konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków do przyspieszenia rozwoju badań w wielu dziedzinach.

Przygotowana mapa drogowa rozwoju technologii do 2050 roku określa główne kierunki rozwoju technologii i nauki. Przedstawiono działania w zakresie rozwoju: innowacji w zaawansowane technologie przemysłowe, zielonej technologii przyjaznej środowisku naturalnemu, inteligentnej produkcji, technologii informacyjnej, wysokich technologii. Program rozwoju tych dziedzin ma zapewnione wsparcie finansowe państwa w najbliższych planach gospodarczych. Liczba chińskich naukowców obecnie przekracza 1,5 mln osób, co stanowi prawie 20% światowej liczby naukowców [UNESCO Science Report, 2010]. W ten sposób Chiny zrównały się prawie z USA (21,9%) czy Unią Europejską (20,1%) i znacznie wyprzedziły Japonię (10%) oraz Rosję (7%). Doktoraty z nauk ścisłych zarówno na chińskich jak i na zagranicznych uniwersytetach otrzymuje najwięcej chińskich naukowców. Wielu studentów studiuje na prestiżowych uczelniach za granicą, wielu naukowców chińskich odbywa tam staże naukowe. Na uczelniach w różnych krajach od dawna pracują światowej sławy naukowcy pochodzenia chińskiego, którzy mają ścisłe kontakty z instytutami w Chinach, a niektórzy nawet wracają do kraju. Władze zachęcają do powrotu wybitnych specjalistów chińskich z zagranicy, oferując im atrakcyjną pracę w nowoczesnych laboratoriach. Nakłady na badania w Chinach w ostatnich dwóch latach były większe niż w Japonii (w przeliczeniu na dolary według ppp) [„The Economist”, 2010b, s. 64].

Państwo wspiera też programy badawczo-rozwojowe w wielu przedsiębiorstwach. Podczas gdy w czasie kryzysu większość firm w krajach wysoko rozwiniętych musiała znacznie ograniczyć wydatki na badania, to w wielu firmach w Chinach, w tym np. telekomunikacyjnych, zwiększono budżet na badania nawet o 30−50%. Instytuty badawcze w Chinach realizują z sukcesem strategie budowy superkomputerów o ogromnej mocy8. W latach 2006−2009 firmy chińskie zgłaszały coraz więcej patentów i pod względem liczby zarejestrowanych patentów zajmują − według WIPO − trzecie miejsce w świecie po USA i Japonii9. W 2008 roku liczba patentów wytworzonych w Chinach była ośmiokrotnie wyższa niż w 2000 roku. Liczba publikacji naukowych badaczy chińskich podwoiła się w ostatnich latach i stanowi 10% publikacji światowych, ale w niektórych dziedzinach przekracza 15% (fizyka, chemia, matematyka).

8 Wielki sukces chińskich naukowców w 2010 roku, kiedy Naukowo-Techniczny Uniwersytet Obrony Narodowej w Chansha zbudował superkomputer Tianhe-1A o gigantycznej, największej na świecie mocy, nazwany „Droga Mleczna” 9 World Intellectual Property Organization (WIPO) podaje że w latach 2008−2009 firmy chińskie zgłosiły o 18% więcej patentów niż w poprzednich latach.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

343

Program przekształcenia chińskiej gospodarki w potęgę technologiczną będzie prowadził do restrukturyzacji przemysłu. Postęp technologiczny i wdrażanie innowacji powinny zwiększyć zdolności konkurencyjne chińskich towarów technologicznie zaawansowanych i ich udział w strukturze eksportu [Wang, 2009]. Realizacja programu w ciągu najbliższych 20 lat zmieni dotychczasowy obraz Chin jako kraju eksportującego tanie, o stosunkowo niskiej jakości towary, na obraz kraju eksportującego towary zaawansowane technologicznie. Postęp technologiczny przyczyni się do zmniejszenia zapotrzebowania na surowce oraz pozwoli na poprawę ochrony środowiska naturalnego. Dzięki własnym innowacjom ograniczone mogą być koszty importu nowoczesnej technologii. Chiny muszą płacić zagranicznym firmom ponad 10 mld USD za licencje i royalities rocznie; wielkość ta rosła w tempie 20% rocznie [„The Economist”, 2010b, s. 64].

Modernizacja gospodarki i wykorzystanie nowych technologii wymaga wysoko kwalifikowanej siły roboczej. W najbliższych latach zostaną zwiększone środki na rozwój szkolnictwa na poziomie średnim oraz rozwój edukacji na poziomie wyższym (w tym budowa nowych szkół wyższych w wielu miastach). Liczba studentów wyższych studiów inżynierskich i z nauk ścisłych ma się podwoić w obecnej dekadzie. W 2008 r. na studia na uczelniach wyższych zapisało się 6 mln osób, tj. 6 razy więcej niż 1998 roku. Liczba studentów w latach 1998–2005 wzrosła czterokrotnie, a absolwentów uczelni technicznych ponad 4,5 krotnie. W latach 2000−2004 roczny wzrost liczby studentów wynosił 50% [China Educational Statistic Yearbook, 1998–2005]. W 2008 roku studiowało nauki ścisłe 3,4 mln osób, a w najbliższych czterech latach ich liczba ma wzrosnąć o 165%. W 2008 roku było 2311 różnego typu szkół wyższych, w tym 710 uniwersytetów gdzie rocznie 111 tys. absolwentów uzyskiwało tytuł magistra i doktora. Rząd wspiera programy podejmowania studiów za granicą; około 1 mln studentów studiuje w różnych krajach świata. Plany rozwoju szkolnictwa wyższego obejmują również proces globalizacji chińskich uniwersytetów, w których będą mogli studiować studenci z całego świata z kadrą światowej klasy naukowców.

Drugi kierunek dostosowań, tj. przejście od modelu zaspokojenia popytu globalnego do większego zaspokojenia krajowego popytu konsumpcyjnego, wymaga stopniowego odchodzenia od strategii maksymalizacji eksportu na rzecz pobudzania prywatnej konsumpcji krajowej. Proces ten nie będzie łatwy, gdyż wymaga długofalowych zmian strukturalnych w obecnym modelu rozwoju.

W ostatnich dekadach handel zagraniczny był głównym motorem rozwoju i gospodarka chińska stawała się coraz bardziej uzależniona od globalnych rynków10. Natomiast krajowa konsumpcja gospodarstw domowych rosła znacznie wolniej niż wzrost PKB, a dużą część dochodów starano się przeznaczyć na wzrost oszczędności. Bardzo wysoka skłonność do oszczędzania gospodarstw domowych wynikała częściowo z niskich świadczeń społecznych i konieczności 10 Udział wymiany towarowej w PKB w 2008 roku wynosił 66,8%. Wielkość obrotów towarowych w tym roku przekroczyła 2 551 mld USD, podczas gdy w 1990 r. wynosiła 115 mld USD.

344

Barbara Liberska

zabezpieczenia z własnych środków kosztów opieki medycznej czy emerytury11.

Po odejściu Mao znacznie zmniejszono różne świadczenia społeczne i wydatki na usługi publiczne, koncentrując się na inwestycjach w rozwój przemysłu i infrastruktury gospodarczej. Polityka posiadania jednego dziecka i obowiązek zapewnienia opieki ludziom starszym (nie posiadających świadczeń społecznych) zmusza młodsze pokolenie do gromadzenia oszczędności. Gospodarstwa domowe odkładają dużą części dochodów (średnio ponad 25%) także z powodu konieczności finansowania wyższego wykształcenia dzieci w dobrych szkołach. W ostatnich latach stopa oszczędności w Chinach przekraczała 50% PKB, a udział konsumpcji krajowej wynosi 36% PKB (w USA ponad 70%). W najbliższej dekadzie rząd ma zamiar realizować politykę pobudzania wzrostu krajowej konsumpcji między innymi przez wprowadzenie reform w zakresie zwiększenia opieki zdrowotnej, uprawnień emerytalnych i innych świadczeń socjalnych. Ubezpieczeniem zdrowotnym ma być objętych dodatkowo 400 mln osób w najbliższych latach i wydatki państwa w tej dziedzinie mają wzrosnąć trzykrotnie w ciągu 3 lat.

Programy społeczne i zabezpieczenie na starość mogą zmniejszyć wysoką skłonność do oszczędzania i zachęcić gospodarstwa domowe do zwiększenia wydatków konsumpcyjnych. W planach zakłada się, że do 2050 r. udział konsumpcji w PKB wzrośnie do 45% [McKinsey, 2010]. Zmiana dotychczasowego modelu rozwoju i przejście z proinwestycyjnego na prokonsumpcyjny wzrost jest dzisiaj możliwa ze względu na ogólny wzrost dochodów ludności, a zwłaszcza nowej klasy średniej. Nowa klasa średnia szacowana jest na około 250 mln [McKinsey, 2010], a wielkość krajowego rynku konsumentów na 900 mld USD. Oznacza to, że chiński rynek jest piątym rynkiem na świecie i ma duży potencjał wzrostu.

Szacuje się, że rynek konsumentów może wzrosnąć do 4,7 biliona USD w 2025 r. (w cenach stałych). Do roku 2025 około 520 mln osób będzie dysponowało dochodami ogółem 13,3 bln juanów [McKinsey, 2009]. Ogólny wzrost dochodów ludności oraz wzrost świadczeń społecznych może wpłynąć na wzrost konsumpcji gospodarstw domowych w najbliższej dekadzie. Wzrost krajowej konsumpcji prywatnej będzie miał pozytywny wpływ na zmniejszenie zależności kraju od wahań popytu na rynkach globalnych.

Trzeci kierunek dostosowań ma prowadzić do zmniejszenia dominacji sektora przemysłowego w gospodarce na rzecz rozwoju sektora usług. Sektor usług jest dotychczas stosunkowo mało rozwinięty. Przez ostatnie dekady główny wysiłek szedł na finansowanie rozwoju przemysłu. W roku 2008 udział przemysłu w PKB przekraczał 45%, natomiast udział usług stanowił 35%. Niedorozwój usług stawia Chiny raczej w grupie krajów słabiej rozwiniętych. Dalsza transformacja gospodarki w kierunku gospodarki w większym stopniu opartej na usługach stwarza możliwości zdynamizowania wzrostu gospodarczego. Oczekuje się, że proces ten nabierze nowego tempa. W czasie kryzysu w programie stabilizacyjnym przezna11 Stopa

inwestycji przekraczała 45%, a stopa oszczędności w 2008 roku wynosiła 55% PKB. Tylko około 45% mieszkańców miast i 10−20% mieszkańców wsi posiadało świadczenia socjalne.

Bezpłatną opieką zdrowotną objętych było 50% ludności miast i 12% ludności wsi, a wydatki prywatne stanowiły 55% wydatków sektora zdrowia.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

345

czono większe środki na finansowanie wielu usług publicznych. Spodziewany jest rozwój sektora usług finansowych, co może mieć korzystny wpływ wzrost udziału usług w tworzeniu dochodu narodowego.

Czwarty kierunek dostosowań ma prowadzić do bardziej zrównoważonego rozwoju. W ostatnich dekadach stosowano strategię selektywnego rozwoju powodującą, że pewne regiony dynamicznie się rozwijały i niektóre sektory miały zdecydowane pierwszeństwo. W wyniku tego powstała wielka nierównowaga między poziomem rozwoju regionów i poziomem życia ludności. Rozległe regiony środkowych i zachodnich Chin są bardzo słabo rozwinięte, natomiast skupienie rozwoju przemysłowego w regionach wschodnich powoduje wzrost zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Model ekstensywnego rozwoju przemysłu, w tym przemysłu ciężkiego, spowodował, że zanieczyszczenie środowiska w Chinach osiągnęło alarmujące rozmiary. O tym, że władze coraz poważniej podchodzą do rozwiązania tego problemu, świadczy wiele inicjatyw podjętych na rzecz ochrony środowiska w ostatnich latach. W przyjętym w czasie kryzysu pakiecie stymulacyjnym ponad 1/3 środków finansowych (z 586 mld USD) została przeznaczona na zmniejszenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery [Green Stimulus, 2010, s. 153]. Chiny w czasie kryzysu przeznaczyły na ten cel najwięcej środków wśród programów stymulacyjnych przyjętych przez kraje grupy G20. Stymulowały też popyt na bardziej ekologiczne samochody, dopłacając do zakupu samochodów na baterie elektryczne (ok. 9 tys. USD).

Na możliwości realizacji wielu programów dostosowawczych duży wpływ ma rozwój nowoczesnej infrastruktury. Od kilku lat budowano i nadal się buduje infrastrukturę drogową i kolejową na miarę XXI wieku. Plan budowy sieci szybkich kolei − ponad 16 tys. km − ma do 2020 r. obsłużyć około 90% ludności kraju. Przy nich zostaną zbudowane nowe miasta i powstaną miejsca pracy.

Niektóre pociągi będą jeździły z szybkością 350 km na godzinę. W 2012 r. zostanie ukończony odcinek między Pekinem a Szanghajem długości 1316 km (koszt 32,5 mld USD), który skróci czas podróży z 12 do 5 godzin. Inwestycje w rozwój nowoczesnych szybkich kolei mają pochłonąć w najbliższych latach ponad 300 mld USD. Dalszy wysoki wzrost gospodarczy zależy od wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W gospodarce chińskiej mogą się pojawić różne zagrożenia wewnętrzne w związku np. z powstaniem bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości czy papierów wartościowych, niewypłacalnością tych, którzy skorzystali na ostatniej akcji kredytowej, oraz wzrostem inflacji. Nawet niewielkie objawy destabilizacji gospodarki mogą spowodować utratę zaufania do polityki gospodarczej rządu. Na drodze dalszego dynamicznego wzrostu gospodarczego Chiny muszą się zmierzyć z wieloma zagrożeniami i problemami społecznymi między innymi: stworzeniem milionów nowych miejsc pracy dla ludzi przechodzących z terenów wiejskich do miast, dla których trzeba zbudować nowe miasta, rozwojem terenów wiejskich i poprawą poziomu życia zatrudnionych w rolnictwie, zmniejszeniem rosnących dysproporcji między regionami, między miastem a wsią, między grupami społecz-

346

Barbara Liberska

nymi, zapewnieniem bardziej sprawiedliwego podziału korzyści ze wzrostu gospodarczego, rozwojem podstawowej opieki społecznej dla większości społeczeństwa12. Muszą też podjąć zdecydowane kroki w walce z zanieczyszczeniem środowiska, korupcją i nierównościami społecznymi13. Dotychczas tanie produkty (chińska cena) opierały się na bardzo niskich kosztach pracy.

Chińczycy nie chcą już godzić się na tak niskie płace i strajkami będą wymuszali poprawę zarówno warunków pracy jak i płacy. Znaczna część społeczeństwa oczekuje, że będzie w większym stopniu niż dotychczas korzystała z wysokiego wzrostu gospodarczego [Liu, 2009, s 18–22]. Mimo niewątpliwych sukcesów w walce z biedą potrzebne są dalsze działania na rzecz jej zmniejszenia14. Gwałtownie rosną nierówności społeczne, szacuje się, że 10% najbogatszych gospodarstw dysponuje dochodami rocznymi 139 tys. juanów (20 tys. USD), a 10% najbiedniejszych rodzin dochodami 5350 juanów (800 USD). Z badań prowadzonych w 2008 r. na Uniwersytecie Fudan w Szanghaju wynika, że 50 mln mieszkańców ma dochody roczne przekraczające 300 tys. juanów (45 tys. USD), a 5 mln ma dochody przekraczające 1 mln juanów (150 tys. USD). Te rosnące nierówności społeczne mogą stać się przyczyną wybuchu niepokojów społecznych.

Wydaje się, że elity chińskie (politycy, przedstawiciele rządu i technokraci) zdają sobie sprawę z istniejących zagrożeń. Wielu specjalistów uważa, że pragmatyzm chińskich przywódców, ostrożne i stopniowe reformy, znalezienie właściwej odpowiedzi na pojawiające się przeciwności pozwolą na realizację przyjętych planów. Zdecydowana i wszechstronna reakcja na globalny kryzys stanowi potwierdzenie zdolności adaptacyjnej chińskiej polityki gospodarczej do nowych wyzwań.

Mimo że chińscy przywódcy zapowiadają, iż w najbliższych dekadach poza reformami gospodarczymi będą realizowane również reformy polityczne, to jednak większość badaczy uważa, że proces demokratyzacji Chin może trwać dziesiątki lat. System polityczny będzie się zmieniał bardzo powoli. Utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego stanowi podstawę legitymizacji komunistycznej władzy i gwarantuje spokój społeczny. Ostatnio poszerzono znacznie swobodę dyskusji na tematy ekonomiczne, dzisiaj mogą się ścierać różne koncepcje wyboru dróg dalszego rozwoju. Władze nie zgadzają się jednak na ingerencje w dziedzinie praw człowieka i ostro zareagowały na przyznanie w 2010 roku Pokojowej Nagrody Nobla dla chińskiego obrońcy praw człowieka Liu Xiaobo.

12 Chiny znajdują się w trakcie największych w nowożytnym świecie masowych migracji ze wsi do miast (20 mln ludzi rocznie). Do 2020 roku mają objąć dodatkowo 300 mln osób, dla których trzeba zbudować miasta, miejsca pracy i zapewnić różne świadczenia. Urbanizacja osiąga zawrotne tempo (roczny wzrost o 15%) 13 Według Banku Światowego w 2006 r. wskaźnik Giniego wynosił 0,451.

14 W 2007 roku 21,5 mln ludności wiejskiej żyło w absolutnej biedzie (roczne dochody poniżej 90 USD), a dodatkowe 35,5 mln ludności wiejskiej ma dochody poniżej 125 USD rocznie.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

347

ZEWNĘTRZNE UWARUNKOWANIA DALSZEGO WYSOKIEGO WZROSTU GOSPODARCZEGO Chiny chciałyby, aby ewolucyjnym zmianom w ich modelu rozwoju towarzyszył harmonijny rozwój globalnej gospodarki, bo od tego w dużym stopniu zależy ich dalszy szybki wzrost gospodarczy. Czynniki zewnętrzne mają istotny wpływ na warunki rozwoju, a różne napięcia polityczne i gospodarcze w stosunkach z innymi krajami mogą mieć negatywny wpływ na przeprowadzenie reform.

Szybki wzrost gospodarczy powoduje rosnące zapotrzebowanie na surowce.

Chiny stały się największym w świecie konsumentem wielu surowców. W związku z tym że posiadają ograniczone własne zasoby surowcowe, muszą znaczną część surowców importować, natomiast mają monopol w metalach rzadkich15. Chiny są największym w świecie importerem bawełny, soi oraz drugim światowym importerem ropy naftowej, miedzi i cynku. W latach 1997−2005 import ropy naftowej rósł średnio rocznie o 24,4%, miedzi o 18,4%, soi o 20,5%. Szacuje się, że do 2016 roku konsumpcja różnych surowców będzie rosła 10−25% rocznie16.

Udział Chin w globalnym popycie na wiele surowców przekracza 1/3. A ich popyt w dużym stopniu kształtuje ceny na rynku międzynarodowym17. Popyt chiński pozwolił wielu krajom na znaczne zwiększenie dochodów z eksportu surowców, co wpłynęło na poprawę ich bilansu płatniczego.

Jednym z celów zagranicznej polityki ekonomicznej Chin w ostatnich latach było dążenie do zagwarantowania wystarczających i niezakłóconych dostaw wielu surowców mineralnych i roślinnych. W tym celu podpisano długoterminowe porozumienia o współpracy w wydobyciu surowców z wieloma krajami Afryki, Ameryki Łacińskiej, Azji. Większe bezpieczeństwo surowcowe miała zapewniać dywersyfikacja źródeł dostaw surowców. Porozumienia często obejmowały pomoc kredytową i techniczną oraz udziały w przedsiębiorstwach państwowych zajmujących się wydobyciem ropy naftowej i gazu, rud żelaza, miedzi, cynku, ołowiu oraz produkcji stali i przetwórstwa surowców.

Polityka dywersyfikacji dostaw surowców przyczyniła się do znacznego wzrostu obecności Chin w wielu krajach afrykańskich, głównie w RPA, Nigerii, Angoli, Sudanie, Zambii. Poszukując w Afryce dostaw surowców mineralnych, Chiny nie tylko uczestniczą w ich wydobyciu, ale realizują wiele prorozwojowych projektów 15 Chiny posiadają około 90% światowych zasobów metali rzadkich wykorzystywanych w nowoczesnej elektronice.

16 W roku 2016 Chiny będą zużywały 3 razy więcej ropy niż w 2007 r., około 30% więcej takich surowców, jak węgiel, nikiel, miedź, aluminium oraz o 29% więcej energii elektrycznej.

17 Ceny surowców w okresie od czerwca 2004 r. do czerwca 2007 r. wzrosły: np. cena złota o 64,9%, srebra 135,7%, miedzi 171,5%, cynku 255,6%, niklu 206,2%. Wzrosły też ceny produktów rolnych w latach 2005−2007: pszenicy o 78%, soi o 43%, kukurydzy o 86%. W latach 2004−2007 cena kawy wzrosła o 126,7%, kakao 40,2%, cukru o 34%, Według „The Economist” Commodity Price Index, ceny żywności (w USD) wzrosły w 2007 r. o 175% w stosunku do 2000 r. (cena pszenicy jest najwyższa od 11 lat), a ceny metali o 288%.

348

Barbara Liberska

w zakresie budowy infrastruktury drogowej, kolejowej, portowej, rozwoju irygacji i sieci energetycznych, ujęć wodnych. Budują również szkoły zawodowe (rolnicze i techniczne) oraz uczelnie wyższe, głównie politechniki, a także współpracują przy budowie centrów medycznych i szpitali. Chińskie inwestycje i pomoc rozwojowa są pozytywnie oceniane przez ludność tych krajów. Współpraca gospodarcza przyczynia się do rozwoju rolnictwa i przemysłu, a eksport towarów i żywności do Chin jest przez nie częściowo kredytowany. Napływ bezpośrednich inwestycji chińskich do Afryki w 2009 r. przekroczył 9,3 mld USD. Chiny stały się też największym partnerem handlowym Afryki (wyprzedziły UE i USA), a wzajemna wymiana przekroczyła 120 mld USD − wzrosła w ostatniej dekadzie przeszło 10-krotnie. Stosunki gospodarcze Chin z krajami afrykańskimi charakteryzuje pragmatyczne podejście, a obopólne korzyści powinny stanowić gwarancję, że zmiany rządów nie zakłócą przyszłych dostaw surowców.

Zapotrzebowanie na surowce mineralne i roślinne spowodowało, że po 2001 r. nastąpiło znaczne ożywienie w stosunkach Chin z Ameryka Łacińską.

Chiny określiły podejście do współpracy z tym regionem jako tzw. partnerstwo strategiczne. Kraje Ameryki Łacińskiej posiadają bogate złoża wielu surowców – ropa naftowa, gaz, miedź, boksyty, ruda żelaza, manganu, drewno, cynk, cyna.

Niektóre kraje Ameryki Łacińskiej bardzo skorzystały na obecnym boomie surowcowym. Eksport Wenezueli wzrósł w latach 2004−2005 o 39% (z tego w 32% z tytułu wzrostu cen), eksport Chile wzrósł o 37% (z tego 29% z powodu wzrostu cen), eksport Peru o 35% (z tego 21,5% z tytułu wzrostu cen), Boliwii o 28% (z tego 15% wzrost cen), Kolumbii o 24% (z tego 17% wzrost cen), a w Brazylii wzrost o 23% (z tego 10,8% z powodu wzrostu cen). Chiny kupiły w tym regionie ponad 60% swego importu soi, 81% importu ryb, 30% importu rud ołowiu, 25% rud miedzi i 20% rud żelaza. Boom surowcowy spowodował nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących i wzrost rezerw walutowych w Brazylii, Chile, Peru, Kolumbii, Argentynie, Meksyku18. Przyczynił się też do dynamicznego wzrostu gospodarczego w tym regionie w latach 2003−2008, kiedy wzrost PKB wynosił około 4,5% [Liberska, 2008].

Chiny stały się głównym partnerem handlowym Brazylii, Argentyny, Chile, wyprzedzając ich tradycyjnych partnerów USA czy UE19. Stały się też dla wielu krajów jednym z największych inwestorów zagranicznych; firmy chińskie podjęły szeroką kooperację z lokalnymi producentami w różnych dziedzinach przetwórstwa surowców.

Rozszerza się też współpraca surowcowa, inwestycyjna i handlowa między Chinami a krajami grupy BRIC20. Realizują projekty inwestycyjne w Brazylii, 18 IMF

International Financial Statistics. roku Chiny stały się jednym z głównych partnerów handlowych wielu krajów.

Udział eksportu do Chin w ogólnym eksporcie Japonii wynosił 20,4%, Australii 20,3%, Chile 19,2%, Brazylii 14,0 %, Indii 13,7%, RPA 13,1%, Arabii Saudyjskiej 12,8%, Indonezji 12,7%, Argentyny 9,7%, Rosji 8,9%, Kanady 7%, Nigerii 6,9%, Meksyku 5,7%.

20 Brazylia, Rosja, Indie, Chiny.

19 W 2009

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

349

Rosji i Indiach, a w najbliższych latach planowany jest dalszy wzrost handlu i inwestycji. Nowe pole do współpracy Chin z krajami posiadającymi duże zasoby naturalne otworzyło powstanie w 2006 roku organizacji − Shanghaj Cooperation Organization, w skład której poza Chinami i Rosją wchodzą: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Uzbekistan.

Poza surowcami mineralnymi Chiny zainteresowane są importem wielu surowców roślinnych. Ograniczone zasoby ziemi (zaledwie 7% terytorium) oraz rosnąca konsumpcja żywności w miastach spowodują wzrost popytu na żywność. Chiny wydzierżawiły ziemie uprawne w różnych krajach Afryki oraz farmy hodowli bydła w Australii i Argentynie.

W ostatniej dekadzie Chiny zbudowały system powiązań i współzależności gospodarczych z wieloma krajami świata, aby zapewnić niezakłócone dostawy najważniejszych surowców dla dalszego dynamicznego rozwoju. Zmiana modelu rozwoju na bardziej surowcooszczędny może w przyszłości nieco zmniejszyć dotychczasowe zapotrzebowanie na niektóre surowce dla przemysłu. Jednak budowa nowych miast i przeniesienie do nich kilkuset milionów osób będzie stwarzać dodatkowe zapotrzebowanie na energię i inne surowce. Zmiany technologiczne powinny wpłynąć na ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Liczne opracowania wskazują na dramatyczne skutki ocieplenia klimatu dla rozwoju Chin. Już dzisiaj kraj musi borykać się z problemami suszy, powodzi oraz niedoboru wody.

Chiny zdecydowały się w ostatnich latach na przenoszenie produkcji niektórych towarów do krajów sąsiednich i wykorzystania regionalnego łańcucha dostaw w celu zwiększenia konkurencyjności. Częściowo powielają azjatycki model rozwoju przemysłowego, określanego jako „Flying geese”. Dzięki temu dynamicznie rozwija się współpraca przemysłowa, inwestycyjna i handlowa z krajami regionu Azji Południowo-Wschodniej. W latach 2007−2008 trafiało do tego regionu około 2/3 chińskich inwestycji zagranicznych. Dla wielu krajów regionu Chiny stały się głównym partnerem handlowym i coraz bardziej znaczącym inwestorem. Badania w tych krajach pokazują, że ponad 2/3 osób ma pozytywne opinie o wpływie chińskiej gospodarki na rozwój ich krajów [Halper, 2010, s. 233].

Nie brakuje jednak napięć i nieuregulowanych spraw w stosunkach z sąsiadami. Władze w kolejnych deklaracjach podkreślą się, że Chiny będą w sposób pokojowy rozwijać swe stosunki z innymi krajami w ramach polityki dobrego sąsiedztwa i poszerzenia gospodarczej współpracy. Wielu ekspertów wskazuje na zagrożenie związane ze statusem Tajwanu. Mimo napięć politycznych stosunki gospodarcze rozwijają się bardzo dobrze. W ostatniej dekadzie Chiny stały się największym partnerem handlowym Tajwanu, a inwestorzy z Tajwanu jednymi z największych inwestorów zagranicznych w Chinach. W 2007 roku handel między obu krajami przekroczył 102 mld USD (eksport Tajwanu do Chin wzrósł do ponad 74,3 mld USD). W Chinach żyje i pracuje ponad 1 mln tajwańskich przedsiębiorców i fachowców. Wzrost napięć politycznych miałby ogromnie negatywne skutki dla obu krajów.

350

Barbara Liberska

Szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju Chin ma charakter stosunków z USA. Gospodarki obu krajów są obecnie ściśle powiązane. Istnieje specyficzna symbioza handlowa i finansowa między obu krajami21. Gospodarka amerykańska w ostatniej dekadzie w dużym stopniu rozwijała się dzięki chińskim kredytom, a Chiny rozwijały się dzięki popytowi amerykańskich konsumentów. Stany Zjednoczone stały się największym odbiorcą chińskich towarów, a Chiny największym kredytodawcą oraz inwestorem w amerykańskie obligacje rządowe.

Globalizacja umożliwiła transfer nadmiernych chińskich oszczędności do USA, co pozwoliło na utrzymanie niskich stóp procentowych, łatwy dostęp do kredytu oraz stworzyło warunki dynamicznego wzrostu konsumpcji i rosnącego popytu na chińskie towary.

Wartość chińskiego eksportu do USA była w 2008 r. prawie 3,5-krotnie wyższa niż w 2000 roku. Mimo że eksport amerykański na rynek chiński także wzrósł ponad trzykrotnie, to jednak Stany Zjednoczone miały stały i wysoki (od 2005 r. ponad 230 mld USD) deficyt w handlu z Chinami (tab. 2). Chiny eksportowały w 2009 r. na rynek amerykański około 19% swojego ogólnego eksportu, natomiast import z USA stanowił 7,3% chińskiego importu.

Tabela 2. Deficyt handlowy USA w handlu z Chinami w latach 2000–2009 (w mld USD) Rok

Import USA z Chin

Eksport USA do Chin

Bilans USA w handlu z Chinami

2000

100,0

16,3

–83,7

2001

102,3

19,2

–83,0

2002

125,2

22,1

–103,1

2003

152,4

28,4

–124,0

2004

196,7

34,7

–162,0

2005

243,5

41,8

–201,6

2006

287,8

55,2

–232,5

2007

321,7

65,2

–256,3

2008

337,8

71,5

–266,3

2009

296,4

69,6

–226,8

Źródło: Opracowano na podstawie danych US International Trade Commission.

21 W 2007

roku Nail Ferguson i Moritz Schularick stworzyli neologizm Chimerica, wskazując na ściśle powiązanie obu gospodarek.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

351

Wysoki deficyt w handlu USA z Chinami jest przyczyną wielu napięć między tymi państwami. Oba kraje mają inne koncepcje rozwiązania tego problemu i zmiany polityki kursu juana.

Sposób rozwiązywana napięć w stosunkach gospodarczych między Chinami i USA ma istotne znaczenie zarówno dla rozwoju obu krajów jak i dla całej gospodarki światowej. Zmniejszenie globalnej nierównowagi handlowej i płatniczej wymaga zmian w dotychczasowych modelach rozwoju w obu gospodarkach. W Stanach Zjednoczonych konieczne jest odejście od dotychczasowego modelu rozwoju napędzanego konsumpcją na kredyt i zwiększenie oszczędności, a w Chinach odejście od modelu agresywnej strategii eksportowej, prowadzącego do utrzymywania wysokiej nadwyżki handlowej, do wspierania krajowej konsumpcji i zmniejszenia wysokiej obecnie stopy oszczędności [Szymański, 2009]. Wojna handlowa czy walutowa nie rozwiąże tego problemu. Chiny będą zapewne dalej finansowały amerykański deficyt, bo zależy im na utrzymaniu stabilnego dolara (posiadają amerykańskie obligacje o wartości 800 mld USD).

Uważają, że przez wiele lat dolar będzie nadal główną walutą rezerwową i na razie nie mają ambicji, aby ich własna waluta szybko stała się jedną z walut rezerwowych.

Między USA i Chinami istnieją znaczne różnice w wielu kwestiach, mają różne interesy i systemy wartości oraz inne priorytety, jednak wiele spraw i celów ich łączy, jak np. utrzymanie otwartego globalnego systemu czy stabilizacja gospodarki światowej. Współdziałanie dwóch największych potęg gospodarczych jest niezbędne do rozwiązania najważniejszych problemów, w tym także zmniejszenia zanieczyszczenia środowiska, oba kraje są bowiem największymi emitentami dwutlenku węgla do atmosfery22.

Zagraniczna polityka ekonomiczna Chin koncentruje się na rozwoju wszechstronnych stosunków z wieloma krajami jako jednym z warunków dalszego dynamicznego wzrostu gospodarczego. W wielu krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji ich działania spotykają się z powszechnym poparciem. W najbliższych dekadach kraje rozwijające się i wschodzące rynki będą odgrywały znacznie większą rolę w chińskiej wymianie handlowej i inwestycjach. Podczas gdy obecnie głównym rynkiem dla chińskiego eksportu są kraje wysoko rozwinięte (65%), to około 2040 r. dominować będą kraje rozwijające się [Dadush, 2010].

Ludzie międzynarodowego biznesu nie widzą większych zagrożeń w kontynuowaniu dynamicznego wzrostu Chin. Badania prowadzone przez McKinsey Institute w 2009 r. pokazały ich duży optymizm; nadal uważają, że jest to najbardziej atrakcyjne miejsce do inwestowania, a dalszy dynamiczny rozwój przyczyni się do tego, że w 2040 r. korporacje chińskie będą stanowiły największą grupę wśród 500 największych firm, a na giełdach w Chinach będą notowane akcje największych transnarodowych korporacji z wielu krajów.

22 Wydaje

się, że Stany Zjednoczone zrezygnowały z wywierania nacisku na Chiny w sprawie demokratyzacji i praw człowieka, gdyż priorytetem są sprawy gospodarcze.

352

Barbara Liberska

PROGNOZY WZROSTU GOSPODARCZEGO CHIN DO 2050 ROKU Imponujące sukcesy gospodarcze i wzrost pozycji Chin w gospodarce światowej powoduje, że stawiane jest pytanie, czy ten wzrost może być w najbliższych dekadach kontynuowany i jaka będzie pozycja Chin w 2050 roku. Wielu badaczy uważa, że jeżeli Chiny będą osiągały nadal średnie tempo wzrostu gospodarczego na poziomie znacznie wyższym niż kraje Zachodu, to w najbliższych dekadach staną się pierwszą potęgą gospodarczą świata. W 2010 roku Chiny wyprzedziły Japonię i stały się drugą gospodarką świata (Japonia była nią od 1968 r.), w roku 2009 stały się największym eksporterem świata, wyprzedzając Niemcy. Zajęły również pierwsze miejsce pod względem wielkości produkcji przemysłowej, w tym samochodów, wyprzedzając Stany Zjednoczone.

Analizy dotyczące perspektyw rozwoju chińskiej gospodarki, prowadzone przez Goldman Sachs od 2003 r. (w ramach grupy BRIC), pokazują, że znacznie szybciej − niż wcześniej przewidywano – Chiny wyprzedzały pod względem PKB inne kraje wysoko rozwinięte. Przewidywano (dane z 2006 r.), że PKB Chin wyniesie w 2030 roku 26 820 mld USD, a PKB USA – 22 810 mld USD. Główny ekonomista Goldman Sachs Jim O’Neill prognozuje, że już w 2027 r. Chiny staną się największa gospodarką świata. Globalny kryzys gospodarczy spowodował, że dynamicznie rozwijająca się gospodarka chińska ma szansę już do 2020 r. stać się największą gospodarką świata [Goldman Sachs, 2007]. PKB Chin według ppp (liczony w USD z 2005 r.) już w 2020 r. może być zbliżone do PKB Stanów Zjednoczonych. W 2050 roku PKB Chin liczone według ppp ma być ponad dwukrotnie większe niż w USA. Natomiast dochód narodowy na jednego mieszkańca w 2050 r. będzie w USA wynosił 95 000 USD, a w Chinach 67 000 USD. Oznacza to, że obecna przepaść (dochód per capita liczony według ppp jest w USA 10-krotnie wyższy niż w Chinach) znacznie się zmniejszy. Projekcja dotycząca dochodu narodowego na jednego mieszkańca (w ujęciu nominalnym) wskazuje, że podczas gdy w 2006 r. w USA był on 20-krotnie wyższy niż w Chinach, to w 2050 r. będzie tylko 1,7-krotnie wyższy i wtedy Chiny z PKB na jednego mieszkańca 49 650 USD przekroczą obecny poziom dobrobytu USA. Dadush i Stancil z Carnegie Endowment for International Peace [The World Order in 2050, 2009] przedstawili prognozy zmian w gospodarce światowej w latach 2009−2050. Analizując tempo wzrostu PKB oraz prognozy IMF oparte na funkcji Cobba-Douglasa, szacują, że tempo wzrostu gospodarczego Chin w latach 2009−2050 powinno wynosić średnio 5,56%. Tylko jeden kraj – Indie – będą miały wyższe (6,19%) niż Chiny tempo wzrostu. Prognoza przewiduje, że w tym czasie kraje wysoko rozwinięte − USA i UE − będą miały tempo wzrostu około 2,3%. Wynika z tego, że w 2032 r. Chiny pod względem PKB wyprzedzą Stany Zjednoczone i staną się największą gospodarka świata. W roku 2050 realne PKB Chin (w USD z 2005 r.) ma wynosić 46 265 mld, a USA – 38 646 mld. Obecnie Chiny stały się drugą gospodarką świata, ale ich PKB jest czterokrotnie mniejszy niż PKB USA. Natomiast w 2050 r. chińska gospodarka

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

353

będzie o 20% większa od gospodarki USA, a liczona w USD według ppp będzie większa o 88%.

Analitycy z PricewaterhouseCoopers przedstawili prognozy: w 2006 r., w 2008 r., a ostatnio w 2010 r., w których wskazują na wielkie przesunięcia w strukturze gospodarki światowej w najbliższych dekadach. Za każdym razem musiano dokonywać rewizji prognozy na korzyść wzrostu potencjału gospodarczego i pozycji Chin [Hawksworth, Tiwari, 2010]. Według ich prognoz z 2008 r., wielkość chińskiego PKB w 2050 r. będzie równa 94% PKB USA (po kursie wymiany w USD), natomiast PKB według siły nabywczej będzie wynosiło 143% PKB Stanów Zjednoczonych. Analitycy przewidują, że wzrost gospodarczy Chin w latach 2005−2050 będzie wynosił rocznie 6,3% (liczony w USD), a w USA 2,4%.

Natomiast wielkość PKB na jednego mieszkańca, szacowana w 2005 r. w Chinach według siły nabywczej na 6940 USD, a w USA na 40 339 USD, do roku 2050 ma wzrosnąć w Chinach do 35 851 USD, a w USA do 88 443 USD. W ostatniej prognozie z 2010 r. przyjęto, że dochód narodowy według ppp w 2009 roku w Chinach wynosił 8888 mld USD, a w USA 14 256 mld USD (czyli 60% wyższy niż w Chinach), natomiast szacuje się, że w 2050 roku w Chinach będzie wynosił 59 475 mld USD, a w USA 37 876 mld USD (co oznacza że w Chinach będzie wyższy o 57%).

Eksperci uważają, że już około 2020 r. Chiny wyprzedzą Stany Zjednoczone i pod względem PKB według ppp staną się największą gospodarką świata.

Robert Fogel z Uniwersytetu w Chicago, laureat Nagrody Nobla, przewiduje, że już w 2040 r. chiński dochód narodowy (przy obecnym tempie wzrostu) może osiągnąć poziom 123 bln USD (w cenach bieżących), czyli 40% dochodu światowego, dochód USA około 14% światowego PKB, a Unii Europejskiej tylko 5% [Fogel, 2009]. Prognozy te wzbudziły wiele kontrowersji. Foger wskazywał na pięć podstawowych czynników, które − jego zdaniem − pozwalają na dynamiczny wzrost gospodarki chińskiej. Jako pierwszy czynnik wymienia skok edukacyjny w Chinach w najbliższych latach na poziomie wykształcenia wyższego (osiągnięcie stopy skolaryzacji 50%) i 100% w szkolnictwie średnim, drugim czynnikiem jest potencjał, jaki tkwi w słabo rozwiniętym sektorze rolnym, na wsi mieszka bowiem 55% ludności kraju, tj. ponad 700 mln osób. Program rozwoju terenów wiejskich może przyczynić się do ponad 3% wzrostu PKB. Trzecim czynnikiem, który przyczyni się do wzrostu, jest szybko rosnący sektor usług (dotychczas wytwarza tylko 35% PKB), czwarty czynnik to racjonalność i skuteczność chińskiego systemu planowania rozwoju i otwartość na nowe idee i korekty wcześniejszych programów. Piątym czynnikiem jest nadzieja, jaka wiąże się ze zmianą modelu rozwoju w kierunku wspierania wzrostu krajowej konsumpcji. Niektórzy uważają, że oceny Fogla co do rozwoju chińskiej gospodarki są zbyt optymistyczne. Nie brakuje też głosów, że chińskiej gospodarce grozi niechybne załamanie, choć trzeba przyznać ze są to głosy odosobnione [Chang, 2001].

Przedstawione prognozy wskazują na wzrost potęgi gospodarczej Chin w najbliższych dekadach nawet wtedy, kiedy ich tempo wzrostu gospodarczego będzie mniejsze od obecnego. Szybciej niż to wcześniej szacowano, Chiny wyprzedzały inne kraje i zajęły w wielu dziedzinach pierwszą pozycję w świecie.

354

Barbara Liberska

ZAKOŃCZENIE Dalsze reformy i zmiany w dotychczasowym modelu rozwoju powinny zwiększyć możliwości rozwojowe i zapewnić dalszy dynamiczny wzrost gospodarczy Chin.

Powszechne przekonanie o wysokich zdolnościach dostosowywania do zmieniających się warunków i pragmatyzm chińskich elit w prowadzeniu właściwej polityki gospodarczej i osiągania zamierzonych celów pozwala wierzyć, że w najbliższych dekadach Chiny dokonają kolejnego skoku z korzyścią dla rozwoju innych krajów i całej gospodarki światowej.

Prognozy dotyczące wzrostu potęgi gospodarczej Chin wskazują, że już wkrótce staną się one pierwszą gospodarką świata. Czy będzie to już w 2027 r., czy w 2032 r., czy w roku 2040, nie jest już tak ważne, natomiast istotna jest odpowiedz na pytanie, które stawia Martin Jacques: „jak Chiny będą rządziły światem, jak będą wykorzystywały swój potencjał gospodarczy?” [Jacques, 2010].

Strefa wpływów gospodarczych Chin może objąć ponad połowę światowego PKB, wzrośnie ich zaangażowanie w rozwój krajów nie tylko w Azji, ale w Afryce i Ameryce Łacińskiej. Już dzisiaj w wielu regionach Chiny zastępują USA czy Japonię w dostarczaniu pomocy rozwojowej, w wymianie handlowej, przepływach kapitału czy współpracy przemysłowej i technicznej.

Mimo znacznego wzrostu potęgi gospodarczej − zdaniem chińskich przywódców − kraj należy do grupy rynków wschodzących. W październiku 2009 r. podczas obchodów 60-lecia powstania ChRL premier powiedział: „kraj nadal jest biedny i podstawowym celem jest zapewnienie dalszego dynamicznego wzrostu gospodarczego, aby setki milionów ludzi mogło wyjść z biedy i przejść do klasy średniej. Chiński produkt krajowy w przeliczeniu na głowę to nieco ponad 3 tys.

USD w 2008 roku − to niewiele – jesteśmy pod tym względem mniej więcej na 110. miejscu na świecie, nadal mamy dużo do zrobienia”. Świat coraz bardziej musi się liczyć z potęgą gospodarczą Chin. Podczas gdy w najbliższej dekadzie kraje Zachodu będą zmagały się z ogromnym zadłużeniem i bezrobociem, chińska gospodarka może nadal rozwijać się dynamicznie. Jako nowa potęga gospodarcza Chiny będą starały się w wielobiegunowym świecie stworzyć najlepsze warunki do realizacji przyjętych celów rozwojowych, jednocześnie wspierając aspiracje rozwojowe krajów rozwijających się. Chiny z ogromnym rynkiem i rosnącym popytem kilkuset milionów nowych konsumentów nie powinny stanowić zagrożenia, ale szansę dla wielu krajów na wzrost eksportu i zaspokojenia tego popytu. Popyt chiński może stać się w najbliższej dekadzie siłą napędzającą rozwój gospodarki światowej. Wzrost roli Chin w organizacjach międzynarodowych powinien sprzyjać rozwiązaniu wielu globalnych problemów.

BIBLIOGRAFIA Atsmon Y., Dixit V. [2009], Understanding China’s Wealthy, “The McKinsey Quarterly”, July.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

355

Barbier E.B. [2010], Green Stimulus, Green Recovery and Global Imbalances, “World Economics”, Vol. 11, No. 2.

Bergsten C.F. et.al. [2008], China’s Rise: Challenges and Opportunities, Peterson Institute for International Economics and Center for Strategic and International Studies, Washington DC. Branstetter L., Lardy N. [2006], China’s Embrace of Globalization, “NBER Working Paper”, No 12373, Cambridge, July.

BRICs and Beyond [2007], Goldman Sachs.

Chang G.G. [2001], The Coming Collapse of China, Random House, Toronto–New York.

China in a Globalizing World [2005], UNCTAD. China Educational Statistic Yearbook [1998–2005], Beijing.

Chiny w globalnym świecie. Chińska reforma gospodarcza − próba syntezy [2008], W. Pomykało (red.), Fundacja Innowacja, WSSE, Warszawa.

Dadush U., Stancil B. [2009], The G-20 in 2050, Carnegie Endowment for International Peace, “International Economic Bulletin”, November.

Dadush U., Stancil B. [2010], The World Order in 2050, Carnegie Endowment for International Peace, “International Economic Bulletin”, April.

Deyou W. [2008], Społeczna wartość konfuncjalizmu w XXI wieku, w: W. Pomykało (red.), China in Global World, Fundacja Innowacja, Warszawa.

Dreaming with BRICs: The Path to 2050 [2010], Goldman Sachs.

Fogel R. [2010], China Estimated Economy by the Year 2040, “Foreign Policy”, January.

Friedman E. [2005], Asia Giants: Comparing India and China, Palgrave MacMillan, New York.

Gu X. [2001], China and Its Reaction to Globalization, Paper for the 2001 ISA Convention in Hong Kong.

Halper S. [2010], The Beijing Consensus: How China’s Authoritarian Model will Dominate the 21st Century, Basic Books, New York.

Handbook of Statistics [2009], UNCTAD, Geneva.

Hangbo H. [2008], Rzeczywistość i perspektywy rozwoju gospodarczego Chin, w: China in Global World, Fundacja Innowacja, Warszawa.

Hawksworth J., Tiwari A. [2010], The World in 2050. The Accelerating Shift of Global Economic Power: Challenges and Opportunities, London, http://www.pwc.com/gx/ en/world-2050/the-accelerating-shift-of-global-economic-power.jhtml Hawksworth J., Cookson G. [2008], The World in 2050, http://pwc.com/gx/en/world2050/pdf/world_2050_brics.pdf Holz C.A. [2005], China’s Economic Growth 1978–2025, Hong Kong University.

Huadong G., Wu J. [2010], Science and Technology in China: A Roadmap to 2050, Strategic General Report, Chinese Academy of Sciences.

Jacques M. [2009], When China Rules the World: The End of Western World and the Birth of New Global Order, Penguin Press, New York.

Kłosiński K. [2008], Chiny i Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kołodko G.W. [2008], Wędrujący świat, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa.

Kowalik T. [2005], Systemy gospodarcze. Efekty i defekty reform i zmian ustrojowych, Fundacja Innowacja: Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa.

356

Barbara Liberska

Kulig J. [2010], Meandry globalizacji XXI wieku, Wydawnictwo: Vizja Press&It, Warszawa.

Lampton D.M. [2007], The Forces of Chinese Power, “Foreign Affairs”, January/ February.

Lardy N.R. [2010], The Sustainability of China’s Recovery from Global Recession, “Policy Brief”, Peterson Institute for International Economics, March.

Liang L. [2009], Impact of the Global Financial Crisis on China, Empirical Evidence and Policy Implications, “China and World Economy”, No. 6.

Liberska B. [2008], System powiązań Ameryki Łacińskiej z Indiami i Chinami, „Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej SGH”, nr 23, Warszawa.

Liberska B. [2010], Świat po kryzysie. Czy powstaje nowa globalna architektura ekonomiczna? w: Wyzwania przyszłości, PAN, Warszawa.

Maddison A. [2007], Chinese Economic Performance in the Long Run, OECD, Paris.

McKay H., Song L. [2010], China as a Global Manufacturing Powerhouse: Strategic Considerations and Structural Adjustment, “China and World Economy”, No 1.

Qizheng Z. [2010], China Model: A New Development Model from the Sixty Years of the Republic of China, China Model: Experience and Difficulties, www.fpri.org/ orbis/5404/delisle.chinataiwan.pdf Ramo J.C. [2004], The Beijing Consensus, The Foreign Policy Centre, London.

Rybiński K. [2007], Globalizacja w trzech odsłonach: offshoring, globalne nierównowagi, polityka pieniężna, Centrum Doradztwa i Informacji „Difin”, Warszawa.

Simon D.C., Cao C. [2009], China’s Emerging Technological Edge: Assessing the Role of High-End Talent, Cambridge University Press.

Statistical Yearbook of China [2009], China Statistical House.

Starzyk K. [2009], Zagraniczna polityka ekonomiczna w procesie rynkowej transformacji. Przypadek Chin, Agencja Wydawnictwo PLACET, Warszawa.

Stiglitz J. [2006], Making Globalization Work, W.W. NORTON & Co., London.

Szymański W. [2007], Czy globalizacja musi być irracjonalna? Szkoła Główna Handlowa, Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

The Beijing Consensus is to Keep Quiet [2010], “The Economist”, May 18th. „The Economist” [2010a], May10th. „The Economist” [2010b], October 2nd.

The Value of China’s Emerging Middle Class [2006], “The McKinsey Quarterly”, June.

Trade and Development Report 2010 [2010], UNCTAD. UNESCO Science Report [2010], UNESCO, Paris.

Wei Ch., Jinju L. [2009], Future Population Trends in China 2005–2050, Australian National University, “General Paper”, No. G-191, September.

Wei P. [2009], China Model: A New Development Model from the Sixty Years of the Republic of China, Central Compilation & Translation Press, Beijing.

Wang Y.H., Zhang W.T., Yu H., Wang F. [2009], Advanced Manufacturing Technology in China: A Roadmap 2050, Chinese Academy of Sciences, Springer, Berlin.

World Development Indicators [2010], The World Bank; IMF Statistics, Washington.

World Investment Report [2010], UNCTAD, Geneva.

Yang Y. [2003], China Integration into the World Economy: Implications for Developing Countries, IMF Working Paper, WP/03/245, Washington.

PERSPEKTYWY ROZWOJOWE CHIŃSKIEJ GOSPODARKI DO 2050 ROKU

357

Streszczenie Chiński model rozwoju i podejście do globalizacji przyniosły w ostatnich trzech dekadach imponujące osiągnięcia gospodarcze. Celem pracy jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy wysoki wzrost gospodarczy Chin może być kontynuowany i jakie będą tego konsekwencje. Przedmiotem analizy są, po pierwsze, wewnętrzne i zewnętrzne czynniki, które mogą sprzyjać lub ograniczać dalszy wzrost, po drugie, wskazanie na kierunki zmian w obecnym modelu, mogące wpłynąć na zwiększenie zdolności rozwojowych, po trzecie, omówienie roli Chin w gospodarce światowej oraz ich wpływu na rozwój innych krajów i regionów.

Badania wskazują, że w najbliższych dekadach Chiny będą wprowadzać szerokie reformy. Dalsza modernizacja ma być w większym stopniu oparta na wykorzystaniu własnych innowacji i postępu technologicznego, a także na zmianach w modelu wzrostu gospodarczego bardziej nastawionego na wzrost krajowej konsumpcji i rozwój usług, a mniej na przemysł i inwestycje. Chiny w wielobiegunowym świecie będą się starały zapewnić realizację planów rozwojowych i poszerzać swoje wpływy w wielu regionach. Liczne prognozy dotyczące wzrostu gospodarczego i potencjału gospodarczego Chin pokazują, że już wkrótce mogą stać się największą gospodarką świata.

Słowa kluczowe: chiński model rozwoju, globalizacja, globalny kryzys, rola Chin w gospodarce światowej.

Prospects for Development of Chinese Economy Till Year 2050 Abstract The Chinese model of development and its approach to globalization brought impressive economic achievements over the last three decades. The paper aims at answering the question, whether Chinese rapid economic growth can continue and what its consequences will be.

The main objectives of analysis are: firstly – to examine internal and external factors which may enhance or limit further growth; secondly – to indicate the directions of changes in economic growth pattern which may increase development abilities: thirdly – to describe the role of China in the world economy as well as its influence on development of other countries and regions.

The research indicates that in coming decades China will introduce wide range of reforms which will lead to restructuring of its economy. Further modernization will be based in a much larger degree on utilization of domestic innovations and technological advances and also will change economic growth

358

Barbara Liberska

pattern, focusing more on domestic consumption and services and less on industry and investment. In the multipolar world China will strive to ensure the implementation of its development goals and to increase its influence on many regions. Numerous projections of Chinese economic growth and its economic power show that soon it will become the largest economy in the world.

Key words: Chinese development model, globalization, global crisis, Chinese role in world economy.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXVII) 2010

Anna Zorska*

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS One of the crucial changes in the contemporary world economy is a shift within a group of leading enterprises, i.e. transnational corporations (TNCs), which is headed by firms from developed countries. The shift consists in increasing competitiveness and market shares of TNCs from large emerging economies, including Brazil, Russia, India and China (called BRIC). The group of BRIC transnationals includes Chinese TNCs which strain to enhance their international position with rapidly growing exports and investments on the global markets.

Foreign expansion by Chinese TNCs has become a true challenge for established “global players” even from the Triad (developed) countries.

Favorable conditions for growth and internationalization of Chinese enterprises were established in the global environment and, first of all, in the national economy. Since 1978 market-oriented reforms, external liberalization and technological modernization of China have contributed to laying ground for a quick growth and capital expansion based on the outflow of foreign direct investments (FDI) by domestic enterprises, observed in the present decade. The rising power of Chinese TNCs is a unique phenomenon and it is interesting to examine particular features of their internationalization process.

In order to portray a path of Chinese enterprises to the group of leading transnationals in the world, a FDI-based model of TNCs’ growth – stemming from the OLI paradigm – has been chosen as the most appropriate one. The model includes also motives, other forms of foreign expansion, i.e. exports and cooperation, and some strategies which are used by enterprises to build up their international competitiveness and position on the global market. The emphasis * Professor, Warsaw School of Economics, Socio-Economic Collegium, Institute of International Studies, Department of Globalization and Regionalization. Address: zorska@sgh. waw.pl

360

Anna Zorska

is put on identifying crucial conditions as well as both common and unique features of the FDI-based path pursued by Chinese enterprises as emerging TNCs in the world economy.

Transformation of THE Chinese economy and enterprises Preconditions for the successful growth and the foreign expansion of Chinese TNCs were rooted in both the world economy and the national economy. Crucial changes in the world economy spanned three processes of globalization, regionalization and growth of knowledge-based economy. Favorable conditions were created for all companies which were strong and competitive enough to expand on the liberalizing global and regional markets, capable to create business knowledge, new technologies and innovations, and smart enough to make use of changing economic institutions both at home and abroad1. However, to take advantage of favorable conditions in the external environment, at first Chinese enterprises had to grow and learn to compete on the market as a basis for national economic activity. Chinese enterprises have been able to transform, grow and adjust to the global market as the result of a gradual, market-oriented transition which has been implemented in the national economy for over 30 years. Therefore, much significance should be attributed to favorable internal conditions created by the governmental economic policies that have initiated and stimulated the process of transition from plan to market, the gradual opening of the economy and the technological modernization of domestic enterprises and infrastructure.

Before initiating economic reforms in 1978, China’s economy was based on central planning and command system, price controls, foreign trade monopoly and industrializing state-owned sector. Economic trends (low rate of growth, increasing poverty) and political events (death of Mao Zedong and clashes within the Communist Party of China) led to a crucial decision to implement pro-market reforms in the economy.

A long-term process of transition from plan to market in China was executed in three main stages, and the fourth one may have emerged recently under a crisis in the world economy. The stages differ in main policy directions, instruments, and economic effects. There was no general strategy of transition but the process advanced in a gradual and pragmatic way, with a focus on changes moving from the macroeconomic to microeconomic levels.

The first stage of market transition in China spanned the period 1978–1983.

Although it was initiated in the agriculture, soon the industry and industrial enterprises became main targets of the reforms. Market orientation, production restructuring, some ownership changes and modest foreign expansion were 1 Favorable external and internal conditions formed in the age of globalization, regionalization and growth of knowledge-based economy were discussed in the research study by A. Zorska, [2009a, pp. 15–18].

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

361

initiated and executed gradually, with limited experiments in few provinces of the country and using some experiences from other Asian countries.

The main mechanism of transition at the beginning of the process consisted in implementing a “double track” (shuangguizhi) in the economy, meaning a co-existence of five-year plans and market activity in most sectors of the economy [Naughton, 2008, p. 107]. The mechanism consisted in double prices for most of products, i.e. lower prices for production and products included in plans and higher ones for products sold on the market. State-owned enterprises (SOEs) were obliged to fulfill plan targets but surplus production could be sold on the market, at higher prices. Newly established private firms (domestic and foreign-capital ones) could assume a market-oriented approach entirely.

The second stage of reforms in the Chinese transition process spanned years 1984–1993. It was initiated with an important decision to maintain the value of planned distribution of raw materials at a constant level and reducing the value over next years. Enterprises were forced to buy more and more raw materials beyond the plan, to decide on production structure and to sell products on the market. Changes in enterprises’ ownership structures advanced with a “bottom-up” method, i.e. by participation of employees, managers and party leaders (instead of a mass privatization). In the 1980s, the “double-track” economic mechanism stimulated effectively the transition from plan to market and accelerated economic growth in China.

The transition process was much supported by a gradual opening the Chinese economy to the exchange of goods and capital with the external world. Export processing zones became an important instrument for attracting foreign direct investments and new technology, developing modern export sector and enhancing its international competitiveness [Enright, 2008, p. 33]2. Moreover it resulted in increased competition of local and foreign firms on the domestic market, and, consequently, on foreign markets. To facilitate adjustment of enterprises to the market, institutional changes were carried out, following withdrawal from fixed plans, encouraging deregulation and decentralization of economic authority, offering more latitude for provincial policies.

The third stage of reforms spread over 1994−2007 and it was initiated with the government’s declaration on establishing “a socialist market economy” in China. A new set of economic instruments was implemented for microeconomic transformation with a focus on SOEs. It aimed at speeding up their commercialization, restructuring, reorganization, privatization, setting up corporate governance, raising innovativeness, etc. At the same time governmental policies were oriented at macroeconomic stabilization, reforms in the banking sector and foreign exchange system, development of R+D and technology policy, improving institutional framework and expanding economic relations with other countries, especially through WTO membership. These efforts, together with 2 With more and more liberal policies for foreign direct investors in China, Western TNCs expanded international production and exports in established joint ventures, cooperative networks and foreign subsidiaries.

362

Anna Zorska

firms’ own struggles to increase competitiveness, triggered exports of Chinese goods. Outflow of foreign direct investments has increased, supporting expansion of Chinese firms on many foreign markets. Thus it can be stated that the foreign expansion (through exports and investments) is a matter of the last 10–15 years, making Chinese firms rather young entrants on the foreign markets.

At the third stage of transforming the Chinese economy – with advancing market transition and external liberalization – technology policy came to prominence. Alongside with developing public science and higher education, the Chinese government used many fiscal and financial measures, R+D programs, modern infrastructure (e.g. in technology parks) and many other instruments for encouraging enterprises to increase technological capabilities and develop technologically advanced products and branches of industries and services [Hu, Jefferson, 2008, pp. 286, 335]. The government declared that by 2020 China would become an innovation-oriented country and by 2050 it would emerge as “a leading in the world technology power” [Xie, Li-Hua, 2009, p. 8]. As growth of the knowledge-based economy became a priority in China, it is highly probable that technological advantages of Chinese firms will become more competitive in the next years.

Under evolving institutional conditions, Chinese enterprises transformed or grew into a diversified corporate set. At first, the leading group was made of state-owned or state-controlled companies. SOEs were commercialized and restructured under the 1993 Company Act, and in many cases were subsequently floated at stock exchanges. Beside state-owned or state-controlled companies there are three other major groups of enterprises, including township and village enterprises – TVEs (i.e. collective enterprises), private and individual firms as well as other enterprises (joint ventures, ownership companies, etc.) [Bolesta, 2006, p. 95].

The structure of the corporations’ set changed considerably at the third stage of reforms, with a growing prominence of private firms (both domestic and foreign-capital owned) which reached ca 68% of industrial output in 2004, while state-owned companies accounted for 28% and collective firms for ca 4% [Naughton, 2007, p. 303, tab. 13.2]. Individual groups of enterprises differed much in size, with most large companies belonging to the state sector and many small and medium enterprises (often as family firms) – to the private domestic sector. Growth strategy of private firms was named “build-borrow-buy” what meant building position on the domestic market first (often based on transferred technology), then borrowing resources (capital) and buying other firms (to own their brands, patents, distribution networks, etc). Acquisition of foreign firms was often linked to foreign expansion of Chinese enterprises in the current decade.

Growth of foreign-capital companies – as joint ventures and subsidiaries of foreign TNCs – was dependent on government’s policies of opening and promoting the domestic market.

Growth of the domestic market and external liberalization are regarded as two crucial factors stimulating international competitiveness of enterprises in

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

363

China (and other transforming economies). Firstly, under increasing competition on the domestic market, local enterprises had to strain much to quickly upgrade their competitive advantages, to grow and diversify their business, and to accumulate resources. Secondly, using domestic resources and capabilities – if competitive internationally – local enterprises could engage in subcontracting and other forms of cooperation with foreign subsidiaries of TNCs. It led to indirect contacts – very important ones – with international business and competition on the global market. Thirdly, local enterprises could enhance their competitiveness taking advantage of some failures of the emerging market or natural barriers (language, culture) as a basis for developing specific, own competitive advantages [Khanna, Palepu, 2006, pp. 60−69]. Under the national, emerging market failures, local enterprises could become necessary partners of joint ventures with foreign TNCs in a host country, while gaining access to their knowledge, usually at the world’s level. Learning from partners possessing very high technological and managerial capabilities made it possible for Chinese enterprises to shorten time for catching up in international business. At the same time governmental policies promoting exports and outward FDI were carried out more and more actively, based on improving institutional framework, economic policy measures and their application [Luo, Xue, Han, 2010, p. 70].

Export expansion of Chinese enterprises Trade expansion of Chinese enterprises has evolved under changing government policies of macroeconomic and microeconomic characters, with the latter being addressed to both national- and foreign-capital companies. Exports still make a dominant form of servicing foreign markets for all internationalized firms, while other entry modes become more and more important, although they must be adjusted (in sequencing and timing) to current conditions, processes and performance of the world economy. Among the conditions, institutional basis for foreign trade has come to prominence.

Under the centrally-planned economy exports of Chinese enterprises were relatively small and conducted mostly on non-market basis, i.e. inter-state agreements with the CMEA countries, mainly the USSR. At the first stage of transition from plan to market China initiated a gradual withdrawal from the CMEA agreements and Chinese enterprises started a gradual market-led export expansion. At the second stage of transition more and more exports were delivered to foreign markets, particularly in Asia. Institutional base of Chinese foreign trade was insufficient, so Hong Kong was used as “a gate” for both Chinese exports and imports. At the third stage of reforms, with exports growing at higher rates, access of Chinese enterprises to foreign markets was facilitated by the state’s bilateral trade agreements with some Asian countries. Membership or improving economic relations with regional integration groupings were achieved in the cases of APEC, ASEAN+3, SARC. To facilitate exports by

364

Anna Zorska

Chinese enterprises, several important inter-state agreements were signed between China and countries of Latin America and Africa in the 1990s.

International economic relations were further facilitated by cooperation agreements between China and India and South Korea.

In order to improve access to foreign markets, in the 1990s China implemented a gradual, unilateral reduction of tariff and non-tariff barriers for imported goods. An average protection of the Chinese market was reduced considerably (from 42,9% to 16,6% in 1992−2001), and further reduction followed China’s accession to WTO (to ca 10% on average in 2005) [Fromlet, 2006, p. 136].

Increasing imports were facilitated to fuel the expanding Chinese economy – and the export sector in particular – as well as to mitigate rising foreign fears of high dynamics of exports placed by Chinese firms on most sales markets of the world.

After 15 years of negotiations, China’s membership in WTO – in force from 1.01.2002 – has created a wider and stable institutional base for growth of Chinese foreign trade, global expansion of national firms and China’s increasing position in the world economy. China has fulfilled timely all WTO’s obligations which concerned opening the economy for flows of goods, services and capital [Branstetter, Lardy, 2008, pp. 649–660]3. More liberal access to the WTO-membercountry markets has boosted Chinese exports since 2002 − see Chart 1 − and facilitated export sales by Chinese firms under the present economic crisis.

The average growth rate of exports from China reached 12,8% in 1980–1990 and increased to 14,5% in 1990–2000. Following the WTO accession, Chinese exports dynamics boosted to 26,7% in 2000–2005 and in 2006–2007 remained at similar levels [UN−UNCTAD, Handbook…, 2008, pp. 28–29]. In 2008 the growth rate of Chinese exports dropped to 17,3% [International Monetary Fund, 2009, p. 144]. Under the global economic crisis, in 2009 (by preliminary data) the value of Chinese exports fell down by ca 17,0% but even bigger reductions were recorded by other largest exporters4. Chinese exports dynamics is usually higher than its imports growth rates, resulting in a surplus of foreign trade and a large accumulation of foreign exchange reserves.

The value of Chinese total merchandise exports increased from 18,1 billion US dollars in 1980 to 62,1 billion in 1990 to 249,2 billion in 2000. In 2007 the value reached 1.217,8 billion USD and it increased to 1.429 billion US dollars in 2008 [China Statistical Yearbook, 2009, p. 726], accounting for over 8% of the world’s merchandise exports. The value of commercial services exported by China in 2008 amounted to 146,4 billion USD what gave 5th rank and accounted for 2,7% of the world’s exports of services [WTO, 2009, p. 12]. The Chinese 3 China’s

obligations were fulfilled but some internal regulations or restrictions have remained, including state monopoly for imports of strategic raw materials and fuels or limited foreign access in banking sector.

4 A significant increase in Chinese exports was recorded once again in the last quarter of 2009, so prospects for 2010 are better than results of the previous year [“The Economist”, 2010, p. 65].

365

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

export value was estimated at 1.200 billion USD in 2009 but its share in the global exports might have increased to 10%.

Chart 1. China's exports value: total and manufactured goods in 1990–2008 1 600,0

Billion US Dollars

1 400,0 1 200,0 1 000,0 800,0 600,0 400,0 200,0

2007

2005

2003

2001

1999

1997

1995

1993

1991

0,0

Years Total exports Manufactured exports Source: Own compilation based on data by China Statistical Yearbook [2009, section 17−5, p. 726].

However, it must be kept in mind that not only domestic enterprises (Chinesecapital ones) are responsible for creating the export value but also exportoriented, foreign-capital companies located in China. Their contribution to total exports and imports reached ca 65% in 2008 what indicates a key role of imported intermediate goods for exports [own calculations based on data by China Statistical Yearbook, 2009, p. 744, tab. 17−13].

Results of China’s exports in the crisis years 2008–2009 pushed the country to the first rank – taking over Germany’s leadership – in the world’s “export powers” in 2009. However, due to a weak foreign demand, some sales had to be re-oriented towards the domestic market. Owing to the government’s support policies and own competitiveness, Chinese exporters are in much better situation than many others suffering from the present crisis.

Under the transition process, geographical pattern of exports by Chinese firms has been reoriented radically (following the above-mentioned institutional changes

366

Anna Zorska

in external relations). The long-term reorientation has consisted in shifting trade from the centrally-planned countries of the CMEA to the market-economy, developed countries5. The share of developed countries reached 36,1% in 1990 and increased to 81,8% in 2002. However, a downward trend started in 2005 and the share of developed countries in Chinese exports dropped to 71,0% in 2008 [UN-UNCTAD, Handbook…, 2008, p. 53]. The two largest destinations countries for Chinese exports are the United States and Japan. In 2008 exports to the USA amounted to 252 billion USD and to Japan 116 billion USD. The same year all European countries received Chinese exports worth 343 billion dollars.

The share of Third World and emerging countries increased to almost 28,7% in 2008. While the share of developing Asian countries accounted for 9,1% of all Chinese exports, significance of other continents for Chinese exporters increased to 4,9% in case of Latin America and to 3,0% for Africa [ibid.]. The boosting trade expansion was connected with increasing outflows of Chinese FDI to both continents [Broadman, 2008, p. 98]. Other export destinations were emerging European countries (7,4%), and Middle East (4,3% of Chinese exports in 2008).

Product structure of Chinese exports is focused on manufacturing, which reached 97% of all merchandise exports from China in 2008. Structural changes in a composition of manufactured exports consisted in a downward trend of shares of raw-material- and labor-intensive products, mainly textiles and clothing.

Also other products of low costs and value-added lost their shares in manufactured exports to the advantage of technologically advanced, differentiated and more specialized products which become a core activity of many Chinese enterprises.

Exports of cars, ships and aircrafts also increased value and market scope. In general, exports of high-tech (and skill) and medium-tech products reached 68% of manufactured exports in 2005 [Amiti, Freund, 2007, pp. 39, 41]. China’s specialization in high-tech and skilled-labor products has raised clearly. As a result of this process, at present machinery and equipment have the leading share of 45,2% of all manufactured exports. First of all it concerns electronic equipment (computers, accessories) and communication equipment of diversified use (home, offices, industrial plants). In 2008 China was the largest exporter of office and telecom equipment with 382,2 billion USD worth of exports, while another 146,6 billion of USD of the equipment was exported from Hong Kong [WTO, 2009, p. 12]. It should be added that at the same time China was the largest single importer of office and telecom equipment and the imports reached 108,9 billion USD in 2008 [ibid., p. 76].

5 For over 20 years, a high potential of developed countries as a target of Chinese exports has depended upon restructuring processes in their economies and enterprises towards high-tech industries, while leaving other branches and markets open to foreign suppliers. The processes include outsourcing and offshoring many goods (e.g. intermediates) and services (e.g. supporting business) by Western TNCs to low-cost countries, including China. Part of the relocated production is exported from China and distributed in many countries by Western TNCs’ networks. See: S. Yusuf, K. Nabeshima, D.H. Perkins [2007, p. 61].

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

367

Among non-equity forms of foreign engagement of Chinese enterprises, the most important were subcontracting and acquisition of technological licenses [Child, Rodriguez, 2005, pp. 289–290]. As subcontractors, Chinese firms often cooperated on a OEM (original equipment manufacturing) basis and received technical assistance, and leased equipment from foreign partners. They also took advantage of foreign brands and distribution networks what finally helped catching up with the global industry leaders. Growth of foreign trade and cooperation was often linked to foreign investment expansion and therefore exports of capital, final and intermediate goods followed Chinese FDI in foreign countries.

FDI expansion by Chinese enterprises FDI expansion by domestic enterprises is undertaken in order to increase revenues and profits on their resources and capabilities by means of employing them for growth and successful competition on foreign markets. The analysis of FDI outflow includes not only its value and structure but also identification of foreign investors’ motives and competitive assets, internalization advantages, characteristics of international production, etc.

The FDI outflow from China was initiated at the third stage of economic transition (i.e. in the 1990s) when the government appointed a group of stateowned enterprises which were “mature” enough for the investment expansion and capable to pursue international management successfully. The group included 120 enterprises from various industries of extraction and manufacturing, e.g. electronics, engineering, pharmaceuticals, aerospace equipment. The enterprises were converted into commercial companies (with state-controlled equity stakes), and later on they were launched at domestic or foreign stock exchanges, and grew through acquisitions of well-performing foreign firms [Alon, 2008, pp. 2, 6].

Soon outward-oriented Chinese firms comprehended global market opportunities and started to exploit low-cost advantages for a massive manufacturing and then to develop new advantages in high-tech manufacturing [Luo, Tung, 2007, p. 495].

For both – but for various reasons – outward direct investments were a very useful method of boosting foreign activity.

Since 2002, selected government institutions and policies have been directed to actively promote FDI outflow from China, appreciating its role in further development of economic reforms and growth of position in the global economy.

The promotion is a government action aimed to help Chinese enterprises – as newcomers on the global market – to compensate for their competitive disadvantages (e.g. in international business experience) as well as organizational and managerial deficiencies against the established Triad’s rivals.

Policies encouraging FDI outflow by Chinese firms are formulated, approved and coordinated at the highest institutional level by the State Council, in full cooperation with leading economic and financial central governmental bodies.

368

Anna Zorska

The current policies embrace a varied set of promoting and monitoring measures.

The key significance is attributed to the former ones which include the following policies and measures [Luo, Xue, Han, 2010, pp. 75−76 and Fig. 3]: 11

Financial and taxation policies: tax relief, credit/loan support, foreign exchange policy (with exchange rate fixed under the market value of Chinese RMB against US dollar6),

11

Risk-safeguard mechanism: insurance subsidies, mutual protection agreements,

11

Information service network: obstacle reports, information bank,

11

Direction guidance for outward direct investors: countries and industries guidance catalogues, preferential treatment for complaints.

Some new measures have been introduced to compensate Chinese exporters and investors for a slump of demand due to the economic crisis of 2008 and 2009.

Chinese foreign investors are driven by different motivations which include first of all seeking resources, sales markets and foreign strategic assets. In the case of resource-seeking, the investors aim to secure access to basic resources (raw materials, fuels), with a focus on the Third World countries. However, when Chinese firms seek advanced resources (knowledge, high technology and skills), they usually head to developed countries. Seeking access to foreign sales markets leads to building up a fixed base for exports by opening up own sales branches or offices and distribution networks. For servicing large foreign markets, new production facilities are built, especially in regionally integrating markets. Motives related to foreign strategic assets lead to acquisition of foreign firms which are well-known for excellent research centers, production and distribution facilities, global brands, management techniques, etc., mostly in developed countries [Rui, Yip, 2008, p. 213].

It should be noted that efficiency-seeking motives are less important in case of Chinese investors because national low-wage level and structure of production costs secures their price-based competitiveness on the global markets.

At first, the value and growth of Chinese overseas direct investment were not impressive. Till 2003 the average yearly value amounted to ca 2 billion USD7.

Since 2004 the FDI outflow from China has expanded at high rates and its value increased from 5,5 billion USD to 17,6 billion USD in 2004–2006 to 55,9 billion USD in 2008, as evidenced by data in Table 1. It should be added that China is 6 The

People’s Bank of China has declared recently a forthcoming withdrawal from its policy of the fixed exchange rate of the Renminbi against the US dollar. The decision will impact both exports of goods and capital from China as well as trade and balance of payments of many countries.

7 From a small, close Hong Kong foreign investors exported as much as 20 billion US dollars in the 1990s and over 63 billion US dollars in 2000 [UN-UNCTAD, World…, 2001, p. 298, tab. B.2]. Hong Kong has become an important financial center of capital inflows and outflows for China and therefore the Chinese FDI values may be underestimated.

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

369

a net importer of FDI, and a negative balance of the FDI flows amounts to 50–60 billion USD yearly.

Table 1. FDI outflow from China in 2003–2008 Millions US dollars Value TOTAL

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2 854

5 498

12 261

17 634

26 506

55 907

BY REGIONS Asia

n/a

3 000

4 375

7 663

16 593

43 597

Africa

n/a

317

392

520

1 574

5 490

Europe

n/a

171

505

598

1 540

876

Latin America

n/a

1 763

6 466

8 469

4 902

3 677

North America

n/a

126

321

258

1 125

364

Australia & Oceania

n/a

120

203

126

770

1 952

BY SECTORS Agriculture

288

105

185

271

172

1 379

1 800

1 675

8 539

4 062

5 823

Manufacturing

602

755

2 280

906

2 126

1 766

Transport, storage

n/a

829

577

1 376

4 065

2 656

Trade, wholesale & retail

357

800

2 260

1 114

6 604

6 514

Financial intermediation

n/a

n/a

3 530

1 668

14 048

Leasing & business services

279

4 942

4 521

5 607

21 717

Mining

n/a

n/a 749

Notes: n/a – not available Source: Own compilation based on data by China Statistical Yearbook [2005–2009, section 17-5]. Both China’s and UN-UNCTAD’s data on FDI outflow are calculated on a net basis (i.e. capital transactions’ credits less debits between direct investors and their foreign subsidiaries).

If the growth of exports and FDI outflow in the present decade are compared, it can be concluded that a surge of export expansion started in 2002 and was followed by much increased outward FDI expansion in 2004 and 2008 (with growth rates of 92,6% and 109,2% respectively). The time lag between export surge of goods and capital from China is very short (by Western standards). It

370

Anna Zorska

indicates a strong acceleration of FDI outflow (stimulated by government policy and driven by global market opportunities) to enter foreign markets and support growth and trade expansion of Chinese firms.

The data for the FDI outflow in Table 1 confirm the opinion that Chinese firms have been expanding their equity presence abroad for 6 – 10 years and they are newcomers to “the TNCs’ world society”. In the recent years Chinese direct investors have accelerated their growth thanks to the availability of financial means and more opportunities for acquisitions in many countries. At the end of 2007, nearly 7.000 Chinese enterprises were engaged in FDI outflow to 173 countries. They established over 10.000 subsidiaries, of which 86% were in nonfinancial sectors. The Chinese subsidiaries generated foreign sales revenues of 333 billion USD [Luo, Xue, Han, 2010, p. 70]. Their growth in foreign countries is continued despite the economic crisis of 2008–2009.

Geographical pattern of the Chinese FDI outflow in 1990–2001 was marked with a significance of the Asian region ranging from 39,1% to 41,5% [Rugman, Li, 2007, p. 340, tab. 6]. The Asian region (developed and developing countries included) attracted most of the investment outflow from China and its share increased from 54,5% to 78,0% of the FDI outflow over 2004–2008 [calculated from data in Table 1]. In the upsurge of FDI outflow after 2004, considerable increase of the Third World’s share was recorded due to the Chinese investments in Africa and Latin America, accounting for 9,8% and 6,6% respectively in 2008 [ibid.]. The investments were motivated mainly with seeking access to exploitation of raw materials, gas and oil.

Industry pattern of the net FDI outflow from China revealed that its basic domains in 2004 were mining (32,7%), transport and storage (15,7%), trade (14,5%), and leasing and business services (13,6%). Over the period 2004–2008 the share of manufacturing decreased from 13,7% to 3,2%. For Chinese investors, home based manufacturing remains cost-effective against host-country locations in most cases, hence a downward trend in share of manufacturing has emerged8.

In 2008 the shares of leasing business and services (38,8%) and financial intermediation (25,0%) jointly exceeded 63% of the FDI outflow from China [calculated from data in Table 1]. The industry pattern of entry modes differed in individual industries. The investments in mining used to take the form of green-field investments while FDI placed in manufacturing often involved acquisition of foreign companies – owners of valuable patents and brands (mostly in the Triad countries) [ibid., p. 116].

The surge of FDI outflow from China in the recent years reveals some changes in conditions determining the expansion. The conditions are usually analyzed using OLI paradigm9, what implies discussing competitive advantages of Chinese 8 However, for 2005 UN-UNCTAD data on the Chinese FDI outflow showed much higher values and shares of mining and manufacturing which altogether could exceed 60% in 2005 [UN-UNCTAD, World…, 2006, p. 115].

9 The OLI (O – ownership, L – location, I – internalization) paradigm was developed by J.H. Dunning [1986].

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

371

enterprises as well as locational (foreign) and internalization advantages useful for them.

The growth of Chinese firms’ competitive advantages was a result of their transformation towards market-led entities. At the second stage of reforms some enterprises developed commercial activities, building up their resources and capabilities, at first tangible (material) assets (i.e. factories) and then – intangible (immaterial) assets, like patents, brands, data bases etc. Growth and accumulation of the intangibles were strongly supported by transfers from foreign companies, usually in joint ventures with local firms. The abilities of Chinese people to learn quickly, to absorb and increase knowledge, and to adapt Western technological and economic methods constitute one of the key success factors of growth and international competitiveness of Chinese enterprises [Li-Hua, Peng, 2007, p. 152].

At the third stage of economic reforms, the Chinese government activated technological policy, aiming at a significant increase of R+D activity and implementing new technologies in the economy, due to both public and private expenditures. Integration of knowledge and new technologies from national and foreign (via TNCs) sources laid ground for upgrading quality-based competitive advantages, in addition to low-price-based ones, traditionally enjoyed by Chinese enterprises. They gradually passed from imitations and acquisitions to creating new knowledge and innovations, in high-tech products and industries particularly [Xie, White, 2006, pp. 234, 240]. Nevertheless, most of small exporters and foreign investors from low-tech industries still stick to traditional advantages, like offering low prices, focus on low-income customers and ethnical groups, exploiting known niches, etc. Firms investing in mining and infrastructure abroad usually derive their competitive advantages from possession of large capital (often of the state origin) and technology at a medium level [UN-UNCTAD, 2006, World…, pp. 148−152].

The competitive advantages of Chinese firms investing abroad have sustained first and foremost in technologically advanced branches of industry and services.

As revealed in a research, the group of leading Chinese firms has possessed competitive advantages based on innovativeness and high quality of products, sophisticated marketing strategies and brands. The advantages have been upgraded by own efforts through investments, improvements and learning in whole organizations and involvement in corporate social responsibility (e.g. in ecology) [Cooke, 2008, pp. 40−41]. To some extent it is a result of smart adoption of methods used by Western firms. But, at the same time, it results from quick, flexible and creative actions of their own (i.e. Chinese firms), while sticking to some traditional methods (e.g. paternalism in management of human resources).

It follows that Chinese enterprises have worked out “a bundle” of diverse advantages, including both price- and quality-based ones, with the latter on a rise.

At present, Chinese firms and the government have abundant capital to be used for investments in R+D, higher education, infrastructure and production capabilities. Thus, the future technology-based competitiveness of Chinese

372

Anna Zorska

enterprises will grow stronger and drive their foreign expansion [Gunther, 2009, p. 69].

Advantages of foreign locations attractive for Chinese investors determine geographical structure of FDI outflow from the home country. FDI located in developing countries usually take advantage of mineral resources (e.g. oil), build up infrastructure or presence on large sales markets. To some extent, FDI outflow aimed at employing cheaper labor for relocated production takes place in lowwage countries, e.g. Vietnam [Alon, 2008, p. 9]. The FDI expansion in developed countries aims to tap their advanced resources and capabilities as well as penetrating large sales markets of regional integration groupings (the UE, NAFTA) [Rugman, Li, 2007, p. 337]. Under the present crisis more Chinese FDI flows to the USA and the UE in form of equity transactions with firms suffering financial distress.

Internalization advantages of Chinese foreign direct investors do consist mainly not in reduction of transaction costs but in gaining more effectiveness and strategic benefits from cross-border organization and configuration of own corporate networks. In case of effectiveness, the internalization advantages are derived from better protection and/or development of new technology and brands, higher quality of products, international arbitrage or some business practices (e.g. transfer prices). In the long run even more can be gained from improving strategic positions of Chinese firms on the global market. Their foreign subsidiaries or joint ventures fulfill important tasks not only in production and sales functions of globalizing value chains but also in research, development and design functions. Another important task of corporate units is searching for new knowledge, technologies, innovations and talented staff all over the world [UN-UNCTAD, World…, 2006, pp. 162−165]. Such “inputs” can constitute true internalization advantages which can be achieved from corporate networks built with own foreign subsidiaries. The position of Chinese firms in business (mixed) networks – including also independent entities (firms, R+D centers) – has changed. At first Chinese firms used to be participants (e. g. subcontractors) in business networks of Western TNCs. At higher levels of international business led by Chinese firms, company’s own networks serve better for accumulation and protection of advanced valuable knowledge and competitive advantages.

The problem of entry mode in the contexts of FDI form and strategic behavior of investing firms boils down to making a decision on choosing between a joint venture and wholly-owned subsidiary. Investigation of decisions taken by Chinese foreign direct investors showed that joint venture as the entry mode is chosen for penetrating high-growth foreign sales markets. For a successful entering and taking first- or quick-mover advantages, cooperation with a local partner is essential as far as his guidance in the host economy is much needed. Whollyowned subsidiary as the entry mode is very useful when Chinese firms encounter an intensive competition in foreign industry (sector), seek complementary assets in foreign location or pursue a global orientation towards seeking and acquiring strategic assets. In such cases, an integrated cross-border structure, strategic

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

373

flexibility and control over key assets are the main reasons for a full equity stake in a foreign subsidiary [Cui, Jiang, 2009, p. 442]. In general, foreign wholly-owned subsidiaries are more often used in the expansion of Chinese firms abroad, while joint ventures were the first and foremost the mode of entering the Chinese market by foreign TNCs. Finally, it resulted in developing competitiveness of Chinese partners and initiating their own foreign expansion before long.

Growth and present position of Chinese transnationals The rise of Chinese transnationals is often analyzed in a wider context of growth and foreign expansion of TNCs from the BRIC countries. Their expansion is regarded as one of consequences of the globalization process driven first and foremost by activities of the Triad’s TNCs. However, their growing global business, cross-border value creation and networks as well as local linkages in host countries have contributed much to the internationalization process of the BRIC enterprises. Many researchers agree that under some external (and internal) factors, accelerated internationalization of the enterprises and their quick “maturation” as TNCs make significant features of rising TNCs from the BRIC countries [Bonaglia, Goldstein, 2007, p. 370].

Another issue related to the foreign expansion of Chinese and other BRIC’s corporations consists in some unique features which appear in the context of OLI paradigm conditions [ibid., p. 371]. The emerging transnationals did not possess strong competitive advantages – beside low-price-based ones – on initial entry of foreign markets. On the contrary, it was the entry on foreign markets that opened “windows of opportunity” for capturing and developing quality-based competitive advantages. For Chinese firms, locational advantages of foreign countries were limited to markets of goods and assets (for acquisitions) and natural resources but not to establish cost-effective factories abroad (as the domestic ones are more effective). Initially, internalization advantages did not consist in establishing own corporate networks but rather in participating in corporate networks of other TNCs, mostly from the Triad. As participants (e.g. in joint ventures), Chinese firms could take advantages of access to new technology and global brands, and effective methods of international management and organization used in TNCs’ cross-border activity. Therefore, starting as “newcomers” in global business, TNCs form China used less time and investments to develop knowledge and other assets necessary for international competitiveness as far as they could learn and take the advantages from much more experienced Triad’s TNCs [Mattews, 2006, pp. 5−27].

The growth of Chinese TNCs started over a hundred years after the emergence of Western transnationals, of which many were established in the last decades of 19th century or at the beginning of the 20th century [Zorska, 2007, pp. 74−91].

At the end of the 1990s, with a support of the government, Chinese enterprises

374

Anna Zorska

started to invest abroad and form their corporate structures. In 1998 only 379 Chinese firms could be called parent corporations of foreign subsidiaries, i.e.

TNCs. In the small city-state Hong Kong there were 819 parent companies [UN-UNCTAD, World…, 2001, p. 241, tab. A.I.2]. The numbers accounted for 3,0% and 6,5% respectively, of 12,6 thousand parent companies in all developing countries, mostly in Latin America (led by Brazil) and Asia (by the Republic of Korea).

According to the data published by the UNCTAD, in 2007 there were 3.429 parent companies (TNCs) seated in China and 1.167 corporate parents in Hong Kong [UN-UNCTAD, World…, 2009, p. 223, tab. A.I.8]. The added numbers make as much as 4.596 TNCs of the Chinese origin and it allows to regard them the largest group (with 21,5% stake) of transnationals from developing countries.

Chinese TNCs have established 286.232 foreign subsidiaries and if Hong Kong’s subsidiaries (9.712) are included, the total number amounts to 259.924 foreign subsidiaries of the Chinese origin10. The number accounts for the 69,6% share of all subsidiaries set up by TNCs from developing countries. Due to the abundant FDI outflow from China in 2008, the number of new Chinese transnationals and their foreign subsidiaries must have increased and also the existing TNCs must have expanded as foreign investors. The present decade is a crucial time for the rise of Chinese transnationals and their expansion on the global market.

On the UNCTAD list of non-financial TNCs ranked by foreign assets in 2007, the Hong Kong-based company Hutchison Whampoa was classified at the 22 position. Leading a diversified activity, Hutchison Whampoa accumulated foreign assets worth 83,4 billion USD, reached foreign sales of 33,3 billion US dollars, and employed 190 thousand people abroad. Its transnationalization index of 82,7 % makes Hutchison the tenth most internationalized company on the UNCTAD list [ibid., p. 225, tab. A.I.9].

In the group of non-financial TNCs from developing countries, Hutchison Whampoa achieved the first rank (much ahead of the second one – CEMEX from Mexico). TNCs form China (11 companies) and Hong Kong (27) made altogether the largest group (38) of the Third World transnationals in 2007 (ibid., p. 231, tab. A.I.11]. Beside Hutchison, a group of Chinese owners of the largest foreign assets includes: CITIC Group (25,5 billion USD, diversified business portfolio), China Ocean Shipping Co. (20,2 billion USD, transport and storage), China State Construction Engineering Corporation (11,1 billion USD, construction and real estate), China National Petroleum Corporation (6,8 billion USD, oil and petroleum), Sinochem (4,8 billion USD, oil and petroleum), Lenovo Group (4,0 billion USD, electrical and electronic equipment), China Communications Construction (2,1 billion USD, construction and real estate), China National Offshore Oil (1,7 billion USD, oil and petroleum).

10 As

a matter of fact, the Republic of Korea had 7.460 TNCs, i.e. more than China and Hong Kong together. However, the Republic of Korea is included in statistics in the group of developing countries, while at the same time it is a member-country of the OECD organization of developed countries.

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

375

Characteristics of 150 Chinese TNCs were researched in detail in 2005. Their structure by employment revealed that 14% of the researched TNCs employed over 10.000 people, ca 50% companies employed 500–1000 people, 25% enterprises had 100–500 employees, and the remaining 11% of firms employed below 100 workers. Industry structure showed that 56% of the researched enterprises led activity in manufacturing, 33% companies in services and 11% in mining and other primary activities. The main industries represented included: machinery and equipment, electrical and electronic goods, garments and textiles, construction and trade. As for ownership structure, private firms predominated with a share of 49%, state-owned or state-controlled companies accounted for 34% of the group, 6% fell into category of collectives and cooperatives, and the remaining percentage includes “other firms”. State-owned or controlled TNCs were large firms, mostly from two sectors: mining and construction (mainly infrastructure).

The Fortune’s 2009 edition of the annual Global 500 ranking of the world largest companies by revenues included 37 Chinese companies which accounted for 7% of the total revenues in 2008. The expansion of Chinese firms is quite significant, as only 6 of them were ranked in 1998, accounting for 1% of total revenues [Global 500, 2009, p. 68]. However it should be noted that not all companies in the ranking are transnationals, as some of them receive revenues mainly from the large domestic markets, like the USA or China. Almost all Chinese foreign direct investors are present on the Global 500 list, except for Lenovo Group which left the list due to considerable decrease of revenues in 2008. In a group of 37 Chinese companies ranked on the list, there were 20 enterprises leading business in mining and electricity sectors, 9 banks and insurance agencies, 5 service firms, and 3 operating in manufacturing. Among Global 500 firms ranked by the highest profits growth there were 6 Chinese companies, including China United Telecommunications, ranked third (with 283% profit growth in 2008) [ibid.].

A research conducted by the Boston Consulting Group (BCG) in 2006 found Chinese TNCs to be the largest group of “new global challengers”, i.e. globalizing companies from Russia and developing countries. Among the listed 100 companies, BCG indicated 44 transnationals of Chinese origin, including 42 TNCs incorporated in China and 2 in Hong Kong [Boston Consulting Group, 2006, p. 7]. Few names of companies which are prominent “challengers” and large exporters in some global sectors can be provided: BYD Company (batteries, 23% of sales on the global market of batteries for mobile equipment), China Marine Containers Group (50% of the containers market), Galanz Group Company (microwave ovens, 45% of the EU market), Hisense (flat monitors, one of the leading global vendors), BOE Technology Group Company (electronic household appliances, one of the leading vendors), TCL Corporation (as above), China Aviation Company (aircrafts), Haier Group (“white goods”, one of the leading vendors), Huawei Technologies Company (information and telecommunication equipment and parts, one of the global technological leaders

376

Anna Zorska

and vendors), ZTE Corporation (as above). The success on the global market (in the middle of the present decade, in the above examples) made Chinese firms not only “challengers” but rather true competitors for other firms. Much speaks in favor of their increasing competitiveness in the recent and coming years.

Discussing the research results, the BCG study indicated the following important facts and features: 11

Chinese companies compare very favorably to other companies on the list, as their share accounts for 44%, while China’s share in global GDP accounts for 29% (for 2005). It reflects the enhanced international competitiveness of Chinese companies and their strong expansion on the global markets.

11

Equity structure of the listed Chinese “challengers” is much specific because over 2/3 of their number are state-owned or state-controlled, while only 3 companies are private.

11

Although most of Chinese “challengers” are involved in manufacturing, many different branches are represented.

11

Globalizing Chinese companies apply various competitive strategies, including e.g. development of products and brands from local to global, globalization of innovation activity, leadership in a niche of the global market. The strategies evolve from offering low products prices to the focus on higher quality and product innovativeness.

Taking into consideration a relatively good performance of Chinese transnationals under the present crisis, one can expect more their efforts to raise competitiveness, increase foreign expansion and grow from “global challengers” to true “global players”.

In terms of geography, foreign expansion of Chinese TNCs has evolved from regional to global scope. Like transnationals from other developing countries, initially Chinese companies engaged in FDI expansion and building corporate networks in their own region, i.e. Asia. By the mid 2000s, the FDI outflow by Chinese enterprises reached other five continents, with investments in both developing and developed countries. In the first case, the FDI flows have followed trade expansion of China in the Third World, mostly in Africa and Latin America.

In the second – the FDI outflow from China was used for acquisitions of brands and innovative companies in developed countries in Europe and North America.

Thus, the global scope of activities by Chinese transnationals has increased in the present decade and probably the world’s economic crisis cannot change this trend.

Foreign expansion of Chinese TNCs implies not only external effects but also internal ones. The latter concern impacts on economic reforms in China and contribution to their advancement. Moreover, owing to the globalization of Chinese transnationals, linkages of the national and global economies are much

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

377

enhanced, what results in stronger China’s participation in the globalization process, despite its recent turbulence11.

Summary and conclusions Foreign expansion of Chinese enterprises has become a phenomenon of worldwide prominence. Since the early 1990s, exports of Chinese firms have expanded at accelerating growth rates and ten years later FDI outflow of the Chinese origin has started to grow significantly. The dynamic foreign expansion, the evolution of its industry and geographical patterns, and upgrading international competitiveness have contributed to a success of Chinese enterprises on the global markets. The success would not be possible without transformation of the Chinese economy resulting from governmental policies promoting development of the domestic market, external liberalization and technological modernization, which have been pursued for over 30 years.

Reforming the economy, the Chinese government took advantage of globalization and global expansion of foreign TNCs, which were allowed to enter gradually the domestic market on specific conditions. Inflows of foreign goods, capital and technology as well as increasing cooperative linkages of local and foreign firms supported the emerging market and competition, and consequently led to improving international competitiveness of Chinese enterprises and their products. Initially it was based on exploiting low-price advantage, and advantages based on quality, innovativeness and smart strategies were gradually strengthened in the recent years. Increasing international competitiveness and shares of the global markets laid ground for a fast expansion of exports and outward foreign investments and finally to the transition of Chinese enterprises into TNCs. Presently, Chinese enterprises – including the transnationals – have engaged into passing from imitation and acquisitions to creation of own knowledge and innovations. Despite the global economic crisis, such changes are strongly supported by the Chinese government which strains – by means of various programs and instruments – to promote growth of the national knowledge-based economy.

Growth and foreign expansion of Chinese enterprises – leading to the rise of TNCs – are characterized by the following features: 11

Strong impact of government-led policies and the resulting processes (marketization, liberalization, modernization) on growth and foreign expansion of Chinese enterprises.

11

Stage-by-stage changes – at the pace of government’s reforms – in growth and internationalization of Chinese enterprises, with relatively short time spans as well as accelerated and large changes on particular stages.

11 Discussing the above-mentioned problems exceeds the limits of this paper. China’s path to and participation in the globalization process can be studied in other publications, e.g. by Polish authors, see: K. Starzyk [2009], A. Zorska [2009b].

378

Anna Zorska

11

Government’s strategic approach to using different forms of foreign expansion

by Western TNCs engaged in China, in a sequence from joint ventures, subcontracting and trade to inward FDI. It has resulted in giving more time and creating more opportunities to build up economic potential and competitiveness of domestic firms.

11

Accelerated internationalization of relatively young (10–15 years old) Chinese enterprises as entities on the emerging domestic market, and not much later – on foreign markets, including highly competitive Western markets.

11

Relatively large share of state-owned or state-controlled enterprises in groups of the biggest enterprises (floated on stock exchanges), strong involvement of “state” TNCs in outflow of FDI to gain access to raw materials abroad.

11

High capability of Chinese enterprises to accumulate factors of production, improve their quality and technological advancement, high flexibility, high ability to learn (while keeping cultural identity) as well as to develop new and unique capabilities.

11

Smart taking advantage of experience gathered by foreign TNCs in global expansion and cross-border management for penetration of foreign sales markets, acquisition and integration of strategic assets and globalization of R+D activity.

11

Fast catching up with the world’s leading (mostly Triad’s) TNCs, as reflected by rising global market shares and taking more and more prominent positions in global business rankings.

11

Unique ways of advancing foreign expansion which consisted in quick “maturation” and sequencing expansion forms, shaping all conditions of OLI paradigm in own way and setting up proprietary cross-border corporate networks (instead of cooperative networks), and using smart competitive strategies.

Finally, it can be concluded that Chinese TNCs have become more and more prominent global players pursuing global expansion on their own modes and terms. Therefore, investigating their activity is regarded a true challenge not only for researchers but first of all for their competitors on the global market.

REFERENCES Alon I. [2008], Introduction, in: Globalization of Chinese Enterprises, I. Alon, J.R. McIntyre (eds.), Palgrave – Macmillan, Houndmills.

Amiti M., Freund C. [2007], China’s Export Boom, “Finance and Development“, September, pp. 38−42.

Bolesta A. [2006], Chiny w okresie transformacji. Reformy systemowe, polityka rozwojowa i państwowe przedsiębiorstwa (China in the Age of Transformation. Systemic Reforms, Development Policy and State Enterprises), Dialog, Warszawa.

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

379

Bonaglia F., Goldstein A., Mattews J.A. [2007], Accelerated Internationalization by Emerging Markets’ Multinationals. The Case of the White Goods Sector, “Journal of World Business”, Vol. 42, pp. 369−383.

Boston Consulting Group [2006], The New Global Challengers: How 100 Top Companies from Rapidly Developing Economies Are Going Global – and Changing the World, Boston.

Brandt L., Rawski Th.G. [2008], China’s Great Economic Transformation, in: “China’s Great Economic Transformation”, L. Brandt, Th.G. Rawski (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.

Branstetter L., Lardy L. [2008], China’s Embrace of Globalization, in: „China’s Great Economic Transformation”, L. Brandt, Th.G. Rawski (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.

Broadman H.G. [2008], China and India Go to Africa. New Deals in the Developing World, “Foreign Affairs”, Vol. 87, pp. 95−109.

China Statistical Yearbook [2005–2010], National Bureau of China Statistics Press, Beijing.

Child J., Rodriguez S.B. [2005], The Internationalization of Chinese Firms: a Case for Theoretical Extension? “Management and Organization Review”, No 3, pp. 281−292.

Cooke F.L. [2008], Competition and Strategy of Chinese Firms. An Analysis of Top Performing Chinese Enterprises, “International Business Journal”, No 1−2, pp. 29−56.

Cui L., Jiang F. [2009], FDI Entry Modes of Chinese Firms: A Strategic Behavior Perspective, “Journal of World Business”, Vol. 44, pp. 434−444.

Dunning J.H. [1986], International Production and the Multinational Enterprise, Allen & Unwin, London.

“The Economist” [2010], 9th−15th January, p. 65.

Enright M.J. [2008], China’s Economy Into the Future, in: “China Into the Future.

Making Sense of the World’s Most Dynamic Economy”, W.J. Hoffmann, M.J. Enright (eds.), John Wiley & Sons, Hoboken.

Fromlet H. [2006], The Run to China – and the Need of Better Information and Analysis, in: “Business Success in China”, B. Hofer, B. Ebel (eds.), Simon – Kucher & Partners, Bonn.

Global 500, [2009], „Fortune”, No 14, pp. F-1−F-12.

Gunther M. [2009], China Inc. Takes Off, „Fortune”, No 14, pp. 67−69.

Hashai N. [2009], Knowledge Transfer Considerations and the Future of the Internalization Hypothesis, „International Business Review”, Vol. 18, pp. 257−264.

Hu A.G.Z., Jefferson G.H. [2008], Science and Technology in China, in: China’s Great Economic Transformation, L. Brandt, T.G. Rawski (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.

International Monetary Fund [2009], Direction of Trade Statistics. Yearbook 2009, Washington DC. Khanna T.K., Palepu G. [2006], Emerging Giants. Building World-class Companies in Developing Countries, “Harvard Business Review”, October, pp. 60−69.

Li-Hua R., Peng J. [2007], Tacit Knowledge and Inter-firm Learning in China, in: Business Networks and Strategic Alliances in China, S. Clegg, K. Wang, M. Berrell (eds.), E. Elgar, Cheltenham–Northampton.

380

Anna Zorska

Luo Y., Tang R. [2007], International Expansion of Emerging Market Enterprises: a Springboard Perspective, “Journal of International Business Studies”, Vol. 38, pp. 481−498.

Luo Y., Xue Q., Han B. [2010], How Emerging Market Governments Promote Outward FDI: Experience from China, “Journal of World Business”, Vol. 45, pp. 68−79.

Mattews J.A. [2006], Dragon Multinationals. New Players in 21st Century Globalization, “Asia Pacific Journal of Management”, Vol. 23, pp. 5−27.

Naughton B. [2007], The Chinese Economy. Transitions and Growth, The MIT Press, Cambridge Massachusetts – London.

Naughton B. [2008], A Political Economy of China’s Economic Transition, in: China’s Great Economic Transformation, L. Brandt, Th.G. Rawski (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.

Rugman A.M., Li J. [2007], Will China’s Multinational Succeed Globally or Regionally?, “European Management Journal”, No 5, pp. 333−343.

Rui H., Yip G.S. [2008], Foreign Acquisitions of by Chinese Firms: A Strategic Intent Perspective, “Journal of World Business”, Vol. 43, pp. 213−227.

Starzyk K. [2009], Zagraniczna polityka ekonomiczna w procesie rynkowej transformacji gospodarki. Przypadek Chin (Foreign Economic Policy in the Process of Transforming Economy. The Case of China), Wydawnictwo PLACET, Warszawa.

UN−UNCTAD [2008], UNCTAD Handbook of Statistics 2008, New York–Geneva.

UN−UNCTAD [2001], World Investment Report 2001. Promoting Linkages, New York–Geneva.

UN−UNCTAD [2006], World Investment Report 2006. FDI from Developing and Transition Economies: Implications for Development, New York–Geneva.

UN−UNCTAD [2007], World Investment Report 2007. Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, New York–Geneva.

UN−UNCTAD [2009], World Investment Report 2009. Transnational Corporations, Agricultural Production and Development, New York–Geneva.

World Trade Organization [2009], International Trade Statistics 2009, Geneva.

Xie W., Li-Hua R., [2009], What Will Make China an Innovation-oriented Country?, “Journal of Knowledge-based Innovation in China”, Vol. 1, pp. 8−15.

Xie W., White S. [2006], From Imitation to Creation: the Critical Yet Uncertain Transition for Chinese Firms, “Journal of Technology Management in China”, Vol. 1, pp. 229−242.

Yusuf S., Nabeshima K., Perkins D.H. [2007], China and India Reshape Global Industrial Geography, in: Dancing with Giants. China, India, and the Global Economy, L.A. Winters, S. Yusuf (eds.), The World Bank, Washington DC. Zorska A. [2009a], „Rozwój i ekspansja zagraniczna przedsiębiorstw chińskich (Growth and Foreign Expansion of Chinese Enterprises)”, unpublished research study, Instytut Studiów Międzynarodowych, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.

Zorska A. [2009b], Droga Chin ku globalizacji (China’s Path Towards Globalization), in: Procesy globalizacji (Processes of Globalization), J. Rymarczyk, B. Skulska, W. Michalczyk (eds.), Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław.

Zorska A. [2007], Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływania, wyzwania (Transnational Corporations. Changes, Impacts, Challenges), PWE, Warszawa.

THE RISE OF CHINESE TRANSNATIONAL CORPORATIONS

381

POWSTANIE CHIŃSKICH KORPORACJI TRANSNARODOWYCH Streszczenie Celem artykułu jest zbadanie procesu ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw chińskich prowadzącego do powstania korporacji transnarodowych (KTN).

Badanie tego procesu polega na analizie empirycznej zmieniających się w Chinach uwarunkowań ekonomicznych, które dokonywały się od 1978 roku pod wpływem prowadzonych przez rząd trzech wielkich reform: urynkowienia gospodarki, jej liberalizacji zewnętrznej oraz modernizacji technologicznej. Przejście od planu do rynku spowodowało rozwój zorientowanych rynkowo przedsiębiorstw (publicznych i prywatnych), konkurencyjnych na rynkach krajowym i zagranicznych.

Rozpoczynając od rozwoju eksportu, niektóre przedsiębiorstwa krajowe przeszły do lokowania zagranicznych inwestycji bezpośrednich w celu lepszej penetracji rynków w innych krajach. Obecnie różne formy ekspansji zagranicznej są stosowane i służą sukcesom przedsiębiorstw chińskich na globalnym rynku. Do analizy ekspansji zagranicznej firm chińskich – jej motywów, warunków, form – wykorzystano paradygmat OLI. Wyniki badań wskazują na istotny wpływ polityki państwa na ekspansję zagraniczną przedsiębiorstw chińskich i ich zmieniającą się konkurencyjność, prowadzącej do powstania KTN – liczących się już nowych „globalnych graczy” w gospodarce światowej. Przewagi konkurencyjne korporacji chińskich ewoluują ku rosnącemu wykorzystaniu technologii oraz innowacji, jak również inwestycji – pomimo obecnego spowolnienia gospodarczego na świecie. Konkludując, powstanie chińskich KTN oraz ich drogę do sukcesów na rynku globalnym cechowała pewna specyfika ekspansji zagranicznej, odróżniająca je od innych grup korporacji z krajów rozwiniętych i rozwijających się.

Słowa kluczowe: chińskie przedsiębiorstwa, ekspansja zagraniczna, korporacje transnarodowe.

Abstract The article aims at investigating the process of increasing foreign expansion of Chinese enterprises leading to a rise of transnational corporations (TNCs). The study consists in empirical analysis of changing economic conditions in China under government-led three reforms including marketization, external liberalization, and technological modernization, which were initiated in 1978.

The transition from plan to market in China has resulted in the growth of marketoriented enterprises (public and private), which have become competitive on the domestic and foreign markets. Starting with exports, some national enterprises have moved to foreign direct investments to enhance their penetration of foreign

382

Anna Zorska

markets. At present, various modes of foreign expansion underlay success of Chinese enterprises on the global markets. The analysis of their foreign expansion – motives, conditions, forms – was carried out using the OLI paradigm.

The research finds a crucial influence of the government policies on foreign expansion of Chinese enterprises and their evolving international competitiveness, leading to the rise of TNCs – new “global players” in the world economy. Their competitive advantages evolve towards increased application of technology and innovations as well as investments, despite the global slowdown. It can be concluded that the rise of Chinese TNCs and their path to success on the global market have been achieved with some specific features of foreign expansion distinguishing them from other groups of TNCs from developed and other developing countries.

Key words: Chinese enterprises, foreign expansion, transnational corporations.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXVII) 2010

Bogusława Skulska*

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN UWAGI WSTĘPNE Z obserwacji współczesnego świata wynika, iż znaleźliśmy się w ważnym i, być może, przełomowym okresie rozwoju, a na naszych oczach kształtuje się nowy ład międzynarodowy. I chociaż ciągle jeszcze swoją pozycję lidera w systemie międzynarodowym zachowują Stany Zjednoczone, to jednak już dotychczasowy trójkąt, zwany inaczej Triadą – USA, UE i Japonia – musi zostać przekształcony w wielokąt, uwzględniający gospodarki przynajmniej Chin i Indii [Kołodko, 2008, s. 14].

Oprócz starych mocarstw tworzy się grupa nowych państw dążących do zajęcia liczącego się miejsca w gronie globalnych graczy. Wśród nich znajdują się również państwa azjatyckie. Mowa tu zarówno o Chinach i Indiach, jak i o państwach tworzących Stowarzyszenie Krajów Azji Południowo-Wschodniej (Association of South East Asian Nations – ASEAN). Powiązania ekonomiczne i polityczne oraz procesy integracyjne zachodzące pomiędzy wymienionymi państwami azjatyckimi są interesujące i przebiegają z niespotykaną na innych kontynentach dynamiką.

Jednocześnie charakteryzują się olbrzymim zróżnicowaniem, co czyni je jeszcze bardziej godnymi uwagi.

Krystalizujący się model integracji Chin z ugrupowaniem ASEAN jako potencjalnych pretendentów do roli przyszłych liderów gospodarki światowej, a tym samym azjatyckiej sceny gospodarczej i politycznej jest przedmiotem artykułu.

Będzie to oczywiście jedynie zarys tematu, wskazanie najważniejszych, moim zdaniem, czynników i elementów determinujących tę kwestię. * Katedra

Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych na Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu, boguslawa.skulska@ue.wroc.pl

384

Bogusława Skulska

DYLEMATY INTEGRACJI GOSPODARCZEJ W AZJI WSCHODNIEJ Korzenie wschodnioazjatyckiego regionalizmu można odnaleźć w regionalnej integracji gospodarczej. Obecnie integracja gospodarcza w regionie Azji Wschodniej pogłębia się za sprawą nowo powstałej sieci produkcyjnej. Sieć obejmująca wymianę handlową, kapitałową i technologiczną wywiera istotny wpływ na rozwój gospodarczy Azji Wschodniej, implikując tzw. rozwój równoległy gospodarek regionu.

Integrację gospodarczą w regionie Azji Wschodniej stymulują następujące zjawiska [China and Asian…, 2010, s. 4]: 1. Przepływ kapitału z gospodarek silniej rozwiniętych do tych o najniższym stopniu rozwoju – początkowo z Japonii, potem z krajów nowo uprzemysłowionych, tj. Singapuru, Korei Południowej, Tajwanu i Hongkongu. Natomiast przepływy kapitałowe obserwowane w XXI wieku są wielokierunkowe, włączając te z państw rozwijających się do krajów wysoko rozwiniętych, co jest konsekwencją liberalizacji transferów kapitałowych i technologicznych, a także ukształtowania wertykalnego łańcucha wzrostu gospodarczego w Azji Wschodniej; 2. Prowadzona polityka handlowa i proinwestycyjna, przy strategii otwartego rynku i liberalizacji w obrębie gospodarek wschodnioazjatyckich, wpływa na obniżenie kosztów transakcyjnych, co sprzyja jednocześnie integracji gospodarczej w obrębie struktur rynku; 3. Traktowanie regionalizmu jako szansy na obronę przed negatywnymi zewnętrznymi w stosunku do regionu zjawiskami, napięciami i szokami. Kryzys azjatycki z 1997 r. wyraźnie przyspieszył działania w zakresie stworzenia bazy skutecznej kooperacji w regionie [Mazurek, 2007, s. 51−57].

4. Silna konkurencyjność w ramach regionu. Poszczególne kraje konkurują ze sobą o te same rynki zbytu oraz o przyciągnięcie inwestycji zagranicznych. Integracja może uczynić region bardziej atrakcyjnym dla inwestorów i stworzyć bazę dla zsynchronizowanej liberalizacji handlowej ułatwiającej dostęp do zagranicznych rynków zbytu [Munakata, 2004].

5. Wzrost gospodarczy Chin z powodu ogromnych rozmiarów i potencjału rynku wewnętrznego stanowi nowy czynnik regionalnego wzrostu gospodarczego, zmieniając tym samym paradygmat regionalnej integracji gospodarczej. Warto podkreślić, iż Chiny zyskały status strategicznego węzła jako rynek chłonący zarówno kapitał, jak i importowane towary i usługi, a wskutek rekonstrukcji gospodarki tego kraju stopniowo postępuje tworzenie nowej regionalnej sieci produkcji i usług.

Integracja gospodarcza sprzyja rozwojowi wspólnych interesów, a w ślad za tym regionalnego „ducha” współpracy i tożsamości. Istota wschodnioazjatyckiego regionalizmu stanowiła przedmiot debat w ramach struktur „ASEAN+” od czasów azjatyckiego kryzysu finansowego z 1997 roku. Kluczowy punkt odniesienia

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

385

stanowi w tym miejscu „ASEAN+3” nie będący wyłącznie przejawem współpracy gospodarczej. Posiada bowiem znaczenie polityczne, wpisujące się m.in. w kwestie poprawy stosunków pomiędzy państwami regionu. Innego rodzaju struktury – tj. „ASEAN+1” czy East Asian Summit (EAS) – pełnią role regionalnych platform zaangażowania i współpracy wszystkich członków na rzecz dialogu i wspólnych przedsięwzięć.

Faktem jednak pozostaje wyraźnie widoczny brak silnego przywództwa i porozumienia pomiędzy największymi siłami (ekonomicznymi i politycznymi) regionu [Lu, 2003]. Szczególnie dużo oczekuje się pod tym względem od Japonii i Chin jako potencjalnego jądra pełnej integracji polityczno-ekonomicznej, tym bardziej że nie chodzi tylko o kwestie współpracy gospodarczej, ale również o kwestie bezpieczeństwa militarnego. Jest wiele spraw wymagających rozwiązań systemowych na szczeblu regionalnym (program nuklearny Korei Północnej jest tego najwyraźniejszym przykładem). Niestety, jak pisze Kissinger, „wzajemne stosunki między głównymi państwami Azji odznaczają się licznymi cechami dziewiętnastowiecznego europejskiego systemu równowagi sił” [Kissinger, 2002, s. 909].

Oznacza to, że w rejonie Azji i Pacyfiku ścierają się ze sobą wpływy kilku mocarstw (USA, Japonia, Chiny) i grup mniejszych krajów. „(…) Państwa Azji nie myślą w kategoriach wspólnoty” – diagnozuje dalej Kissinger – „Nie życzą sobie żadnych instytucjonalnych ram, które mogłyby dać potencjalnym azjatyckim supermocarstwom – czy nawet Stanom Zjednoczonym – decydujący głos w ich sprawach. (…) Żywią (…) zbyt wiele podejrzeń wobec silnych sąsiadów, a do pewnego stopnia także wobec Stanów Zjednoczonych, by godzić się na formalne, obejmujące cały Pacyfik, instytucje”. [Kissinger, 2002, s.911].

W literaturze przedmiotu rozważania na temat przyszłości regionalizmu w rejonie Azji Wschodniej koncentrują się wokół czterech głównych kwestii1: 1. Usuwania barier handlowych poprzez bilateralne porozumienia o wolnym handlu (free trade agreements) i partnerstwie ekonomicznym (economic partnership agreements) oraz poprzez utworzenie regionalnej strefy wolnego handlu (free trade area, regional trade agreement).

2. Dominującej roli międzynarodowych łańcuchów produkcji w regionie (international production networks).

3. Koncepcji regionalnej współpracy dotyczącej rynków finansowych (integracji monetarnej, unii walutowej), będącej odpowiedzią na kryzys roku 1997 i próbą zapewnienia stabilności sektora finansowego w regionie.

4. Przebiegu, perspektyw i zakresu procesu instytucjonalizacji współpracy regionalnej z uwzględnieniem problemów bezpieczeństwa.

Te cztery zagadnienia pokazują dość szeroki zakres wspólnoty interesów, która jest podstawą współpracy regionalnej. To właśnie konkretne problemy do 1 Szerzej

na ten temat: Biznes międzynarodowy w regionie Azji i Pacyfiku, B. Skulska (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 152−159.

386

Bogusława Skulska

rozwiązania powodują, że w regionie Azji Wschodniej powstaje bardzo dużo inicjatyw regionalnych o bardzo różnym stopniu instytucjonalizacji.

W tym miejscu należy zauważyć, iż Chiny również od początku XXI wieku starają się umacniać swoją pozycję ekonomiczną i polityczną w Azji Wschodniej poprzez zawieranie regionalnych porozumień handlowych (regional trade agreements − RTAs). Ponieważ większość RTAs ma charakter dwustronnych porozumień o wolnym handlu (free trade agreements − FTAs), można wskazać bilateralizm jako dominujący obecnie sposób kształtowania międzynarodowej polityki handlowej przez Chiny [Regional Trade Agreements…, 2010]. Wskazaną prawidłowość potwierdzają dane prezentowane w tabeli 1.

Tabela 1. Inicjatywy RTA podjęte przez Chiny w XXI wieku

Kraje

Stadium zaawansowania (rok inicjacji)

Rodzaj umowy

Obszary regulowane przez umowę

APTA

Realizowane (1975; 2001 – przystąpienie Chin)

PTA

Handel towarowy (preferencje celne)

ASEAN

Realizowane (2002)

FTA

Handel towarowy, usługi, inwestycje

Pakistan

Realizowane (2006)

FTA

Handel towarowy, usługi

Chile

Realizowane (2005)

FTA

Handel towarowy, usługi, kultura, edukacja, nauka i technologia

Nowa Zelandia

Realizowane (2008)

FTA

Handel towarowy, usługi, inwestycje

Singapur

Realizowane (2008)

FTA

Handel towarowy, usługi

Peru

Realizowane (2009)

FTA

Handel towarowy, usługi, walka z protekcjonizmem

Hongkong

Realizowane (2003)

FTA

Handel towarowy, usługi, współpraca instytucjonalna

Makau

Realizowane (2003)

FTA

Handel towarowy, usługi, współpraca instytucjonalna

Costa Rica

Realizowane (2010)

FTA

Handel towarowy, usługi

GCC

Negocjacje (2004)

FTA

Handel towarowy, usługi

Australia

Negocjacje (2005)

FTA

Handel towarowy, usługowy, inwestycje, liberalizacja handlu globalnego

Islandia

Negocjacje (2007)

FTA

Handel towarowy, usługi

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

387

Norwegia

Negocjacje (2008)

FTA

Handel towarowy, usługowy, promowanie rozwoju gospodarczego i podniesienie standardu życia

SACU

Negocjacje (2004)

FTA

Handel towarowy, usługi

Indie

Studium wykonalności (2003)

RTA

Handel towarowy, usługowy, współpraca finansowa

Republika Korei

Studium wykonalności (2004)

FTA

Handel towarowy, usługowy, inwestycje, promowanie współpracy na rzecz wspólnego rozwoju

Japonia, Republika Korei

Studium wykonalności (2010)

FTA

Handel towarowy, współpraca gospodarcza

Hongkong

Realizowane (2004)

CEPA

Handel towarowy, usługi

Makau

Realizowane (2003)

CEPA

Handel towarowy, usługi

Tajwan

Realizowane (2010)

ECFA

Handel towarowy, usługi

Legenda: PTA – Preferential Trade Agreement (Porozumienie o Preferencyjnym Handlu) FTA – Free Trade Agreement (Porozumienie o Wolnym Handlu) RTA – Regional Trade Agreement (Regionalne Porozumienie Handlowe) CEPA – Closer Economic Partnership Agreement (Porozumienie o Bliskim Partnerstwie Gospodarczym) ECFA – Economic Cooperation Framework Agreement (Porozumienie Ramowe o Współpracy Gospodarczej) APTA – Asia-Pacific Trade Agreement (Porozumienie o Wolnym Handlu Azji i Pacyfiku) GCC – Gulf Cooperation Council (Rada Krajów Zatoki Perskiej): Bahrajn, Kuwejt, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie SACU – Southern African Customs Union (Południowoafrykańska Unia Celna): Republika Południowej Afryki, Botswana, Lesoto, Namibia, Swaziland Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://fta.mofcom.gov.cn/; http://www.wto. org/; http://www.bilaterals.org/

Nesadurai jako główną przyczynę popularności bilateralizmu w Azji Wschodniej wskazuje na jego elastyczność [Asian Regional…, 2004]. Negocjujące strony mogą albo pozostać przy dużej autonomii polityk krajowych, albo zintensyfikować współpracę nawet poza ramy określone przez WTO. Feng Lu zauważa, że proces ten przybierać będzie postać dwuetapową: obecnie powstaje w regionie sieć bilateralnych porozumień o wolnym handlu (FTA), a z czasem poszczególne porozumienia indywidualne zostaną prawdopodobnie włączone w szerszą konstrukcję o charakterze regionalnym (duża strefa wolnego handlu) [Lu, 2003]. Jest to wyraźne przeciwieństwo procesów integracji, jakie zaszły w Ameryce Północnej i Europie, gdzie procesy integracyjne przebiegały głównie z inspiracji silnego cen-

388

Bogusława Skulska

trum ekonomicznego (Francja i Niemcy w Unii Europejskiej) lub politycznego (dominacja USA w NAFTA).

Ilość podjętych inicjatywy bilateralnych, choć cieszy zwolenników liberalizacji handlowej, niesie ze sobą ryzyko wystąpienia tzw. efektu spaghetti (spaghetti bowl effect) [Kawai, 2004]. Konieczne jest wypracowanie metod zapewniania spójności poszczególnych porozumień, aby współpraca regionalna nie została sprowadzona do chaotycznego gąszczu odmiennych regulacji. Nie chodzi tu jednak o tworzenie nadbudowy instytucjonalnej, która mogłaby zaprzepaścić korzyści wynikające z bilateralizmu, ale o stworzenie reguł konstruowania indywidualnych porozumień, zapewniających przejrzystość i zrozumiałość procedur.

PRZYCZYNY INTENSYFIKACJI WSPÓŁPRACY CHIN Z KRAJAMI ASEAN Relacje Chiny – ASEAN w latach 90. XX wieku Przed dekadą lat 90. ASEAN jako ugrupowanie nie utrzymywało oficjalnych stosunków z Chinami, mimo kontaktów Pekinu z kilkoma krajami członkowskimi ASEAN na szczeblu bilateralnym. Pod koniec lat 80. Chiny zintensyfikowały wysiłki na rzecz rozwoju stosunków dyplomatycznych z pozostałymi państwami ASEAN, traktując je jako ostatni krok prowadzący do ewentualnego nawiązania oficjalnych stosunków z tym ugrupowaniem.

Podczas wizyty w Tajlandii w listopadzie 1988 roku chiński premier Li Peng zaproponował podstawowe zasady nawiązania, odbudowania i rozwoju stosunków ze wszystkimi krajami ASEAN. Po nawiązaniu pod koniec dekady lat 90. stosunków dyplomatycznych z ostatnim krajem ASEAN – Singapurem, Chiny wywierały nacisk na nawiązanie oficjalnych stosunków z ugrupowaniem ASEAN. Chiński minister spraw zagranicznych Qian Qichen uczestniczył 19 lipca 1991 roku w 24. Spotkaniu Ministrów ASEAN w Kuala Lumpur jako gość rządu malezyjskiego, wyrażając zainteresowanie Chin współpracą z ASEAN, w szczególności w dziedzinie nauki i technologii. Oddźwięk był pozytywny. We wrześniu 1993 roku sekretarz generalny ASEAN Dato' Ajit Singh odwiedził Pekin, wyrażając zgodę na utworzenie dwóch wspólnych komitetów: ds. współpracy w dziedzinie nauki i technologii oraz ds. współpracy gospodarczej i handlowej. Powstanie obu komitetów sformalizowano 23 lipca 1994 roku w Bangkoku. W tym samym czasie ASEAN i Chiny porozumiały się co do rozpoczęcia konsultacji w kwestiach politycznych i bezpieczeństwa na wysokim szczeblu. W lipcu 1996 roku ASEAN przyznał Chinom status uczestnika dialogu podczas 29. Spotkania Ministrów w Dżakarcie w miejsce dotychczasowego statusu konsultanta, nadanego w 1991 roku [Sheng Lijun, 2003, s. 2].

Do roku 1997 dialog Chiny–ASEAN toczył się równolegle w pięciu różnych gremiach. Chiny partycypowały w serii spotkań konsultacyjnych z ASEAN, które odbywały się na różnych szczeblach. W grudniu 1997 roku chiński prezydent

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

389

Jiang Zemin i wszyscy przywódcy ASEAN uczestniczyli w pierwszym nieformalnym szczycie ASEAN+1, wypracowując wspólne stanowisko dotyczące powołania partnerstwa na rzecz dobrego sąsiedztwa i wzajemnego zaufania zorientowanych na XXI wiek.

Zachowując jednak pewien obiektywizm, należy zaznaczyć, iż państwa ASEAN w latach 90. różnie postrzegały zagrożenia związane z rosnącą potęgą Chin, wynikające z prowadzenia przez ten kraj utajnionego programu modernizacji militarnej, polityki „pełzającej asertywności” na Morzu Południowochińskim czy z waśniami politycznymi z Tajwanem.

Ważnym punktem zwrotnym we wzajemnych relacjach był kryzys gospodarczy w 1997 roku. W dobie kryzysu Chiny udzieliły pożyczek finansowych państwom ASEAN, deklarując przy tym zaprzestanie dewaluacji własnej waluty w celu uzyskania przewagi nad sąsiadami. Nie miało przy tym znaczenia, że wsparcie finansowe Chin stanowiło ledwie 1/10 wkładu japońskiego, a ukrytą przesłanką dla zamrożenia dewaluacji waluty była chęć ochrony waluty Hongkongu. W konsekwencji podjętych działań Chiny postrzegano jako konstruktywnego i odpowiedzialnego gracza na arenie regionalnej. W istocie postępowanie Chin silnie kontrastowało z amerykańską i japońską polityką nieingerencji.

Dyplomatyczna ofensywa Chin w Azji Południowo-Wschodniej w XXI wieku Na początku XXI wieku Chińska Republika Ludowa (ChRL) poszukiwała dalszych sposobów utrwalenia swoich więzi z państwami ASEAN, inicjując dyplomatyczną ofensywę. W trakcie regularnych podróży po Azji Południowo-Wschodniej chińscy przywódcy starali się przekonać przywódców z krajów ASEAN, że kontakty z Chinami stanowią dla nich ogromną szansę rozwojową, obalając mit o strategicznym zagrożeniu. Chiński premier Wen Jiabao obrazowo przyrównywał ChRL do „przyjaznego słonia”. W 2001 roku zaproponowano zawarcie Porozumienia o Wolnym Handlu Chiny – ASEAN (China – ASEAN Free Trade Area, CAFTA), co ASEAN ze swojej strony warunkowo zaakceptował, a ostatecznie umowę podpisano w listopadzie 2002 roku. W kolejnym 2002 roku Pekin podpisał z ASEAN „Deklarację dotyczącą Zachowania Stron na Morzu Południowochińskim” (Declaration on the Conduct of Parties of the South China See). Celem Deklaracji jest zachowanie status quo w sporach terytorialnych, redukcja napięć i stymulowanie współpracy na rzecz budowy wzajemnego zaufania2. Natomiast w 2003 roku Chiny i ASEAN uzgodniły „Wspólną Deklarację o Partnerstwie Strategicznym” (The Treaty of Amity and Cooperation, TAC) zakładającą współpracę w kwestiach politycznych, społecznych, regionalnych i bezpieczeństwa.

W październiku 2006 roku, w celu uczczenia piętnastolecia dialogu, Chiny 2 W 2003 roku Chiny poszły o krok dalej, dokonując symbolicznego, acz ważnego gestu w postaci podpisania traktatu o nieagresji ASEAN z 1976 roku, wykluczającego użycie siły w celu rozstrzygania sporów.

390

Bogusława Skulska

i ASEAN zorganizowały jubileuszowy szczyt w Nanning. Spotkanie ukazało wielopłaszczyznowość powiązań Chiny – ASEAN, intensywność relacji gospodarczych i rosnące zaufanie we wzajemnych kontaktach. Premier Wen stwierdził, iż od roku 1991 Chiny i ASEAN „przeszły wspólnie przez doświadczenia wyzbywania się podejrzliwości, rozwijania dialogu i promowania wzajemnego zaufania” oraz, że w konsekwencji więzi Chiny – ASEAN stały się „najlepsze w historii” [Storey, 2007, s. 17].

Dlaczego Chiny prowadziły intensywną dyplomatyczną ofensywę w państwach ASEAN? Odpowiedzi należy szukać w wielopłaszczyznowych interesach Państwa Środka w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Od czasu zakończenia zimnej wojny gospodarka stanowiła siłę stymulującą rozwój relacji Chin z Azją Południowo-Wschodnią. Region ma zasadnicze znaczenie dla Chin, ponieważ: 11

posiada bogate zasoby naturalne niezbędne do zasilania wzrostu przemysłowego;

11

stanowi potencjalny rynek blisko 600 mln konsumentów, którzy są skłonni nabywać głównie tańsze, gorsze jakościowo produkty nieprzystające do wymogów rynków Zachodu;

11

państwa ASEAN na ogromną skalę dokonują w Chinach bezpośrednich inwestycji zagranicznych od początku lat 80. (38,5 mld USD) [“Straits Times”, 2006].

Kombinacja tych trzech czynników zaowocowała gwałtownym wzrostem wzajemnych obrotów handlowych między partnerami, co pokazują dane w dalszej części artykułu. Zależnie od przyjętych wskaźników Chiny są obecnie drugim, bądź trzecim największym partnerem handlowym ASEAN po Stanach Zjednoczonych i Japonii (tab. 2). W przypadku kontynuacji owego trendu, co wydaje się wielce prawdopodobne, Chiny w perspektywie kilku lat mogą stać się regionalnym liderem w relacjach handlowych z ASEAN. Chiny mają także ważne interesy strategiczne w Azji Południowo-Wschodniej.

Od 1949 roku polityka tego kraju nastawiona była na utrwalenie przyjaznych (względnie elastycznych) stosunków na swoich peryferiach oraz maksymalizację wpływu politycznego w tych krajach. Szczególne znaczenie mają w tym kontekście państwa kontynentalnej części Azji Południowo-Wschodniej na czele z Birmą, Laosem i Wietnamem (graniczące z Chinami), w dalszej kolejności Tajlandia i Kambodża. Chiny podjęły działania na rzecz zbliżenia z tymi krajami, finansując budowę połączeń kolejowych, drogowych i rzecznych. Kraje nadmorskie Azji Południowo-Wschodniej (Indonezja, Malezja, Singapur i Filipiny) zyskały także strategiczne znaczenie dla Państwa Środka. Chiny uzależniły się od transportu morskiego przez obszar Azji Południowo-Wschodniej. Właśnie tędy dostarczane są zasoby naturalne do chińskich portów w jedną stronę, a także kontenery z chińskimi towarami na rynki zagraniczne w drugą. Zakłócenia płynności transportu morskiego mogą skutkować masowym bezrobociem, niepokojami społecznymi, wreszcie – protestami antyrządowymi. Z tego powodu rząd Chin uważnie

391

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

obserwuje sytuację w strategicznym ośrodku żeglugi morskiej, tj. w Cieśninie Malakka, przez którą dostarczane jest do Chin 65% surowców energetycznych [Storey, 2006]. Jak dotąd Chiny nie posiadają potencjału do ochrony wybrzeży mimo ambitnego programu modernizacji marynarki. Chiny liczą, iż dobre relacje z morskimi potęgami Azji Południowo-Wschodniej sprzyjać będą choć częściowemu rozwiązaniu „dylematu Malakka”.

Tabela 2. Obroty towarowe ASEAN z sześcioma z najważniejszymi partnerami w latach 1993–2008 (w %) Kraj/region

Eksport ASEAN

Import ASEAN

1993

2003

2005

2008

1993

2003

2005

2008

Unia Europejska – 15a

15,2

13,3

12,5

12,6

14,3

12,0

10,3

11,3

USA

20,3

14,2

14,3

1,2

15,1

14,0

10,6

10,4

Japonia

15,0

11,8

11,2

11,9

24,9

16,3

14,1

13,3

Korea Płd.

3,0

3,9

8,0

4,3

3,1

4,3

5,4

5,4

Chiny + Hongkong

2,2b

13,1

10,2

11,9

1,9

9,9

11,6

13,2

Handel wewnątrz ASEAN

21,1

22,9

25,3

28,2

17,4

20,6

24,5

25,8

Australia

1,8

2,7

3,0

4,2

2,4

2,1

2,0

2,4

Tajwan

3,0

3,3

1,3

0,3

3,7

4,4

2,0

1,8c

18,4

14,8

14,2

25,4

17,2

16,4

19,5

16,4

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

Pozostałe Ogółem a W latach

2005 i 2008 – UE-25; b Bez Hongkongu, w 1996 r. na to państwo przypadało 3,3% eksportu i 1,5% importu ASEAN-6; c Obroty handlowe Tajwanu z Singapurem za rok 2008 uwzględniono w puli „pozostałe”. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ASEAN Statistical Yearbook 2003, ASEAN Sekretariat, Jakarta 2003, s. 78−79; ASEAN Statistical Yearbook 2005, ASEAN Sekretariat, Jakarta 2005, s. 78−79; External Trade Statistics, tabela 20, www.aseansec.org, za: E. Oziewicz, Dylematy rozwoju gospodarczego krajów Azji Południowo-Wschodniej na tle procesów globalizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 36; dane za 2008 rok opracowano na podstawie: ASEAN Statistical Yearbook 2008, ASEAN Sekretariat, Jakarta 2008, s. 92−93.

Interesy polityczne Chin w Azji Południowo-Wschodniej mają kolosalny wpływ na powiązania gospodarcze i strategiczne tego państwa w analizowanym regionie.

Stabilne stosunki polityczne z rządami państw ASEAN sprzyjają wzmocnieniu

392

Bogusława Skulska

wzajemnych więzi handlowych i inwestycyjnych. Chiny wykorzystują także swoje rosnące wpływy w regionie Azji Południowo-Wschodniej do podkreślenia podstawowych zasad politycznych, które obowiązują w polityce wewnętrznej. Wskazać w tym miejscu należy w szczególności obawy Pekinu co do integralności terytorialnej (Tajwan i Tybet) i zagrożenie ze strony − postrzeganych za wywrotowe − ruchów politycznych działających pod szyldem organizacji religijnych Falun Gong3. W pierwszej dekadzie XXI wieku w zasadzie wszystkie państwa ASEAN dookreśliły politykę „jednych Chin”, odmawiając wizy duchowemu przywódcy Tybetańczyków Dalajlamie, czy zwalczając aktywistów Falun Gong. Zrozumienie wewnętrznych problemów politycznych Chin wymaga ze strony krajów ASEAN niewiele wysiłku, za to przynosi ogromne korzyści w postaci rosnących obrotów handlowych i kapitałowych pomiędzy stronami.

Długofalowe cele polityczne Chin w Azji Południowo-Wschodniej pozostają przedmiotem debat i spekulacji. Oficjalnie chińskie kierownictwo forsuje tezę „pokojowego wzrostu”. Rząd deklaruje, że Chiny potrzebują pokojowego i stabilnego otoczenia regionalnego dla podtrzymania rozwoju kraju, a ich rosnąca siła gospodarcza i militarna nie stanowi zagrożenia dla żadnego z państw.

Podkreśla się nawet, że w przypadku osiągnięcia maksymalnego możliwego potencjału ChRL nie będzie dążyć do regionalnej hegemonii. Jednakże prawdopodobny wydaje się długofalowy cel Chin sprowadzający się do wyparcia wpływów amerykańskich i japońskich w celu uzyskania dominującej pozycji w regionie. Na podstawie analiz chińskich dokumentów rządowych oraz wypowiedzi wysokich urzędników można zakładać, iż możliwe są trzy kluczowe scenariusze do osiągnięcia strategicznych celów politycznych [Kang, 2003, s. 58]: 11

Po pierwsze, Chiny zmierzają do uzyskania statusu regionalnego lidera ekonomicznego i domniemanego sponsora. Porozumienia o handlu bilateralnym i inwestycjach, łącznie z CAFTA stanowią instrumenty realizacji tej strategii.

11

Po drugie, Pekin zainteresowany jest ukształtowaniem i przewodzeniem multilateralnemu forum wykluczającemu Stany Zjednoczone, tj. East Asian Summit.

11

Po trzecie, dążeniem Chin pozostaje także osłabienie bilateralnych więzi militarnych państw ASEAN z USA.

Podczas międzynarodowej konferencji na Uniwersytecie Technologicznym Nanyang w Singapurze, która odbyła się w październiku 2009 roku, Wang Yuzhu wskazał na cztery czynniki, które w przyszłości będą miały istotny wpływ na pogłębianie współpracy między Chinami i ASEAN [The ASEAN – China…, 2009, s. 5]: 3 Falun

Gong (Falun Dafa) – jest to organizacja religijna mająca wyznawców w około 100 krajach, a najwięcej z nich – około 70 mln – mieszka w Chinach. Jej wyznawcy są prześladowani przez urzędników Komunistycznej Partii Chin, ponieważ zostali uznani za wrogów klasowych, którzy nie zgadzają się z dogmatami KPCh; www.falundafa.pl

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

393

11

wzrost wzajemnego zaufania w celu unikania dylematów w wymiarze bezpieczeństwa,

11

rozwiązanie spornych kwestii związanych z realizacją gospodarczych interesów partnerów na Morzu Południowochińskim, przy zachowaniu należytej ostrożności i wyczucia dla dobrej współpracy bilateralnej4,

11

wsparcia instytucjonalizacji w celu ustabilizowania relacji bilateralnych,

11

zwiększenie zaangażowania Chin w budowę wspólnoty ASEAN, w szczególności poprzez wsparcie i pomoc dla czterech najsłabiej rozwiniętych państw ugrupowania – Kambodży, Laosu, Birmy i Wietnamu – na rzecz podnoszenia kompetencji i redukcji luki rozwojowej.

STREFA WOLNEGO HANDLU CHINY – ASEAN (CAFTA) Proces kreowania Chińska koncepcja CAFTA sięga roku 1995, kiedy to Tajlandia po raz pierwszy zaproponowała specjalną strefę ekonomiczną (SSE), zbliżoną do FTA, obejmującą południowe prowincje Chin. Odtąd, w szczególności na początku 1997 roku, chińscy uczeni dyskutowali rozmaite warianty specjalnych stref ekonomicznych wzdłuż wybrzeża chińskiego, rzek Jangcy i Pearl zakładające udział Japonii, Korei Południowej, Korei Północnej (strefa ekonomiczna rzeki Turmen), Rosji, ASEAN, Tajwanu i Hongkongu. Koncepcja tego rodzaju SSE odbiegała jednak od wcześniejszych specjalnych stref ekonomicznych tworzonych przez Chiny pod koniec lat 70. i na początku lat 80. u progu reformy gospodarczej.

Otwarty nacisk ze strony Pekinu na utworzenie strefy wolnego handlu obejmującej Chiny i wszystkie dziesięć państw ASEAN wywierano podczas szczytu ASEAN+35 w listopadzie 2000 roku. Wówczas chiński premier Zhu Rongji stwierdził: „w długim okresie Chiny i państwa ASEAN mogą dalej rozwijać stosunki wolnohandlowe” [Thayer, 2001]. Zaproponował także utworzenie grupy eksperckiej pod auspicjami Wspólnego Komitetu Chiny – ASEAN ds. współpracy gospodarczej i handlowej w celu wypracowania studium wykonalności FTA. 4 Przedmiotem

sporu w regionie Morza Południowochińskiego jest archipelag Spartly i Wyspy Paracelskie. Roszczenia do tego regionu zgłaszają Chiny, Wietnam, Filipiny, Tajwan, Malezja i Indonezja. Archipelag i tworzące go wyspy mają znaczenie jako ważne komunikacyjne szlaki morskie, a dodatkowo pod dnem morskim znajdują się bogate złoża zasobów surowcowych (ropa naftowa, gaz ziemny), których wydobyciem są zainteresowane wskazane kraje. Szerzej na ten temat: Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia, B. Skulska, P. Skulski (red. nauk.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 118−120.

5 Szczyt ASEAN+3 to nieformalny szczyt dziesięciu państw ASEAN, Chin, Japonii i Korei Południowej.

394

Bogusława Skulska

Na szczycie ASEAN – Chiny w listopadzie 2001 roku premier Zhu złożył oficjalną propozycję utworzenia strefy wolnego handlu Chiny – ASEAN (CAFTA) w perspektywie dziesięciu lat. Chiny zaproponowały otwarcie swojego rynku w części kluczowych sektorów na kraje ASEAN w ciągu pięciu lat. Zagwarantowały jednocześnie specjalne stawki preferencyjne dla wybranych towarów z najsłabiej rozwiniętych państw ASEAN, tj. Kambodży, Laosu i Birmy.

ASEAN zaakceptował tę propozycję, inicjując jednocześnie serię rund konsultacyjnych z Chinami w kwestii CAFTA. Na szczycie ASEAN − Chiny w Kambodży w listopadzie 2002 roku ogłoszono Porozumienie Ramowe dotyczące Szerokiej Współpracy Gospodarczej ASEAN – Chiny, które było prawnym instrumentem zarządzania przyszłą kooperacją w wymiarze gospodarczym pomiędzy stronami. Porozumienie to obejmuje współpracę w zakresie dóbr, usług, inwestycji oraz innych powiązanych dziedzin. W sformułowanych celach FTA, wskazano na mechanizmy specjalnego traktowania nowych państw członkowskich ASEAN (Laosu, Kambodży, Birmy i Wietnamu) umożliwiające im w perspektywie pięciu lat przystąpienie do strefy wolnego handlu. Chiny przyznały trzem pozostającym poza WTO członkom ASEAN – Wietnamowi, Laosowi i Kambodży – status państw szczególnego uprzywilejowania.

Formalne rozmowy dotyczące CAFTA w gronie Chin i sześciu państw założycielskich ASEAN – Brunei, Indonezji, Malezji, Filipin, Singapuru i Tajlandii – powinny zakończyć się do roku 2010, Kambodża, Laos, Birma i Wietnam planowo mają przystąpić do strefy w 2015 roku. Program redukcji stawek celnych dla 600 produktów rolnych, w tym żywych zwierząt, mięsa, ryb, produktów mlecznych, innych produktów zwierzęcych, drzew i warzyw, owoców i orzechów, byłby uruchomiony natychmiast.

Model CAFTA Chińska propozycja CAFTA opierała się na analizie panelu ekspertów ASEAN – Chiny powołanego w konsekwencji propozycji chińskiego premiera Zhu, złożonej w listopadzie 2000 roku podczas szczytu ASEAN+3 [Forging Closer ASEAN…, 2001]. Chiński zespół w panelu tworzyli dwaj profesorowie z Instytutu Studiów Azji – Pacyfiku Akademii Nauk Społecznych Chin oraz trzej eksperci z Chińskiej Akademii Handlu Międzynarodowego i Współpracy Gospodarczej podlegający Ministerstwu Handlu Zagranicznego i Współpracy Gospodarczej.

Chińscy stratedzy w Pekinie (większość nie współpracująca z ASEAN) przypisywali duże znaczenie geostrategicznym implikacjom CAFTA, co przełożyło się na bardziej optymistyczne analizy, w odróżnieniu od podejścia chińskich ekspertów z ASEAN dostrzegających wiele potencjalnych trudności natury ekonomicznej w całym projekcie.

Natomiast pomimo wątpliwości uczeni z pięciu wiodących instytutów studiów Azji Południowo-Wschodniej poparli projekt CAFTA, ostrzegając jednak Chiny przed potencjalnymi trudnościami w związku z funkcjonowaniem w strefie wolnego handlu jednocześnie ze wszystkimi dziesięcioma państwami ASEAN. Wielu postu-

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

395

lowało porozumienia bilateralne z poszczególnymi krajami ASEAN, jedno po drugim, aż do objęcia całej grupy. Tego rodzaju koncepcje motywowane były przesłankami ekonomicznymi, podczas gdy Chiny kierowały się względami politycznymi.

Analitycy związani z ASEAN wskazywali, iż trudność w tworzeniu CAFTA wynika nie tylko z ogromnych różnic w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego pomiędzy krajami ASEAN, ale także z braku wiodącego ośrodka, podobnego do osi Niemcy – Francja w UE czy roli Stanów Zjednoczonych w Północnoamerykańskiej Strefie Wolnego Handlu (NAFTA). Jednakże odkąd podpisano umowę CAFTA, chińscy uczeni i politycy zaczęli poszukiwać optymalnej formy funkcjonowania dla tego ugrupowania. Zaproponowano następujące warianty CAFTA [Sheng Lijun, 2003, s. 5−6]: 11

rongru xing (włączenie się): Chiny przystępują do Strefy Wolnego Handlu ASEAN (AFTA). Część badaczy sugeruje, że „pod wieloma względami CAFTA może naśladować AFTA, jednakże z konkretnymi uzupełnieniami i rewizjami”. Inni optują za nowym modelem z uwagi na istniejące mankamenty AFTA.

11

pinghua qidong (wprowadzenie): Chiny dokonują stopniowego otwarcia rynku na ASEAN;

11

xianyi hounan (od najprostszych do najtrudniejszych): Chiny tworzą strefę wolnego handlu z bardziej zaawansowanymi gospodarkami, tj. Singapurem i Malezją (część uwzględnia Tajlandię), jako silne i stabilne „jądro” przed włączeniem pozostałych;

11

you dian dao mian (od szczegółu do ogółu): CAFTA powinna rozpocząć działalność od łatwiejszych przemysłów/produktów przed objęciem wszystkich;

11

ciquyu tuijin (od subregionu do pełnego terytorium): CAFTA mogłaby rozpocząć funkcjonowanie od szczebla współpracy subregionalnej, na wzór modelu Subregionu Mekong, przed objęciem reszty terytorium. Podczas wspólnego spotkania we wrześniu 2002 roku, sześć południowo-zachodnich prowincji chińskich zaapelowało do rządu w Pekinie o wykorzystanie regionów Yunnan i Guangxi jako obszarów eksperymentalnych CAFTA. Chińscy uczeni zaproponowali utworzenie przykładowej strefy wolnego handlu o zerowych stawkach celnych pomiędzy regionami Yunnan i Guangxi a ASEAN;

11

yanhai youxian (priorytet dla obszarów przybrzeżnych): CAFTA może początkowo stanowić forum współpracy chińskich obszarów przybrzeżnych, włączając Hongkong, Makao i nadmorskie kraje ASEAN;

11

bianmao qieru (na początek handel transgraniczny): Chińscy uczeni, w szczególności ci z Nanning i Gunagxi, opowiadają się za wykorzystaniem obszarów granicznych pomiędzy Chinami a Wietnamem, Laosem i Birmą jako rejonów eksperymentalnych CAFTA;

396

11

Bogusława Skulska

bian zou bian chang (nauka przez praktykę): CAFTA powinna ewoluować stopniowo, krok po kroku, czerpiąc doświadczenie z praktyki.

Jako wyzwanie dla CAFTA wielu proponowało wykroczenie poza obszar handlu i redukcji stawek celnych w stronę sektora usług (w tym usług finansowych), nauki i technologii (w tym technologii IT), rolnictwa, turystyki i transportu (w tym lotnictwa), elektryczności, bezpieczeństwa i zwalczania przestępczości transgranicznej (w tym handlu narkotykami) oraz współpracy regionalnej (tj. w ramach subregionu Mekong czy budowy Chińskiego Południowo-Zachodniego Międzynarodowego Korytarza przez Yunnan).

Strefa Wolnego Handlu Chiny – ASEAN rozpoczęła działalność z dniem 1 stycznia 2010 roku i jest największą FTA pod względem liczby ludności i trzecią co do wielkości pod względem nominalnego PKB na świecie [ASEAN – China to…, 2009].

POWIĄZANIA GOSPODARCZE MIĘDZY CHINAMI I KRAJAMI ASEAN „Polityka dobrego sąsiada” jest główną przesłanką chińskiej dyplomacji ukierunkowanej na poprawę i umocnienie relacji z sąsiadami. To z kolei sprzyja kształtowaniu długookresowej perspektywy pokojowego współistnienia niezbędnego dla rozwoju i modernizacji Państwa Środka. Współpraca regionalna zbliżająca sąsiadujące kraje jako wspólnotę służyć będzie zarówno interesom gospodarczym, jak i politycznym Chin.

Obecne powiązania gospodarcze Chin z krajami ASEAN oraz ich dynamika są wynikiem splotu określonych wewnętrznych ekonomicznych czynników rozwoju Państwa Środka, takich jak: 11

wysokie tempo wzrostu gospodarczego (tab. 4), które spadło do poziomu 9% w 2008 roku w wyniku światowego kryzysu gospodarczego,

11

trwale wysoki udział inwestycji w PKB, które były i są finansowane w przeważającej mierze ze środków krajowych,

11

tanie i coraz lepiej wykształcone zasoby siły roboczej,

11

rosnący potencjał innowacyjny gospodarki,

11

świadomie prowadzona skoordynowana polityka otwarcia na gospodarkę światową, a tym bardziej na region Azji Wschodniej6.

W analizie powiązań gospodarczych Chin i krajów ASEAN posłużę się przede wszystkim tradycyjnymi, najbardziej syntetycznymi miernikami siły państwa, 6 Szerzej na ten temat: Starzyk [2009, s. 188−203]; Chiny – Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju [2008, s.152−154].

397

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

takimi jak: wielkość terytorium, populacja, potencjał gospodarczy, traktując go jako podstawowy czynnik. Ich uzupełnieniem będą kryteria oceny charakterystyczne tylko, albo przede wszystkim, dla ChRL. Kraj ten, niezależnie od jego oceny, jest bowiem wyjątkowym, i to pod wieloma względami, aktorem na światowej scenie (tab. 3 i 4).

Tabela 3. Ludność, powierzchnia i PKB per capita Chin na tle głównych aktorów gospodarki światowej i Azji Wschodniej (dane za rok 2008)

Kraj

Ludność (w tys.)

Powierzchnia (km²)

PKB na 1 mieszkańca (USD wg PPP)

PKB wg PPS na 1 mieszkańca* (Chiny = 100)

Birma

58 510

676 577

1 165,70

20

Brunei

397

5 765

48 180,00

808

Filipiny

90 348

300 000

3 509,86

59

Indonezja

228 249

1 860 360

3 974,89

67

Kambodża

14 656

181 035

1 909,50

32

5 763

236 800

2 406,50

40

26 993

330 252

14 215,36

238

Singapur

4 839

710

49 283,58

827

Tajlandia

67 386

513 120

7 702,58

129

Wietnam

86 211

331 212

2 784,95

47

583 651

4 435 830

4 726,00

79

Chiny

1 325 640

9 596 961

5 961,83

100

Indie

1 190 500

3 201 446

3 059,00

51

Japonia

127 704

377 930

34 098,78

572

Rosja

141 800

17 098 242

16 138,55

271

USA

304 060

9 629 091

46 715,52

784

UE-27

495 900

4 324 782

32 708,00

549

Laos Malezja

ASEAN

* Dane przybliżone, wyliczone w przybliżony sposób poprzez porównanie wielkości PKB per capita wg PPP dla każdego państwa z wielkością tego wskaźnika dla Chin. Źródło: www.adb.org/statistics; ASEAN Finance and Macroeconomic Surveillance Database, www.asean.org; World Economy Outlook, IMF, April 2009; http://faostat.fao. org/

398

Bogusława Skulska

Tabela 4. Tempo wzrostu Chin na tle wybranych państw i regionów świata w latach 1990–2008 Kraj

1990

1995

1997

2000

2004

2006

2007

2008

Birma

2,8

6,9

5,7

13,7

13,6

12,7

b.d.

b.d.

Brunei

1,1

4,5

–1,5

2,8

0,5

4,4

0,6

b.d.

Filipiny

3,0

4,7

5,2

6,0

6,4

5,3

7,1

3,8

Indonezja

9,0

8,4

4,7

4,9

5,0

5,5

6,3

6,1

Kambodża

b.d.

6,4

5,6

8,8

10,3

10,8

10,2

6,7

Laos

6,7

7,0

6,9

5,8

6,4

8,4

7,6

7,5

Malezja

9,0

9,8

7,3

8,9

6,8

5,8

6,3

4,6

Singapur

9,2

8,2

8,3

10,1

9,6

8,4

7,8

1,1

Tajlandia

11,2

9,2

–1,4

4,8

6,3

5,1

4,9

2,5

Wietnam

5,1

9,5

8,2

6,8

7,8

8,2

8,5

6,2

ASEAN

7,6

4,1

4,1

5,9

6,1

6,0

6,6

4,4

Chiny

3,8

10,9

9,3

8,4

10,1

11,6

13,0

9,0

Indie

5,5

7,6

4,1

4,0

8,3

9,7

9,1

6,1

Japonia

5,2

2,0

1,6

2,9

2,7

2,0

2,4

–0,7

Rosja

–3,0

–4,1

1,4

10,0

7,1

7,7

8,1

5,6

USA

1,9

2,5

4,5

3,7

3,6

2,8

2,0

0,4

UE-27

–

–

2,7

3,9

2,5

3,2

3,0

0,5

Świat

2,9

2,9

3,7

4,1

4,1

4,0

3,8

1,7

Źródło: http://databank.worldbank.org/; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/; ASEAN Finance and Macro-economic Surveillance Unit Database (compiled/computed from data submission, publications and/or websites of ASEAN Member States’ national statistics offices and relevant government agencies, and from the International Monetary Fund World Economic Outlook (IMF WEO) Database April 2010); http://dosfan.lib.uic. edu/

Powiązania handlowe Unia Europejska, Stany Zjednoczone i Chiny to trzy główne potęgi w handlu światowym. W globalnej wymianie towarowej (łącznie import i eksport) w 2007 r.

Chiny plasowały się na czwartym miejscu z 7,7% udziałem. W 2007 r. zajmowały one trzecie miejsce w grupie głównych eksporterów z 8,6% udziałem oraz taką

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

399

samą pozycję w grupie czołowych importerów; ich udział w światowym imporcie stanowił 6,0%7.

Regionalna struktura geograficzna handlu zagranicznego Chin za rok 2007 przedstawiała się następująco. Głównymi rynkami eksportowymi były: Azja (47%), Unia Europejska (20,5%) oraz Ameryka Północna (21%). W przypadku importu sytuacja wyglądała następująco: Azja (65%), Unia Europejska (13%), Ameryka Północna (9%) [Starzyk, 2009, s. 215]. Szczególnie ważnego znaczenia dla handlu zagranicznego nabierają kraje ASEAN, których udział w chińskim eksporcie wzrósł z 4,7% w roku 1993 do 12,4% w roku 2007, a odpowiednio w imporcie z 4,4% do 9,1% w tym samym okresie (tab. 5).

W 2007 roku przedmiotowe obroty wyniosły 90,6 mld USD, zaś przewidywany przez stronę chińską ich poziom w 2010 roku to około 200 mld USD [Oziewicz, 2007, s. 36 i nast.]. Jednak został on przekroczony już w 2008 roku, w okresie styczeń–październik 2008 roku wartość obrotów wyniosła 211 mld USD8. W roku 2008 kraje ASEAN stanowiły dla Chin czwarty po UE, Stanach Zjednoczonych i Hongkongu największy rynek zbytu oraz trzecie po Japonii i Unii Europejskiej najważniejsze źródło importu.

Na tym tle interesującą tezę stawia E. Oziewicz, że kraje ASEAN mogą stać się swoistym łącznikiem między Chinami a Indiami w ramach rozwijającego się łańcucha dostaw w sektorze produkcji przemysłowej z Chinami z jednej strony, a z drugiej − w sektorze usług z Indiami. Warto dodać, iż docelowo mogłoby to prowadzić do włączenia Indii do trójstronnej współpracy produkcyjnej o charakterze wewnątrzgałęziowym [Oziewicz, 2007, s. 38].

Od początku lat 90. XX wieku chiński import został ukierunkowany na nowoczesne technologie, eksport natomiast – na wyroby przetworzone. Jeżeli na strukturę towarową handlu zagranicznego Chin spojrzymy z punktu widzenia przeznaczenia dóbr, to zauważymy interesujące trendy [China Ministry of Commerce, 2008]. W 2007 r. struktura eksportu kształtowała się następująco: dobra kapitałowe (20%), dobra pośrednie (36%), finalne dobra konsumpcyjne (25%); zaś w przypadku importu odpowiednio – 17%, 59% i 3%. Dane te pokazują przetwórczy charakter gospodarki chińskiej.

Systematyczny rozwój oraz zmiany rzeczowej struktury obrotów towarowych pozwalają ocenić gospodarkę Chin jako opierającą rozwój na modelu otwartym, w ramach którego rzeczowa struktura handlu zagranicznego odzwierciedla po stronie importu cele rozwojowe gospodarki znajdujące wymiar w rosnącym przywozie nowoczesnych maszyn i urządzeń, natomiast po stronie eksportu − możliwości zaspokajania zmieniających się potrzeb innych gospodarek taniej i lepiej w porównaniu z konkurencyjnymi oferentami [Starzyk, 2009, s. 213].

Wskazane prawidłowości, których dynamika wzrosła po przystąpieniu Chin do 7 Obliczenia

własne na podstawie: Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej. Wybrane zagadnienia [2009, s. 66−67].

8 Dane statystyczne za China Ministry of Commerce: http//english.mofcom.gov.cn/static/ column/statistic/ie.html/1

400

Bogusława Skulska

WTO, spowodowały rozszerzenie powiązań z państwami ASEAN pod kątem zdobycia surowców, paliw, rozwoju związków kooperacyjnych, a także politycznych.

Tabela 5. Zmiany geograficznej struktury obrotów Chin z najważniejszymi partnerami w latach 1990–2007 (w %) Kraj/Region Stany Zjednoczone Japonia ASEAN

Eksport Chin

Import Chin

1990

2000

2007

1990

2000

2007

8,5

20,9

19,5

12,2

9,9

7,5

14,7

16,7

8,3

14,2

18,4

14,1

3,5

9,1

4,7a

5,2

12,4

4,4a

UE-25b

10,0

27,7

20,5

17,0

10,7

13,0

Hongkong

43,3

17,9

15,2

0,2

0,7

1,1

Korea Południowa

0,7

4,5

4,6

0,4

10,3

11,0

Niemcy

3,3

3,7

4,1

5,5

4,6

4,7

Singapur

3,2

2,3

2,4

1,6

2,2

2,0

Rosja

b.d.

0,9

2,3

0,0

2,6

2,0

10,7

48,9c

37,1

35,5

Pozostałe kraje

16,3c

0,2

a Dane

za rok 1993; w 1990 roku obroty handlowe z ASEAN stanowiły 6% handlu zagranicznego Chin. b UE – dane dotyczące tego ugrupowania obejmują: w 1990 r. oraz 2000 r. – 15 krajów. c Z uwzględnieniem krajów ASEAN. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Key Indicators for Asia and Pacific 2008, Asian Development Bank; ASEAN Statistical Yearbook 2008, ASEAN Sekretariat, Jakarta 2008, s.82–83; ASEAN Statistical Yearbook 2003, ASEAN Sekretariat, Jakarta 2003, s.66,70; http://ec.europa.eu/trade/creating-opportunities/bilateral-relations/statistics/; Kjeld Erik BRØDSGAARD & HONG Wai Mun, EU-China Relations: Economics Still in Command?, EAI Background Brief No. 484, 15 October 2009, s. 13; China’s Trade with the United States and the World, Congressional Research Service , The Library of Congress, 18th August 2006, s. 39−42; Zhao Jianglin, Asean-China Trade Relations: 15 Years of Development and Prospects, The Gioi Publishers, 2008, s. 3.

Chiny są jednym z najważniejszych partnerów ASEAN. Szczególnie gwałtowny rozwój współpracy gospodarczej i handlowej nastąpił w XXI wieku.

Wartość obrotów handlowych ASEAN z Chinami wzrosła z poziomu 32,3 mld USD w 2000 roku do 178,2 mld USD w 2009 roku. Oznacza to, iż udział Chin w całkowitych obrotach handlowych ASEAN w latach 2000−2009 wzrósł odpowiednio z 4,3% do 11,6%, czyli prawie potroił się, a w wielkościach absolutnych zwiększył się sześciokrotnie (tab. 6). Chiny stawiają swoim partnerom ekono-

401

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

miczne wyzwania, lecz również stwarzają wiele możliwości. Państwo Środka jest nie tylko konkurentem wobec krajów ASEAN, lecz również olbrzymim rynkiem eksportowym z potencjalną liczba 1,3 mld konsumentów. Analitycy z Banku Światowego słusznie zauważyli, że „…gwałtowany wzrost chińskiego importu z Azji Wschodniej kompensuje gospodarkom tych krajów ich straty na rynkach światowych, które są rezultatem presji konkurencyjnej wywieranej przez rosnący eksport z Chin” [World Bank, 2006, s. 17].

Tabela 6. Wartość i dynamika obrotów handlowych ASEAN z Chinami w latach 1993−2009 Wyszczególnienie

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

Obroty handlowe ASEAN − Chiny (mld USD)

8,865

11,063

13,331

16,692

22,651

20,414

21,923

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

32,316

45,511

59,637

139,961

171,118

192,672

178,185

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

100

124,79

150,38

188,29

255,51

230,28

247,3

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

364,53

513,38

672,72

1578,8

1930,27

2173,4

2009,98

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

4,528

5,303

6,200

7,474

9,167

9,202

9,590

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

13,164

25,329

26,999

b.d.

b.d.

85,56

81,591

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

100

117,12

136,93

165,06

202,45

203,22

211,79

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

290,72

559,39

596,27

b.d.

b.d.

1889,58

1801,92

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

4,336

5,759

7,129

9,217

13,482

11,211

12,331

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

17,986

20,181

28,222

b.d.

b.d.

107,11

96,594

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

100

132,82

164,41

212,57

310,93

258,56

284,39

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

414,81

465,43

650,88

b.d.

b.d.

2470,25

2227,72

Dynamika obrotów handlowych (1993 = 100)

Eksport ASEAN – Chiny (mld USD)

Dynamika eksportu ASEAN – Chiny (1993 = 100)

Import ASEAN – Chiny (mld USD)

Dynamika importu ASEAN – Chiny (1993 = 100)

402

Bogusława Skulska

cd. tab. 6 Udział obrotów handlowych ASEAN – Chiny w całkowitej puli obrotów handlowych ASEAN (%)

Saldo handlowe ASEAN w obrotach z Chinami (mln USD)

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2,1

2,2

2,2

2,5

3,2

3,5

3,5

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

4,3

6,6

7,2

10

10,6

11,3

11,6

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

192,3

–455,2

–928,8

–1 743,5

–4 315

–2 008,9

–2 740,9

2000

2001

2003

2006

2007

2008

2009

–4 822,2

5 147,7

–1 517

–9 941

–15 228

–21 557

–15 003

Źródło: Obliczenia własne na podstawie: ASEAN Community in Figures 2009, ASEAN Secretariat, Jakarta 2010, s. 10,14, ASEAN Statistical Yearbook 2003, ASEAN Secretariat, Jakarta 2003, s. 54−56, ASEAN Statistical Yearbook 2004, ASEAN Secretariat, Jakarta 2004, s. 70−73.

Presja konkurencyjna chińskiego eksportu jest poważnym problemem dla wielu krajów ASEAN, ponieważ istnieje znaczne i pogłębiające się podobieństwo w strukturze eksportu tych krajów do ich głównych partnerów, a przede wszystkim do USA. Badania przeprowadzone przez S. Srivastava i R. Rajana wskazują, że największa zbieżność struktur eksportu istnieje między Chinami i Malezją, jeśli chodzi o dobra finalne zaliczane do kapitałowych, np. sprzęt do przetwarzania danych, sprzęt telekomunikacyjny i maszyny elektryczne. Dla kontrastu struktura eksportu Tajlandii jest podobna do chińskiej, jeżeli chodzi o wyroby przemysłu lekkiego, np. odzież i artykuły gospodarstwa domowego. Jednak należy również dodać, że w niektórych przypadkach pionowa specjalizacja czyni z krajów ASEAN nie konkurentów, a raczej producentów kooperujących i komplementarnych wobec Chin [Srivastava, Rajan, 2004, s. 171–204].

Analiza danych zawartych w tabeli 6 wskazuje na rosnący deficyt w obrotach handlowych ASEAN z Chinami w latach 2000–2009, z wyjątkiem 2001 roku.

Szczegółowa analiza obrotów handlowych Chin z poszczególnymi krajami ASEAN pozwala zauważyć, że słabiej rozwinięci partnerzy, tzn. Kambodża, Laos, Wietnam i Birma, odnotowują permanentny deficyt we wzajemnym handlu, natomiast wszyscy pozostali (z wyjątkiem Indonezji w latach 2006−2007) osiągają nadwyżkę [Volz, 2010, s. 44].

Otwarcie rynku Chin spowodowało gwałtowny wzrost absorpcji towarów z krajów ASEAN, które w wielu dziedzinach pozostają konkurencyjne nawet w stosunku do rodzimych towarów chińskich, gdyż koszty pozapłacowe są w Chinach relatywnie wysokie [Oziewicz, 2007, s. 36].

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

403

Przepływy kapitałowe Charakterystycznym trendem ostatnich lat jest również ekspansja kapitałowa chińskich przedsiębiorstw, będąca następstwem ekspansji handlowej. Eksport bezpośrednich inwestycji zagranicznych Chin do krajów ASEAN wzrósł z 44,02 mln USD w 2000 roku do około 1,5 mld USD w 2008 roku (tab. 7). Głównymi rynkami lokaty chińskich BIZ w krajach Azji Południowo-Wschodniej są Singapur i Indonezja. Dokonując inwestycji w poszczególnych krajach ASEAN, Chiny nie stawiają żadnych warunków politycznych rządom tych państw (np. respektowanie praw człowieka, rozwój swobód demokratycznych) [Never Too Late…, 2006], co sprawia, iż są postrzegane jako bardzo pożądany partner.

Tabela 7. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Chin w krajach ASEAN w latach 1990–2008 (w mln USD) Kraj

1995

1997

2000

Birma

3,1

0,4

–

1,2

1,5

1,7

Brunei

15,7

14,1

–

0,1

4,8

17,2

Filipiny

13,7

5,8

–

–0,2

2,3

–0,1

–0,2

Indonezja

5,7

8,0

299,5

123,6

117,2

380,2

Kambodża

–

–

–

102,8

130,1

164,9

76,9

1,5

2,7

9,1

4,5

5,3

1,7

42,9

13,5

23,0

–1,0

1,0

–6,7

4,6

56,5

Singapur

105,7

14,0

–7,1

69,2

616,7

594,2

478,0

Tajlandia

1,9

–7,8

7,2

11,6

49,9

73,7

69,0

Wietnam

7,2

28,1

26,4

48,2

88,7

251,8

44,6

152,3

74,9

44,02

537,7

1 016,2

1 226,9

1 497,3

Laos Malezja

ASEAN

–2,8

2005

2006

2007

2008 349,2 –

Źródło: ASEAN Statistical Yearbook 2003, The ASEAN Secretariat, Jakarta 2003, s. 152; ASEAN Statistical Yearbook 2008, The ASEAN Secretariat, Jakarta 2008, s. 143.

Pomimo widocznego wzrostu eksportu chińskich BIZ do krajów ASEAN nadal jednak występuje bardzo duża dysproporcja pomiędzy strumieniami tych inwestycji między obu partnerami; dominującym inwestorem pozostają kraje ASEAN (wykres 1).

Istotnym czynnikiem wpływającym na rosnące zainteresowanie Chin lokowaniem bezpośrednich inwestycji w krajach ASEAN, podobnie zresztą jak w Ameryce Łacińskiej i Afryce, jest konieczność zaspokajania potrzeb energetycznych tego kraju. Aby utrzymać rozwój gospodarczy na dotychczasowym poziomie, Chiny muszą zapewnić sobie odpowiedniej wielkości dostawy surowców energetycznych. Dlatego też kierunki polityki zagranicznej Chin stały się zbieżne z chińskimi poszukiwaniami systematycznych i długofalowych dostaw

404

Bogusława Skulska

ropy naftowej. Tak prowadzona polityka prowadzi przykładowo do lokowania kapitału i nawiązywania kontaktów handlowych z krajami o złej reputacji, tzw. państwami-pariasami (pariah states), takimi jak Birma, co wzbudza sprzeciw polityczny Stanów Zjednoczonych i innych krajów demokratycznych [Meredith, 2009, s. 272].

Wykres 1. Przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych między ASEAN i Chinami w latach 2000–2009 (w mln USD) 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

BIZ z ASEAN do Chin BIZ z Chin do ASEAN Uwaga: W 2009 roku bezpośrednie inwestycje zagarniczne z Chin ulokowane w sektorze niefinansowym w krajach ASEAN wyniosły 2,3 mld USD według danych MOFCOM. Całkowita wartość chinskich BIZ w tym samym roku wyniosła 2,8 mld USD na podstawie szacunków UNCTAD. Źródło: UNCTAD oraz MOFCOM (China, Ministry of Commerce).

W XXI wieku obserwuje się w Azji Wschodniej realokację wybranych procesów przemysłowych z bardziej zaawansowanych gospodarek azjatyckich (m.in.

Chiny, Malezja), do sąsiednich słabiej rozwiniętych krajów, co sprzyja tworzeniu regionalnych sieci produkcyjnych. Rośnie również zaangażowanie tych krajów, tzn. Kambodży, Laosu i Birmy, w procesie przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych z regionu, którego kluczowymi źródłami są właśnie Chiny, ale także Malezja, Indonezja, Republika Korei i Tajlandia.

Sekwencyjny rozwój dotyczy wybranych gałęzi przemysłu, co jest szczególnie widoczne w branży elektronicznej, w przypadku której wzrasta asortyment zaawansowanych technologicznie produktów, co z kolei sprzyja specjalizacji.

Przykład stanowią Chiny, czerpiące korzyści ze specjalizacji w asortymencie hightech związanej z napływem BIZ. Inwestycje chińskiego Huawei sprzyjają rozwo-

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

405

jowi potencjału sektora telekomunikacyjnego w Indiach. Poza elektroniką zaobserwowano rozwój regionalnych sieci produkcyjnych w branży stalowej i motoryzacyjnej (w Wietnamie), chiński przemysł natomiast dokonuje realokacji sektora tekstylnego i motoryzacyjnego do krajów ASEAN, w tym Kambodży, Indonezji i Tajlandii. Wraz z rozwojem wewnątrzregionalnych przepływów BIZ w przemyśle postępuje regionalizacja działalności usługowej, ze wskazaniem na infrastrukturę i finanse. Chiński ICBC zakupił m.in. tajski ACL Bank i indonezyjski Halim Bank w celu obsługi chińskich inwestorów zagranicznych, a także południowokoreański Taekwang Industrial inwestujący 4,5 mld USD w elektrownię w Wietnamie [World Investment Report…, 2010, s. 41−42].

Rząd Chin wspiera bezpośrednie inwestycje zagraniczne rodzimych przedsiębiorstw w czterech obszarach: 11

zabezpieczenie dostaw surowców naturalnych, które są niezbędne do utrzymania wewnętrznego wzrostu ekonomicznego;

11

tworzenie filii chińskich przedsiębiorstw produkcyjnych oraz realizacja projektów infrastrukturalnych, w których wykorzystywane są technologia, produkcja, sprzęt oraz siła robocza eksportowane z Chin;

11

zaangażowanie chińskich przedsiębiorstw w projekty badawczo-rozwojowe, które wymagają rozwoju zaawansowanych technologii, wiedzy menedżerskiej oraz profesjonalnych umiejętności;

11

fuzje i przejęcia dokonywane przez przedsiębiorstwa z Chin, co umożliwia zwiększenie konkurencyjności rodzimych podmiotów i wzrost ich udziału w globalnym rynku.

Warto zwrócić uwagę, iż w 2009 roku przedsiębiorstwa pochodzące z Chin utworzyły 12 000 filii w 177 krajach. Natomiast w 2010 roku na liście Fortune Global 500 wskazano 54 chińskie korporacje transnarodowe (KTN), gdy w 2004 roku było ich tylko 16. Raport opublikowany przez PriceWaterhouseCoopers wskazuje, iż w latach 2005−2009 najwięcej nowych KTN powstało właśnie w Chinach, a ich liczba w przywołanym okresie wzrosła z 54 do 141. Chińskie KTN działają w bardzo zróżnicowanych sektorach od gałęzi pracochłonnych do zaawansowanych technologicznie, takich jak: produkcja sprzętu telekomunikacyjnego, energetyka czy produkcja zielonej energii [Heiduk, McCaleb, 2010].

Prowadzona działalność wywołuje niepokój wśród ich partnerów handlowych z Zachodu, którzy obawiają się utraty swoich dotychczasowych rynków w strategicznych sektorach przemysłu.

Ekspansja korporacji transnarodowych pochodzących z Chin jest od 1999 roku wspierana informacyjnie i kapitałowo przez rząd tego kraju, który stosuje szereg zachęt. Warto wśród nich wymienić: subwencje i ułatwienia fiskalne dla chińskich inwestorów, ubezpieczenie podejmowanych inwestycji od ryzyka politycznego, wspieranie i asystowanie rodzimym inwestorom przez wyspecjalizowane agencje rządowe, zawieranie bilateralnych i regionalnych porozumień o wzajemnej ochro-

406

Bogusława Skulska

nie inwestycji, udzielanie informacji o środowisku inwestycyjnym na rynkach zagranicznych, a także szkolenia dla chińskich przedsiębiorców o regulacjach prawnych dotyczących inwestowania w wybranych krajach.

Rola Chin w regionie Azji Wschodniej jest złożona. W wyniku osłabienia pozycji Japonii i regionalnych gospodarek nowo uprzemysłowionych w wyniku kryzysu 2008−2009 wzrosło znaczenie Państwa Środka w procesie restrukturyzacji i modernizacji Azji, co przejawia się: 11

we wzroście atrakcyjności Chin dla zorientowanych rynkowo BIZ, przy ograniczeniu znaczenia regionów wybrzeża dla pracochłonnych BIZ zorientowanych na efektywność z uwagi na wzrost kosztów produkcji;

11

w rosnącym znaczeniu tego kraju jako coraz ważniejszego dostawcy kapitału i technologii dla słabiej rozwiniętych sąsiadów,

11

w tworzeniu i rozwoju nowego cyklu uprzemysłowienia z istotnymi implikacjami dla rozwoju samych Chin, a także ich azjatyckich sąsiadów. Część procesów przemysłowych o relatywnie niższej wartości dodanej transferowana jest z wybrzeży Chin do państw sąsiadujących, podczas gdy BIZ zorientowane rynkowo lokowane są w środkowych prowincjach Chin. W najbliższych latach Chiny mogą odgrywać pierwszoplanową rolę w kształtowaniu regionalnych łańcuchów produkcyjnych [World Investment Report…, 2010, s. 41–42].

Kształtujący się model powiązań handlowych i kapitałowych między Chinami i krajami ASEAN w coraz większym stopniu opiera się na wewnątrzregionalnym podziale pracy, będącym zarówno konsekwencją rosnącego popytu w Azji (zwłaszcza ze strony Chin), jak i popytu zgłaszanego przez kraje wysoko rozwinięte [Oziewicz, 2007, s. 37]. Bezpośrednie korzyści dla krajów Azji Południowo-Wschodniej wynikające z tych zmian polegają na wzroście handlu w regionie, w tym szczególnie na wzroście eksportu wewnątrzazjatyckiego, co skutkuje zmianą struktury eksportu, w którym główną rolę gra eksport pośredni (kooperacyjny).

Chiny jako kredytodawca dla krajów regionu Od początku lat 90. Chiny coraz wyraźniej zaznaczają swoją obecność w regionie Azji Południowo-Wschodniej nie tylko poprzez realizowaną z wielkim rozmachem proeksportową strategię rozwoju. Również większość bezpośrednich inwestycji zagranicznych dokonywanych przez chińskie przedsiębiorstwa lokowana jest w Azji. Rozwój Państwa Środka wpływa także istotnie na stabilność finansową w regionie. Dodatkowo podejmowane przez Chiny działania stabilizacyjne w czasie kryzysów finansowych pozwalają ugruntować tę silną pozycję. Można zauważyć, że Pekin stara się wytworzyć pozytywny klimat wokół prowadzonej przez siebie polityki sąsiedzkiej. Prowadzenie działalności inwestycyjnej, tworzenie rozwiniętych systemów pożyczek, rozwój różnych form współpracy technologicznej, naukowej oraz stypendiów w państwach azjatyckich ma na celu utrwalenie w oczach cudzoziemców odpowiedniego wizerunku Chin.

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

407

Specyficznym rodzajem współpracy gospodarczej w badanym regionie jest tworzenie stref o charakterze ponadgranicznym, tzw. trójkątów wzrostu (growth triangles), które odgrywają rolę środka stymulowania rozwoju i scalania lokalnych gospodarek. Swoimi korzeniami sięga ono początku lat 90. i ma charakter subregionalny. Model tej współpracy opiera się na wykorzystaniu różnic w wyposażeniu w czynniki produkcji pomiędzy krajami azjatyckimi, a także w różne źródła przewag komparatywnych, co przyczynia się do transferu elementów procesu produkcyjnego, a przez to także do transferu kapitału i technologii w skali całego regionu.

Obecnie w Azji Wschodniej funkcjonuje osiem układów nie tylko o charakterze trójkątów, ale i wieloboków wzrostu (growth polygons). Ich rolą jest doprowadzenie do wzajemnego uzupełniania się gospodarek krajów objętych umową.

Wschodnioazjatycki trójkąt wzrostu to Subregion Rozszerzonego Mekongu, znany jako GMS (Greater Mekong Subregion), utworzony w 1992 roku pomiędzy Kambodżą, Chinami, Laosem, Birmą, Tajlandią i Wietnamem. Aktywną rolę w realizacji tego projektu odgrywa również Azjatycki Bank Rozwoju, zapewniający wsparcie techniczne dla regionu. Sektory będące przedmiotem regionalnej współpracy to: infrastruktura, energia, handel, przemysł, inwestycje, turystyka, rozwój zasobów ludzkich, środowisko oraz komunikacja [Drelich-Skulska, 2008, s. 24−35].

W dokumencie Mid-term review of the 10-year GMS Strategic Framework (2002–2012) wskazano strategiczne kierunki rozwoju trójkąta GMS, a mianowicie: 11

wzmocnienie powiązań infrastrukturalnych w regionie,

11

ułatwianie swobodnego rozwoju międzynarodowego handlu, inwestycji i turystyki,

11

zwiększenie udziału oraz poziomu konkurencyjności sektora prywatnego,

11

rozwój zasobów ludzkich i ich kompetencji,

11

ochronę środowiska oraz promocję zrównoważonego wykorzystania jego zasobów naturalnych.

W Subregionie Rozszerzonego Mekongu w latach 2010−2012 Chiny zaplanowały inwestycje infrastrukturalne o wartości 11,8 mld USD. Przedmiotem tych inwestycji jest rozbudowa połączeń kolejowych między Kunming i Nanning (na terytorium ChRL) oraz budowa dwóch nowych linii kolejowych do granic Wietnamu oraz Birmy. Natomiast w fazie realizacji jest trasa kolejowa do Laosu [Connecting Greater Mekong…, 2010, s. 12].

Prowadzona działalność inwestycyjna Chin w Azji Wschodniej, z jednej strony, pozwala na zaspokajanie potrzeb szybko rozwijającej się gospodarki, a z drugiej przynosi konkretne korzyści dla innych krajów azjatyckich. Przykładem takiego podejścia są dążenia do eksploatacji złóż ropy naftowej i gazu zlokalizowanych pod dnem Morza Poludniowochińskiego, szczególnie wokół Wysp Spratley oraz Wysp

408

Bogusława Skulska

Paracelskich. Dodatkowo można przywołać olbrzymie inwestycje w Birmie.

Chińczycy współuczestniczą w budowie m.in. nowej autostrady Rangun–Mandalaj, a drugą, która połączy Assam z Yunnanem, budują sami. Planuje się ukończenie dwóch równolegle idących nitek ropociągu i gazociągu z Sitowe (stolicy RakhineArakanu) do Yunnanu; skrócą one Chinom o kilka tysięcy kilometrów drogę dostarczania surowców energetycznych z Afryki i Bliskiego Wschodu. Ta ostatnia decyzja została potwierdzona podczas wizyty premiera ChRL Wen Jiabao w Birmie w czerwcu 2010 roku9. Należy podkreślić, iż strategia pozyskiwania surowców staje się obecnie głównym wyznacznikiem poczynań Chin na arenie międzynarodowej.

IMPLIKACJE EKSPANSJI CHIN DLA KRAJÓW ASEAN Jakie są implikacje ekspansji Chin dla krajów ASEAN? Niektórzy badacze sugerują, iż rosnąca siła gospodarcza, polityczna i militarna wyprze wkrótce inne regionalne potęgi obecne w Azji Południowo-Wschodniej, łącznie ze Stanami Zjednoczonymi. Jeden z obserwatorów konkluduje, iż państwa ASEAN grają już w jednej orkiestrze z ChRL. Ważne jest jednak zachowanie odpowiednich proporcji. Chiny stopniowo umacniają status regionalnego lidera w handlu (choć jeszcze nie są w stanie osiągnąć poziomu amerykańskich czy japońskich inwestycji), jednakże rosnący poziom i dynamika interakcji gospodarczych nie musi automatycznie przekładać się na wymiar polityczny.

ASEAN jest zainteresowany wzrostem powiązań handlowych i kooperacyjnych z Chinami, lecz biorąc pod uwagę względy historyczne, etniczne i geopolityczne żywi wciąż obawy co do długofalowych ambicji Chin w Azji Południowo-Wschodniej, w szczególności dotyczących regionalnej hegemonii. Większość krajów ASEAN poniosło ogromne starty w walce o swoją niepodległość i suwerenność, toteż są bardzo ostrożne i wyczulone na punkcie własnej autonomii politycznej. Potwierdzają to słowa Ministra Spraw Zagranicznych Singapuru George Leo, który złożył na ręce wszystkich członków ASEAN w roku 2002 następującą deklarację: „nie życzymy sobie hołdowniczych stosunków z Chinami” [Storey, 2007, s. 28]. Należy również podkreślić, iż jednym z kluczowych argumentów przemawiających za utworzeniem w 1967 roku ASEAN był opór wobec chińskiej penetracji Azji PołudniowoWschodniej poprzez ówczesne wsparcie regionalnych partii komunistycznych.

Kraje ASEAN, angażując się w relacje bilateralne i multilateralne z Chinami, troszczą się o utrzymanie obecności potęg zewnętrznych dla zrównoważenia potencjału Państwa Środka. Od czasu zakończenia Zimnej Wojny wiele państw ASEAN stara się maksymalizować więzi ekonomiczne ze Stanami Zjednoczonymi, ponieważ stanowią one chłonny rynek i źródło inwestycji zagranicznych. Od 11 września 2001 roku relacje Stanów Zjednoczonych ze wszystkimi krajami ASEAN, z wyjątkiem Birmy, uległy wzmocnieniu. Traktaty sojusznicze z Tajlandią i Filipinami pozostają obecnie najważniejszymi tego rodzaju umowami poza 9 Wywiad

salon24.pl

z prof. B. Góralczykiem o książce „Złota ziemia roni łzy”, www.polska-azja.

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

409

NATO; Singapur stał się głównym partnerem do współpracy w zakresie bezpieczeństwa, reaktywowano kontakty militarne z Indonezją, ogromny potencjał reprezentują także stosunki z Wietnamem. Ogólnie rzecz biorąc, relacje bezpieczeństwa łączące Stany Zjednoczone z państwami ASEAN pozostają nieporównywalne do tych inicjowanych przez Chiny.

Niemniej jednak rozwój relacji handlowych i kooperacyjnych pomiędzy Chinami i krajami ASEAN jest faktem, a funkcjonująca między nimi od 1 stycznia 2010 r. FTA zapewne w ciągu kilku lub kilkunastu lat wpłynie na wzmocnienie tych powiązań, co leży w interesie obu stron.

PODSUMOWANIE Chiny zajmują ważną pozycję gospodarczą w Azji Wschodniej, realizując około 60% obrotów handlowych i przepływów kapitałowych w regionie. Bazując na regionalnej sieci produkcyjnej w Azji Wschodniej, chińska gospodarka stanowić może integralną część gospodarki regionalnej. W chińskim interesie jest zliberalizowany, bezpieczny i stabilny rynek regionalny, który sprzyja adaptacji przez Chiny aktywnej roli uczestnika i promotora regionalnych porozumień handlowych (RTA), tj. porozumienia o wolnym handlu Chiny – ASEAN, proponowanego trójstronnego porozumienia o wolnym handlu Azji Północno-Wschodniej czy EAFTA. Chiny zainteresowane są także uczestnictwem i promowaniem regionalnej współpracy monetarnej i finansowej, chociażby w ramach Inicjatywy Chiang Mai oraz rozwojem regionalnego rynku kapitałowego [China and Asian Regionalizm, 2010, s. 6].

Chińska koncepcja regionalizmu ma charakter złożony z uwagi na zróżnicowanie sąsiadujących obszarów geograficznych. Mimo przywiązania Chin do wariantu ASEAN+3, są one relatywnie elastyczne w podejściu do kształtu oraz charakteru własnego uczestnictwa w wielowymiarowych strukturach integracyjnych, tj. EAS10. Jednocześnie Chiny poczyniły wysiłki na rzecz rozwoju instytucji pozaregionalnych, tj. chociażby SOC, potencjalnego systemu bezpieczeństwa Azji Północno-Wschodniej opartego na Rozmowach Sześciostronnych.

BIBLIOGRAFIA ASEAN – China to Kick off [2009], “Straits Times”, 31 December.

Asian Regional Governance. Crisis and Change [2004], Jayasuriya K. (ed.), Taylor&Francis.

Bezpieczeństwo międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku. Wybrane zagadnienia [2010], B. Skulska, P. Skulski (red. nauk.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.

10 EAS

postrzegane było przez przywódców jak strategiczne forum wspierające EAC, jednak, jak się wydaje, posiada obecnie własną tożsamość, przejawiającą się chociażby w propozycji japońskiej dotyczącej CEPEA czy w projektach energetycznych. Co istotne, ASEAN+3 i EAS pozostają wzajemnie komplementarne.

410

Bogusława Skulska

Biznes międzynarodowy w regionie Azji i Pacyfiku [2009], B. Skulska (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

China and Asian Regionalism [2010], Zhang Yunling (ed.), World Scientific Publishing Co., Singapore.

China Ministry of Commerce [2008], Statistics.

Chiny – Indie. Ekonomiczne skutki rozwoju [2008], K. Kłosiński (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin.

Connecting Greater Mekong Subregion Railways. A Strategic Framework [2010], ADB, Manila, www.adb.org Drelich-Skulska B. [2008], Trójkąty wzrostu w Azji Południowo-Wschodniej, w: Świat, Europa i Polska w dobie współczesnych przemian gospodarczych, tom 1, T. Sporek (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.

Forging Closer ASEAN-China Economic Relations in the Twenty-first Century [2001], October, http://www.asean.or.id/newdata/asean.chi.pdf Heiduk G., McCaleb A. [2010], Does China Switch from it’s “Invite-In-Go-Out” Strategy toward a “Block-And-Attack” Strategy?, referat wygłoszony na III Miedzynarodowej Konferencji Naukowej pt. „Asia-Europe. Partnership or Rivalry?”, Uniwersytet Ekonomiczny we Wroclawiu, 22 listopada.

How ASEAN Can Hold Its Own Against China [2002], “Straits Times”, November 6.

Kang D.C. [2003], Getting Asia Wrong: The Reed for New Analytical Frameworks, “International Security”, Vol. 27, No. 4, Spring.

Kawai M. [2004], Regional Economic Integration and Cooperation in East Asia, Impact and Coherence of OECD Country Policies on Asian Developing Economies, Policy Research Institute of the Japanese Ministry of Finance / OECD, Tokyo.

Key Indicators for Asia and Pacific 2008 [2008], Asian Development Bank, Manila.

Kissinger H. [2002], Dyplomacja, Philip Wilson, Warszawa.

Kołodko G. [2008], Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Lu Feng [2003], Free Trade Area: Awakening regionalism in East Asia, “China Center for Economic Research Working Paper Series”, No. E2003010, Peking.

Oziewicz E. [2007], Dylematy rozwoju gospodarczego krajów Azji Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Sheng L. [2003], China-ASEAN Free Trade Area: Origins Development and Strategic Motivations, “ISEAS Working Paper: International Politics & Security Issues Series”, No. 1.

Srivastava S., Rajan R. [2004], What Does the Economic Rise of China Imply for ASEAN and India: Focus on Trade and Investment Flows, w: Foreign Investment in Developing Countries, Kehal H. (ed.), Pelgrave Macmillan, Houndmills.

Starzyk K. [2009], Zagraniczna polityka ekonomiczna Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki. Przypadek Chin, Wydawnictwo Placet, Warszawa.

Storey I. [2006], China’s Malacca Dilemma, “China Brief”, Vol.6, Issue 8, April 12.

Storey I. [2007], The United States and ASEAN-China Relations: All Quiet on the Southeast Asian Front, October, http://www.StartegicStudiesInstitute.army.mail/ (dostęp: 2010–09–12).

“Straits Times” [2006], November 2.

Thayer C.A. [2001], ASEAN Ten Plus Three: An Evolving East Asian Community?, Comparative Connections, Pacific Forum CSIS, http://www.csis.org/pacfor/ cc/004Qchina_asean.html

PROCES INTEGRACJI GOSPODARCZEJ CHIN Z KRAJAMI ASEAN

411

The ASEAN – China Regional and Sub-regional Cooperation Workshop [2009], Conference Report, NANYANG Technological University, Singapore, 1−2 October.

Volz U. [2010], Prospects for Monetary Cooperation and Integration in East Asia, The MIT Press, Cambridge (Mass.), London.

World Bank [2006], East Asia Update. November. Managing Through a Global Downturn, Washington, DC, World Bank.

World Investment Report 2010. Investing in a Low-carbon Economy [2010], UNCTAD, New York and Geneva.

Xinhua News Agency [2006], October 30. www.adb.org/statistics www.asean.org

STRESZCZENIE Proces integracji gospodarczej Chin i krajów ASEAN sprzyja rozwojowi wspólnych interesów, a w ślad za tym regionalnego „ducha” współpracy i tożsamości.

Chiny od początku XXI wieku starają się umacniać swoją pozycję ekonomiczną i polityczną w Azji Wschodniej poprzez zawieranie regionalnych porozumień handlowych (regional trade agreements, RTAs). Dążą również do osłabienia bilateralnych więzi militarnych państw ASEAN z USA. Azja Południowo-Wschodnia jest regionem o ogromnym znaczeniu strategicznym dla Chin. „Polityka dobrego sąsiada” jest główną przesłanką chińskiej dyplomacji ukierunkowanej na poprawę i umocnienie relacji z krajami ościennymi. To z kolei sprzyja kształtowaniu długookresowej perspektywy pokojowego współistnienia niezbędnego dla rozwoju i modernizacji Państwa Środka.

Rozwój wzajemnych relacji gospodarczych między Chinami i krajami ASEAN jest widoczny w dynamicznie rosnącej skali obrotów handlowych, bilateralnych przepływach kapitałowych oraz budowanych sieciach produkcyjnych w Azji Wschodniej.

Słowa kluczowe: integracja gospodarcza Azji Wschodniej, współpraca gospodarcza Chin, ASEAN.

THE PROCESS OF CHINA’S ECONOMIC INTEGRATION WITH ASEAN COUNTRIES Abstract China’s economic integration with ASEAN countries contributes to mutual economic development and, consequently, a spirit of regional cooperation and identity. From the onset of the 21st century, China endeavors to strengthen its political and economic status in the East Asia through regional trade agreements (RTAs), while at the same time attempting to undermine the bilateral military

412

Bogusława Skulska

ties between ASEAN and the US. The region of Southeast Asia is of immense strategic importance for China. The ‘good neighbor policy’ is one of the most important premises of Chinese diplomacy, focused on improving and strengthening relations with neighboring countries. This, in turn, is a key factor in development of long-term peaceful co-existence in the region – a crucial element of further development and modernization of China.

The development of economic relations between China and the ASEAN countries is manifested in the dynamic growth of trade volumes, bilateral capital flows and production networks in East Asia.

Key words: economic integration in the East Asia, China’s economic cooperation, ASEAN.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXVII) 2010

MISCELLANEA

Piotr Łasak*

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO WSTĘP W ostatnich latach Chiny stały się jednym z głównych światowych producentów samochodów. Nawet w czasie globalnego kryzysu miał miejsce dalszy wzrost produkcji i sprzedaży samochodów w tym kraju.

W pierwszej połowie ubiegłego wieku chiński przemysł motoryzacyjny prawie nie istniał. Do lat 80. możliwości produkcyjne chińskich firm były niewielkie.

Duży wpływ na procesy wytwórcze miała globalizacja i wejście do tego kraju zagranicznych inwestorów. Rodzime zakłady produkcyjne mogły funkcjonować oraz rozwijać swoją działalność poprzez wchodzenie we wspólne przedsięwzięcia z zagranicznymi producentami. Dzięki pozyskanej technologii oraz wsparciu finansowemu zaczęto produkować w Chinach coraz większą ilość pojazdów.

Pojawiły się możliwości samodzielnego rozwoju krajowych firm motoryzacyjnych, w związku z uzyskaniem dostępu do technologii, globalnych sieci powiązań produkcyjnych oraz nowych rynków.

Wyroby przemysłu motoryzacyjnego przez długi czas wytwarzano głównie pod marką zagranicznych koncernów motoryzacyjnych. W ciągu ostatnich kilkunastu lat również chińskie firmy samochodowe zaczęły wytwarzać pojazdy na zagraniczne rynki (np. Chery Automobile oraz Geely Automobile, a także kilku innych producentów). O rosnącym znaczeniu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego świadczy nie tylko szybki rozwój krajowych przedsiębiorstw, ale również pozycja tej branży po kryzysie finansowym lat 2007−2009. Chińska branża samochodowa jest jedną z nielicznych na świecie, którym udało się uniknąć niekorzystnych skut-

* Wydział

Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Uniwersytet Jagielloński.

414

Piotr Łasak

ków tego kryzysu. W czasie kryzysu chińskie firmy przejmowały aktywa zagranicznych producentów w celu pozyskania nowoczesnej technologii.

Rosnącej produkcji samochodów oraz wyrobów przemysłu motoryzacyjnego w Chinach towarzyszy zarówno wzrost sprzedaży na rynkach zagranicznych jak i rosnący popyt na rynku krajowym. Rynek motoryzacyjny w Chinach ma duży potencjał rozwoju. W przeszłości tylko nieliczni mieszkańcy tego kraju mogli pozwolić sobie na zakup samochodu. Wraz ze wzrostem chińskiej gospodarki powiększa się grupa zamożnych klientów oraz następuje coraz większy rozwój infrastruktury drogowej. Branża motoryzacyjna już w latach 90. ubiegłego wieku została uznana przez rząd za jedną z kluczowych gałęzi chińskiego przemysłu.

Pomoc rządu okazała się szczególnie ważna w momencie wystąpienia ostatniego kryzysu. Przygotowany wówczas pakiet stymulacyjny w bezpośredni sposób wspierał krajowych producentów samochodów, jak również zawierał wiele działań mających na celu pobudzenie popytu na samochody na krajowym rynku motoryzacyjnym.

W ostatnim czasie coraz częściej stawiane jest pytanie, czy chińscy producenci mają szansę uzyskać liczącą się pozycję na globalnym rynku. Wysoka dynamika produkcji i sprzedaży, wielkość rynku oraz wzrost popytu krajowego stwarzają duże możliwości dla dalszego rozwoju chińskiego przemysłu samochodowego.

Pomimo dobrych perspektyw, chińskie firmy mają jeszcze wiele do zrobienia, zanim dorównają swoim zagranicznym konkurentom.

W artykule przedstawiono etapy rozwoju przemysłu samochodowego w Chinach i perspektywy wejścia na globalne rynki. Między innymi: 11

zostały omówione czynniki, które zdecydowały o możliwościach produkcji samochodów w Chinach,

11

pokazano rolę chińskiego rządu we wspieraniu rodzimego przemysłu samochodowego,

11

przedstawiono specyfikę chińskiego rynku motoryzacyjnego oraz wymianę handlową w zakresie wyrobów przemysłu samochodowego,

11

przeanalizowano możliwości wejścia chińskich firm motoryzacyjnych na globalny rynek.

ETAPY ROZWOJU CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO Przebieg rozwoju chińskiego przemysłu motoryzacyjnego można podzielić na cztery etapy. Przyjmując za podstawę podziału wskazane poniżej kryteria, należy wyróżnić następujące fazy rozwoju tego przemysłu: 11

I etap: lata 50. – połowa lat 60.;

11

II etap: druga połowa lat 60. – koniec lat 70.;

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

11

III etap: rok 1979 – koniec lat 90.;

11

IV etap: od końca lat 90. do dziś.

415

Jednym z kryteriów odróżniających wymienione okresy są możliwości produkcyjne. Innymi ważnymi wyróżnikami są: organizacja i profil produkcji, otwartość na zagranicznych kooperantów i występujące powiązania między chińskimi producentami oraz zagranicznymi firmami. Dane charakteryzujące poszczególne etapy zostały zawarte w tabeli 1.

Tabela 1. Dane charakteryzujące poszczególne etapy rozwoju przemysłu samochodowego w Chinach Ramy czasowe

Charakterystyka

I etap: lata 50.

– połowa lat 60.

Według wyliczeń, od początku lat 50. do połowy lat 60. produkowano w Chinach średnio 60 tys. samochodów rocznie. W początkowym okresie produkowano samochody głównie na potrzeby wojska oraz administracji rządowej.

Do 1960 roku rozpoczęło działalność 16 producentów samochodów oraz zostało utworzonych 28 montowni.

II etap: druga połowa lat 60.

– koniec lat 70.

Do końca lat 70. liczba zakładów produkujących w Chinach samochody wzrosła do 58. Na terenie tego kraju działały 192 montownie, z którymi współpracowało około 2 tysięcy dostawców części i podzespołów. Możliwości produkcyjne wzrosły do 160 tys. pojazdów rocznie.

III etap: rok 1979 – koniec lat 90.

W latach 1983−1985 liczba producentów podwoiła się (z 65 do 114). Znacznie wzrosły możliwości produkcyjne.

Wskazuje na to symboliczna liczba 1 miliona wyprodukowanych pojazdów, która została osiągnięta w 1992 roku.

IV etap: od końca lat 90. do dziś

Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia produkcja samochodów w Chinach wzrosła z około 2 milionów do ponad 13 milionów pojazdów.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie literatury przedmiotu.

Podczas trwania pierwszego etapu podstawową filozofią funkcjonowania zakładów motoryzacyjnych w Chinach była zasada samowystarczalności (ang. self-reliance policy). Pomimo dynamicznego wzrostu liczby zakładów na chińskim rynku dominowała sprzedaż samochodów wyprodukowanych za granicą. W połowie lat 60. rozpoczął się drugi etap rozwoju przemysłu motoryzacyjnego w Chinach. Etap ten charakteryzowało występowanie wielu trudności. Czynnikami niekorzystnie wpływającymi na jego rozwój była przyjęta strategia inwestycyjna (lokalizacja fabryk na zachodzie kraju, czemu towarzyszył brak odpowiedniej infrastruktury oraz dostępu do surowców i energii), a także ukierunkowanie pro-

416

Piotr Łasak

dukcji głównie na potrzeby wojska. Pomimo rosnących zdolności produkcyjnych chińskie zakłady nie były w stanie wyprodukować potrzebnej ilości samochodów osobowych. Nadal występował import dużej ilości samochodów zza granicy. Od 1979 roku rozpoczął się trzeci etap rozwoju chińskiego przemysłu motoryzacyjnego. Wraz z innymi ważnymi reformami nastąpiła w Chinach zmiana dotychczasowej strategii rozwoju branży samochodowej. Kluczowa do tej pory rola rządu została ograniczona do kształtowania kierunków rozwoju gospodarki jako całości, dając poszczególnym przedsiębiorstwom większą swobodę działania.

Równocześnie rozpoczął się napływ do Chin zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB). Czwarty etap rozpoczyna okres od końca lat 90. Na tym etapie rozwoju następuje dalsze przenoszenie do Chin zakładów produkcyjnych i montowni przez zagraniczne koncerny motoryzacyjne. Charakterystyczną cechą dla opisywanego okresu jest powstanie pierwszych chińskich producentów, którzy są w stanie produkować pojazdy bez współpracy z zagranicznymi koncernami.

W ostatnich latach nastąpiło też wejście chińskich firm na zagraniczne rynki.

W tym okresie Chiny stały się jednym z największych na świecie producentów samochodów.

POLITYKA CHIŃSKIEGO RZĄDU WOBEC ROZWOJU PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO Produkcja samochodów już od samego początku powstania tego przemysłu w Chinach była bardzo ważna z punktu widzenia strategii rozwoju kraju przyjętej przez chiński rząd. Wyrazem tego były decyzje podejmowane na najwyższym szczeblu, dotyczące wszystkich aspektów związanych z branżą motoryzacyjną. W pierwszych trzech dekadach dotyczyło to krajowych zakładów wytwórczych. Od momentu otwarcia chińskiej gospodarki działania rządu objęły również kształtowanie strategii przyjmowania zagranicznych firm chcących wytwarzać samochody w Chinach.

Podmioty mające zamiar prowadzenia działalności w tym kraju musiały spełnić wiele warunków, w tym m. in.: udostępnienie licencji produkcyjnych, transfer technologii do chińskiego przemysłu, ustanowienie ośrodków badawczych w Chinach, a także zastąpienie wielu importowanych komponentów częściami wytwarzanymi przez krajowych producentów [Szamosszegi, 2010].

Wprowadzone na początku lat 80. warunki dla inwestorów zagranicznych obowiązywały przez dwie dekady. Od lat 90. Chiny zaczęły wprawdzie obniżać cła i inne ograniczenia importowe, czyniły to jednak stopniowo. Powolne obniżki miały na celu umożliwienie przygotowania się lokalnych producentów na wejście na chiński rynek konkurencyjnych firm. Dopiero od momentu przystąpienia Chin w 2001 roku do Światowej Organizacji Handlu kraj ten zrezygnował z wielu stosowanych wcześniej rodzajów pomocy.

Pomoc rządowa oferowana rodzimym firmom motoryzacyjnym sprowadzała się nie tylko do działań protekcjonistycznych. Innymi formami wsparcia

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

417

krajowych producentów były np. ułatwienia uzyskania wszelkich potrzebnych zezwoleń bądź doradztwo w załatwianiu czynności administracyjnych niezbędnych przy produkcji samochodów. Kolejnym rodzajem rządowej pomocy dla krajowych producentów była pomoc finansowa. Można tutaj zaliczyć m. in. kredyty przyznawane przez banki dzięki rządowemu współfinansowaniu, a także zwolnienia podatkowe, oferowane chińskim producentom przez lokalne władze, na których terenie firmy prowadziły działalność. Przykładem uprzywilejowanego traktowania rodzimych producentów jest wszechstronna pomoc udzielona firmie Chery (krajowemu producentowi samochodów).

Kryterium, które zdecydowało o wsparciu tej firmy, była jej niezależność. Jest to wynikiem aprobowanej przez rząd koncepcji rozwoju rodzimego przemysłu motoryzacyjnego.

Obok pomocy udzielanej producentom samochodów rząd podjął też wiele wysiłków, mających na celu ochronę lokalnych firm, wytwarzających części i komponenty wykorzystywane do produkcji samochodów [Yank, Teng, 2006, s. 7]. Dla przykładu można podać, że w 2006 roku import do Chin części i komponentów obciążony był opłatami celnymi w wysokości 10−14% (import gotowych pojazdów podlegał opłatom rzędu 28%) [Lenard, 2006]. Innym rodzajem ochrony był warunek stawiany zagranicznym producentom, dotyczący konieczności wykorzystania w samochodach produkowanych na terenie Chin podzespołów oraz innych elementów wytwarzanych przez lokalne zakłady. Zgodnie z tymi regulacjami, przy produkcji wszystkich pojazdów, z wyjątkiem samochodów osobowych, należało wykorzystać 50% części produkowanych w Chinach. W przypadku samochodów osobowych było to 40% w pierwszym roku produkcji. Jeżeli produkcja trwała przez okres dłuższy niż rok, w drugim roku należało wykorzystać 60% lokalnych komponentów, a w kolejnych latach aż 80% [China’s Automotive and…, 2004, s. 9]. Wymóg ten obowiązywał do momentu przystąpienia Chin do WTO. Istotnym obszarem wpływu chińskiego rządu na krajowy rynek motoryzacyjny jest kształtowanie struktury tego rynku. Oznacza to określanie przez organy rządowe, w wyniku decyzji administracyjnych, założeń dotyczących lokalizacji zakładów wytwórczych oraz profilu i skali ich produkcji. Ścisłe planowanie tych warunków prowadziło w przeszłości do niekorzystnej sytuacji z punktu widzenia rozwoju przemysłu. Punktem zwrotnym okazał się koniec lat 70., kiedy reformy rynkowe wprowadzane w całej gospodarce objęły również przemysł samochodowy. W momencie otwarcia Chin na gospodarkę światową w 1979 r. założono, że współpraca z zagranicznymi partnerami umożliwi podniesienie efektywności chińskich producentów. Próby odwrócenia dotychczasowych niewłaściwych tendencji trwały przez całą dekadę lat 80. W latach 90. chiński rząd dokonał kolejnego ważnego posunięcia. W 1994 roku została wprowadzona reforma, której celem było usprawnienie rodzimego przemysłu.

Branża motoryzacyjna została wówczas uznana za jedną z pięciu kluczowych gałęzi chińskiego przemysłu (zaliczono tutaj przemysły: maszynowy, elektro-

418

Piotr Łasak

niczny, petrochemiczny, konstrukcyjny oraz motoryzacyjny). Zmiany w omawianym segmencie zostały dokonane pod hasłem Polityka Przemysłu Motoryzacyjnego (ang. Automotive Industry Policy) [Holweg i in., 2005, s. 14].

Założono, że ze względu na złożone powiązania branży motoryzacyjnej z innymi gałęziami przemysłu poprzez wsparcie rozwoju tej branży nastąpi wzrost całej chińskiej gospodarki. Do kluczowych elementów wprowadzonej polityki zaliczono: 11

rozbudowę zakładów produkcyjnych,

11

zwiększenie roli sektora produkującego części i komponenty wykorzystywane przy produkcji samochodów,

11

tworzenie możliwości rozwojowych przemysłu motoryzacyjnego,

11

rozwój grupy prywatnych posiadaczy pojazdów.

Uznanie przez rząd przemysłu motoryzacyjnego za jedną z kilku priorytetowych gałęzi gospodarki dawało gwarancję dalszego jego rozwoju i jednocześnie możliwość wsparcia ze strony państwa. Zasadniczym problemem nie była już kwestia, w jaki sposób przyciągnąć inwestycje zagranicznych koncernów motoryzacyjnych do Chin, lecz jak przyśpieszyć rozwój chińskiego przemysłu oraz znaleźć strategicznych partnerów w celu dalszej ekspansji. Wśród najważniejszych celów znalazły się m.in.: regulacja napływu Zagranicznych Inwestycji Bezpośrednich oraz koncepcja konsolidacji fragmentarycznych i małych zakładów produkcyjnych. Możliwość wejścia zagranicznych firm na chiński rynek motoryzacyjny pozostawała nadal uzależniona od utworzenia przedsięwzięcia typu joint ventures z chińskimi państwowymi zakładami produkcyjnymi. Z kolei do priorytetów dalszego rozwoju rodzimych producentów zaliczono konieczność zwiększenia w krótkim czasie zaangażowania w produkcję samochodów osobowych oraz koncepcję utworzenia kilku zakładów produkcyjnych, zdolnych konkurować na międzynarodowym rynku [Arnold, 2003, s. 6].

Wpływ rządu na branżę motoryzacyjną, obok dotychczas przyjętych kierunków wsparcia jej rozwoju, może w przyszłości dotyczyć także innego ważnego aspektu. Coraz bardziej rozwinięty chiński przemysł samochodowy wymaga wdrożenia do krajowego systemu legislacyjnego międzynarodowego prawa, dotyczącego tego przemysłu. Przykładem są regulacje w obszarze konkurencyjności.

Istnieje potrzeba wprowadzenia odpowiednich przepisów mających na celu m. in. zapewnienie uczciwej konkurencji, poszanowania praw intelektualnych, praw własności technologii, a także regulacji wielu innych obszarów [Yank, Teng, 2006, s. 7]. Otoczenie regulacyjne jest bowiem jednym z kluczowych czynników warunkujących prawidłowy długookresowy rozwój przemysłu. Dostosowanie krajowego prawa nie tylko poprawi warunki panujące na chińskim rynku, ale pomoże także rodzimym producentom samochodów i umocni pozycję chińskich firm na międzynarodowym rynku.

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

419

UDZIAŁ INWESTORÓW ZAGRANICZNYCH W ROZWOJU PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO W CHINACH Rozwój przemysłu motoryzacyjnego w Chinach na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat był w dużym stopniu rezultatem zmian, jakie wystąpiły w międzynarodowej gospodarce. Branża samochodowa stała się bowiem jedną z najbardziej zglobalizowanych gałęzi przemysłu. Cechą globalizacji jest przenoszenie przez koncerny motoryzacyjne fabryk produkujących podzespoły lub montowni samochodów do takich krajów, jak: Brazylia, Chiny, Indie, Meksyk, Tajlandia, Wietnam oraz państwa Europy Wschodniej [Sturgeon, Florida, 2000, s. 1]. Inwestycje napływające do krajów rozwijających się w pozytywny sposób wpływają na gospodarki tych państw oraz na poszczególne segmenty ich gospodarek.

Od początku lat 80. do Chin zaczęły przenosić swoją działalność wiodące zagraniczne koncerny z branży motoryzacyjnej. Możliwość rozpoczęcia działalności przez zagraniczne firmy była ściśle regulowana i uzależniona od spełnienia wielu warunków. Jednym z nich była gwarancja zachowania przez chińskie przedsiębiorstwa 50% lub większej ilości udziałów w realizowanych wspólnie przedsięwzięciach. Rolą zagranicznych partnerów było zazwyczaj dostarczenie kapitału oraz zapewnienie wsparcia technologicznego [Gallagher, 2003, s. 36]. Chińskie zakłady zajmowały się natomiast produkcją części i komponentów oraz montażem pojazdów.

Polityka dotycząca dalszego rozwoju przemysłu motoryzacyjnego została ukierunkowana na zwiększenie współpracy z zagranicznymi partnerami. W początkowym okresie jej realizacji Chiny nawiązały bliskie kontakty z takimi światowymi producentami, jak: AMC, Peugeot oraz Volkswagen [Yang, 1993, s. 238–370]. Do największych powiązań zagranicznych firm motoryzacyjnych z chińskimi przedsiębiorstwami, które ukształtowały się pod koniec ubiegłego wieku, można zaliczyć: Peugeot-Guangzhou, AMC-Beijing Jeep, Volkswagen-Shanghai Automotive Corporation (SAIC) oraz Shanghai-VW. Największe sukcesy na chińskim rynku w początkowym okresie odniósł Volkswagen. W rezultacie pomyślnej współpracy z SAIC (od 1983 r.), koncern ten rozszerzył swoją działalność i w 1988 roku wszedł w kolejne przedsięwzięcie typu joint ventures z First Auto Works (FAW) z Changchun. Pod koniec lat 80. doszły kolejne powiązania. Na chińskim rynku pojawił się Citroen-Dongfeng Motor Corporation. Wymienione przedsięwzięcia zostały przedstawione w tabeli 2.

W okresie nawiązywania współpracy przez chiński przemysł motoryzacyjny z zagranicznymi partnerami niewielką rolę odgrywały firmy z Japonii. Dla japońskich koncernów Chiny kojarzyły się ze zbyt dużym ryzykiem. Z tego powodu unikały one bliższych powiązań z tym krajem. Pomimo obecności Hondy i Daihatsu, udział japońskich firm w latach 80. i 90. był w Chinach niewielki [Ray, 2003]. Na początku wzajemnej współpracy obydwu państw, która przypadła na koniec lat 70., kooperacja opierała się głównie na eksporcie przez japońskie firmy samochodów osobowych i ciężarowych oraz dostawach części i komponentów.

Były to jednak niewielkie ilości w porównaniu z eksportem Japonii do innych

420

Piotr Łasak

państw. Rozwój współpracy japońsko-chińskiej w branży motoryzacyjnej można zobrazować przykładem Toyoty – jednej z czołowych japońskich marek tej branży.

Jej strategia była skoncentrowana na budowie sieci sprzedaży. Firma unikała tworzenia w Chinach zaplecza produkcyjnego. Nie odpowiadało to zamiarom chińskiego producenta − First Auto Works. Ta wiodąca chińska firma zaangażowała się dotychczas we współpracę z Toyotą w wielu obszarach technologicznych.

Chińczycy mieli nadzieję na kontynuację współpracy w zakresie nowych inicjatyw badawczych i produkcyjnych. Niechęć Toyoty sprawiła, że w kolejnych latach Chiny zaczęły wchodzić w relacje typu joint ventures z wieloma zagranicznymi producentami samochodów, a wycofały się ze współpracy z Toyotą oraz innymi japońskimi koncernami.

Tabela 2. Najważniejsze przedsięwzięcia typu joint ventures w chińskim przemyśle motoryzacyjnym w latach 80. i 90.

Nazwa wspólnego przedsięwzięcia

Rok utworzenia

Udział partnera zagranicznego (w %)

Chiński partner

Beijing Jeep

1983

42,4%

Beijing Auto Works

Chrysler

Shanghai VW

1985

50%

SAIC

VW

Guangzhou Peugeot

1985

22%

Guangzhou Auto Group

Peugeot

FAW VW

1990

40%

First Auto Works

VW

Wuhan Shenlong

1992

30%

Second Auto Works

Citroen

Shanghai GM

1997

50%

SAIC

GM

Guangzhou Honda

1998

50%

Guangzhou Auto Group

Honda

Zagraniczny partner

Źródło: Tao [2004, s. 38].

Współpraca zagranicznych inwestorów z lokalnymi firmami pozwoliła na znaczną poprawę jakości produkowanych w Chinach pojazdów. Wywarła również pozytywny wpływ na rodzime zakłady, które zostały zmuszone do podniesienia produktywności oraz innych wyznaczników swojego działania. Pomimo pozytywnego oddziaływania, kooperacja miała też negatywne strony. Mankamentem było poleganie na zagranicznych partnerach, którzy sami zajmowali się rozwojem kluczowych technologii. W efekcie Chińczycy bardzo szybko nauczyli się montować samochody i rozwijać łańcuchy dostaw, nie zdobyli natomiast doświadczenia w zakresie rozwoju poszczególnych modeli samochodów oraz umiejętności syn-

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

421

tetycznego podejścia do procesu produkcji. Ponadto przemysł samochodowy w Chinach był bardzo rozdrobniony. Powodowało to występowanie znacznych nieefektywności w obszarze inwestycji kapitałowych [Russo i in., 2009b, s. 2]. Taka sytuacja trwała aż do pierwszej połowy lat 90., kiedy chińskie władze opracowały nową strategię rozwoju przemysłu motoryzacyjnego w tym kraju.

W miarę upływu czasu coraz więcej zagranicznych koncernów było zainteresowanych przeniesieniem do Chin swojej produkcji lub innego obszaru działania.

W latach 90. rynki wielu wysoko rozwiniętych państw stały się już nasycone.

Poszukując nowych możliwości ekspansji, zagraniczne koncerny zaczęły konkurować o wejście na chiński rynek, mający bardzo duży potencjał rozwoju. Wiele firm, które dawniej nie przywiązywały większej wagi do tego rynku, zaczęło poszukiwać możliwości zawarcia strategicznego partnerstwa z chińskimi firmami motoryzacyjnymi. Było to korzystne dla chińskiego przemysłu, ponieważ gwarantowało napływ nowych technologii i innych rozwiązań, a tym samym nieustanny rozwój rodzimych przedsiębiorstw.

ROZWÓJ PRODUKCJI WYROBÓW PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO W roku 2008 wyprodukowano w Chinach ośmiokrotnie więcej samochodów niż wynosiła roczna produkcja w połowie lat 90. [Tang, 2009, s. 1]. Szczególnie widoczny wzrost nastąpił na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia. Podczas gdy w 2000 r. produkcja samochodów w tym kraju oscylowała wokół 2 mln pojazdów, w roku 2008 wynosiła już ponad 9 milionów [Staniford, 2010]. Produkcję samochodów w Chinach w ostatnich kilkunastu latach charakteryzowała bardzo wysoka dynamika w porównaniu z innymi państwami. W ciągu dziesięciolecia 1996–2006 średni roczny wzrost produkcji samochodów wyniósł 19,3%. Dla tego samego okresu średnia produkcja samochodów w Stanach Zjednoczonych spadła o 0,4%, w Niemczech wzrosła o 1,8% a w Japonii o 1%. Na podstawie danych dla państw mających liczący się udział w światowej produkcji samochodów widać, że Chiny znalazły się na pierwszym miejscu pod względem rocznej stopy wzrostu produkcji (tab. 3).

Dynamicznemu wzrostowi produkcji samochodów towarzyszy coraz większy udział produkcji samochodów osobowych. Podczas gdy jeszcze w 1994 r. zaledwie 18,4% produkowanych w Chinach pojazdów stanowiły samochody osobowe, w 2006 r. było to już 53,6% [China Automobile Industry, 2010]. W roku 2007, według Chińskiego Stowarzyszenia Producentów Samochodów (CAAM), udział samochodów osobowych wzrósł w tym kraju do 71,6% wszystkich wyprodukowanych pojazdów.

Początkowo rola krajowych producentów samochodów pozostawała ograniczona (tab. 4). Najważniejszą rolę odgrywały duże zagraniczne firmy, które tworzyły z lokalnymi zakładami przedsięwzięcia typu joint ventures. W miarę upływu czasu sytuacja stopniowo zmieniała się na korzyść rodzimych producentów.

Obecnie niektóre z krajowych firm w takim stopniu umocniły swoją pozycję, że

422

Piotr Łasak

nie tylko są kooperantami zagranicznych koncernów, lecz mają ambicje samodzielnej produkcji samochodów.

Tabela 3. Wielkość produkcji samochodów w wybranych krajach w latach 1996−2006 (w tys. sztuk) oraz średni roczny wzrost produkcji Rok Państwo

Średnia roczna stopa wzrostu produkcji w latach 1996−2006

1996

1998

2000

2002

2004

2006

1 240

1 628

2 009

3 251

5 071

7 272

19,3

541

535

867

892

1 511

1 876

13,2

Korea Południowa

2 354

1 787

2 858

3 148

3 469

3 840

5,0

Brazylia

1 813

1 547

1 671

1 793

2 210

2 597

3,6

Meksyk

1 222

1 460

1 923

1 805

1 555

2 043

5,3

Niemcy

4 843

5 727

5 527

5 145

5 570

5 818

1,8

10 346 10 050

10 141

10 258

10 512

11 484

1,0

Stany 11 832 12 003 Zjednoczone

12 774

12 280

11 988

11 351

–0,4

1 738

1 427

1 142

1 212

–2,5

Chiny Indie

Japonia

Włochy

1 545

1 693

Źródło: Sturgeon [2009, s. 11].

W ciągu ostatnich kilku lat udział krajowych producentów wzrósł do ponad 25% wszystkich zakładów produkujących samochody w tym kraju. W przeszłości przez długie lata firmy te pełniły niewielką rolę ze względu na duże różnice w poziomie technologicznym pomiędzy nimi a zagranicznymi koncernami samochodowymi. Sytuacja zaczęła się zmieniać po 2000 roku. Udział krajowych producentów samochodów osobowych wzrósł z poziomu 13,5% w 2001 r. do poziomu 26,8% w 2006 r. [Marukawa, 2009, s. 121]. W roku 2009 było to znacznie więcej − 44,3% produkcji wytwarzały krajowe firmy1. Charakterystyczną cechą jest to, że na liście największych producentów (pod względem liczby wyprodukowanych samochodów) nie znalazły się najstarsze chińskie zakłady (do takich firm można zaliczyć First Automotive Corporation oraz Nanjing Automobile Corporation).

Do liderów należą znacznie młodsze firmy − Chery Automobile oraz Geely 1 Do rodzimych firm zaliczone zostały m. in. firmy: BYD, Chery, Geely, Hafei, Jiangfuai, Chang’an, Great Wall oraz Roewe.

423

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

Tabela 4. Liczba pojazdów wyprodukowanych w Chinach w latach 1998−2009

Rok

Produkcja dwu wiodących firm krajowych*

Produkcja całkowita

Rok

Produkcja dwu wiodących firm krajowych

1998

b.d.

1 627 829

2004

86 000

5 234 496

1999

b.d.

1 829 953

2005

188 000

5 708 421

2000

2 000

2 069 069

2006

514 381

7 188 708

2001

28 000

2 334 440

2007

597 774

8 882 456

2002

50 000

3 286 804

2008

576 955

9 350 000

2003

90 000

4 443 686

2009

508 500 (b.d. dot. Geely)

13 830 000

Produkcja całkowita

*

Wielkości produkcji krajowej są sumą produkcji firm Chery i Geely. Ze względu na to że większość chińskich zakładów motoryzacyjnych tworzą przedsięwzięcia firm rodzimych z partnerami zagranicznymi, produkcja tych przedsiębiorstw nie została potraktowana jako produkcja firm krajowych. Wielu chińskich producentów nie podaje danych o wielkości swojej produkcji bądź sprzedaży, wobec czego trudno jest opracować pełne zestawienie wielkości produkcji wszystkich krajowych producentów samochodów w Chinach. Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Motor Vehicle Production…, [2010].

Automobile. Firma Geely rozpoczęła produkcję w 1997 r.2 natomiast Chery w 1999 roku3. Już w sześć lat po rozpoczęciu produkcji samochodów firma Chery znalazła się na czwartym miejscu wśród wszystkich producentów samochodów w Chinach, przekraczając 10% udział w produkcji. Obydwie znalazły się wśród dziesięciu największych producentów samochodów osobowych. Pozycję obydwu wymienionych firm w latach 2006−2008 przedstawia tabela 5. Obok dwu wymienionych, większość innych rodzimych firm motoryzacyjnych, których produkcja stopniowo zaczyna wzrastać, powstała zaledwie kilka lub kilkanaście lat temu.

Dla przykładu można wymienić firmy: BYD, która powstała w 2003 r., Hafei w 1995 r., Jianghuai – w 1999 r. oraz Chang’an/Chana – w 1990 roku.

Rodzime firmy motoryzacyjne rozwijają produkcję w sposób niezależny od zewnętrznych inwestorów. Ich strategia polega na wykorzystaniu wielu rozwiązań stosowanych wcześniej przez zagranicznych konkurentów. Zdobyta w ten sposób wiedza jest uzupełniana rozwiązaniami pochodzącymi ze wszelkich dostępnych źródeł. Jako przykład można podać czynności stosowane przez firmę Chery [Marukawa, 2009, s. 125−127]: 2 www.autozine.org/Manufacturer/China/Geely.html 3 www.cheryinternational.com/node/15

424

Piotr Łasak

Tabela 5. Najwięksi producenci samochodów osobowych w Chinach w latach 2006–2007* 2006

2007

Całkowita produkcja

2 444 082

Shanghai GM

374 692

FAW VW

Całkowita produkcja

2008

4 797 687

Całkowita produkcja

5 037 334

FAW VW

489 176

Shanghai VW

481 730

343 621

Shanghai VW

456 085

FAW VW

480 800

Shanghai VW

342 073

Shanghai GM

447 823

Shanghai GM

403 939

Chery

275 688

Chery

327 453

FAW Toyota

366 512

Beijing Hyundai

262 115

FAW Toyota

271 037

Dongfeng Nissan

319 455

Guangzhou Honda

226 183

Dongfeng Nissan

263 012

Chery

281 412

FAW Toyota

210 894

Guangzhou Honda

249 417

Guangzhou Honda

279 298

Geely

206 958

Changan Ford

221 117

Beijing Hyundai

258 356

Shenlong (Citroen)

201 858

Geely

216 774

Geely

220 955

* Klasycznych, zaliczanych do typu sedan. Źródło: Marukawa [2009, s. 121].

11

projektowanie samochodów za granicą (firma Chery zlecała wykonanie czynności projektowych włoskim i japońskim centrom projektowym);

11

procesy planistyczne zostały skopiowane od konkurencyjnych firm (przykładem jest model „QQ” firmy Chery, który jest kopią samochodu „Spark” produkowanego przez SAIC-GM-Wuling Auto Co.);

11

pozyskiwanie lub zakup zagranicznych technologii bądź wykorzystanie najbardziej zaawansowanych technologicznie komponentów (wytwarzane przez firmę motory były opracowywane przez austriacki koncern inżynierski AVL);

11

zlecanie na zewnątrz czynności związanych z zarządzaniem oraz koordynacją produkcji (w momencie rozpoczęcia działalności produkcyjnej czynności zwią-

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

425

zane z organizacją i przygotowaniem zakładów do produkcji zostały wykonane przez japońską firmę inżynierską); 11

współpraca z zagranicznymi producentami części i podzespołów (firma Chery stara się we wszystkich obszarach swojej działalności pozyskiwać pomoc technologiczną od firm będących dostawcami komponentów wykorzystywanych w jej samochodach).

Obok wymienionych rozwiązań firma Chery (podobnie jak Geely Automobile) podejmuje wysiłki mające na celu opracowanie własnych rozwiązań technologicznych i zastosowanie ich w produkowanych pojazdach.

Nie tylko własne prace badawczo-rozwojowe producentów samochodów, ale również współpraca z kooperantami w znacznym stopniu przyczynia się do poprawy jakości wytwarzanych pojazdów. Rozwój producentów samochodów i wzrost wielkości produkcji spowodował powstanie wielu firm produkujących komponenty wykorzystywane w przemyśle motoryzacyjnym. Według obliczeń, w 2004 roku w Chinach zarejestrowanych było około 1700 większych producentów części samochodowych (około 450 z nich było zagranicznymi inwestycjami). Na chińskim rynku motoryzacyjnym działało również 3000 mniejszych wytwórców, produkujących części motoryzacyjne na rynek wtórny [China’s Automotive and…, 2004, s. 37]. Pomiędzy producentami części i komponentów panuje duża konkurencja i związana z tym konieczność nieustannej rywalizacji o utrzymanie się na rynku. Powoduje to stopniowy wzrost jakości wytwarzanych produktów. Chociaż na chińskim rynku istnieje ponad stu producentów samochodów, jedynie kilku z nich jest liczącymi się firmami, natomiast pozostali odgrywają raczej niewielką rolę. Tym samym nie są w stanie składać dużych zamówień. Duże firmy mają z kolei swoich stałych dostawców (często funkcjonujących w ramach struktury danego koncernu). Rzadko korzystają z usług zewnętrznych, niezależnych producentów [Nag i in., 2007, s. 20]. Tym samym utrzymanie się na rynku jest dużym wyzwaniem dla producentów podzespołów produkujących na potrzeby koncernów motoryzacyjnych. Nieustannie powstają też nowe zakłady wytwarzające części motoryzacyjne. Z punktu widzenia całego przemysłu wzrastająca liczba nowych, bardziej wyspecjalizowanych producentów jest pozytywnym procesem. Powoduje to większą dostępność części produkowanych na lokalnym rynku, a jednocześnie podnosi ich jakość. Sprzyja to dalszemu rozwojowi procesów produkcyjnych w chińskim przemyśle motoryzacyjnym.

SPRZEDAŻ SAMOCHODÓW NA KRAJOWYM RYNKU W roku 2005 Chiny wyprzedziły Japonię, stając się drugim największym rynkiem motoryzacyjnym na świecie [Mu, Song, 2006, s. 1]. Rynek ten charakteryzuje duży potencjał rozwoju. Nawet pomimo światowego kryzysu w branży motoryzacyjnej w ostatnich latach, sprzedaż samochodów w Chinach gwałtownie wzrastała

426

Piotr Łasak

(wykres 1) [Tang, 2009, s. 3]. Dotyczy to w szczególności samochodów osobowych.

W roku 2009 łączna sprzedaż samochodów w Chinach wzrosła w stosunku do poprzedniego roku o ponad 17%, natomiast w przypadku samochodów osobowych wzrost ten wyniósł ponad 25% [Gu, 2010].

Wykres 1. Sprzedaż pojazdów na chińskim rynku w latach 2000–2009 (w mln sztuk) 16 14 12 10 8 6 4 2 0

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Źródło: Understanding the Chinese Automotive Industry for 2010 [2010].

W strukturze chińskiego rynku przeważają firmy zagraniczne bądź rodzime przedsiębiorstwa tworzące wspólne przedsięwzięcia z kapitałem zagranicznym.

Nie oznacza to jednak całkowitego zdominowania tego rynku przez zagraniczne korporacje. Podobnie jak w przypadku produkcji, również w przypadku sprzedaży w czołówce znajdują się dwie chińskie firmy: Chery i Geely (tab. 6).

W przeszłości wielu ekspertów wyrażało obawy dotyczące perspektyw rozwoju rodzimych firm motoryzacyjnych w Chinach. Wynikało to ze słabej pozycji tych podmiotów, a także z niezbędnych dostosowań w związku z przystąpieniem tego kraju do WTO i konieczności ograniczenia ochrony chińskiego rynku. Obawy dotyczyły także możliwego wzrostu konkurencji ze strony zagranicznych koncernów. Wraz z upływem czasu okazało się, że krajowi producenci nie tylko dobrze poradzili sobie w nowej sytuacji, ale nawet odnoszą znaczne sukcesy. Pomimo obecności wielu zagranicznych konkurentów, krajowe firmy posiadają ponad 25% udział w chińskim rynku (wykres 2).

Strategią przyjętą przez chińskie firmy jest produkcja samochodów małych, niedrogich i tanich w eksploatacji. Stwarza to dobre perspektywy dla rozwoju krajowych producentów w przyszłości. Ten segment chińskiego rynku motoryzacyjnego rozwija się najszybciej. Charakterystyczną cechą rodzimych przedsiębiorstw obok zwiększenia udziału w rynku jest też nieustanne poszerzanie oferty.

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

Tabela 6. Firmy, które sprzedały najwięcej samochodów osobowych w Chinach w 2008 roku Miejsce

Firma

Liczba sprzedanych samochodów

1

FAW-Volkswagen

498 908

2

Shanghai Volkswagen

478 059

3

Shanghai General Motors

395 715

4

Tianjin FAW Toyota Motor

347 663

5

Dongfeng Motor

318 785

6

Chery Automobile

286 569

7

Guangzhou Honda Automobile

277 358

8

Beijing Hyundai Motor

253 298

9

Geely Automobile

221 823

Chang’An Ford Mazda Automobile

200 756

10

Źródło: China Autos Report [2009, s. 27].

Wykres 2. Udział poszczególnych państw w sprzedaży samochodów na chińskim rynku (przedstawione dane dotyczą I kwartału 2006 roku) Korea Południowa 10% Japonia 26%

Europa (łącznie) 22%

Stany Zjednoczone 14% Chiny 28% Źródło: China’s Passanger Car Market [2006].

427

428

Piotr Łasak

Na auto show w Pekinie w 2010 r. firma Geely zaprezentowała 11 nowych modeli, natomiast firma Great Wall 10. Łącznie liczba wszystkich modeli samochodów oferowanych przez chińskich producentów wzrosła z 53 w 2006 roku do 159 w 2009 roku [Chinese Aim to Be King of the Road, 2010]. Podczas gdy zagraniczne koncerny projektują na chiński rynek głównie małe, tanie pojazdy, chińskie firmy opracowują znacznie szerszą gamę dostępnych wersji. Za punkt honoru stawiają sobie także produkcję własnych luksusowych modeli [Waldmeir, 2010].

W przeszłości nabywcami samochodów w Chinach były głównie organy administracji państwowej oraz państwowe przedsiębiorstwa. Ceny nie kształtowały się pod wpływem popytu i podaży, lecz ich poziom był wyznaczany przez rząd. Wraz z upływem czasu w coraz większym stopniu wzrastał popyt na samochody ze strony prywatnych konsumentów. Podczas gdy w 1985 r. niecałe 10% pojazdów sprzedawanych w Chinach było nabywanych przez prywatnych użytkowników, już w roku 2000 nabywali oni już 60% samochodów. Prywatni klienci stali się największą grupą nabywców już pod koniec lat 90. Wtedy sprzedaż samochodów dla tej grupy konsumentów przekroczyła 50% całej sprzedaży pojazdów w Chinach.

Również obecnie są oni dominującą grupą na chińskim rynku [Blight, 2010].

Opisana zmiana określana jest jako przejście z orientacji skierowanej na instytucjonalnych nabywców (która dominowała na chińskim rynku w latach 80.) na orientację skierowaną na indywidualnych klientów [Wu, 2008, s. 68].

EKSPORT I IMPORT W SEKTORZE WYROBÓW PRZEMYSŁU SAMOCHODOWEGO Pomimo że Chiny w ostatnich latach stały się największym producentem samochodów, tylko niewielki ułamek wyprodukowanych w tym kraju pojazdów trafia na zagraniczne rynki. W 2009 roku było to niecałe 3% produkcji [China Car Industry’s Export Ambitions, 2007]. Jest to jednocześnie najwyższy poziom eksportu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego w historii tego kraju. Obok samochodów znacznie bardziej istotną pozycję eksportową w chińskim przemyśle motoryzacyjnym stanowią części i komponenty. Dane liczbowe pokazują, że w 2004 roku eksport części samochodowych stanowił ponad 75% całego eksportu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego. Udział ten utrzymuje się do obecnego momentu. Wśród eksportowanych produktów dominowały komponenty z grupy II4, obejmujące różnego typu wyroby metalowe (karoserie, zderzaki, hamulce i części systemów bezpieczeństwa). Odbiorcami eksportu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego są głównie kraje wysoko rozwinięte. Największa część eksportu w ostatnich latach trafia na rynki: Stanów Zjednoczonych, Japonii, Niemiec, Wielkiej Brytanii oraz Hongkongu. Wśród państw rozwijających się do największych importerów chińskich wyrobów należała Indonezja.

4 Dla

uproszczenia analizy wszystkie produkty zostały podzielone na sześć grup. Podział ten został przedstawiony na wykresie 3 oraz w objaśnieniu do tego wykresu.

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

429

Wykres 3. Struktura eksportu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego w 2004 roku* Komponenty z gumy i szkła 4% Pojazdy 23%

Komponenty z żelaza i stali 9% Motory i ich części 9%

Komponenty grupy III 8%

Komponenty grupy I 12%

Komponenty grupy II 35% *

Komponenty grupy I – obejmują m. in.: łożyska, podkładki, nakrętki i przewody elektryczne; do komponentów grupy II należą m. in.: karoserie, zderzaki, hamulce i tarcze hamulcowe, części systemów bezpieczeństwa; z kolei komponenty grupy III – obejmują m. in.: siedzenia i wskaźniki. Źródło: Nag, Banerjee, Chatterjee [2007, s. 29−30].

Strategie eksportowe chińskich firm motoryzacyjnych można pokazać na przykładzie firmy Chery. Jest to pierwsza krajowa firma motoryzacyjna, która zaczęła eksportować chińskie samochody (nastąpiło to zaledwie dwa lata od momentu, kiedy pierwszy samochód zjechał z taśmy montażowej tej firmy). Tym samym od 2001 roku chińskie samochody zaczęły być sprzedawane poza granicami tego kraju [Chery Automobile Asia-Pacific Regional Overview, 2009, s. 36].

W 2005 roku firma Chery sprzedała rekordową dotychczas liczbę 180 tys. samochodów (100% wzrostu w porównaniu do poprzedniego roku), z tego około 10% z tej sprzedaży trafiło na eksport. Mimo że sprzedaż na zagraniczne rynki nadal stanowi niewielką część całej sprzedaży, produkcja na eksport jest bardzo ważna dla tego producenta. Strategia firmy zakłada, obok dotychczasowych działań, stopniowe umacnianie jej pozycji poza granicami Chin. Znajduje to wyraz w jej rosnących zagranicznych inwestycjach. W 2009 roku Chery Automobile posiadała 7 fabryk zlokalizowanych poza granicami Chin [Chery Plans New Export Base, 2009, s. 5]. W samej Europie prowadziła działalność w takich państwach jak: Francja, Polska, Słowenia, Bułgaria, Luksemburg, Serbia, Niemcy, Włochy oraz Rosja. Największy udział na zagranicznych rynkach posiada w Stanach

430

Piotr Łasak

Zjednoczonych, gdzie zainwestowała ponad 9 mld USD. Poza Europą i Stanami Zjednoczonymi zainwestowała również w Japonii, Korei Południowej, Iranie, Nigerii i Brazylii. W roku 2009 prowadziła wymianę handlową z 67 krajami.

W przyszłości planuje dalszą ekspansję na rynki Europy, Środkowego Wschodu oraz Afryki. Celem jej jest wejście na rynki wschodzące, które mają potencjał dalszego rozwoju. Strategia firmy zakłada unikanie rozwoju na dużą skalę w Europie Zachodniej oraz Ameryce Północnej [Gao, 2008, s. 4], ze względu na poziom rozwoju rynków motoryzacyjnych na tych kontynentach. Swoją aktywność kieruje na rynki słabiej rozwinięte o dużym potencjale popytu. Główną strategią stosowaną na tych rynkach jest konkurencja cenowa5. Szczególną okazją do dalszego rozwoju firmy paradoksalnie okazał się kryzys motoryzacyjny, który od roku 2008 dotknął znaczną część największych światowych koncernów motoryzacyjnych. Firmę tę można bowiem zaliczyć do grupy producentów najtańszych samochodów na świecie. Dużą uwagę poświęca klientom poszukującym tanich, ekonomicznych pojazdów. Stosuje przy tym strategię opartą na różnicowaniu produktów. W 2009 roku Chery zaoferowała aż 32 modele samochodów, sprzedawanych pod czterema głównymi markami: Chery, Riich, Rely oraz Karry [Madden, 2009, s. 17].

Obok eksportu ważnym aspektem analizy wymiany handlowej dotyczącej chińskiego rynku motoryzacyjnego jest import. Import związany z przemysłem motoryzacyjnym można podzielić na trzy grupy: pierwszą grupę stanowią surowce naturalne, drugą grupą są części i komponenty do produkcji samochodów, trzecią − gotowe pojazdy. Import części i komponentów był dotychczas najważniejszą częścią importu chińskiego przemysłu motoryzacyjnego, stanowił dominującą grupę w całym imporcie związanym z przemysłem samochodowym. Wartość sprowadzanych zza granicy gotowych samochodów stanowiła zaledwie 25% wartości całkowitego importu. Resztę stanowił import surowców, półproduktów, części oraz innych wyrobów służących do produkcji pojazdów. Dominował import komponentów grupy II (podział na grupy jest taki sam jak w przypadku eksportu).

Równie ważną pozycję w zakresie importu stanowiły motory. Wynika to ze specyfiki rozwoju chińskiego przemysłu motoryzacyjnego, której słabą stroną był brak pożądanego rozwoju rodzimej technologii. Powodowało to uzależnienie Chin od importu wszystkich elementów wymagających bardziej zaawansowanej wiedzy technologicznej. Wśród importowanych elementów najwięcej wyrobów było sprowadzanych z Japonii. Do innych ważnych kooperantów można zaliczyć Niemcy, Koreę Południową, Tajwan oraz Stany Zjednoczone.

Znacznie mniejszy udział w imporcie chińskiego przemysłu motoryzacyjnego stanowi trzecia grupa – gotowe pojazdy. Wśród importowanych samochodów od momentu otwarcia Chin na wymianę zagraniczną na przełomie lat 70. i 80 ubiegłego wieku aż do roku 1997 dominował import najtańszych samochodów.

5 Podobna

strategię wprowadza się również na bardziej rozwiniętych rynkach. Zostało oszacowane, że samochody wytwarzane w Chinach mogą być sprzedawane na rynku Stanów Zjednoczonych od 20 do 30 procent taniej niż te same pojazdy produkowane w Stanach [Engebretson, 2009].

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

431

Stanowiły one więcej niż połowę wszystkich importowanych pojazdów [Feenstra i in., 2001, s. 23]. W 1998 roku po raz pierwszy sprowadzona zza granicy liczba samochodów oferowanych dla nabywców średniozamożnych przekroczyła wielkość importu tanich pojazdów. W tym samym roku ilość importowanych tanich pojazdów zrównała się również z ilością importowanych samochodów luksusowych. Udział importowanych pojazdów na przestrzeni ostatnich dwóch dziesięcioleci zazwyczaj obejmował więcej niż połowę całkowitej sprzedaży samochodów na chińskim rynku. Na początku lat 90. było to około 55% [Qiu, 2005, s. 10].

W połowie lat 90. udział ten wzrósł do ponad 80% (rok 1995) ale już pod koniec lat 90. ponownie znalazł się w przedziale około 50−60%.

Charakterystyczną cechą jest, że w Chinach w przypadku wymiany handlowej dotyczącej przemysłu motoryzacyjnego występuje nadwyżka importu nad eksportem. Wynika to z faktu, że działające na terenie tego kraju firmy starają się specjalizować głównie w produkcji podstawowych komponentów motoryzacyjnych.

Celem jest zarówno wykorzystanie tych części w samochodach produkowanych na rodzimym rynku jak również przeznaczenie na eksport [Nag, Banerjee, Chatterjee, 2007, s. 42]. Nadwyżka ta jednak stopniowo się zmienia. W ostatnich latach wzrastał udział eksportu części samochodowych produkowanych w Chinach i kierowanych do innych krajów. Obrazują to statystyki dotyczące Stanów Zjednoczonych. Jeszcze w 2002 r. import z Chin komponentów do produkcji samochodów stanowił około 2,5% całego importu tych części, gdy już w 2006 r. udział importu z tego kraju wynosił 10% [Szamosszegi, 2010, s. 5].

CHIŃSKI PRZEMYSŁ SAMOCHODOWY W DOBIE GLOBALNEGO KRYZYSU W roku 2008, podobnie jak w innych krajach, również w Chinach wystąpiła recesja w branży motoryzacyjnej. Dotyczyło to zarówno sprzedaży jak i produkcji samochodów w tym kraju. Wielkość produkcji spadła w 2008 r. o 5,2%, natomiast wielkość sprzedaży samochodów o 6,7% [Yu, Yang, 2010, s. 4]. Na skutek pogorszenia warunków gospodarczych na początku 2009 r. zostały podjęte działania mające ożywić krajowy przemysł. Do zastosowanych mechanizmów należały rozwiązania wspierające branżę motoryzacyjną. Zostały one określone jako „Plan dostosowania i stymulacji przemysłu motoryzacyjnego” (ang. Automobile Industry Adjustment and Stimulus Plan). Wśród głównych założeń objętych rządowym pakietem stymulacyjnym znalazły się takie obszary, jak: chęć pobudzenia popytu na małe samochody, dalszy rozwój krajowych zakładów należących do przemysłu motoryzacyjnego oraz konsolidacja zakładów produkcyjnych [Bonnell, 2010].

Wszystkie przyjęte rozwiązania można podzielić na cztery grupy, zależnie od obszaru, którego dotyczą. Są to [Russo, Ke, Tse, 2009a, s. 3]: 11

pobudzanie popytu krajowego,

11

wspieranie rozwoju kluczowych obszarów przemysłu,

432

Piotr Łasak

11

zwiększanie podaży pieniądza (dostępność kredytu),

11

ochrona miejsc pracy.

W ramach każdego z wymienionych obszarów podjęto pewne konkretne rozwiązania (tab. 7).

Tabela 7. Działania będące rezultatem wejścia w życie „Planu dostosowania i stymulacji przemysłu motoryzacyjnego” Założenia planu

Podjęte działania

1. Pobudzenie popytu

Subsydia fiskalne dla rolników nakłaniające do zamiany starego samochodu na nowy. Przeznaczono kwotę 5 bln juanów na subsydia do zakupów minibusów przez rolników.

Obniżenie podatku od samochodów o małej pojemności silnika (poniżej 1,6 litra) – podatek został zmniejszony o połowę, z wysokości 10% do 5%.

Złagodzenie polityki kredytowej w celu promocji zakupów.

2. Wsparcie rozwoju przemysłu motoryzacyjnego

Plan pobudzenia rozwoju przemysłu motoryzacyjnego.

Konsolidacja i restrukturyzacja zakładów należących do przemysłu motoryzacyjnego lub współpracujących z tym przemysłem.

Rozwój nowych technologii (wspierane jest poszukiwanie alternatywnych źródeł energii dla samochodów osobowych i ciężarowych – przeznaczono na ten cel 10 bln juanów).

Promocja produkcji na eksport.

3. Podaż pieniądza

Nowe kredyty bankowe wzrosły w styczniu 2009 r. do 1,6 tryliona juanów.

Wydatki rządu przeznaczone na rozwój infrastruktury i systemu publicznych ubezpieczeń.

Złagodzenie wymagań rezerwowych dla banków w stosunku do udzielonych kredytów.

4. Ochrona miejsc pracy

Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw oraz przemysłu usługowego związanego z branżą motoryzacyjną.

Ograniczenie obciążeń związanych z ubezpieczeniem socjalnym dla zakładów produkcyjnych branży motoryzacyjnej.

Wsparcie państwowych zakładów przemysłowych w celu uniknięcia redukcji miejsc pracy.

Program profesjonalnych szkoleń dla absolwentów uniwersytetów oraz pracowników–imigrantów, mający na celu przystosowanie do pracy w przemyśle motoryzacyjnym.

Źródła: Russo, Ke, Tse, [2009a, s. 3]; Hogg [2010]; Russo, Ke, Tse, [2009c, s. 3–4]; China’s stimulus package… [2009, s. 19–20].

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

433

Rok 2009 pokazał, że działania podjęte w celu zapewnienia dalszego rozwoju przemysłu motoryzacyjnego przyniosły pozytywne rezultaty. Obniżki podatków oraz inne rozwiązania spowodowały wzrost popytu zgłaszanego przez krajowych konsumentów [Shirouzu, 2009]. Sprzedaż małych samochodów typu mini cars oraz compact, na zakup których były skierowane działania rządu (obniżki podatków), wzrosła o 70%, gdy tylko rozwiązania te weszły w życie [Bursa, 2010].

Efektem stymulacji chińskiego przemysłu motoryzacyjnego, a zarazem pogorszenia sytuacji na rynkach motoryzacyjnych w innych krajach jest fakt, że Chiny w 2009 r. stały się największym na świecie rynkiem pod względem liczby sprzedanych samochodów. W grudniu 2009 r. chiński rząd podjął decyzję o częściowym rozszerzeniu podjętych dotychczas działań stymulacyjnych dotyczących chińskiego przemysłu motoryzacyjnego na 2010 rok. Uprawdopodobniło to prognozy dalszego dynamicznego rozwoju tego przemysłu.

PERSPEKTYWY WEJŚCIA NA GLOBALNY RYNEK W miarę rozwoju chińskie przedsiębiorstwa przejawiają coraz większe zainteresowanie zagranicznymi rynkami. Często stawianym pytaniem jest, jak dużo czasu potrzebują chińscy producenci, żeby znaleźć się na globalnym rynku? Mimo dotychczasowego dynamicznego rozwoju, przed wejściem na globalny rynek firmy te czeka jeszcze wiele pracy. Muszą wykorzystać swoje przewagi oraz połączyć je z odpowiedzialną strategią i towarzyszącymi tej strategii aktywnymi działaniami.

Pomimo że chińskie firmy motoryzacyjne rozwijają się bardzo szybko, ich produkcja wciąż nie odpowiada światowym standardom. Tym samym pozycja konkurencyjna na rynkach krajów wysoko rozwiniętych jest słaba [Russo, Ke, Tse, 2009c, s. 7−8]. Do najczęściej wskazywanych przyczyn można zaliczyć: niską jakość pojazdów, brak odpowiedniej oferty w zakresie usług serwisowych, brak odpowiedniego rozeznania przez chińskich producentów potrzeb zagranicznych klientów, a także częstą nieznajomość polityki rządów poszczególnych państw, stosowanych regulacji w przemyśle motoryzacyjnym oraz wymaganych zezwoleń i certyfikatów. Najbardziej potrzebne są zmiany w zakresie oferowanych produktów. Bardzo ważne jest rozpoznanie wymagań konsumentów i wyjście naprzeciw tym potrzebom (np. podniesienie poziomu bezpieczeństwa pojazdów, zapewnienie odpowiedniego poziomu wygody oraz dostosowanie do wymagań w zakresie wystroju). Kolejnym kluczowym czynnikiem decydującym współcześnie o możliwościach rozwoju firm motoryzacyjnych jest dystrybucja. Obszarem bezpośrednio związanym jest konieczność poprawy zdolności marketingowych chińskich producentów. Istotne jest również zdobycie umiejętności podejmowania na większą skalę czynności produkcyjnych poza granicami Chin. Ważnym elementem jest osiągnięcie wysokiego poziomu kompleksowości działania. Chińscy producenci nie mogą tak jak dotychczas realizować wyłącznie pewnych wybranych etapów, bez uwzględniania całego procesu produkcji i sprzedaży.

434

Piotr Łasak

Skuteczność sprzedaży za granicą w dużej mierze może zależeć od przyjętej strategii. Dobrym rozwiązaniem − zamiast sprzedaży pod własną marką − jest przejmowanie aktywów zagranicznych producentów. Pozwala to w pewnym zakresie ograniczyć własne słabe strony. Do przykładów takich działań należy przejęcie w 2005 r. części majątku (parku maszynowego) brytyjskiego producenta samochodów Rover przez chińską firmę Najning Automotive Corporation [Yan, 2010]. Kolejnym przykładem jest zamiar zakupu marki Hummer (której samochody dotychczas były produkowane przez koncern General Motors) przez firmę Sichuan Tengzhong Heavy Industrial Machinery Company [Kurtenbach, 2010]. Do innych ważnych transakcji można zaliczyć zakup w ubiegłym roku przez chiński koncern BAIC technologii i licencji na modele samochodów firmy SAAB [Yan, Klamann, 2009] oraz nabycie w marcu 2010 r. przez chińską firmę Geely firmy Volvo – szwedzkiego producenta prestiżowych samochodów [Chiński koncern Geely przejął Volvo, 2010].

Obok wymienionej stosowane mogą być również inne strategie. Najczęściej wskazywane są cztery możliwości wejścia chińskich producentów samochodów na zagraniczne rynki. Są to [Haddock, Tse, 2007, s. 4]: 1. Eksport produktów na zagraniczne rynki pod marką zagranicznego producenta. Przykładem była chęć wykorzystania przez chińskich producentów firmy Daimler-Chrysler.

2. Eksport produktów na zagraniczne rynki pod rodzimą, chińską marką.

Potwierdzeniem możliwości stosowania takiej strategii jest firma Wanxiang Group.

3. Rozwój za granicą poprzez fuzje i przejęcia (taką strategię wybrała firma Nanjing).

4. Założenie za granicą chińskiej firmy od podstaw. Do przykładów można zaliczyć firmy: Geely, Great Wall i Brilliance.

W porównaniu z możliwościami wejścia na rynki państw wysoko rozwiniętych, chińskim producentom znacznie łatwiej jest wchodzić na rynki krajów rozwijających się. Rynki te są mniej konkurencyjne. Tym samym przenoszenie produkcji właśnie do tych państw napotyka dużo mniej ograniczeń. Przewagą rynków rozwijających się jest również znacznie większy popyt w porównaniu z rynkami bardziej rozwiniętymi.

Chęć wejścia na zagraniczne rynki stwarza potrzebę opracowania kompleksowego planu tej ekspansji. W dalszej kolejności powinno nastąpić wiele działań dostosowawczych. Niemożliwe wydaje się wejście na globalny rynek motoryzacyjny poprzez rozciągnięcie istniejących krajowych przewag na wszystkie obszary działania. Takie atuty chińskich przedsiębiorstw, jak ochrona rządowa, dostęp do taniego kapitału oraz wielkość rynku, a także tania siła robocza, mogą być wsparciem na rodzimym rynku. Chińscy producenci nie będą natomiast w stanie wykorzystać większości z nich za granicą. Stoją przed koniecznością wypracowania własnych, globalnych przewag. Czynnikiem sprzyjającym tym firmom jest istnie-

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

435

jąca obecnie sytuacja. W momencie gdy wiele chińskich przedsiębiorstw znajduje się na etapie budowy nowych modeli biznesowych, światowy przemysł motoryzacyjny znajduje się w stadium dużych przekształceń. Poszukiwane są nowe, energooszczędne i ekologiczne rozwiązania. Z powyższych powodów rozwój największych zagranicznych konkurentów ograniczają posiadane modele, które trudno jest dostosować do współczesnych warunków. Nie jest to obszar, który można usprawnić w stosunkowo krótkim czasie. Chińskie firmy motoryzacyjne nie są ograniczane w ten sposób i to jest ważnym ich atutem.

Dla firm chcących prowadzić działalność na globalnym rynku ważny jest nie tylko fakt wejścia na ten rynek, lecz również zdolność utrzymania się na nim przez dłuższy czas. Za najistotniejszy czynnik decydujący o tej możliwości została uznana umiejętność zarządzania przedsiębiorstwem o charakterze zintegrowanym [Zejian, 2009, s. 21]. W przeszłości nawet w firmach typu joint ventures ten obszar należał zawsze do zagranicznych kooperantów. Chińskie firmy nie mają więc doświadczenia w tym zakresie. Według ekspertów współczesnego przemysłu motoryzacyjnego, zdolność chińskich producentów do opanowania tej dziedziny funkcjonowania współczesnych przedsiębiorstw może zdecydować o ich sukcesie na globalnym rynku motoryzacyjnym.

BIBLIOGRAFIA Arnold W. [2003], The Japanese Automobile Industry in China, “JPRI Working Paper”, No. 95, November.

Blight J. [2010], China Automotive Infotainment: Sales Growth and Cost Reduction Opportunity, Strategy Analytics: www.strategyanalytics.com (pobrano 13.03.2010).

Bonnell J. [2010], Government Policies Pivotal in Historic 2009 Car Market, “China Daily”, http://www.chinadaily.com.cn/cndy/2010–01/25/content_9369064.htm (pobrano 26.01.2010).

Bursa M. [2010], Research Analysis: China’s Recession-defying Automotive Market, www.automotive-magazine.com (pobrano 12.03.2010).

Chery Plans New Export Base [2009], w: Asia Pacific Automotives, “Business Monitor International”, Issue 43.

Chery Automobile Asia-Pacific Regional Overview [2009], www.marketresearch.com/ product/display.asp?productid=2267493 China Automobile Industry, www.chinaknowledge.com (pobrano 28.01.2010).

China’s Automotive and Components Market 2004 [2004], KPMG Report, Hong Kong.

China’s Passanger Car Market [2006], KPMG Report, Hong Kong.

China Autos Report Q2 2009 [2009], “Business Monitor”, International Ltd. China Car Industry’s Export Ambitions [2007], “Business Week”, 3 May. China’s Stimulus Package: A Six Month Report Card, A Corporate Network Special Report [2009], “The Economist”, London, s. 19−20.

Chinese Aim to Be King of the Road [2010], “Financial Times”, April 22nd.

Chiński koncern Geely przejął Volvo [2010], „Gazeta Wyborcza”, 28 marzec.

436

Piotr Łasak

Engebretson J. [2009], Look for New Imports from India and China, “Automobile Body Repair News”, September.

Feenstra R. et.al. [2001], From Import Substitution to WTO Accession: Government Intervention in the Chinese Automotive Market, University of California, Davis.

Gallagher K.S. [2003], Foreign Direct Investment as a Vehicle for Deploying Cleaner Technologies: Technology Transfer and the Big Three Automakers in China, Harvard University, Harvard.

Gao P. [2008], A Global Road Map for China’s Automakers, “The McKinsey Quarterly”, June.

Gu E., Chinese Passenger Car Market Remains Optimistic in 2009 [2010], http://www. shcri.com (pobrano 17.02.2010).

Haddock R., Tse E. [2007], A New Era for Chinese Vehicle Manufacturers, Booz & Company, Shanghai.

Holweg M., Luo J., Oliver N. [2005], The Past, Present and Future of China’s Automotive Industry: A Value Chain Perspective, “UNIDO Working Paper”, Cambridge.

Kurtenbach E. [2010], China’s Hummer Buy May Take Private Equity Route, “The Washington Post”, February 24th.

Lenard D.M. [2006], US, EU Take China to WTO on Auto Parts, “Asia Times”, 1 April.

Madden N. [2009], Two Chinese Brands Break onto World Scene, “Advertising Age”, Vol. 80, Issue 22, Chicago.

Marukawa T. [2009], A Comparison of Chinese and Indian Automobile Manufacturers, w: Ohara M., Kimura K. (eds.), Comparative Study on Industrial Development Process in China and India, Institute of Developing Economies, JETRO, Chiba.

Mu Y., Song T.S. [2006], China’s Automobile Industry Post-WTO: Surging Growth, National University of Singapore, Singapore.

Nag B., Banerjee S., Chatterjee R. [2007], Changing Features of the Automobile Industry in Asia: Comparison of Production, Trade and Market Structure in Selected Countries, Asia-Pacific Research and Training Network on Trade, “Working Paper Series”, No. 37, July.

Qiu [2005], China’s Automotive Industry, Hong Kong University of Science and Technology, Hong Kong.

Ray K. [2003], The Chinese Car Industry, “China in Focus”, Issue 13.

Russo B., Ke T., Tse E. [2009a], The Coming Structural Realignment of China’s Automotive Sector, Booz & Company, Shanghai.

Russo B., Ke T., Tse E. [2009b], The Path to Globalization of China’s Automotive Industry, Booz & Company, Shanghai.

Russo B., Ke T., Tse E., Peng B. [2009c], The Eight Overarching China Automotive Trends That Are Revolutionizing the Auto Industry, Booz & Company, Shanghai.

Shirouzu N. [2009], World Carmakers Drive for Burgeoning China Market, “The Wall Street Journal”, No. 21, April.

Staniford S. [2010], A Consistency Check on Chinese Vehicle Growth, http://earlywarn. blogspot.com/2010/01/consistency-check-on-chinese-vehicle.html (pobrano 28.01.2010).

Sturgeon T.J., Florida R. [2000], Globalization and Jobs in the Automotive Industry, Masachusetts Institute of Technology, Working Paper Series MIT-IPC-00–012, Cambridge (Mass.).

ROZWÓJ CHIŃSKIEGO PRZEMYSŁU MOTORYZACYJNEGO

437

Szamosszegi A. [2010], How Chinese Government Subsides and Market Intervention Have Resulted It the Offshoring of U.S. Auto Parts Production: a Case Study, http:// www.steelnet.org/new/new_body.html (pobrano 26.01.2010).

Tang R. [2009], The Rise of China’s Auto Industry and Its Impact on the U.S. Motor Vehicle Industry, Congressional Research Service, Washington.

Tao Q. [2004], The Road to Success: a Resource-based View of Joint Venture Evolution in China’s Auto Industry, University of Pittsburgh, Pittsburgh.

Waldmeir P. [2001], China Carmakers in Great Leap forward to Luxury, “Financial Times”, April 24th.

World Motor Vehicle Production by Manufacturer [2010], www.oica.net (pobrano 11.03.2010).

Wu D.D. [2008], Between Global and Local: Hybridized Appeals in China Web Auto Ads, The Hong Kong Polytechnic University, “Corporate Communications: An International Journal” Vol. 13, No. 1.

Yan F. [2010], Autoshow-Update 1-Brilliance Plans US Sales as Early as 2007, www. reuters.com (pobrano 17.02.2010).

Yan F., Klamann E. [2009], China’s BAIC Buys Saab Assets; Spyker Still in Talks, Reuters, 14 December.

Yang X. [1993], The Impact of Global Economy on Automobile Industry: Comparative Study of the United States, Japan and the People’s Republic of China, Boston University, Boston.

Yank M., Teng S.S. [2006], China’s Automobile Industry Post-WTO: Surging Growth, East Asian Institute, National University of Singapore, Singapore.

Yu H., Yang M. [2010], China’s Automobile Industry: An Update, “EAI Background Brief” No. 500, National University of Singapore, Singapore.

Zejian L. [2009], The Role of International Technology Transfer in the Chinese Automotive Industry, Manufacturing Management Research Center, “Discussion Paper” No. 269, The University of Tokyo, Tokyo.

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono rozwój chińskiego przemysłu motoryzacyjnego od jego powstania do obecnego czasu, gdy Chiny stają się jednym z największych rynków motoryzacyjnych na świecie. Obok szczegółowej charakterystyki etapów rozwoju tego przemysłu, przedstawiono działania stymulacyjne podjęte w celu zapewnienia dalszego rozwoju w sytuacji, gdy gospodarka światowa przeżywa kryzys finansowy i gospodarczy. W ostatnim dziesięcioleciu coraz większą rolę odgrywają w Chinach rodzime zakłady motoryzacyjne. Nie tylko zwiększają one swój udział w krajowym rynku motoryzacyjnym, ale również coraz częściej wchodzą na zagraniczne rynki. W celu kontynuacji ekspansji chińskie firmy muszą wprowadzać dalsze zmiany w wielu obszarach swojego działania.

Słowa kluczowe: globalizacja, przemysł motoryzacyjny, korporacje transnarodowe.

438

Piotr Ĺ asak

THE DEVELOPMENT OF THE CHINESE MOTOR INDUSTRY Abstract The article presents the development of the Chinese motor industry since its beginning to the present time when China is becoming one of the biggest automobile markets in the world. Apart from the detailed description of the particular stages of the industry’s development, it presents the stimulus actions undertaken with the aim of assuring further development in the conditions of the global financial and economic crises. Over the last ten years Chinese domestic automobile plants have played more and more important role. Not only are they increasing their share of the Chinese market, but also more and more often they are entering foreign markets. In order to continue their expansion Chinese companies must introduce further adjustments in many areas of their activity.

Keywords: globalization, automobile industry, transnational corporations.

Studia ekonomiczne 1 Economic studies nr 4 (LXVII) 2010

Recenzje

Krzysztof Bartosik*

RECENZJA KSIĄŻKI TOMASZA BUDNIKOWSKIEGO: „BEZROBOCIE WYZWANIEM WSPÓŁCZESNOŚCI” Tomasz Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem współczesności, Instytut Zachodni, Poznań 2009, s. 51 Nie trzeba szerzej uzasadniać, iż problematyka bezrobocia podjęta przez Tomasza Budnikowskiego jest ważna i stale aktualna. Jego książka jest zaktualizowaną i rozszerzoną wersją wcześniejszej publikacji Bezrobocie na świecie i w Polsce wydanej również przez Instytut Zachodni w 2002 roku. Całość składa się z czterech rozdziałów: Bezrobocie w dzisiejszym świecie, Elastyczność rynku pracy a bezrobocie, Zabezpieczenie społeczne bezrobocia oraz Bezrobocie w Polsce. Taka konstrukcja książki jest logiczna i spójna. Najpierw omówiono bowiem zjawisko będące przedmiotem analizy, później jego przyczyny oraz sposoby przeciwdziałania bezrobociu. Następnie na tym tle zaprezentowano problemy polskiego rynku pracy. Pewien problem stwarza natomiast identyfikacja głównego przesłania książki. Co prawda w kilku miejscach Autor sugeruje, iż dobrą odpowiedzią na wyzwanie współczesności, jakim jest bezrobocie, było uelastycznienie i liberalizacja rynku pracy, to piszący tę recenzję nie jest do końca przekonany, czy nie dokonuje nadinterpretacji, tak przedstawiając przesłanie książki.

Całość rozpoczyna prezentacja skali i struktury bezrobocia w gospodarce światowej. Analiza empiryczna przeplata się z rozważaniami o problemach związanych z identyfikacją i pomiarem bezrobocia. Prezentacja rozwiązań stosowanych w różnych krajach i prób ich unifikacji pozwala wyrobić sobie zdanie o trudnościach metodologicznych, na jakie natrafiają badacze w tej dziedzinie, szczególnie w porównaniach międzynarodowych. Wiadomo, że pomiar zjawisk * Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.

440

Krzysztof Bartosik

społeczno-ekonomicznych jest sprawą umowną i zależy od przyjętych miar i kryteriów. Tak jest również w przypadku bezrobocia. W tym kontekście w rozważaniach Autora przebijają się dwie sprawy: zróżnicowanie sposobów definiowaniabezrobocia oraz niedoskonałości stosowanych kryteriów. W pierwszym przypadku chodzi o to, że mimo wieloletnich prób unifikacji w wielu krajach nadal stosuje się różne definicje bezrobocia, co utrudnia jego porównywanie, w drugim – o problemy związane z faktycznym określeniem wielkości bezrobocia. Są bowiem osoby, które często spełniają formalne kryteria bezrobotnego, lecz faktycznie nimi nie są, a zaliczyć do nich można pracowników szarej strefy i osoby wchodzące w skład tzw. „cichej rezerwy” obejmującej między innymi zniechęconych do pracy i przedwczesnych emerytów.

Prezentując zasięg i strukturę bezrobocia, Autor skupia się na uprzemysłowionej części świata, niewiele zaś miejsca poświęca innym regionom. Tabele statystyczne zawarte w tej części pracy ilustrują – z nielicznymi wyjątkami – zjawiska zachodzące w tej grupie krajów. Oznacza to, iż zapowiadany w tytule rozdziału obraz Bezrobocia w dzisiejszym świecie jest częściowy. Brak w nim np. dynamicznie zachodzących procesów w krajach rozwijających się. Żyje w nich większość ludzi, a ich rynki pracy – przez takie mechanizmy, jak handel międzynarodowy i przepływy kapitału – w coraz większym stopniu wpływają na to, co dzieje się w innych regionach świata. Ważnym elementem prezentacji są dane statystyczne. W zdecydowanej większości są one aktualne, lecz wśród nich zdarzają się również mocno zwietrzałe, pochodzące z lat 80. lub połowy 90.

XX wieku, choć nie ma potrzeby sięgania do tak odległych czasów. Skrajnym przykładem jest tabela 10 na s. 42, w której Autor przytacza dane o strumieniach i stanie bezrobocia w Niemczech w 1987 r., powołując się na podręcznik M. Burdy i Ch. Wypłosza Makroekonomia z 1992 roku!

Kolejny rozdział traktuje o przyczynach bezrobocia, a dokładniej o jednej przyczynie – nieelastyczności rynku pracy. W poszczególnych podrozdziałach Autor omawia takie determinanty elastyczności rynku pracy, jak: płace (koszty pracy), płaca minimalna, umowy zbiorowe, mobilność pracowników, czas pracy.

Z jego rozważań wynika, iż w krajach o elastycznych rynkach pracy jest niskie bezrobocie. Wskazuje na to wiele faktów przytaczanych w książce. Problem w tym, że w analizie Autora (tak jak i w innych rozdziałach) na pierwszy plan przebijają się opisy rozwiązań instytucjonalno-prawnych funkcjonujących w krajach uprzemysłowionych, głównie w Niemczech. Natomiast na drugim planie jest analiza wpływu tych rozwiązań na zatrudnienie i bezrobocie. Niemniej jednak niektóre z prezentowanych wątków są ciekawe, jak te wyjaśniające międzynarodowy trend spadku przynależności do związków zawodowych. Występuje wyraźna zależność między wprowadzaniem instytucji płacy minimalnej a uzwiązkowieniem; tam gdzie płaca minimalna zabezpiecza interesy pracownicze, spada znaczenie związków zawodowych. Na ich niekorzyść działają również zmiany strukturalne w gospodarce – wzrost znaczenia sektora usług czy zatrudnienie osób w niepełnym wymiarze czasu pracy.

RECENZJA KSIĄŻKI TOMASZA BUDNIKOWSKIEGO…

441

Trzeci rozdział z pewnością zainteresuje osoby zajmujące się sposobami ograniczania bezrobocia. Poświęcony jest on problematyce mniej opisywanej w literaturze przedmiotu niż choćby elastyczność rynku pracy, a mianowicie kwestiom wpływającym na zachowanie bezrobotnych, takim jak: wysokość zasiłku dla bezrobotnych i czas jego otrzymywania, warunki przyznawania zasiłków, praca akceptowalna (przez bezrobotnego). Zainteresowany Czytelnik znajdzie tu wiele szczegółowych opisów rozwiązań stosowanych w różnych krajach, choć tak jak i w poprzednich rozdziałach najwięcej miejsca poświęcono rozwiązaniom stosowanym w Niemczech. Szczególnie ciekawym materiałem do analizy jest opis rozwiązań mających na celu aktywizowanie bezrobotnych w Europie z rozwiązaniami stosowanymi w USA. Czytelnik ma możliwość skonfrontowania instrumentów wykorzystywanych do aktywizacji bezrobotnych w krajach o różnym etosie pracy i odmiennym podejściu do zabezpieczenia społecznego.

W ostatnim rozdziale, poświęconym Polsce, analizowana jest podobna problematyka jak w poprzednich rozdziałach, z tym że w odniesieniu do polskiego rynku pracy. Ważnym uzupełnieniem jest analiza migracji zarobkowej Polaków po wejściu do UE – jej wielkości i kierunków oraz konsekwencje dla polskiego rynku pracy. Jednakże w moim odczuciu najbardziej wartościowym składnikiem tego rozdziału jest podrozdział o Ubezpieczeniach na wypadek bezrobocia. A to za sprawą rzetelnej prezentacji zmian w systemie zasiłków dla bezrobotnych w Polsce oraz innych form wspierania osób bez pracy. Szczegółowo omówiono, jak w czasie transformacji systemowej zmieniały się zasady przyznawania zasiłków, krąg osób nieupoważnionych do ich otrzymywania, wysokość zasiłków. Ta prezentacja rozwiązań instytucjonalnych pokazuje ewolucję systemu ubezpieczeń na wypadek bezrobocia od działań osłonowych na początku lat 90. ubiegłego wieku, kiedy to wprowadzone rozwiązania miały głównie charakter socjalny, do wzmocnienia instrumentów aktywizujących bezrobotnych.

Głównym walorem książki jest jej warstwa opisowa: prezentacja – niekiedy dość szczegółowa – rozwiązań instytucjonalno-prawnych regulujących funkcjonowanie rynku pracy w wielu krajach świata. Dostarcza ona ciekawego materiału porównawczego i może być pomocna przy ocenie polskich rozwiązań. Walorem książki jest również prezentacja zagadnień mniej znanych ekonomistom, jak choćby praca akceptowalna. Bogactwo zaprezentowanego materiału jest duże.

Niemniej jednak trzeba w tym miejscu sformułować kilka zastrzeżeń. Po pierwsze, nadmierne skupienie uwagi na krajach uprzemysłowionych, w szczególności na Niemczech, a w ślad za tym niedostatek analizy tego, co się dzieje w innych regionach świata. Na okładce książki widnieje informacja, iż w centrum zainteresowania Autora są sprawy Unii Europejskiej i Niemiec. I znajduje to silne odzwierciedlenie w treści książki, co niekoniecznie należy uznać za jej walor.

Równie ciekawe są doświadczenia krajów transformujących czy rozwijających się. Po drugie, przytaczane niekiedy dane i pozycje bibliograficzne są w niektórych przypadkach nieaktualne. Taka sytuacja dziwi, tym bardziej że jest to już drugie wydanie książki i tego typu mankamenty można było usnąć. I po trzecie,

442

Krzysztof Bartosik

co najważniejsze, jest to opis funkcjonujących rozwiązań instytucjonalno-prawnych, w mniejszym zaś stopniu ekonomiczna analiza wpływu tych rozwiązań na zatrudnienie i bezrobocie.

Na koniec zawsze pojawia się pytanie, komu można polecić książkę? Sądzę, iż osobom szczególnie zainteresowanym rozwiązaniami instytucjonalno-prawnymi regulującymi funkcjonowanie rynku pracy. Takimi sprawami, jak sposób wyznaczania wielkości bezrobocia, negocjowania płac czy warunki upoważniające do otrzymywania zasiłku. Mniej usatysfakcjonowani będą Czytelnicy poszukujący wiedzy o tym, jaka jest efektywności stosowanych rozwiązań instytucjonalnych, czy jaki wpływ na bezrobocie wywierają procesy gospodarcze związane z globalizacją.

ROCZNY SPIS TREŚCI

443

W 2010 r. w „Studiach Ekonomicznych” ukazały się:

Artykuły Adrian BURDZIAK , Szybkość procesów zbieżności gospodarczej polskich podregionów w latach 1995–2006 w świetle modelu wzrostu gospodarczego Solowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krzysztof KONTEK , Bariery rozwoju polskiego systemu funduszy emerytalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tadeusz P. LENART , Stanisław NOWAK , Kapitałowy system rentierski – nowy paradygmat alokacji dochodów w cyklu życia gospodarstwa domowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Barbara LIBE RSKA, Perspektywy rozwojowe chińskiej gospodarki do 2050 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz MROCZKOWSKI , Key Success Factors in Polish Biotech Ventures Lew W. NIKIFOROW , Państwo i gospodarka w Rosji: lekcje XX wieku . . . .

Dominik SKOPIEC, Problem ryzyka operacyjnego w kontekście dynamicz­nych przemian w działalności banków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bogusława SKULSKA , Proces integracji gospodarczej Chin z krajami ASEAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SOPOĆKO , Wpływ firm ubezpieczeniowych na rynek kapitałowy . . .

Dariusz STAŃKO , Wpływ systemu emerytalnego na gospodarkę . . . . . . . . . .

Andrzej T. SZABLEWSKI, Zmiany paradygmatów polityki energetycznej – aspekt liberalizacji i bezpieczeństwa dostaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Zróżnicowanie wzorców działalności innowa­ cyjnej przedsię­biorstw przemysłów o niskiej i wysokiej technologii. Analiza porównawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna ZORSKA , The Rise of Chinese Transnational Corporations . . . . . . . . .

25 243 263 331 57 7 169 383 287 303 125 141 359

Artykuł dyskusyjny

S. Ryszard DOMAŃSKI, Kwestia własnościowa w transformacji systemowej 193

Listy do redakcji Stefan MAŁECKI-TEPICHT, Makrokonfuzja: Dylematy teorii ekono­ micznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

MISCELLANEA Marta GÖTZ , Podstawowy model nowej ekonomii geograficznej a przypadek Niemiec – próba oceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Piotr ŁASAK , Rozwój chińskiego przemysłu motoryzacyjnego . . . . . . . . . . . . . 413

444

ROCZNY SPIS TREŚCI

recenzje Krzysztof BARTOSIK , Recenzja książki Tomasza Budnikowskiego: „Bezrobocie wyzwaniem współczesności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ryszard BUGAJ , Tadeusza Kowalika „www.polskatransformacja.pl” . . . . . . .

Paweł KOZŁOWSKI , Teoria, empiria i krytyka w książce Kazimierza Łaskiego „Mity i rzeczywistość w polityce gospodarczej i w nauczaniu ekonomii” . . .

Maciej MISZEWSKI , Macieja Bałtowskiego „Gospodarka socjalistyczna w Polsce” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jakub STEBLIK , W oczekiwaniu na przełom: obrazy kryzysu ekonomicznego

439 103 107 111 319

ROCZNY SPIS TREŚCI

445

“Economic Studies” published in 2010:

ARTICLES Adrian BURDZIAK , Rate of Economic Convergence Process in the Polish Subregions in Years 1995–2006 as Assumed by the Solow Growth Model Krzysztof KONTEK , Barriers to the Development of the Polish Pension Fund System . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tadeusz P. LENART , Stanisław NOWAK , Capital Pension System: A New Paradigm for the Allocation of Income in the Household Life Cycle . . . . .

Barbara LIBERSKA, Prospects for Development of Chinese Economy Till Year 2050 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tomasz MROCZKOWSKI , Key Success Factors in Polish Biotech Ventures .

Lew W. NIKIFOROW , State & Economy in Russia. 20th C. Lessons to Be Learnt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dominik SKOPIEC, The Problem of Operational Risk in the Context of Dynamic Changes in Banking Activity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bogusława SKULSKA, The Process of China’s Economic Integration with ASEAN Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SOPOĆKO , The Impact of Insurance Companies on the Capital Market . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dariusz STAŃKO , The Impact of the Pension System on the Economy . . . . .

Andrzej T. SZABLEWSKI, Changes in Energy Policy Paradigms – Liberalization and Security of Supply Dimensions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Differentiation of Patterns of Innovation Between High and Low Technology Sectors’ Firms. Comparative Analysis . . . . . . . .

Anna ZORSKA, The Rise of Chinese Transnational Corporations . . . . . . . . .

25 243 263 331 57 7 169 383 287 303 125 141 359

DISCUSSION ARTICLES S. Ryszard DOMAŃSKI, Ownership in Systemic Transition . . . . . . . . . . . . . . 193

LETTERS TO THE EDITOR Stefan MAŁECKI-TEPICHT, Dilemmas of Economic Theory . . . . . . . . . . . . 229

MISCELLANEA Marta GÖTZ , The Basic Model of New Economic Geography – An Attempt at Assessment of Germany’s Case . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Piotr ŁASAK, The Development of the Chinese Motor Industry . . . . . . . . . . . 413

446

ROCZNY SPIS TREŚCI

reviews Krzysztof BARTOSIK on Tomasz Budnikowski: „Unemployment as a Challenge for Modernity” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ryszard BUGAJ , On Tadeusz Kowalik: “www.polskatransformacja.pl” . . . . . . . .

Paweł KOZŁOWSKI , On Kazimierz Łaski: “Myth & Reality in Economic Policy & Teaching of Economics” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maciej MISZEWSKI , On Maciej Bałtowski: “Socialist Economics in Poland” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jakub STEBLIK , Waiting for a Breakthrough: Views of the Economic Crisis

439 103 107 111 319

UWAGI REDAKCYJNE 11

Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim.

11

Wszystkie artykuły są poddawane recenzji.

11

Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa.

11

Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia. ekonomiczne@inepan.waw.pl. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografią) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.

11

Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliograficzne w tekście, na końcu zdania w nawiasie kwadratowym [autor, rok wydania, numer strony].

11

Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).

11

Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angielskim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodologii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim oraz pełną afiliację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).

11

Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej wraz ze streszczeniami w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma i na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych czasopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.

Redakcja „Studiów Ekonomicznych” Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Pałac Staszica (pok. 22) ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (22) 657 27 90 e-mail: studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl „Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Biblioteka ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa fax (22) 657 28 04