Twoja anatomia (Adam Kay)

Adam Kay – były lekarz i autor książki, którą kupiły ponad trzy miliony czytelników.

Chwileczkę. A może jedna osoba kupiła trzy miliony egzemplarzy?

Wielkie dzięki, jeśli to byłeś lub byłaś ty!

twoja

ANATOMia kompletny

(i kompletnie obrzydliwy)

przewodnik po ludzkim ciele

ilustracje przekład

HENRY PAKER

Katarzyna Dudzik

Tytuł oryginału Kay’s Anatomy. A complete (and completely disgusting) guide to the human body First published 2020 Published by the Penguin Books Ltd, 80 Strand, London wc2r 0rl, England penguin.co.uk Penguin Books is part of the Penguin Random House group of companies whose addresses can be found at global.penguinrandomhouse.com.

Tekst © Adam Kay, 2020 Ilustracje © Henry Paker, 2020 The moral law of the author and illustrator has been asserted Złożono krojami Serifa oraz Mindset Przekład Katarzyna Dudzik Redakcja Aleksandra Pieńkosz, Maria Brzozowska Konsultacja merytoryczna wydania polskiego lek. Magdalena Roszkowska Korekta Małgorzata Kłosowicz Skład na podstawie projektu oryginalnego, adaptacja okładki i ilustracji Aleksandra Pieńkosz Przygotowanie do druku Tomasz Brzozowski Copyright © for this edition Insignis Media, Kraków 2021 Wszelkie prawa zastrzeżone ISBN 978-83-66873-25-4

Insignis Media, ul. Lubicz 17D/21–22, 31-503 Kraków tel. +48 12 636 01 90, biuro@insignis.pl, insignis.pl Facebook: @Wydawnictwo.Insignis Twitter, Instagram: @insignis_media Druk i oprawa Drukarnia Abedik, abedik.com.pl Wyłączna dystrybucja Dressler Dublin sp. z o.o. dystrybucja@dressler.com.pl, dressler.com.pl

Panu Andrewsowi, mojemu nauczycielowi przedmiotów ścisłych, który w 1991 roku kazał mi zostać w szkole po lekcjach, bo powiedziałem mu, że brzydko pachnie.

Cóż, faktycznie brzydko pachniał (jestem pewien, że nic się nie zmieniło w tej kwestii), a teraz dowie się o tym cały świat!

SPIs TREŚCI Wstęp 9 1 Skóra

23

2 Serce

51

3 Krew

73

4 Płuca

95

5 Mózg

119

6

Włosy i paznokcie

149

7

Oczy, uszy, usta, nos

167

8 Kości

209

9 Mięśnie

237

10 Żołądek i jelita

257

11 Nerki i wątroba

291

12 Rozmnażanie

311

13 Życie i śmierć

339

14 Drobnoustroje

361

Zakończenie 385 Podziękowania 390 Dalsze przygody wyrostka robaczkowego

391

Słowniczek 392 Więcej informacji

402

Napisy końcowe

406

wstęp

twoja Anatomia

MYŚLISZ CZASAMI o swoim ciele? Ale tak na poważnie i na spokojnie? Bo oczywiście, myślisz o nim, gdy uderzysz się w duży palec u nogi, gdy boli cię ucho albo gdy złapiesz grypę żołądkową i masz wrażenie, że za chwilę wydalisz nie tylko zawartość jelit, ale też same jelita, płuca i mózg na dokładkę, ale… czy wiesz, co rzeczywiście dzieje się w twoim ciele?

Zdarzyło ci się pomyśleć, że twoje ciało to osobliwy kawałek mięsa, zawieszony na rusztowaniu z kości, owinięty wielką płachtą skóry i kontrolowany przez szalony superkomputer w twojej głowie? A może nie? Przepraszam, jeśli cię wystraszyłem. Chodzi mi po prostu o to, że twoje ciało jest dziwne. Pisząc to, nie chcę cię wcale obrazić. Ciało każdego człowieka jest dziwne – twoje, moje, twojej mamy, twojego nauczyciela matematyki. Zwłaszcza twojego nauczyciela matematyki.

UZNALIŚMY, ŻE TO jednak NIE NADAJE SIĘ DO POKAZANIA.

10

CIAŁO TWOJEGO NAUCZYCIELA MATEMATYKI

Nie wiesz, jak dokładnie wygląda twoje ciało od środka, prawda? Możesz co nieco podejrzeć, gdy się skaleczysz i z rany wyleje się trochę czerwonej substancji albo gdy lekarz skieruje cię na prześwietlenie. Nie możesz jednak oglądać wnętrza własnego ciała, gdy tylko masz ochotę. Nawet gdy podejdziesz do lustra i bardzo szeroko otworzysz usta – jak hipopotam – jedyne, co zobaczysz, to język, zęby, dwa migdałki, a potem… ciemność. Co się tam kryje?

And Wiem, że jest to temat omawiany w szkole.

Wiem też, że nie ma lepszego sposobu na zanudzenie człowieka na śmierć, niż kazać mu siedzieć na niewygodnym krześle i przepisywać regułki z tablicy. Ale to, że twój nauczyciel jest nudziarzem, wcale nie oznacza, że nudne jest to, o czym opowiada. (Uwaga: nie dotyczy to matematyki. Nawet gdyby ułamki tłumaczył ci twerkujący kangur, matematyka i tak byłaby nudna). Ludzkie ciało to zadziwiający naukowców cud natury. To niezwykła maszyna ulepszana przez ostatnich siedem milionów lat (mniej więcej – kilka dni w tę czy w tamtą nie robi większej różnicy). Bardziej zaawansowana technicznie niż stacja kosmiczna i mądrzejsza niż najszybszy komputer. Nie żartuję. Twój mózg jest w stanie przetworzyć czterysta miliardów informacji

11

twoja Anatomia

w ciągu jednej sekundy. Czterysta miliardów to naprawdę dużo. Odliczanie do czterystu miliardów zajęłoby ci dwanaście tysięcy lat. (Lepiej nie próbuj, bo przegapisz kolację).

ROZUMIEm, że kiedy dostajesz nową zabawkę, ostatnią rzeczą, na którą masz ochotę, jest czytanie instrukcji obsługi – chcesz od razu przejść do rzeczy. Tymczasem korzystasz ze swojego ciała już od wielu lat, a założę się, że nie znasz połowy jego funkcji. Nadszedł wreszcie czas, żeby otworzyć instrukcję.

Zabieram cię na małą wycieczkę w głąb ciała. Będziemy zwiedzać każdy organ z osobna. Ale bez paniki. Nie musisz wkładać kaloszy i wodoodpornej kurtki, wskakiwać do maszyny pomniejszającej i przemierzać kilometrów jelit.

Po pierwsze, nie jestem pewien, czy taka maszyna istnieje. Po drugie, ubrudzilibyśmy się kupą od stóp do głów.

Nie mówię, że w tej książce nie będzie kupy – jak mogłoby jej nie być? W końcu wszyscy robimy kupę. Nawet twój nauczyciel matematyki. Ups. Przepraszam, jeśli wyobrażasz sobie teraz nauczyciela matematyki na sedesie.

Nawiasem mówiąc, czy wiesz, że przeszło jedna czwarta twoich odchodów… żyje? Spokojnie, to nie kupo-zombiaki szykujące się do ataku – to tylko bakterie. Hmm, napisałem „tylko”, a przecież są ich tam miliardy. W każdej kupie jest więcej bakterii niż stron w całym internecie.

12

wstęp

Odkryjemy razem zadziwiające sekrety ludzkiego ciała.

Dowiesz się na przykład, że twój mózg nie czuje bólu.

Można by wziąć duży patyk i walić nim z całej siły po obu półkulach, a twój mózg niczego by nie poczuł. (Proszę cię jednak – nie funduj mu takich atrakcji).

Twoje serce wcale nie jest różowe i wcale nie

OKEJ, TO NIE MIAŁO SENSU.

ma kształtu serca (ktoś powinien niezwłocznie poinformować o tym twórców walentynkowych kartek). Dziennie przepompowuje tyle krwi, że wystarczyłoby jej do napełnienia dziewięćdziesięciu wanien (uch, dosyć odrażający widok). Z kolei twoje płuca codziennie wydychają tyle powietrza, że można by nim nadmuchać tysiąc balonów. Ale kto potrzebuje aż Lepiej zaoszczędzić trochę oddechu, żeby zaśpiewać jubilatowi Sto lat.

rentgen

tysiąca balonów na swoje urodziny?

Zupełnie jak na wycieczce krajoznawczej zaliczymy wszystkie najważniejsze punkty programu, na przykład skórę, która jest nie tylko największym organem ludzkiego ciała, ale też tym organem, bez którego wyglądalibyśmy naj­ dziwniej. Przy okazji – czy wiesz, że skóra nie jest wcale

13

twoja Anatomia

najbardziej zewnętrzną częścią naszego ciała? Dokądkolwiek byśmy poszli, otacza nas zawsze niewidzialna chmura. Myślisz sobie teraz pewnie: „Chmurka. Jak uroczo!”. Otóż nie. Mowa o obłoku składającym się z tysięcy fragmentów złuszczonej skóry, a także z komórek odrywających się z twoich narządów wewnętrznych za każdym razem, gdy mówisz, ziewasz, bekasz lub puszczasz bąki. Jeśli uważasz, że to obrzydliwe, poczekaj, aż opowiem ci o dziwacznych stworzonkach mieszkających u nasady twoich rzęs i o tym, co jedzą na obiad.

No dobrze, a skąd masz wiedzieć, że nie zmyśliłem sobie tego wszystkiego? Cóż, przez wiele lat pracowałem jako lekarz. Obecnie zajmuję się pisaniem książek, mam jednak nadzieję, że nie zapomniałem zbyt wiele z tego, czego się nauczyłem, i wciąż pamiętam, jak działa ludzkie ciało.

Narobiłbym sobie obciachu, gdyby się okazało, że naopowiadałem ci kompletnych bzdur – ale nawet gdyby faktycznie tak było, dowiesz się o tym dopiero wtedy, gdy oblejesz egzamin z biologii. Wygląda na to, że musisz mi po prostu zaufać…

W tej książce zamierzam odpowiedzieć na każde pytanie dotyczące ludzkiego ciała, jakie tylko mogłoby ci przyjść do głowy. Nawet na takie, na które twoi rodzice i nauczyciele reagują zwykle szybką zmianą tematu rozmowy.

14

twoja Anatomia

(Prawdopodobnie dlatego, że nie znają odpowiedzi. Ale głupki). Przykładowe pytania:

JAKI JEST NAJWIĘKSZY MIĘSIEŃ W LUDZKIM CIELE? Gluteus maximus to nie imię rzymskiego cesarza, a nazwa, którą lekarze określają tyłek. To także największy mięsień w twoim ciele. Nawiasem mówiąc, lekarze mają różne wymyślne nazwy na każdą część ciała, przede wszystkim po to, żeby nie musieli używać ciągle takich słów jak „tyłek”.

WYJĄTKOWO NIEŚWIEŻY ODDECH!

wstęp

CZY JEDZENIE SMARKÓW JEST BEZPIECZNE DLA ZDROWIA? Skoro twój nos podjął już wysiłek przygotowania drobnej przekąski, powinniśmy przynajmniej przyjrzeć się jej wartościom odżywczym, prawda? (Tak, to bezpieczne. Wsuwaj śmiało!)

KELNER, W MOICH SMARKACH JEST MUCHA!

ILE CZASU SPĘDZISZ W TOALECIE W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA? Mniej więcej rok – więc weź ze sobą dobrą książkę. (Najlepiej tę właśnie).

Przeczytasz tu odpowiedzi na setki podobnych pytań.

Wyjaśnię również, co może się popsuć w twoim ciele.

Zdarza się, że po aktualizacji tablet nie działa prawidłowo.

Twoje ciało także jest skomplikowanym urządzeniem, które od czasu do czasu doznaje awarii. Opiszę dokładnie

17

twoja Anatomia

różne schorzenia, z którymi być może się zmagasz lub z którymi zmagają się twoi przyjaciele, takie jak padaczka, cukrzyca czy astma, a także wszystkie te drobne nieprzyjemności, które wydają się nigdy nie kończyć, takie jak przeziębienia, siniaki czy wyjątkowo nietrafone ozdoby twarzy, jakimi są pryszcze – wszystko, co sprawia, że zadajesz sobie pytanie: „Dlaczego to przytrafia się właśnie mnie?”.

BIEDACTWO, MA TYLKO TRZY KROPKI.

A skoro już o tym mowa, przyjrzymy się też zmianom, które zachodzą w twoim przygotowującym się do wejścia w dorosłość ciele. A dorosłość to nie tylko noszenie krawatów, picie kawy i wydzieranie się na innych ludzi. Okres

18

wstęp

dojrzewania to czas przemiany. Stajesz się wtedy zupełnie nową osobą, którą wygląda jak ściśnięta i rozciągnięta wersja ciebie. Omówię nie tylko fizyczne zmiany, których doświadczysz lub już doświadczasz, ale także uczucia, które mogą ci wtedy towarzyszyć.

Poświęcę też trochę uwagi rzeczom, których, zdaniem twojego ciała, lepiej nie robić, takim jak palenie papierosów, zażywanie narkotyków, picie alkoholu, niezdrowe odżywianie, niedobór snu czy zaniedbywanie akty­wności fizycznej. Nie osądzam, nie zamierzam rekwirować twojego telefonu na cały weekend, po prostu mówię, co i jak. Ostatecznie twoje ciało należy do ciebie – możesz zrobić z nim, co zechcesz. (Odradzam ci jednak jazdę na snowboardzie w samej bieliźnie).

A zatem, jeśli masz ochotę dowiedzieć się rzeczy, których za nic w świecie nie uda ci się wymazać z pamięci, i jeśli masz ochotę zapoznać się z fascynującymi faktami, o których lepiej nie wspominać przy posiłku, to ta książka jest dla ciebie. Usiądź wygodnie, pozwól nieco opaść otaczającej cię chmurze złuszczonych komórek skóry oraz cząsteczek kupy wydostających się z twojego jelita wraz z każdym puszczonym bąkiem, i weź do rąk…

twoją anatomię!

Organy – duży instrument muzyczny z kilkoma klawiszami, mnóstwem pedałów i ogromnymi piszczałkami.

(Organy to także części twojego ciała wyspecjalizowane w wykonywaniu określonej czynności).

SERCE – POMPUJE KREW

MÓZG – NICZEGO NIE POMPUJE, ALE CZASEM SIĘ PRZYDAJE

PŁUCA – POMPUJĄ POWIETRZE

ŻOŁĄDEK – TU TRAFIA JEDZENIE

NERKI – PRODUKUJĄ SIKI JELITA – PRODUKUJĄ KUPĘ

KOMÓRKI – MAŁE KLOCKI, Z KTÓRYCH ZBUDOWANY JEST KAŻDY ORGAN

WĄTROBA – OCZYSZCZA KREW

BAKTERIE I WIRUSY – ZARAŹLIWE I UPIERDLIWE

Pippin – MOJA PSINKA. UROCZA, PRAWDA? NIE JEST JEDNAK ŻADNĄ CZĘŚCIĄ CIAŁA

ROZDZIAŁ 1

SKóra POPROSZĘ PRANIE CHEMICZNE Z ODBIOREM NA WTOREK.

twoja Anatomia

JAK DOBRZE, ŻE MAMY SKÓRĘ. Wyobrażasz sobie bałagan, jaki powstałby, gdybyśmy jej nie mieli? Mięso zwisające z kości, ciągnące się za nami organy wewnętrzne… Stop. Lepiej nie wyobrażajmy sobie tego zbyt szczegółowo – zrobiło mi się trochę niedobrze. Ktoś mógłby powiedzieć, że skóra to taki wyjątkowo obcisły kombinezon, ale tak naprawdę to niezwykle skomplikowany narząd. Wydaje ci się pewnie, że skóra nic nie waży.

Gdyby jednak doszło do nieszczęśliwego wypadku, w którym twoja skóra zostałaby oddzielona od reszty ciała i rzucona na wagę łazienkową, okazałoby się, że waży od 4 do 8 kilogramów (w zależności od twojego wzrostu), czyli więcej niż kula do kręgli.

Jak wszystko inne w twoim ciele, skóra składa się z komórek – mówiąc ściśle, z 35 miliardów komórek. To naprawdę sporo. Gdyby ustawić 35 miliardów chomików jednego za drugim na powierzchni Słońca, opasałyby tę gwiazdę dookoła. (Proszę, nie rób tego, bo z pewnością poparzyłyby sobie łapki). komórki skóry ulegają W ciągu kilku tygodni wszystkie dostawać nowy wymianie. To tak, jakby co miesiąc zmienić jego strój – niestety jednak nie można inów. kroju ani poprosić o doszycie cek ry, że Przez całe życie zrzucisz tyle skó taczki wystar­czyłoby jej do zapełnienia y (choć to chyba najgorszy możliw sposób na jej zapełnienie).

SKóra

Grubość skóry różni się w zależności od części ciała. Najgrubszą skórę mamy na podeszwach stóp (inaczej nasze stopy byłyby podziurawione niczym para zużytych skarpet), a najcieńszą na powiekach (inaczej przy mruganiu powieki głośno stukałyby o siebie, a rano musielibyśmy podważać je palcami, chcąc otworzyć oczy).

Komórki skóry replikują się szybciej niż jakiekolwiek inne komórki w twoim ciele – każdego dnia powstają ich miliony. Następnym razem, gdy jakiś irytujący dorosły oskarży cię o lenistwo, bo od pięciu godzin grasz na komputerze, możesz mu wyjaśnić, że tak naprawdę wy-

Ciąg dalszy w pełnej książce – zamów już dziś!

bit.ly/twoja-anatomia

twoja Anatomia