PUŁAPKI I POTENCJAŁ Rola bioenergii w polityce energetycznej Unii Europejskiej po 2020

PUŁAPKI I POTENCJAŁ ROLA BIOENERGII W POLITYCE ENERGETYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ PO 2020 REKOMENDACJE NGO

Polska wersja dokumentu Instytut Spraw Obywatelskich (INSPRO)

www.inspro.org.pl ul. Pomorska 40 | 91-408 Łódź tel./fax: 42 630 17 49 | biuro@inspro.org.pl Oryginalna wersja dokumentu w języku angielskim Pitfalls and Potentials - The role of bioenergy in the EU climate and energy policy post 2020

PODSUMOWANIE Rządy europejskie coraz bardziej skłaniają się ku bioenergii widząc w niej tani sposób na spełnienie wymogów dotyczących energii odnawialnej. W 2012 bioenergia stanowiła 62% wykorzystanej energii odnawialnej w całej Unii. Niestety – nowe dowody i wyniki badań dotyczące rzeczywistego wpływu bioenergii na środowisko i aspekty społeczne czynią ją coraz bardziej kontrowersyjnym źródłem energii.

Zrównoważone wykorzystywanie bioenergii ma ważną rolę do spełnienia w przejściu Europy na system oparty na efektywnej energii odnawialnej. Aby jednak uniknąć szeregu negatywnych skutków wynikających z emisji związków węgla, zagrożenia dla bioróżnorodności i konfliktów związanych z ziemią i jej użytkowaniem Unia powinna w ramach swojej polityki energetycznej 2030 wprowadzić cztery główne zabezpieczenia dla wykorzystywania bioenergii: • wprowadzić górny pułap dla wykorzystywania biomasy do produkcji energii do poziomu, który będzie umożliwiał jej zrównoważone dostarczanie; • zapewnić optymalny i wydajny system wykorzystywania źródeł biomasy, zgodny z zasadą kaskadowego wykorzystywania; • włączyć poprawne rozliczanie śladu węglowego z biomasy; • przedstawić kompleksowe i wiążące kryteria zrównoważonego rozwoju.

WSTĘP Komisja Europejska, prowadzona przez prezydenta Jean-Claude Junckera uczyniła walkę z globalnym ociepleniem jednym ze swoich kluczowych priorytetów dla całej Unii. Dwoma głównymi filarami tego programu jest doprowadzenie do wzrostu udziału energii produkowanej ze źródeł odnawialnych i polepszenie wydajności energetycznej1.W październiku 2014 roku Rada Europejska zgodziła się wyznaczyć następujące cele do roku 2030: zredukować wewnętrzne emisje gazów cieplarnianych do minimum 40% w porównaniu do roku 1990, zwiększyć udział energii odnawialnej do minimum 27% i podwyższyć efektywność energetyczną do minimum 27% w porównaniu do prognoz. Mimo to, powyższe cele nie są wystarczające aby doprowadzić Europę do realizacji jej celów na rok 2050 w kwestii dekarbonizacji i zmiany systemu energetycznego.

Zachęcamy Komisję aby stworzyła podstawy prawne umożliwiające przekraczanie wyznaczonych „minimum” i podnoszenie poprzeczki w realizacji wyznaczonych celów. Aby stworzyć zrównoważony system energii odnawialnej, istotne będzie zredukowanie popytu na energię. Niskie cele, które zostały ustanowione dla energii odnawialnej oznaczają, że inwestycje na jej rozwój powinny być przede wszystkim skierowane na te jej źródła, które – zgodnie z wynikami badań - będą się przyczyniały do realnej redukcji emisji związków węgla. Nieco więcej danych dla lepszego zrozumienia sprawy: bioenergia już dziś jest głównym źródłem energii odnawialnej w Europie. Państwa członkowskie planują utrzymać wykorzystywanie bioenergii, aby wypełnić ponad połowę swoich zobowiązań względem energii odnawialnej i prawie 10% zobowiązań dotyczących prawie całego sektora transportu2: oba wytyczone na rok 2020. W 2020 roku oczekuje się, że 15% bioenergii będzie konsumowane przez elektryczność a 65% przez sektor ogrzewania, przy czym już dziś trzy czwarte biomasy do produkcji tej energii pochodzi z sektora leśnego3.

Bioenergia może odegrać ważną rolę w łagodzeniu zmian klimatycznych poprzez wymienianie paliw kopalnych –szczególnie w obszarze, gdzie produkcja elektryczności z wykorzystaniem takich źródeł energii odnawialnej, jak energia wiatru czy słońca, jest trudne. Jednocześnie jednak musimy pamiętać, że bioenergia pozostaje źródłem emisji związków węgla, a co za tym idzie, może negatywnie oddziaływać na środowisko naturalne czy społeczne – w tym na utratę bioróżnorodności. Poza tym, rosnące zapotrzebowanie na biomasę do produkcji energii zwiększa eksploatację ziemi i obszarów leśnych, które i tak są obciążone przez takie sektory produkcji jak żywność, surowce i włókiennictwo.

Komisja Europejska podejmuje problematykę wzrostu użycia bioenergii w niewystarczającym stopniu i tempie. Z drugiej strony – jako część unijnych Ram Polityki dotyczącej Energii i Klimatu na rok 2020 - przyznaje, że „konieczne będzie także udoskonalenie polityki dotyczącej biomasy, aby jej zasoby były wykorzystywane jak najbardziej efektywnie. Pozwoli to stabilnie i wymiernie ograniczyć emisję gazów cieplarnianych oraz umożliwi uczciwą konkurencję między różnymi sposobami wykorzystania zasobów biomasy”4. Komisja Europejska w komunikacie nt. Unii Energetycznej potwierdziła, że między 2015 a 20175 przedstawi pakiet dotyczący energii odnawialnej - łącznie z polityką zrównoważonego rozwoju bioenergii, pochodzącej zarówno z biomasy, jak i biopaliw.

Niniejszy dokument przedstawia najważniejsze punkty, jakie powinny być uwzględnione w przyszłych założeniach polityki zrównoważonego rozwoju bioenergii, włączając takie aspekty jak biopaliwa, stała biomasa i biogaz wykorzystywane w sektorze energetycznym i transportowym. Przede wszystkim, program ten powinien być włączony w prawodawstwo na poziomie całej wspólnoty określając warunki wsparcia finansowego i szczegółowo wyznaczając formy bioenergii, które mogą być zaliczane do grupy celów dla źródeł energii odnawialnej. Zrównoważona bioenergia może być faktycznym elementem strategii dążącej do wprowadzenia odnawialnej energii w 100%, ale z powodu ograniczonej dostępności, jej rola również powinna być ograniczona. Dlatego też tak ważne jest, aby przyszłe decyzje Unii na tym polu wspierały zrównoważony rozwój bioenergii tylko w takim stopniu i zakresie, jak zostało to zdefiniowane w niniejszym dokumencie i pilnowały ograniczeń wykorzystywania biomasy w ramach rozsądnego programu klimatyczno - energetycznego na rok 2020.

1. A New Start for Europe: My Agenda for Jobs, Growth, Fairness and Democratic Change, Political guidelines for next European Commission.

2. W czasie pisania niniejszego dokumentu propozycje osiągnięcia tych 10% w sektorze transportu były w fazie prawnych konsultacji z powodu obaw związanych z pośrednią zmianą sposobu użytkowania gruntu.

3. European Commission SWD (2014) 259 final.

4. European Commission (2014), A policy framework for climate and energy in the period from 2020 to 2030, COM (2014) 15.

5. http://ec.europa.eu/priorities/energy-union/docs/energyunion_en.pdf.

WNIOSKI WYNIKAJĄCE Z OBECNEJ POLITYKI I NAUKI Wiele gałęzi przemysłu takich jak przemysł papierniczy, budownictwo, przemysł meblarski i chemiczny konkuruje z sektorem energetycznym o ograniczone przydziały drewna i ziemi, dostępnych w ramach zrównoważonego podziału tych zasobów. Presja wywierana przez politykę promującą coraz większe wykorzystanie bioenergii jest odczuwalna także w innych sektorach. Ekspertyzy i badania pokazują, że dostępne w Unii zasoby drewna i ziemi nie wystarczą, aby do 2030 roku wypełnić zobowiązania dotyczące energii odnawialnej, i – biorąc pod uwagę potrzeby innych sektorów - by wypełnić je zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Do tego potrzebne będzie ustanowienie nowych limitów w korzystaniu z bioenergii6. Dlatego też zasada kaskadowego użycia ograniczonych zasobów biomasy, a także polityka efektywnego ich wykorzystywania, powinna stać się priorytetem.

Naukowe dowody pokazują wyraźnie, że zerowy bilans emisji CO2 z bioenergii nie możne być zakładany sam dla siebie, a mimo to wszystkie wysiłki Unii, aby złagodzić zmiany klimatyczne, łącznie z różnymi modelami i prognozami polityki energetycznej, wciąż opierają się na tym założeniu7.Dopóki wszystkie ślady węglowe pochodzące z wykorzystywania bioenergii nie zostaną uwzględnione w obliczeniach, Unia nie będzie w stanie zagwarantować efektywnej redukcji emisji związków węgla8.

W przypadku biomasy drzewnej poziomy emisji związków węgla mogą się wahać między wartościami nieistotnymi a znaczącymi. Faktem jest, że niektóre źródła biomasy drzewnej, na przykład przeznaczanie drewna z pni do celów produkcji energii, produkują wyższe emisje związków węgla niż energia uzyskiwana z paliw kopalnych9.Dzieje się tak dlatego, że wzrost zużycia biomasy leśnej do produkcji energii pociąga za sobą zwiększony wyrąb, który z kolei obniża poziom zapasów węgla a także obniża sekwestrację węgla. Nawet jeśli umożliwimy odnowienie się zapasów węgla w lesie, pozostanie nadal niekorzystne przesunięcie w czasie pomiędzy emisją CO2 do atmosfery, a regeneracją lasu, który będzie mógł pochłonąć uwolnione związki węgla, i tym samym tworząc „dług węglowy”.

Istnieje też mocny dowód na to, że zwiększanie upraw na gruntach ornych w celu produkcji biopaliw jest powiązane z przemieszczeniami produkcji żywności i emisjami wynikającymi z pośredniej zmiany sposobu użytkowania gruntu10. Biodiesel produkowany z upraw ma ślad węglowy gorszy lub niewiele lepszy od tego, który mają paliwa kopalne, jeśli zaliczymy emisje pochodzące z bezpośredniej i pośredniej zmiany sposobu użytkowania gruntu11.

Wzrost zużycia bioenergii bez jednoczesnego wyznaczenia odpowiednich zabezpieczeń niesie ze sobą poważne społeczno - środowiskowe skutki12 - zjawisko to jest już dziś obserwowane zarówno w Unii, jak i poza nią. Negatywny wpływ obejmuje takie zagadnienia jak utrata bioróżnorodności, zmiana sposobu użytkowania gruntu, wpływ na jakość wody, gleby i powietrza, powiązanych z ekstensywną produkcją rolną i gospodarką leśną. Do społecznych skutków należą konflikty dotyczące ziemi, zawłaszczanie gruntów i pogorszenie warunków życia lokalnych społeczności. Walka o ziemię przyczynia się także do coraz większych wahań cen żywności zagrażając tym samym bezpieczeństwu żywności na świecie – zwłaszcza w odniesieniu do ubogiej części ludności.

6. Patrz: IINAS, European Forest Institute and Joanneum Research (2014), IEEP (2014), Mantau et al. (2010).

7. Patrz: Joint Research Centre (2013), Matthews et al. (2014), Manomet Center for Conservation Sciences (2010).

8. Łącznie z wszystkimi pięcioma rezerwuarami węgla: biomasą nadziemną, biomasą podziemną, wzruszaniem gleby, martwym drewnem i ściółką.

9. Matthews, R. et al (2014) Review of literature on biogenic carbon and life cycle assessment of forest bioenergy Final Task 1 report, DG ENER project Carbon impacts of biomass consumed in the EU. 10. Surowce do produckji biopaliw uprawiane na istniejącej już ziemi rolnej mogą doprowadzić do przemieszczenia (relokacji) innych upraw a niektóre z nich mogą z kolei doprowadzić do przeistoczenia danej ziemi w ziemię rolną. W ten sposób dodatkowy popyt na biopaliwa może pośrednio prowadzić do zmiany sposobu użytkowania gruntu, skąd zresztą termin „pośrednia zmiana sposobu uzytkowania gruntu” został zaczerpnięty Commission report on ILUC (2010).

11. European Commission (2012), Impact Assessment accompanying the ILUC proposal.

12. Patrz także German et al. (2011).

Na przykład regulacje UE w sprawie biopaliw dodatkowo zwiększyły zapotrzebowanie na wylesianie i meliorację torfowisk w Malezji i Indonezji13, doprowadzając do masowego wykupu gruntów rolnych w tych krajach14. Ze środowiskowego punktu widzenia, pelet z drewna eksportowany z południowo-wschodnich Stanów do Unii Europejskiej prowadzi do coraz intensywniejszych wyrębów w lasach łęgowych o bogatej bioróżnorodności15. W Niemczech wysokiej jakości użytki zielone oraz osuszone obszary torfowisk niezwykle ważne dla środowiska naturalnego przekształcono pod uprawy kukurydzy do produkcji biogazu16, które emitują znacznie większą ilość gazów cieplarnianych niż te, które pochodzą z paliw kopalnych17.

Kryteria zrównoważonego rozwoju dla biopaliw i biopłynów, określone w Dyrektywie o Energii Odnawialnej z 2009, są nieadekwatne w stosunku do realiów, a co gorsza, w skali całej Unii nie wprowadzono żadnych kryteriów dla biomasy wykorzystywanej do produkcji elektryczności i ogrzewania/chłodzenia. To oznacza, że każda biomasa – bez względu na jej źródło i stopień oddziaływania na środowisko – kwalifikuje się do programów dofinansowania ze strony państwa i może być zaliczana na poczet realizacji celów dla energii odnawialnej w większości państw członkowskich.

W ramach Systemu Handlu Uprawnieniami do Emisji Gazów [ETS] biomasa jest błędnie zaliczana jako neutralne źródło energii jeśli chodzi o emisje związków węgla18. To oznacza, że firmy wykorzystujące biomasę do produkcji energii w sposób niezrównoważony nie są zobowiązane do wykupywania pozwoleń na spalanie gazów cieplarnianych, co stanowi dodatkową zachętę do produkcji biomasy w sposób niezrównoważony19.

Przejście na system energii pochodzącej w 100% ze źródeł odnawialnych będzie wymagał inwestycji w nowe systemy energetyczne, rozwój sieci energoelektrycznej, zarządzanie popytem i systemu decentralizacji energii. Polityka Unii musi dostrzec potrzebę przestawienia się na bardziej zdecentralizowany system energii i zarazem wspierania projektów i programów na mniejszą, lokalną skalę, które będą wsparciem dla lokalnych społeczności i dla rozwoju obszarów wiejskich. Powiększanie zużycia biomasy na dużą, przemysłową skalę, poprzez współspalanie biomasy z węglem lub poprzez zamienianie starych elektrowni węglowych na te spalające biomasę, to bardzo nieefektywny sposób na wykorzystywanie źródeł biomasy. Dla porównania - regionalne systemy ogrzewania prowadzone przez lokalne społeczności, w sposób zrównoważony korzystają z dostępnej w ich rejonie biomasy. Zmniejszając przy tym koszty energii i aktywizując daną społeczność20, stanowią o wiele bardziej obiecujący przykład właściwego korzystania z biomasy.

Mając na uwadze powyższe wnioski i doświadczenia, pilnie apelujemy do instytucji unijnych o uwzględnienie poniższych propozycji przy tworzeniu polityki energetycznej:

13. Patrz: Fargione et al. (2008), Friends of the Earth (2010), Gibbs et al. (2008).

14. The Land Matrix Partnership (2012), Transnational Land Deals for Agriculture in the Global South.

15. Southern Environmental Law Center, National Wildlife Federation (2013), Forestry Bioenergy in the Southeast United States: Implications for Wildlife Habitat and Biodiversity.

16. NABU-Bundesverband (2012), Defizitanalyse Natura 2000 Situation von artenreichem Grünland im süddeutschen Raum.

17. Wichtmann & Wichmann (2011), Environmental, Social and Economic Aspects of a Sustainable, Biomass Production.

18. EEA Scientific Committee (2011), Opinion of the EEA Scientific Committee on Greenhouse Gas Accounting in Relation to Bioenergy.

19. Transport & Environment, BirdLife Europe and European Environmental Bureau (2015), Study: Reasons to change the zero-rated criteria for biomass in the EU ETS. 20. Porównaj inspirujące przykłady z Włoch, Słowacji i Grecji i ich lokalne projekty dotyczące wykorzystania lokalnej biomasy i źródeł odpadów.

PROPOZYCJE DOTYCZĄCE POLITYKI ENERGETYCZNEJ Aby mieć pewność, że bioenergia będzie w sposób zrównoważony miała swój udział w realizacji celów polityki klimatyczno-energetycznej po 2020 roku, należy włączyć cztery poniższe gwarancje w Ramy Polityczne dotyczące Klimatu i Energii na lata 2020-2030.

Wprowadzić górny pułap dla wykorzystywania biomasy do produkcji energii do poziomu, który będzie umożliwiał jej zrównoważone dostarczanie Ilość bioenergii, która może przyczynić się do realizacji celów do roku 2030, powinna być ograniczona do zrównoważonego poziomu. Poziom ten powinien być ustalony na podstawie maksymalnego w Unii zrównoważonego potencjału krajowej podaży biomasy, a także uwzględniać konkurencyjne zastosowania w innych sektorach. Unia już dziś idzie w kierunku takiego ograniczenia w sektorze transportu, ale w innych wciąż nie. Metodologia identyfikacji odpowiednich ograniczeń dla wszystkich źródeł bioenergii w skali całej Unii powinna być stworzona zgodnie z tym, co jest dostępne w Europie na poziomach krajowych i zgodne ze ścisłymi kryteriami zrównoważonego rozwoju. Ograniczenia, które powinny obejmować zarówno krajową jak i importowaną biomasę, nie będą miały na celu zapobiegania importowi, ale będą starały się zapewnić, że ślad węglowy wykorzystania bioenergii w UE jest zgodny z zasadą zrównoważonego rozwoju.

Zapewnić optymalny i wydajny system wykorzystywania źródeł biomasy, zgodny z zasadą kaskadowego wykorzystywania Ustalenie priorytetów oszczędności energii ma wiele korzyści, w tym zmniejszenie zapotrzebowania na biomasę w sektorze energetycznym. Polityka UE w kwestii biomasy powinna szczególnie zachęcać do redukcji popytu na zasoby i zapewnić wykorzystywanie biomasy w sposób bardziej wydajny i przy zastosowaniu zasady „kaskadowego wykorzystania”.

Oznacza to, że biomasa powinna być wykorzystywana najpierw do tworzenia materiałów i produktów, a zawartość energii odzyskiwana później – z poszanowaniem hierarchii odpadów21, która wymaga ponownego wykorzystania lub/i przetworzenia danego produktu. Tam, gdzie sektory konkurują o te same ograniczone zrównoważone zasoby biomasy, należy dać pierwszeństwo dla tych zastosowań, które mają ograniczone zrównoważone alternatywy lub nie mają ich wcale. Ograniczona ilość zrównoważonej biomasy, która jest dostępna do produkcji energii, powinna być następnie wykorzystana jedynie w najbardziej efektywnych zastosowaniach energii, w ramach minimalnych progów wydajności.

Włączyć poprawne rozliczanie emisji związków węgla z biomasy Cała biomasa, która otrzymuje wsparcie i dotacje na mocy prawa UE, powinna spełniać szczegółowe wymogi rozliczania emisji związków węgla i minimalne wymogi w kwestii uzyskiwania realnych redukcji emisji. Rozliczenie to powinno zawierać pełen ślad węglowy wykorzystywanej bioenergii22, w tym zastąpienia paliw kopalnych, długu węglowego, pośredniej zmiany sposobu użytkowania gruntów, utraconej sekwestracji węgla i zmian w innych zastosowaniach biomasy. Także emisje ze wszystkich metod pozyskiwania biomasy, jej przetwarzania, transportu i spalania powinny być uwzględnione.

Komisja Europejska i Parlament Europejski wezwały już do włączenia pośredniej zmiany sposobu użytkowania gruntów w system rozliczania związków węgla dla biopaliw, począwszy od 2021. Konieczne jest, aby dług węglowy (czyli zmiany biogennych zasobów węgla w czasie), który jest szczególnie istotny dla biomasy leśnej, został również wzięty pod uwagę. Stosowanie bioenergii musi prowadzić do konkretnych ograniczeń w emisji dwutlenku węgla w wyznaczonym przez politykę unijną terminie, aby utrzymać wzrost globalnego ocieplenia poniżej dwóch stopni Celsjusza (2°C).

21. Zasady te zostały ustalone w Dyrektywie Ramowej dotyczącej Odpadów (2008/98/EC).

22. Łącznie z wszystkimi pięcioma rezerwuarami węgla: biomasą nadziemną, biomasą podziemną, wzruszaniem gleby, martwym drewnem i ściółką.

Przedstawić kompleksowe i wiążące kryteria zrównoważonego rozwoju W celu zapewnienia, że tylko zrównoważone formy bioenergii będą promowane, potrzebne są mocne zabezpieczenia, które zrównoważą aspekty wpływu środowiskowego i społecznego. W szczególności produkcja biomasy nie może powodować bezpośredniego lub pośredniego zniszczenia lub degradacji lasów i innych ekosystemów o wysokiej różnorodności biologicznej i/lub wartości składowanych związków węgla. Jedynie praktyki, które w pełni spełniają solidne kryteria zrównoważonego rozwoju, powinny być zaliczane na poczet celów związanych z odnawialnymi źródłami energii i kwalifikować się do jakiegokolwiek rodzaju wsparcia finansowego.

Kryteria zrównoważonej produkcji biomasy muszą pomóc w zagwarantowaniu, że praktyki zarządzania gruntami będą wspierały realizację celów związanych z bioróżnorodnością i środowiskiem naturalnym, oraz że będą zapobiegać dalszym negatywnym wpływom na środowisko, takim jak spadek zapasów węgla w glebach i ekosystemach, utrata bioróżnorodności, erozja gleby, wyczerpywanie się zasobów wody i pogorszenie stanu gleby z powodu rosnącego użycia syntetycznych nawozów, pestycydów i herbicydów. Kryteria społeczne muszą obejmować ochronę pracy i praw człowieka, wpływu płci, utrzymania prawa lokalnych i rdzennych społeczności do użytkowania ziemi i prawa własności gruntów. Należy wspierać efektywne i zrównoważone wykorzystanie bioenergii na małą skalę w społecznościach wiejskich, prowadzone w sposób, który zwiększa bioróżnorodność i odporność środowiska naturalnego.

Aby zmniejszyć presję na zasoby biomasy, w miarę rozwoju bioenergii należy realizować uzupełniające polityki, takie jak ponowne wykorzystania i recykling zasobów biomasy, zmniejszanie zapotrzebowania na energię, poprawa wydajności rolnictwa oraz inwestycje w zintegrowane systemy energetyczno - żywnościowe (IFES).

KONTAKT Isabelle Brachet ActionAid Isabelle.Brachet@actionaid.org Pietro Caloprisco Transport&Environment pietro.caloprisco@transportenvironment.org Vera Coelho Wetlands International vera.coelho@wetlands.org Tara Connolly Greenpeace European Unit tara.connolly@greenpeace.org Sini Eräjää BirdLife Europe and the European Environmental Bureau sini.erajaa@birdlife.org Jean-François Fauconnier Climate Action Network (CAN) Europe jean.francois@climnet.org Marc-Olivier Herman Oxfam EU Advocacy Office marco.herman@oxfaminternational.org Imke Luebbeke WWF EU iluebbeke@wwf.eu Linde Zuidema Fern linde@fern.org Paulina Lota Instytut Spraw Obywatelskich (INSPRO) paulina.lota@inspro.org.pl Piotr Skubisz Instytut Spraw Obywatelskich (INSPRO) piotr.skubisz@inspro.org.pl

design canfora.andrea@gmail.com design (PL) Konrad Wójcik cover photo shutterstock