Jak bronić drzew w mieście, wykorzystując prawo?

ANNA SOCHA

b n Marcin Wójcik, flickr.com/photos/efeb/3560748168/

jak się mają drzewa w mieście?

Liczba drzew w przestrzeni publicznej na obszarze Polski – tak miast, jak i wsi – drastycznie zmalała w ostatnich latach. Stan ten jest niepokojący zwłaszcza w przypadku drzew dojrzałych, które osiągnęły pokrój dorosłego, dobrze ukształtowanego drzewa, stając się integralną częścią krajobrazu i świadcząc całe spektrum usług ekosystemowych na rzecz przyrody, w tym człowieka.

Z jednej strony jest to pokłosie zapoczątkowanych w 2017 roku zmian w przepisach prawnych, skutkujących ułatwieniami w zakresie wycinania drzew, określanych wspólnym mianem lex Szyszko, dla upamiętnienia ministra ochrony środowiska, który je wprowadził1. Z drugiej strony drzewa, które pozostają, są często niszczone lub uszkadzane przez niewłaściwą pielęgnację lub zaniedbania w trakcie prac inwestycyjnych w otoczeniu drzew. Do bezpośrednich skutków tych działań należą zbyt mocno zredukowana korona drzewa czy ucięte w trakcie prac korzenie. Do tych zaś, które ujawniają się po pewnym czasie, zaliczamy uszkodzenia w systemie korzeniowym będące efektem zagęszczenia (ubicia) gleby w wyniku przejazdu ciężkich maszyn, składowania materiałów budowlanych w pobliżu drzew lub nałożenia powierzchni nieprzepuszczalnej (asfalt, beton, płytki chodnikowe) w strefie korzeniowej drzewa.

W tym miejscu warto zaznaczyć dwie oczywiste rzeczy: 1) liście służą drzewu do produkcji pożywienia w drodze fotosyntezy, 2) korzenie znajdują się tuż pod powierzchnią ziemi. W górnych warstwach gleby, do głębokości 15 cm, występują tzw. korzenie żywicielskie, służące drzewu do pobierania wody i do oddychania2. Drzewo reaguje na ubytki w koronie, redukując system korzeniowy. I odwrotnie – uszkodzenia w systemie korzeniowym odzwierciedlają się w kondycji korony.

1 Zob. J. Pająk, Masowa wycinka drzew w Łodzi i regionie. Skutki Lex Szyszko zbadali naukowcy z UŁ. Wyniki badania wycinki drzew przerażają!, [online:] https://dzienniklodzki. pl/masowa-wycinka-drzew-w-lodzi-i-regionie-skutki-lex-szyszko-zbadali-naukowcy-z-ul -wyniki-badania-wycinki-drzew-przerazaja/ar/c1-15439399 [dostęp: 4.06.2021]. 2 Zob. J. Borowski, D. Baridon, Ł. Dworniczak, Ł. Kuźmicz, M. Suchocka, J. Stolarczyk, H.B. Szczepanowska, A. Szmigiel-Franz, P. Tyszko-Chmielowiec, K. Witkoś, M. Ziemiańska, Aleje. Podręcznik użytkownika. Jak dbać o drzewa, żeby nam służyły?, red. P. Tyszko-Chmielowiec, K. Witkoś, Fundacja EkoRozwoju, Wrocław 2012.

Niniejszy poradnik ma na celu pokazać, jak reagować w sytuacji zagrożenia dla drzewa; jakie narzędzia prawne zapewniają nam obowiązujące przepisy i jak konsekwentnie egzekwować ich wykonanie, a także jak tworzyć nowe narzędzia wspierające obecność drzew w przestrzeni miasta.

Czy w mieście żyje się łatwo?

Warunki miasta są dla drzew warunkami trudnymi, przede wszystkim ze względu na zanieczyszczenia, ograniczenia powierzchni dla swobodnego wzrostu, tak gałęzi, jak i korzeni, czy trudności w dostępie do wody. Stały wzrost antropopresji – oddziaływania człowieka na środowisko za pomocą kształtowania przestrzeni zgodnie z jego potrzebami – skutkuje istotnymi zmianami w przestrzeni miasta postrzeganej jako ekosystem. Na skutek tworzenia powierzchni betonowych, takich jak place, chodniki, drogi, zmniejsza się areał powierzchni biologicznie czynnej, stanowiącej miejsce istnienia organizmów roślinnych i zwierzęcych (np. owady, roztocza, płazy itp.). Wraz ze wzrostem natężenia ruchu samochodowego, rozwojem przemysłu i w wyniku ogrzewania budynków zwiększa się zanieczyszczenie powietrza, wód i gleb. W efekcie mamy coraz mniej miejsca dla przyrody w mieście. Obszary miejskie są to tereny o trudniejszych warunkach siedliskowych, niewybierane na miejsce życia przez gatunki wrażliwe – jak np. wybrane grupy porostów czy rośliny zielne o wąskich wymaganiach siedliskowych. Wszystko to prowadzi do zaburzenia równowagi w ekosystemie miasta na rzecz dominacji człowieka i kosztem obecności przyrody.

po co człowiekowi drzewa?

Konsekwencją braku równowagi w układzie człowiek – przyroda są rosnące problemy, których dotychczas nie dostrzegaliśmy lub ich skala była mniejsza, jak zanieczyszczenia, hałas, zapylenie, wyspy ciepła, gwałtowne spływy wody deszczowej czy złe samopoczucie mieszkańców.

Obecność przyrody daje człowiekowi pewnego rodzaju korzyści, określane ogólnym mianem usług ekosystemowych. Jest to wkład przyrody w dobrobyt człowieka.

Podejmowane są próby wycenienia tych usług w wartości monetarnej. Usługi ekosystemowe świadczone przez drzewa to chociażby produkcja tlenu niezbędnego nam do życia, magazynowanie dwutlenku węgla, oczyszczanie powietrza z zanieczyszczeń, m.in. tych powodujących smog (pyłów zawieszonych, tlenków siarki i tlenków azotu), gromadzenie wody w glebie, przeciwdziałanie gwałtownym spływom wody w czasie ulewnych deszczów, schładzanie temperatury powietrza w swoim otoczeniu, nawilżanie powietrza, stanowienie bariery dla hałasu ulicznego. Jest także grupa usług ekosystemowych trudna do przecenienia – związana z estetyką, budowaniem poczucia bezpieczeństwa, stabilności i wszystkim tym, co wiąże się z dobrym samopoczuciem i zdrowiem psychicznym ludzi. Wpływ przyrody na człowieka to swoista synergia: z jednej strony wycisza natłok myśli, uspokaja chaos, z drugiej – pobudza do twórczego, wspierającego myślenia o sobie samym i o świecie3. To również bardzo ważny aspekt.

Według ostatnich wyliczeń dla Warszawy szacuje się, że usługi ekosystemowe, jakie świadczą drzewa na rzecz człowieka w obrębie tego miasta, są warte 170 mln zł rocznie – przy czym wyceniono głównie usługi związane z oczyszczaniem powietrza.

Ze względu na trudność z wyceną nie wzięto pod uwagę usług związanych z magazynowaniem wody, schładzaniem temperatury powietrza czy wpływem na samopoczucie i kondycję psychiczną człowieka4 .

Wykaz dostępnych narzędzi prawnych

Niewątpliwą podstawą w dbaniu o drzewa jest znajomość przepisów ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody5 i aktów wykonawczych wydawanych w formie rozporządzeń. Oprócz tego warto znać ustawę z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o śro-

3 A. Krzymowska-Kostrowicka, Geoekologia turystyki i wypoczynku, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 4 A. Tatera, Warszawskie drzewa zarabiają co najmniej 170 milionów złotych rocznie, [online:] https://www.um.warszawa.pl/aktualnosci/warszawskie-drzewa-zarabiaj-co-najmniej170-milion-w-z-otych-rocznie [dostęp: 4.06.2021]. 5 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 55); dalej jako: u.o.p.

dowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko6 oraz Kodeks postępowania administracyjnego7 .

Dobrym źródłem aktualnie obowiązujących aktów prawnych jest portal Internetowy System Aktów Prawnych8, na którym bez problemu odnajdziesz potrzebny dokument.

Aktem nadrzędnym jest zawsze Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej9 – art. 5 wskazuje, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. Ponadto art. 74 mówi, że:

1. „Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. 2. Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych. 3. Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska. 4. Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska”.

jak legalnie wyciąć drzewo? opis procedury administracyjnej (art. 83, 83a–f ustawy o ochronie przyrody)

W świetle obowiązujących przepisów prawa, by usunąć drzewo, należy uzyskać zezwolenie na jego usunięcie lub zgłosić zamiar takiego usunięcia. W obu przypadkach organem właściwym do rozpatrzenia sprawy jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta, a wyjątkowo wojewódzki konserwator zabytków – jeżeli mamy do czynienia z nieruchomością wpisaną do rejestru zabytków, lub starosta – jeżeli nieruchomość, z której ma zostać usunięte drzewo albo krzew, stanowi własność gminy (i nie jest wpisana do

6 Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 247); dalej jako: u.o.ś. 7 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 735); dalej jako: k.p.a. 8 Internetowy System Aktów Prawnych, [online:] https://isap.sejm.gov.pl [dostęp: 4.06.2021]. 9 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).

rejestru zabytków). I do tych organów kieruje swoje kroki każdy, kto chce legalnie usunąć drzewo.

zezwolenie na usunięcie drzewa

•Należy złożyć wniosek do właściwego te- przykład rytorialnie organu, o którym mowa po- Na podstawie art. 8–9 ustawy z dnia wyżej. Wniosek może złożyć osoba będąca 3 października 2008 r. o udostępnianiu • posiadaczem nieruchomości, na której rośnie drzewo lub krzew do usunięcia. We wniosku oprócz danych posiadacza informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. i właściciela nieruchomości zawarte są in- z 2021 r., poz. 247) wnioskuję o udoformacje dotyczące gatunku drzewa oraz stępnienie: jego obwodu pnia mierzonego na wysokości 130 cm lub gatunku krzewu i zajmo1) wniosku o wydanie zezwolenia na usunięcie drzewa zlokalizowanego [miasto, adres i/lub nr działki ewidenwanej przez niego powierzchni mierzonej cyjnej]; w metrach kwadratowych. Do wniosku 2) decyzji zezwalającej na usunięcia załącza się rysunek lub mapkę z lokaliza- ww. drzewa. cją drzewa. Należy podać przyczynę i ter- Wnioskuję o udostępnienie ww. informin planowanego usunięcia oraz załączyć zgodę właściciela nieruchomości – wyjąmacji za pomocą: przesłanie na adres e-mail/do wglądu na miejscu. • tek punkt kolejny. Zgoda właściciela nieruchomości nie jest wymagana w przypadku spółdzielni mieszkaniowej, wspólnoty mieszkaniowej czy zarządcy nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa. W takim przypadku spółdzielnia i wspólnota informują w sposób zwyczajowo przyjęty o zamiarze złożenia wniosku na zezwolenie o usunięcie drzewa lub krzewu, wyznaczając co najmniej 30-dniowy termin na zgłaszanie uwag. Wniosek o usunięcie może zostać złożony w ter• minie 12 miesięcy od upływu terminu na składanie uwag. Po złożeniu wniosku organ dokonuje oględzin w terenie w zakresie występowania w obrębie wskazanego drzewa lub krzewu gatunków chronionych – jeżeli takie występują, składający wniosek jest informowany o konieczności uzyskania zezwolenia na odstępstwo od czynności podlegających zakazom, o których mowa w art. 51 i 52 u.o.p. – są to zakazy dotyczące niszczenia gatunków chronionych i ich siedlisk. Zezwolenie takie wydaje Generalny Dyrektor Ochrony

Środowiska (GDOŚ) lub Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska (RDOŚ) – właściwy terytorialnie. Jednocześnie postępowanie

o zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu zawiesza się do momentu przedłożenia tego zezwolenia. • Pełną listę gatunków objętych ochroną prawną w granicach Polski zawierają trzy rozporządzenia: w sprawie ochrony gatunkowej roślin10, w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt11 i w sprawie ochrony gatunkowej grzybów12 . • Usunięcie drzew w pasie drogowym wymaga dodatkowo uzgodnienia z RDOŚ (z wyjątkiem obcych gatunków topoli). • Jeśli organ nie stwierdzi przeciwskazań, wydaje zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu. Może uzależnić jego usunięcie od wykonania nasadzeń zastępczych lub przesadzenia drzewa lub krzewu w inne wskazane miejsce w ramach tzw. kompensacji przyrodniczej.

Wówczas określa szczegółowo w zezwoleniu – zakres nasadzeń (takich jak miejsce, liczba drzew, minimalny obwód lub wiek, gatunek, termin realizacji) lub prac związanych z przesadzeniem drzewa (miejsce, termin realizacji). • Jeżeli przyczyną usunięcia drzewa lub krzewu jest realizacja inwestycji polegającej na rozbiórce lub budowie, należy w pierwszej kolejności uzyskać pozwolenie na tę rozbiórkę lub budowę (jeśli jest wymagane w myśl przepisów prawa). • Decyzja jest wydawana w ciągu 1 miesiąca, a w sprawach szczególnie skomplikowanych – w ciągu 2 miesięcy (art. 35 § 3 k.p.a.). • Posiadacz nieruchomości to zarówno właściciel, jak i ktoś, kto nią włada, a nie jest właścicielem – może to być użytkownik, dzierżawca, najemca itp.

kiedy można usunąć drzewo lub krzew bez zezwolenia?

Istnieje katalog przypadków, kiedy zezwolenie na usunięcie drzewa nie jest wymagane. Syntetycznie zebrano je w tabeli 1. Są to:

10 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r., poz. 1409). 11 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r., poz. 2183 z późn. zm.). 12 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów (Dz.U. z 2014 r., poz. 1408).

1. Osoby fizyczne – jeśli usunięcie drzewa nie jest związane z prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą, wówczas wymaga się zgłoszenia o zamiarze usunięcia drzewa. Przy czym zgłoszenie dotyczy drzew powyżej podanego w tabeli wymiaru. Dla drzew poniżej tego wymiaru zgłoszenie nie jest wymagane. 2. Wiele przypadków regulowanych na podstawie odrębnych przepisów prawa – wtedy decyzja o usunięciu drzew i krzewów jest wydawana przez inne organy lub jednostki zarządzające nieruchomością stanowiącą własność Skarbu Państwa. 3. Drzewa stanowiące złomy lub wywroty – w ich przypadku również nie ma przesłanki, aby występować o zezwolenie; należy natomiast przekazać do organu (wójt, burmistrz, prezydent miasta) wydającego zezwolenie informację o usunięciu drzewa, miejscu, terminie i przyczynie, a organ powinien przeprowadzić oględziny (istnieje wiele wyjątków od tego obowiązku). 4. Gatunki obce określone w rozporządzeniu13 to kolcolist zachodni (krzew) i bożodrzew gruczołowaty (drzewo).

13 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz.U. z 2011 r. Nr 210, poz. 1260).

Tabela 1. Syntetyczny wykaz przypadków, gdy nie jest wymagane zezwolenie na usunięcie drzewa lub krzewu (art. 83f u.o.p.). Kolor szary – wymagane zgłoszenie zamiaru usunięcia drzewa lub krzewu

Krzewy

Ze względu na wymiar lub zajmowaną powierzchnię rosnące w skupisku o powierzchni do 25 m2 Drzewa

topola, wierzba, klon jesionolistny, klon srebrzysty kasztanowiec zwyczajny, robinia akacjowa, platan klonolistny pozostałe gatunki drzew

obwód pnia mierzony na wysokości 5 cm nie przekracza: 80 cm 65 cm 50 cm

Ze względu na gatunek

Ze względu na funkcje terenu

Ze względu na własność Drzewa i krzewy, których usunięcie odbywa się na podstawie odrębnych ustaw

Sytuacje wyjątkowe krzewy owocowe (wyj. rejestr zabytków lub tereny zieleni), gatunki obce według rozporządzenia drzewa owocowe (wyj. rejestr zabytków lub tereny zieleni), gatunki obce według rozporządzenia

na terenach pokrytych roślinnością pełniącą funkcje ozdobne; usuwane w celu przywrócenia gruntów nieużytkowanych do użytkowania rolniczego; związanych z funkcjonowaniem ogrodów botanicznych lub zoologicznych usuwane w celu przywrócenia gruntów nieużytkowanych do użytkowania rolniczego; związanych z funkcjonowaniem ogrodów botanicznych lub zoologicznych

jeśli rosną na nieruchomościach stanowiących własność osób fizycznych i są usuwane w celach niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej na plantacjach lub w lasach, na obszarach położonych między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnym wysokim brzegiem, utrudniających widoczność sygnalizatorów i pociągów, utrudniających eksploatację urządzeń kolejowych, stanowiących przeszkody lotnicze, usuwane ze względu na utrzymanie urządzeń melioracyjnych szczegółowych, z obszaru parku narodowego lub rezerwatu przyrody nieobjętego ochroną krajobrazową drzewa i krzewy usuwane w sytuacji prowadzenia akcji ratowniczej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej lub inne właściwe służby ustawowo powołane do niesienia pomocy osobom w stanie nagłego zagrożenia życia lub zdrowia

jak usunąć drzewo na zgłoszenie?

Sytuacja dotyczy osób fizycznych będących właścicielami nieruchomości, na której rośnie drzewo o wymiarach powyżej 50–65–80 cm (zależnie od gatunku, zob. tabela 1) i nie jest ono usuwane w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.

•Należy dokonać zgłoszenia zamiaru usunięcia drzewa do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, a w przypadku nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków – wojewódzkiego konserwatora zabytków (czyli tak jak wniosek o zezwolenie na usunięcie drzewa). • Organ w ciągu 21 dni od dnia doręczenia zgłoszenia dokonuje oględzin, ustalając gatunek drzewa i obwód pnia na wysokości 5 cm. • W terminie 14 dni od oględzin organ może wnieść sprzeciw w drodze decyzji administracyjnej. Jeśli nie wniesie – można drzewo usunąć.

Ewentualnie organ może przed upływem terminu 14 dni wydać zaświadczenie o braku podstaw do wniesienia sprzeciwu. Drzewo można usunąć. • Właściciel nieruchomości ma 6 miesięcy, licząc od dnia oględzin, na usunięcie drzewa. Po tym terminie należy dokonać ponownego zgłoszenia (jeśli drzewo nie zostało usunięte). • Organ ma możliwość wniesienia sprzeciwu w przypadkach związanych z lokalizacją drzewa na terenach objętych ochroną przyrody lub na podstawie zapisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego14, lub jeśli spełniają kryteria kwalifikujące do uznania za pomnik przyrody. W przypadku sprzeciwu można wystąpić z wnioskiem o zezwolenie na usunięcie drzewa. • Jeżeli w terminie 5 lat od dokonania oględzin wystąpiono o wydanie decyzji o pozwolenie na budowę, a budowa ta ma związek z prowadzeniem działalności gospodarczej i będzie realizowana na części nieruchomości, na której rosło drzewo, organ – wójt, burmistrz, prezydent miasta, ewentualnie konserwator zabytków – nakłada na właściciela nieruchomości obowiązek uiszczenia opłaty za usunięcie drzewa.

14 Dalej jako: m.p.z.p.

Czy warto reagować w przypadku wycinki drzew w mieście?

Jak wynika z analizy powyższych przepisów, uzyskanie zezwolenia na usunięcie drzewa nie jest trudne, a wiele przypadków usuwania drzew regulują odrębne przepisy prawa, w tym ustawy specjalne (tzw. specustawy). Wygląda na to, że pole manewru nie jest duże. Ale jednocześnie informacja o wynikach kontroli przeprowadzonej przez Najwyższą Izbę Kontroli15 w wybranych urzędach miast i starostwach powiatowych, w zakresie ochrony drzew w procesach inwestycyjnych w miastach, wymienia liczne uchybienia, wskazując, że w procesie wydawania decyzji o usunięcie drzew lub krzewów obowiązujące przepisy prawa stosowano „bardzo wybiórczo”, a „pierwszeństwo dawano interesom inwestora, a interes społeczny jakim jest ochrona przyrody traktowany był jako drugoplanowy”.

W raporcie wskazano na uchybienia, takie jak: brak rzetelnej dokumentacji stanu faktycznego, brak oględzin, brak dokumentacji fotograficznej, prowadzenie spraw przez osoby niewykształcone w kierunku znajomości drzew, brak udziału biegłego w sytuacjach szczególnych, brak wyczerpującego temat uzasadnienia usunięcia drzewa oraz nierozpatrywanie rozwiązań alternatywnych.

Organ w toku postępowania jest zobligowany (art. 7 k.p.a.), aby stać na straży praworządności, podejmując wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli.

jak reagować w przypadku wycinki drzew w mieście?

Aby skutecznie reagować na wycinkę drzewa, przede wszystkim trzeba o niej odpowiednio wcześniej wiedzieć.

15 Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli „Ochrona drzew w procesach inwestycyjnych w miastach”, LKR-4101-011-00/2014. Nr ewid. 179/2014/P/14/087/LKR, 2014, [online:] https://www.nik.gov.pl/plik/id,14204,vp,16655.pdf [dostęp: 4.06.2021].

Organ wydający zezwolenia na usuwanie drzew jest zobligowany zapisami u.o.ś. do umieszczania w publicznie dostępnym wykazie danych o środowisku, w tym o:

•wnioskach o wydanie zezwolenia i o zezwoleniach na czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom w stosunku do gatunków objętych ochroną (art. 21 ust. 2 pkt 24b u.o.ś.); • wnioskach o wydanie zezwolenia i o zezwoleniach na usunięcie drzewa lub krzewu (art. 21 ust. 2 pkt 24f u.o.ś.); • decyzjach o wymiarze kar pieniężnych, o których mowa w art. 88 u.o.p. (art. 21 ust. 2 pkt 24g u.o.ś.).

Wykazy takie są prowadzone w formie elektronicznej i udostępniane w Biuletynie Informacji Publicznej, czyli BIP. Pierwsze kroki kierujemy zatem na stronę internetową BIP organu właściwego do wydania decyzji w sprawie usunięcia drzewa. Będzie to urząd gminy lub starostwo powiatowe. Drugie miejsce to prowadzony przez Centrum Informacji o Środowisku Ekoportal16 – niestety jego działanie nie jest wolne od wad.

Jeśli wskazane informacje nie są dostępne online, można o nie wnioskować bezpośrednio do organu, powołując się na art. 8–9 u.o.ś.

Dokumenty, które powinny być zamieszczone w publicznie dostępnym wykazie danych, jak BIP, udostępnia się niezwłocznie, nie później niż w terminie 3 dni od dnia złożenia wniosku (art. 14 ust. 3 u.o.ś.). Pozostałe informacje udostępnia się bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu 1 miesiąca od dnia otrzymania wniosku, a w sprawach szczególnie skomplikowanych do 2 miesięcy (art. 14 ust. 1–2 u.o.ś.). Brak odpowiedzi w wyznaczonym terminie to bezczynność organu, na którą przysługuje skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego. Wyszukiwanie i przeglądanie w siedzibie władz publicznych dokumentów wyszczególnionych w publicznie dostępnym wykazie jest bezpłatne. Za przekształcanie informacji w formę wskazaną we wniosku, sporządzanie kopii dokumentów lub danych oraz ich przesłanie władze publiczne pobierają opłaty w wysokości odzwierciedlającej związane z tym uzasadnione koszty – określa je art. 27 ust. 1 u.o.ś.

16 Ekoportal, [online:] www.ekoportal.gov.pl [dostęp: 4.06.2021].

złożono wniosek – nie ma jeszcze decyzji

Sytuacja korzystna zdarza się wtedy, kiedy wiesz o planowanej wycince i możesz reagować. Jak to zrobić? Należy włączyć się do postępowania na prawach strony – może to zrobić organizacja społeczna, jeśli wykaże zgodność celów statutowych organizacji z przedmiotem postępowania (art. 31 ust. 1 k.p.a.). Mogą to być zapisy o ochronie przyrody, zadrzewień w mieście, krajobrazu kulturowego lub pokrewne, uzasadniające udział organizacji w postępowaniu.

przykład

W imieniu organizacji [nazwa organizacji], zgodnie z art. 31 § 1 pkt 1 k.p.a., zgłaszam żądanie o włączenie do postępowania ww. organizacji na prawach strony i zawiadamianie o toczącym się postępowaniu w sprawie wydania zezwolenia na usunięcie drzewa/krzewu… [miasto, lokalizacja, adres, nr działki ewidencyjnej]. Musi to nastąpić przed wydaniem zezwolenia, więc czas na włączenie się jest krótki (termin na wydanie zezwolenia na usunięcie drzewa to miesiąc). Jako strona postępowania organizacja jest zawiadamiana o jego przebiegu. Po doręczeniu decyzji ma 14 dni na odwołanie się od niej.

W dalszej części pisma należy przedstawić uzasadnienie, czyli opis faktyczny i prawny, wykazać zgodność celów statutowych organizacji z przedmiotem postępowania, a także wykazać interes społeczny.

UWAGA! Organizacja nie może się odwołać od decyzji, jeśli nie była stroną postępowania! Dlatego ważne jest, by włączyła się przed wydaniem zezwolenia.

Wydano decyzję zezwalającą na usunięcie drzewa

W takim przypadku można wnioskować o dokumenty jak wyżej, a więc o wniosek o wycinkę i decyzję zezwalającą na usunięcie drzewa, przyjrzeć się procesowi wydania decyzji, to znaczy, czy nie zawiera braków (oględziny, dokumentacja fotograficzna, rozpatrzenie alternatywnych metod, zgoda posiadacza nieruchomości, czy stwierdzono gatunki chronione). Należy także przeprowadzić swego rodzaju monitoring działań organu.

nie wydano decyzji, drzewo usunięto

Za pośrednictwem organizacji społecznej, posiadającej cele statutowe zgodne z przedmiotem postepowania, należy złożyć wniosek do organu o nałożenie kary za nielegalną wycinkę.

W dalszej części pisma należy przedstawić uzasadnienie, czyli opis faktyczny i prawny, wykazać zgodność celów statutowych organizacji z przedmiotem postępowania, a także wykazać interes społeczny.

UWAGA! Kar nie stosuje się, jeśli usunięcie drzewa nie wymagało zezwolenia ani zgłoszenia (katalog przypadków art. 83f u.o.p. oraz tabela 1).

Oprócz usunięcia drzewa lub krzewu bez wymaganego zezwolenia karze podlega także usunięcie drzewa lub krzewu bez zgody posiadacza nieruchomości (art. 88 ust. 1 pkt 1 i 2 u.o.p.). W obu przypadkach kara wynosi dwukrotność opłaty za usunięcie drzewa lub krzewu, a jeżeli usunięcie drzewa lub krzewu byłoby zwolnione z obowiązku uiszczenia opłaty – karę ustala się na poziomie opłaty, jaka byłaby poniesiona, gdyby takiego zwolnienia nie było (art. 89 ust. 1 u.o.p.).

przykład

W imieniu organizacji [nazwa organizacji] informuję o nielegalnym usunięciu drzewa/ krzewu w [miasto, lokalizacja, adres, nr działki ewidencyjnej]. Zgodnie z art. 31 § 1 pkt 1 k.p.a. [nazwa organizacji] występuje z żądaniem wszczęcia postępowania w sprawie nałożenia kary administracyjnej, zgodnie z art. 88 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 55).

sąsiad wyciął drzewo bez zgłoszenia

Przepisy o karach mają zastosowanie (art. 88 ust. 10 u.o.p.).

na drzewie gniazdują ptaki

Jeśli w wycinanych drzewach gniazdują ptaki (gatunki chronione) lub obecne są inne gatunki objęte ochroną prawną, konieczne jest uzyskanie zezwolenia z RDOŚ na odstępstwa od niszczenia gatunków chronionych i ich siedlisk, wydawane przez GDOŚ lub RDOŚ.

UWAGA! Każdy, kto usuwa drzewo – niezależnie w jakim trybie, jest zobowiązany zgodnie z art. 52 u.o.p. do stosowania się do zakazów w stosunku do gatunków chronionych, takich jak ptaki, nietoperze, chrząszcze, porosty, grzyby! Pełna lista gatunków objętych ochroną prawną w Polsce jest dostępna w rozporządzeniach wymienionych w podrozdziale: Zezwolenie na usunięcie drzewa.

opłaty i nasadzenia zastępcze (art. 84–87)

przykład

buk o obwodzie 250 cm: opłata = 250 × 70 = 17500 zł sosna o obwodzie 70 cm: opłata = 70 × 25 = 1750 zł klon zwyczajny o obwodzie 120 cm: opłata = 120 × 30 = 3600 zł zakrzaczenie głogu o powierzchni 30 m2: opłata = 30 × 40 = 1200 zł Istnieje katalog przypadków, kiedy nie pobiera się opłaty lub jest ona umarzana. Opłaty za usunięcie drzewa lub krzewu są naliczane na etapie wydawania zezwolenia na usunięcie przez organ wydający zezwolenie. Wysokość stawek opłat określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 lipca 2017 r. w sprawie wysokości stawek opłat za usunięcie drzew i krzewów17, różnicując je ze względu na rodzaj lub gatunek drzewa lub krzewu, obwód pnia lub zajmowaną powierzchnię. Wysokość opłaty za usuwane drzewo oblicza się, mnożąc liczbę centymetrów obwodu pnia drzewa (pomiar na wys. 130 cm) i stawkę opłaty z ww. rozporządzenia. Dla krzewu – mnożąc liczbę metrów kw. zajmowanej powierzchni gruntu i stawkę opłaty.

kompensacja przyrodnicza

Jeżeli uzyskanie zezwolenia na usunięcie drzewa jest uzależnione od wykonania nasadzeń zastępczych lub przesadzenia drzewa (co jest określane na etapie wydawania decyzji), organ odracza termin uiszczenia opłaty na okres 3 lat. Jeżeli w tym czasie zachowają one żywotność lub nie zachowają jej z przyczyn niezależnych od posiadacza nieruchomości – należność z tytułu ustalonej opłaty podlega umorzeniu.

17 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 lipca 2017 r. w sprawie wysokości stawek opłat za usunięcie drzew i krzewów (Dz.U. z 2017 r., poz. 1330).

Jeżeli nie zachowają żywotności z przyczyn zależnych od posiadacza nieruchomości lub część z nich jej nie zachowała – wówczas naliczana jest opłata w sposób proporcjonalny.

jak chronić nasadzenia zastępcze?

Nie ma w tej kwestii jednoznacznych przepisów prawnych, które pomagałyby w egzekwowaniu wykonania nasadzeń i ich pielęgnacji przez okres 3 lat, tak aby drzewa i krzewy zachowały jak najlepszą kondycję. Nieprawidłowości stwierdzone w raporcie NIK to: usychanie, złamania, brak zabezpieczeń w postaci palików, posadzenie mniejszej liczby drzew niż w decyzji lub nieposadzenie ich wcale, brak pielęgnacji (np. podlewania w suchych okresach). Raport wskazuje, że wszystkie przypadki złej kondycji drzew w kontrolowanej próbie były uznawane za powstałe z przyczyn niezależnych od posiadacza nieruchomości, co stanowiło przesłankę do zwolnienia z opłat. W tej sytuacji, przy braku wystarczających narzędzi prawnych służących egzekwowaniu prawidłowego wykonania i pielęgnacji młodych drzewek, proponuję petycję do organu, wyrażającą opinię w tej sprawie. O petycjach przeczytasz w dalszej części.

kiedy jeszcze nie nalicza się opłat?

Opłat nie nalicza się, jeśli na usunięcie drzewa nie jest wymagane zezwolenie. Osoby fizyczne zgłaszające zamiar usunięcia drzewa lub krzewu z terenu swojej nieruchomości także są zwolnione z opłat. Pozostałe przypadki wymienia art. 86 u.o.p. W takim przypadku, jeśli wydanie zezwolenia było uzależnione od przesadzenia drzewa lub krzewu albo wykonania nasadzeń zastępczych i nie zachowają one żywotności po 3 latach, organ nakłada ponownie obowiązek wykonania nasadzeń zastępczych.

W tym miejscu przyjrzymy się kilku z nich, często podawanym jako powód usunięcia drzewa w mieście według raportu NIK. Nie nalicza się opłat za usunięcie:

•drzew lub krzewów, które zagrażają bezpieczeństwu ludzi lub mienia w istniejących obiektach budowlanych lub funkcjonowaniu urządzeń przesyłowych (art. 86 ust. 1 pkt 4 u.o.p.);

•drzew lub krzewów, które obumarły lub nie mają szansy na przeżycie, z przyczyn niezależnych od posiadacza nieruchomości (art. 86 ust. 1 pkt 10 u.o.p.).

Poza nielicznymi wyjątkami, poddanymi kontroli NIK, nie podawano w tych przypadkach wystarczającego uzasadnienia, na czym polega to zagrożenie lub co jest przyczyną obumarcia drzewa i w jaki sposób dokonano oceny, że drzewo nie wykazuje szansy na przeżycie. Wyjaśnienia były lakoniczne, nierzetelne, a niekiedy w ogóle ich nie było.

Uszkodzenie i zniszczenie drzewa (art. 87a)

Uszkodzenia i zniszczenia drzewa najczęściej mają miejsce w dwóch przypadkach: 1) drzewa na placu budowy; 2) pielęgnacja drzew prowadząca do nadmiernych cięć w koronie drzewa.

Przepisy prawa niewiele mówią na temat tego typu uszkodzeń. Wskazują jedynie, że prace ziemne oraz inne prace wykonywane ręcznie, z wykorzystaniem sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych, w obrębie korzeni, pnia lub korony drzewa lub w obrębie korzeni lub pędów krzewu, przeprowadza się w sposób najmniej szkodzący drzewom lub krzewom (art. 87a u.o.p.). Brak precyzyjnych definicji i wytycznych utrudnia postępowanie w takich przypadkach.

jak reagować na silne cięcia w koronie?

Prace w obrębie korony, prowadzące do usunięcia ponad 30% korony, która rozwinęłaby się w całym okresie rozwoju drzewa, to uszkodzenie drzewa. Prace prowadzące do usunięcia ponad 50% – zniszczenie drzewa.

Wyjątek stanowią prace mające na celu:

•usunięcie gałęzi obumarłych lub nadłamanych; • utrzymywanie uformowanego kształtu korony drzewa (głowione od lat lipy czy wierzby); • wykonanie specjalistycznego zabiegu w celu przywrócenia statyki drzewa.

Zabieg specjalistyczny, o którym mowa powyżej, wykonuje się na podstawie dokumentacji wskazującej na potrzebę jego przeprowadzenia, a taka jest przechowywana przez okres 5 lat.

Za zniszczenie drzewa oraz uszkodzenie spowodowane wykonaniem prac w obrębie korony drzewa organ, w postaci wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, wymierza karę pieniężną.

W przypadku zniszczenia kara wynosi dwukrotność opłaty za usunięcie tego drzewa, a w przypadku, w którym usunięcie drzewa jest zwolnione z obowiązku uiszczenia opłaty, nakłada się karę w wysokości takiej opłaty, która byłaby ponoszona, gdyby takiego zwolnienia nie było. W przypadku uszkodzenia ustala się karę w wysokości opłaty za usunięcie drzewa pomnożonej przez 0,6.

W dalszej części pisma należy przedstawić uzasadnienie, czyli opis faktyczny i prawny, wykazać zgodność celów statutowych organizacji z przedmiotem postępowania, a także uwidocznić interes społeczny.

jak reagować na uszkodzenia w systemie korzeniowym i na pniu?

Ustawa o ochronie przyrody nie wyczerpuje tematu zniszczenia lub uszkodzenia w systemie korzeniowym drzewa i na pniu. Nie wskazuje bezpośrednio, że w tym przypadku nakładane są kary. Mimo to warto dać znać do organu, że taka sytuacja ma miejsce, i zrobić to tak jak w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia korony drzewa. Orzecznictwo i komentarze do ustawy wskazują, że kara w tym przypadku jest zasadna.

przykład

W imieniu organizacji [nazwa organizacji] informuję o zniszczeniu/uszkodzeniu drzewa spowodowanym wykonaniem prac w obrębie korony drzewa w [miasto, lokalizacja, adres, nr działki ewidencyjnej]. Zgodnie z art. 31 § 1 pkt 1 k.p.a. [nazwa organizacji] występuje z żądaniem wszczęcia postępowania w sprawie nałożenia kary administracyjnej, zgodnie z art. 88 ust. 1 pkt 3 (zniszczenie drzewa)/art. 88 ust. 1 pkt 4 (uszkodzenie drzewa) [do wyboru] ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 55).

przykład

W imieniu organizacji [nazwa organizacji] informuję o zniszczeniu/uszkodzeniu drzewa spowodowanym wykonaniem prac w obrębie systemu korzeniowego/pnia drzewa w [miasto, lokalizacja, adres, nr działki ewidencyjnej]. Zgodnie z art. 31 § 1 pkt 1 k.p.a. [nazwa organizacji] występuje z żądaniem wszczęcia postępowania w sprawie nałożenia kary administracyjnej, zgodnie z art. 88 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 55).

W dalszej części pisma należy przedstawić uzasadnienie, czyli opis faktyczny i prawny, wykazać zgodność celów statutowych organizacji z przedmiotem postępowania, a także uwidocznić interes społeczny.

jak powołać pomnik przyrody w mieście?

Ustanowienie pomnika przyrody w postaci drzewa lub krzewu również może być formą ochrony konkretnego drzewa lub krzewu

– zwłaszcza jeśli wykazuje on pewne cechy świadczące o jego wysokiej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej (art. 40 ust. 1 u.o.p.). Kryteria uznania drzew za pomniki przyrody określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody18. Drzewo powinno spełniać jeden z dwóch warunków:

1. Obwód pnia na wysokości 130 cm nie mniejszy niż to określono w załączniku do wspomnianego rozporządzenia. 2. Wyróżniać się ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.

Ustanowienie pomnika przyrody następuje w drodze uchwały rady gminy. Jak przekonać radę do podjęcia uchwały?

1. Wystąpić z wnioskiem do rady gminy o ustanowienie pomnika przyrody, przy czym warto zadbać wcześniej o poparcie wśród członków rady gminy. Rada gminy nie musi się zgodzić, nie musi podjąć takiej uchwały. W tym przypadku nie ma możliwości odwołania czy skargi. 2. Złożyć petycję do rady gminy. Rada gminy ma 3 miesiące na udzielenie odpowiedzi wraz z uzasadnieniem.

18 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody (Dz.U. z 2017 r., poz. 2300).

ochrona zadrzewień w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

Poza zapisami u.o.p. organ ma możliwość ochrony zadrzewień dzięki zapisom w m.p.z.p. Plan ten sporządza się dla obszaru gminy – jest to akt prawa miejscowego, który określa m.in. przeznaczenie terenów, zasady ochrony i kształtowania ładu przestrzennego, zasady ochrony środowiska, przyrody, krajobrazu itp.

Warto śledzić stronę swojej gminy i włączać się do konsultacji na etapie sporządzania m.p.z.p.

Przykładowe zapisy chroniące drzewa i krzewy to: wprowadzenie zadrzewień wzdłuż granic terenów produkcyjnych czy magazynowych jako zieleni izolacyjnej; utrzymanie istniejących zadrzewień i zakrzewień oraz wykorzystanie ich jako elementu zieleni urządzonej; zagospodarowanie niezainwestowanych powierzchni na terenach inwestycji jako elementu zieleni urządzonej; uwzględnienie istniejących drzew oraz ich skupisk przy zagospodarowaniu terenu19 .

jak wprowadzać nowe narzędzia prawne wspierające drzewa w przestrzeni publicznej?

Czy obecne przepisy prawa gwarantują efektywną ochronę drzew? Jeśli czujesz niedosyt, możesz działać dalej, współtworząc nowe standardy i dążąc do ich wdrożenia. Poniżej propozycje działań, które funkcjonują w niektórych polskich miastach.

system zarządzania drzewami

System zarządzania drzewami w przestrzeni miasta to przede wszystkim wiedza o zasobie, jakim są drzewa. Oprócz podstawowych informacji na temat drzewa, takich jak gatunek, obwód pnia, średnica korony, zbiera informacje dodatkowe wskazujące na kondycję drzewa (czy ma posusz

19 Zob. Najwyższa Izba Kontroli, Informacja o wynikach kontroli…, dz. cyt.

w koronie, czy są jakieś wyłamania, pęknięcia gleby w strefie korzeniowej, jamy, próchnowiska itp.), a także informacje o dodatkowych walorach przyrodniczych (czy drzewo jest siedliskiem życia dla innych gatunków, czy bytują w nim nietoperze, czy ptaki zakładają gniazda). Mając tę wiedzę, można podejmować działania ukierunkowane na wspieranie drzew w przestrzeni miasta, w spójny sposób, nastawiony na ochronę bioróżnorodności i mikrosiedlisk przyrodniczych, a jednocześnie minimalizowanie ryzyka dla zdrowia i mienia człowieka w ich otoczeniu. Dzięki temu narzędziu dochodzimy do stworzenia sytuacji, gdy mamy w mieście drzewa w różnym wieku i kondycji, od młodych przez dojrzałe po sędziwe, i nie obawiamy się szkód z ich strony, z powodu np. upadku czy wyłamania gałęzi. Drzewa poddawane są oględzinom w zależności od potrzeby, np. co 2 lata.

Wytyczne do postępowania z drzewami na placu budowy

Wytyczne są narzędziem, które umożliwia realną ochronę drzew na placu budowy. Po pierwsze daje szczegółowe wytyczne wykonawcy, jak prowadzić prace, by chronić drzewa na terenie inwestycji, po drugie daje możliwość egzekwowania należytej ochrony. Ich zastosowanie umożliwia realną ocenę tego, czy drzewo zostało uszkodzone, czy nie. Przykładem są Karty informacyjne do standardów ochrony drzew w Inwestycjach Wrocławia, wprowadzone zarządzeniem Prezydenta Wrocławia w sprawie ochrony drzew i rozwoju terenów zieleni Wrocławia20. Karty są wizualne, bardzo czytelne i precyzyjne.

jak wprowadzić nowe rozwiązania?

1. Pozyskując wsparcie dla inicjatywy wśród członków rady gminy i działając wspólnie w określonym kierunku. 2. Pozyskując wsparcie wśród mieszkańców i pisząc petycję o potrzebie wprowadzenia takich rozwiązań.

20 Zarządzenie Prezydenta Wrocławia w sprawie ochrony drzew i rozwoju terenów zieleni Wrocławia, [online:] https://www.zzm.wroc.pl/pl/dzialania_zzm,366.html [dostęp: 4.06.2021].

o petycjach

Petycja jest formą wyrażenia opinii i nawiązania dialogu z organem. Może być złożona przez osobę fizyczną (nie musi to być organizacja, jak w przypadku działań z k.p.a., choć może) w interesie publicznym. W myśl art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 11 lipca 2014 r. o petycjach21 przedmiotem petycji może być żądanie, w szczególności: zmiany przepisów prawa, podjęcia rozstrzygnięcia lub innego działania w sprawie dotyczącej podmiotu wnoszącego petycję, życia zbiorowego lub wartości wymagających szczególnej ochrony w imię dobra wspólnego, mieszczących się w zakresie zadań i kompetencji adresata petycji.

Skan petycji jest zamieszczany na stronie internetowej organu, do którego została skierowana petycja. Organ ma 3 miesiące na jej rozpatrzenie i poinformowanie składającego petycję, w formie pisemnej, o sposobie jej załatwienia wraz z uzasadnieniem.

Sposób załatwienia petycji nie może być przedmiotem skargi.

21 Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o petycjach z dn. 11 lipca 2014 r. (t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 870).