17 minute read
Jak walczyć o czyste powietrze?
MIŁOSZ JAKUBOWSKI / FUNDACJA FRANK BOLD
b Agnieszka Baranowska, flickr.com/photos/25777650@N08/3199128310/
Advertisement
Wprowadzenie
Zanieczyszczenie powietrza osiąga w Polsce stężenia niespotykane w innych krajach Unii Europejskiej. W całej Europie jedynie na Bałkanach występują stężenia pyłów i benzo(a)pirenu porównywalne do notowanych w Polsce. Odbija się to na zdrowiu i życiu ludzi – według Europejskiej Agencji Środowiska samo zanieczyszczenie pyłem PM2,5 prowadzi każdego roku do 46 tys. przedwczesnych zgonów1 .
Z powodu utrzymujących się od lat przekroczeń dopuszczalnych stężeń pyłu PM10 w lutym 2018 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał wyrok, w którym uznał, że Polska naruszyła w tym zakresie prawo UE2. Obecnie Komisja Europejska prowadzi przeciwko Polsce kolejne postępowanie dotyczące naruszenia unijnych przepisów o ochronie powietrza – tym razem w odniesieniu do stężeń dwutlenku azotu (NO2)3 .
Głównym źródłem zanieczyszczenia powietrza pyłami i rakotwórczym benzo(a)pirenem są emisje związane ze spalaniem paliw stałych (węgla i biomasy) w małych, nieefektywnych instalacjach grzewczych (tzw. emisja powierzchniowa). W przeważającej mierze są one wykorzystywane do ogrzewania budynków mieszkalnych.
W ostatnich latach, wraz ze wzrostem świadomości społecznej, kwestia zanieczyszczenia powietrza zyskała wymiar polityczny. Efektem tego było podjęcie wielu działań na poziomie krajowym i regionalnym – w szczególności zmian legislacyjnych oraz uruchomienia programów dofinansowań (program „Czyste powietrze” oraz „Stop smog”). Niestety poprawa jakości powietrza jest nieznaczna i w dużej mierze wynika z postępującego ocieplenia klimatu oraz łagodniejszych zim.
Na szczęście obywatele nie są całkowicie bezbronni w walce o czyste powietrze. Niniejszy poradnik ma na celu przybliżenie podstawowych narzędzi prawnych, za pomocą których można przeciwdziałać zanieczyszczeniu powietrza w swoim otoczeniu.
1 Air quality in Europe – 2020 report, [online:] https://www.eea.europa.eu/publications/ air-quality-in-europe-2020-report [dostęp: 20.08.2021], tabela 10.1, s. 108. 2 Wyrok Trybunału (trzecia izba) z dnia 22 lutego 2018 r., [online:] https://eur-lex.europa. eu/legal-content/pl/TXT/?uri=CELEX:62016CJ0336 [dostęp: 4.06.2021]. 3 Nr naruszenia: INFR(2016)2010.
Wiarygodna informacja
Podstawą do prowadzenia jakichkolwiek działań na rzecz ochrony powietrza powinny być zawsze informacje czerpane z wiarygodnych źródeł.
Obowiązujące w Polsce przepisy gwarantują szeroki dostęp do dokumentów i informacji będących w posiadaniu organów administracji publicznej. Prawo rozróżnia informację publiczną (udostępnianą na podstawie ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej4) oraz informację o środowisku (udostępnianą na podstawie przepisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko5). Informacja dotycząca jakości powietrza będzie zwykle informacją o środowisku. W Internecie można z łatwością znaleźć wiele poradników na temat występowania z wnioskiem o udostępnienie informacji6. Wiele przydatnych danych jest obecnie udostępnianych na stronach internetowych organów.
stacje pomiarowe inspekcji ochrony Środowiska
Najlepszym źródłem informacji na temat zanieczyszczenia powietrza są wyniki pomiarów dokonywanych na stacjach pomiarowych prowadzonych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (GIOŚ)7 w ramach systemu Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Aktualne wyniki
4 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 2176). 5 Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 247). 6 Dostęp do informacji publicznej i dostęp do informacji o środowisku i jego ochronie, [online:] https://frankbold.pl/sites/default/files/dostep_do_informacji_publicznej_frank_bold.pdf [dostęp: 20.08.2021]. 7 Lokalizacja stacji dostępna na stronie internetowej: https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/ maps/measuringstation [dostęp: 20.08.2021].
tych pomiarów są publikowane na stronie internetowej GIOŚ8 oraz na stronach internetowych prowadzonych przez poszczególne wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska (WIOŚ). Niektóre WIOŚ zapewniają szeroki dostęp do danych aktualnych i archiwalnych pochodzących ze wszystkich stacji pomiarowych w regionie, a także umożliwiają wyświetlanie ich w formie czytelnych wykresów9 .
roczne oceny jakości powietrza
Tam, gdzie nie ma stacji pomiarowych PMŚ, pomocne mogą być dane pochodzące z modelowania matematycznego, które opracowują organy inspekcji ochrony środowiska. Dane takie są publikowane w rocznych ocenach jakości powietrza, sporządzanych dla poszczególnych województw oraz zbiorczo dla całego kraju10. W ocenach wojewódzkich wskazane są konkretne obszary przekroczeń dla każdego z analizowanych zanieczyszczeń. Można w ten sposób sprawdzić, czy nasza miejscowość znajduje się w obszarze przekroczeń. W razie wątpliwości warto skierować do właściwego WIOŚ pytanie w formie wniosku o udostępnienie informacji o środowisku. Oczywiście modelowanie nie jest tak wiarygodne jak rzeczywiste wyniki pomiarów. W szczególności nie wykryje ono przekroczeń występujących miejscowo, spowodowanych działalnością wyjątkowo uciążliwego sąsiada.
prywatne urządzenia pomiarowe
Pomocne mogą być również pomiary dokonywane przez coraz liczniejsze urządzenia pomiarowe funkcjonujące poza systemem PMŚ. Z urządzeń takich korzystają prywatne osoby i podmioty, ale często na ich zakup decydują się również samorządy. Zwykle mierzą one wyłącznie stężenia pyłów i nie są tak wiarygodne jak stacje pomiarowe PMŚ, ale pozwalają dokładnie określić obszary, na których występują najwyższe stężenia zanieczyszczeń. Producenci takich urządzeń zapewniają dostęp do danych pomiarowych
8 Bieżące dane pomiarowe, [online:] https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/current [dostęp: 20.08.2021]. 9 Linki do stron prowadzonych przez WIOŚ są dostępne pod adresem: https://powietrze. gios.gov.pl/pjp/content/air_quality_online [dostęp: 20.08.2021]. 10 Roczne oceny dla poszczególnych województw za rok 2020 są dostępne pod adresem: http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/publications/card/25101 [dostęp: 20.08.2021].
w czasie rzeczywistym za pośrednictwem wygodnych w obsłudze stron internetowych11 .
aplikacje mobilne
Najwygodniejszą formą uzyskiwania informacji o aktualnej jakości powietrza są z pewnością aplikacje na smartfony. Korzystając z nich, trzeba jednak zachować ostrożność. Często spotykane jest podawanie stężeń zanieczyszczeń w formie procentowej. Normy jakości powietrza są ustalone dla różnych okresów uśredniania, np. dla jednej godziny, jednej doby lub dla całego roku. Dlatego określanie chwilowego stężenia pyłu PM2,5 jako „500% normy” jest istotnym przekłamaniem – norma dla tego zanieczyszczenia jest bowiem ustalona dla całego roku kalendarzowego, a więc chwilowe (a nawet średniodobowe) stężenie nie może stanowić jej przekroczenia.
podział kraju na strefy
W dokumentach i informacjach podawanych przez organy administracji publicznej często pojawia się pojęcie stref. Dla celów monitorowania i zarządzania jakością powietrza, zgodnie z wytycznymi unijnymi, Polska została podzielona na 46 stref. Strefami są: aglomeracje o liczbie mieszkańców większej niż 250 tys., miasta o liczbie mieszkańców większej niż 100 tys. oraz pozostałe obszary województw. Granice stref określa rozporządzenie12 , można je również sprawdzić na stronie internetowej prowadzonej przez GIOŚ13 .
11 Mapa Airly: stan jakości i poziom zanieczyszczenia powietrza w Polsce, [online:] https:// airly.org/map/pl/ [dostęp: 20.08.2021]; Syngeos – czujniki jakości powietrza, hałasu, wilgotności gleby. IoT, [online:] https://panel.syngeos.pl/sensor/pm10 [dostęp: 20.08.2021]. 12 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 2 sierpnia 2012 r. w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza (Dz.U. z 2012 r., poz. 914). 13 Ocena jakości powietrza - strefy, [online:] https://powietrze.gios.gov.pl/pjp/maps/zones [dostęp: 20.08.2021].
najważniejsze akty prawne
Do walki o czystsze powietrze bardzo przydatna jest podstawowa znajomość prawa, w tym praw przysługujących obywatelom oraz kompetencji i obowiązków organów administracji publicznej.
prawo Unii europejskiej
Wiele regulacji prawnych dotyczących ochrony powietrza wywodzi się z prawa Unii Europejskiej. Jednym z najważniejszych aktów jest dyrektywa CAFE14. Unijne dyrektywy co do zasady nie obowiązują bezpośrednio i wymagają transpozycji (przeniesienia) do prawa krajowego. Dlatego w kontaktach z organami administracji publicznej lepiej powoływać się na właściwe przepisy krajowe.
Ważne z punktu widzenia ograniczania zanieczyszczenia powietrza są również unijne rozporządzenia dotyczące ekoprojektu, wprowadzające obowiązujące w całej UE wymogi15, które muszą spełniać wprowadzane do obrotu urządzenia:
•rozporządzenie w sprawie wymogów dotyczących ekoprojektu dla kotłów na paliwo stałe16 – obowiązuje od 1 stycznia 2020 roku; • rozporządzenie w sprawie wymogów dotyczących ekoprojektu dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń na paliwo stałe17 – dotyczy takich urządzeń jak kominki, piecokominki i kozy; wejdzie w życie 1 stycznia 2022 roku, ale już teraz odwołują się do niego niektóre uchwały antysmogowe.
14 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, [online:] https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A02008L0050-20150918 [dostęp: 20.08.2021]. 15 Między innymi w zakresie emisji zanieczyszczeń oraz efektywności energetycznej. 16 Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1189 z dnia 28 kwietnia 2015 r. w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących ekoprojektu dla kotłów na paliwo stałe, [online:] https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A02015R1189-20170109 [dostęp: 20.08.2021]. 17 Rozporządzenie Komisji (UE) 2015/1185 z dnia 24 kwietnia 2015 r. w sprawie wykonania dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE w odniesieniu do wymogów dotyczących ekoprojektu dla miejscowych ogrzewaczy pomieszczeń na paliwo stałe, [online:] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A02015R1185-20170109 [dostęp: 20.08.2021].
Ustawy i rozporządzenia
Aktualne teksty ustaw i rozporządzeń są dostępne w Internetowym Systemie Aktów Prawnych18 .
Prawo ochrony środowiska19 – to podstawowy akt prawny regulujący większość kwestii związanych z ochroną powietrza, zgodnie z wymogami prawa UE. W szczególności POŚ zawiera podstawę do podejmowania przez sejmiki województw uchwał antysmogowych oraz określa obowiązki związane z uchwalaniem programów ochrony powietrza. POŚ reguluje również kwestie związane z eksploatacją instalacji emitujących zanieczyszczenia oraz normuje sankcje – administracyjne i karne (wykroczenia) – za naruszenie przepisów o ochronie środowiska.
Rozporządzenie w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu20 – określa poziomy dopuszczalne, docelowe, informowania i alarmowe dla głównych zanieczyszczeń.
Rozporządzenie w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych21 – określa szczegółowe wymogi dotyczące treści POP i PDK, wraz z listą przykładowych działań krótkoterminowych.
Ustawa o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw22 – wprowadza ograniczenia i zakazy w zakresie detalicznego handlu węglem oraz wysokie kary za ich naruszenie.
Rozporządzenie w sprawie wymagań jakościowych dla paliw stałych23 – określa wymagania, które musi spełniać węgiel kamienny sprzedawany na rynku detalicznym.
18 Internetowy System Aktów Prawnych, [online:] https://isap.sejm.gov.pl/ [dostęp: 20.08.2021]. 19 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1219 ze zm.); dalej jako: p.o.ś. 20 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 845). 21 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2019 r. w sprawie programów ochrony powietrza oraz planów działań krótkoterminowych (Dz.U. z 2019 r., poz. 1159). 22 Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 133). 23 Rozporządzenie Ministra Energii z dnia 27 września 2018 r. w sprawie wymagań jakościowych dla paliw stałych (Dz.U. z 2018 r., poz. 1890).
Ustawa o elektromobilności i paliwach alternatywnych24 – zawiera podstawę prawną do tworzenia stref czystego transportu w miastach liczących ponad 100 tys. mieszkańców. Jej przepisy są jednak wadliwe, przez co obecnie nie obowiązuje ani jedna strefa czystego transportu25. Planowana jest nowelizacja ustawy.
prawo miejscowe
Z punktu widzenia obywatela najważniejsze regulacje dotyczące ochrony powietrza na poziomie regionalnym i lokalnym znajdują się w aktach prawa miejscowego. Akty prawa miejscowego mogą być wydawane wyłącznie na podstawie przepisów ustawowych.
Programy ochrony powietrza26 (POP) – są to najważniejsze dokumenty z zakresu zarządzania jakością powietrza na poziomie województw. Uchwalają je sejmiki województw. POP może zostać przyjęty dla poszczególnych stref lub łącznie, dla wszystkich stref w województwie. Najważniejszą częścią POP jest opis działań naprawczych, które mają na celu możliwie najszybsze wyeliminowanie przekroczeń dopuszczalnych i docelowych stężeń zanieczyszczeń. Obowiązki określone w POP są adresowane przede wszystkim do organów gmin, ale mogą być również skierowane do innych organów administracji publicznej, przedsiębiorców oraz obywateli. Przykładowe działania naprawcze uwzględniane w POP to:
•wymiana wysokoemisyjnych kotłów i pieców; • rozwój infrastruktury gazowej i ciepłowniczej; • obowiązki w zakresie inwentaryzacji źródeł emisji; • prowadzenie planowych oraz interwencyjnych kontroli palenisk; • uchwalanie harmonogramów działań naprawczych na poziomie gmin; • tworzenie stref czystego transportu;
24 Ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o elektromobilności i paliwach alternatywnych (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 110); dalej jako: u.e.p.a. 25 Przez pewien czas strefa funkcjonowała na krakowskim Kazimierzu, jednak okazała się nieskuteczna. Analizę przypadku opracowała Fundacja Frank Bold dla Polskiego Klubu Ekologicznego: https://blog.frankbold.pl/wp-content/uploads/2019/05/raport_strefa_czystego_transportu_WEB052019.pdf [dostęp: 20.08.2021]. 26 Odesłania do aktualnych tekstów POP są dostępne na stronie: https://powietrze.gios.gov. pl/pjp/maps/protection [dostęp: 20.08.2021] po kliknięciu we właściwą strefę.
•rewitalizacja i rozwijanie obszarów zielonych; • prowadzenie edukacji ekologicznej.
Plany działań krótkoterminowych (PDK) – nie są odrębnymi dokumentami, lecz stanowią integralną część POP (w formie odrębnego rozdziału). Celem PDK jest określenie działań naprawczych o charakterze krótkoterminowym, wdrażanych w celu szybkiej poprawy jakości powietrza, kiedy występują wysokie poziomy zanieczyszczeń. W zależności od wysokości stężeń ogłasza się poziomy zagrożenia (zwykle poziom I odpowiada przekroczeniu poziomu dopuszczalnego, poziom II – przekroczeniu poziomu informowania, a poziom III – najwyższy – przekroczeniu poziomu alarmowego), do których przyporządkowane są określone działania wraz ze wskazaniem organów i innych podmiotów odpowiedzialnych za ich wdrażanie. Przykładowe działania krótkoterminowe to:
•działania informacyjne polegające na ostrzeganiu ludności przed zanieczyszczeniem powietrza; • zwiększenie liczby kontroli palenisk; • zakaz używania dmuchaw do liści; • wstrzymanie robót budowlanych powodujących zapylenie; • ograniczenie działalności zakładów przemysłowych emitujących zanieczyszczenia; • działania związane z ograniczeniem ruchu samochodowego; • czasowy zakaz palenia w kominkach, które nie stanowią głównego źródła ogrzewania.
Naruszenie PDK (np. palenie w kominku, kiedy jest to zabronione) stanowi wykroczenie zagrożone karą grzywny do 5 tys. zł (art. 332 p.o.ś.).
Uchwały antysmogowe27 – ta nazwa to potoczne określenie uchwał podejmowanych przez sejmik województwa na podstawie art. 96 p.o.ś. w sprawie ograniczeń lub zakazów w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw. Obecnie takie uchwały obowiązują w niemal wszystkich województwach i dotyczą instalacji (kotłów, kominków, pieców, a także pieców do sauny, wędzarni itp.), w których spalane są paliwa stałe – węgiel i biomasa.
27 Obowiązujące uchwały antysmogowe można łatwo wyszukać w Internecie, są dostępne w Dziennikach Urzędowych poszczególnych województw, na stronach internetowych właściwych urzędów marszałkowskich, na stronie GIOŚ, często również na stronach gmin.
Realizacja uchwał antysmogowych stanowi główne działanie naprawcze, od którego w największym stopniu zależy realna poprawa jakości powietrza w Polsce.
Uchwały mogą obejmować całe województwa lub wybrane obszary, np. uzdrowiska lub poszczególne gminy. Większość przyjętych w Polsce uchwał antysmogowych zawiera następujące zapisy:
•zakaz spalania najgorszej jakości paliw, takich jak muły i flotokoncentraty, część miałów węglowych oraz biomasa o wilgotności w stanie roboczym powyżej 20%; • zakaz eksploatacji kotłów niespełniających wymagań ekoprojektu lub piątej klasy według normy PN-EN 303-5:2012 ze wskazaniem dat przejściowych dla kotłów, których eksploatacja rozpoczęła się przed wejściem w życie uchwały (najwcześniej przewidywana jest likwidacja tzw. kopciuchów – kotłów niespełniających wymagań żadnej klasy według normy PN-EN 303-5:2012); • zakaz eksploatacji instalacji bezpośrednio wydzielających ciepło (takich jak kominki, piece kaflowe i inne), niespełniających wymagań ekoprojektu, ze wskazaniem okresu przejściowego dla instalacji, których eksploatacja rozpoczęła się przed wejściem w życie uchwały.
Niektóre najbardziej rygorystyczne uchwały antysmogowe przewidują całkowity zakaz spalania paliw stałych (taka uchwała obowiązuje od 1 września 2019 roku w Krakowie).
Ochroną powietrza zajmuje się wiele organów administracji publicznej. Oto najważniejsze z nich:
Marszałek województwa – jest organem odpowiedzialnym za wydawanie pozwoleń zintegrowanych dla największych instalacji przemysłowych oraz sprawuje nadzór nad działalnością tych instalacji; kierowany przez niego urząd marszałkowski odpowiada za prowadzenie polityki antysmogowej na poziomie województwa.
Zarząd i sejmik województwa – zarząd województwa opracowuje projekty uchwał antysmogowych i POP, które następnie uchwala sejmik województwa. Zarząd województwa sprawuje nadzór nad wykonywaniem POP przez gminy. Pracami zarządu województwa kieruje marszałek, a jego obsługą zajmuje się urząd marszałkowski.
Starosta – przyjmuje zgłoszenia, wydaje pozwolenia na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza (tzw. pozwolenia emisyjne) i pozwolenia zintegrowane dla zakładów przemysłowych oraz sprawuje nadzór nad ich działalnością.
Wójt/burmistrz/prezydent miasta – jest uprawniony do prowadzenia kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska w domach i budynkach mieszkalnych (w tym kontroli palenisk), realizuje większość działań naprawczych określonych w POP; może wydać decyzję nakazującą ograniczenie emisji z instalacji spalania paliw; występuje jako oskarżyciel publiczny w sprawach o wykroczenia przeciwko środowisku, ujawnionych w wyniku kontroli; podlega mu straż gminna (miejska). Ponadto, wójt/burmistrz/prezydent miasta prowadzi postępowania o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach dla planowanych zakładów przemysłowych i innych inwestycji mogących znacząco oddziaływać na środowisko.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska – sprawuje kontrolę nad działalnością i przestrzeganiem przepisów o ochronie środowiska przez przedsiębiorców, posiada wyspecjalizowane kadry i sprzęt do prowadzenia kontroli w zakładach przemysłowych, ma wiele uprawnień o charakterze „policji ekologicznej” – zajmuje się ściganiem wykroczeń i przestępstw przeciwko środowisku; realizuje również wiele innych zadań Inspekcji Ochrony Środowiska na obszarze województwa; kontroluje i nakłada kary na organy, które nie realizują w terminie działań naprawczych określonych w POP.
Główny Inspektor Ochrony Środowiska – prowadzi monitoring jakości powietrza oraz laboratoria badawcze, nadzoruje WIOŚ i rozpatruje odwołania od wydawanych przez niego decyzji.
kontrola palenisk indywidualnych
Kontrolę palenisk indywidualnych (kotłów, pieców, kominków, piecokuchni) prowadzi wójt/burmistrz/prezydent miasta na podstawie art. 379 p.o.ś. Kontrola może być prowadzona przez upoważnionych przez organ funkcjonariuszy straży gminnej (miejskiej) lub pracowników podległego mu urzędu gminy (miasta)28 .
Kontrola może być niezapowiedziana. Kontrolujący mają prawo wstępu na teren nieruchomości, dokonania oględzin instalacji grzewczej oraz pobrania próbki paliwa lub popiołu paleniskowego. Mogą również żądać okazania dokumentów (np. świadectwa jakości paliwa lub dokumentacji kotła) oraz złożenia wyjaśnień.
Kontrole dzielimy na interwencyjne (podejmowane w związku ze zgłoszeniem, jeżeli istnieje podejrzenie popełnienia wykroczenia, np. spalania odpadów lub naruszenia uchwały antysmogowej) oraz planowe (nie jest do nich konieczne żadne zgłoszenie ani podejrzenie). Oprócz wykrywania wykroczeń kontrole służą również edukacji (w szczególności pouczeniu właścicieli nieruchomości o dacie wymiany lub likwidacji instalacji grzewczych) oraz inwentaryzacji eksploatowanych w gminie instalacji.
Większość POP nakłada na gminy obowiązki w zakresie prowadzenia kontroli ze wskazaniem minimalnej liczby kontroli w roku kalendarzowym.
W przypadku ujawnienia wykroczenia wójt (lub upoważnieni przez niego pracownicy albo funkcjonariusze straży gminnej) występuje jako oskarżyciel publiczny – składa wniosek o ukaranie do właściwego sądu. Grzywna za popełnienie wykroczenia polegającego na naruszeniu zakazu spalania odpadów lub naruszenia uchwały antysmogowej wynosi do 5 tys. zł.
Jeżeli kontrole prowadzą funkcjonariusze straży gminnej, w przypadku ujawnienia wykroczenia mogą nałożyć grzywnę w formie mandatu karnego o wysokości do 500 zł.
28 Szczegółowy opis przebiegu kontroli jest zawarty w poradniku i filmie instruktażowym opublikowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, [online:] https://powietrze.malopolska.pl/aktualnosci/poradnik-i-film-instruktazowy -dotyczacy-przeprowadzania-kontroli/ [dostęp: 20.08.2021].
Uprawnienia urzędnika i funkcjonariusza straży gminnej podczas kontroli są takie same, z jednym wyjątkiem – urzędnik nie może nałożyć mandatu.
jakie kroki może podjąć obywatel?
co zrobić w sprawie uciążliwego sąsiada?
Jeżeli sprawcą zanieczyszczenia powietrza jest szczególnie uciążliwy sąsiad i podejrzewamy, że jego działania są niezgodne z prawem (narusza uchwałę antysmogową lub zakaz spalania odpadów), należy podjąć następujące działania:
•zawiadomienie straży gminnej (miejskiej) o podejrzeniu naruszenia uchwały antysmogowej wraz z żądaniem przeprowadzenia kontroli; • jeżeli w gminie nie została powołana straż gminna, należy zadzwonić do urzędu gminy z żądaniem przeprowadzenia kontroli przez urzędników, na podstawie art. 379 p.o.ś.; warto powołać się na zapis
POP nakładający na gminę obowiązek prowadzenia kontroli palenisk (większość POP-ów wprowadza taki obowiązek); • jeżeli nie ma straży gminnej, a urząd gminy odmawia przeprowadzenia kontroli, należy zawiadomić policję i domagać się interwencji w związku z podejrzeniem popełnienia wykroczenia polegającego na spalaniu odpadów (art. 191 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach29) lub naruszeniu uchwały antysmogowej (art. 334 p.o.ś.).
Jeżeli kontrola, a nawet nakładanie grzywien lub mandatów nie pomogły, rozwiązaniem może być decyzja o nakazaniu osobie fizycznej ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko. Może ją wydać wójt/ burmistrz/prezydent miasta na podstawie art. 363 p.o.ś. To rzadko stosowany instrument prawny, który ostatnio zyskuje na popularności dzięki prowadzonej na Śląsku akcji „Karny Kopciuch”30 .
29 Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 779). 30 Karny Kopciuch, [online:] https://www.karnykopciuch.pl/ [dostęp: 20.08.2021].
Rozwiązaniem może być również pozew przeciwko sąsiadowi o zaprzestanie immisji. W tym celu najlepiej jednak skontaktować się z prawnikiem specjalizującym się w prowadzeniu tego typu spraw.
jak wymusić skuteczne działania w mojej gminie?
Organy gminy, w szczególności wójt/burmistrz/prezydent miasta, są zobowiązane do wykonywania większości działań naprawczych określonych w POP oraz do corocznego raportowania o poziomie ich realizacji. Jako obywatele mamy prawo żądać informacji o poziomie realizacji działań naprawczych, w szczególności o:
•liczbie kotłów i kominków wymienionych na niskoemisyjne instalacje grzewcze; • liczbie przeprowadzonych w ciągu roku kontroli palenisk w domach i mieszkaniach; • wynikach kontroli, w tym liczbie ujawnionych wykroczeń, nałożonych mandatów i spraw skierowanych do sądu.
Jeżeli okaże się, że nasza gmina nie realizuje działań określonych w POP, należy zawiadomić o tym właściwego WIOŚ, domagając się nałożenia kary na podstawie art. 315a p.o.ś. Ryzyko nałożenia takiej kary można również wykorzystać jako argument w dialogu z wójtem/burmistrzem/ prezydentem miasta, domagając się zwiększenia działań na rzecz ochrony powietrza.
W skrajnych przypadkach, jeżeli powyższe działania są niewystarczające, gmina nadal nie wykonuje swoich obowiązków, a stężenia zanieczyszczeń są szczególnie wysokie, można rozważyć pozew przeciwko gminie. W takim przypadku należy jednak skontaktować się z prawnikiem specjalizującym się w prowadzeniu tego typu spraw.
chcę, aby w mojej gminie ograniczono lub zakazano spalania węgla
Ograniczenia lub zakazy w zakresie spalania paliw stałych (węgla i biomasy) wprowadza się w uchwale antysmogowej, przyjmowanej przez
sejmik województwa. Uchwały takiej nie może podjąć rada gminy (miasta). Uchwała może jednak obejmować obszar kilku gmin lub tylko jednej, a nawet jej części. Przykładowo, odrębna uchwała antysmogowa obowiązuje w Krakowie, Wrocławiu, miastach województwa pomorskiego oraz w uzdrowiskach w województwie dolnośląskim. W każdym z tych przypadków uchwały zostały przyjęte przez właściwe sejmiki województw.
Możemy zwrócić się do rady gminy (miasta), aby przyjęła tzw. uchwałę kierunkową o wprowadzeniu ograniczeń lub zakazu spalania paliw stałych, którą następnie przekaże do zarządu województwa.
W województwie małopolskim tamtejszy POP stanowi, że władze województwa mają obowiązek opracowania i przyjęcia zaostrzonej uchwały antysmogowej w gminach, które o to wystąpią.
Walka z zanieczyszczeniem pochodzącym z transportu jest trudna, bo wiąże się z ograniczeniami, na które wiele osób niechętnie się zgadza. Po pierwsze należy ustalić, czy w naszej gminie lub mieście transport stanowi istotne źródło zanieczyszczenia – pomocne mogą być raporty roczne GIOŚ oraz treść POP.
Skuteczne działania na rzecz ograniczenia emisji transportowych wymagają zmian systemowych – rozwoju komunikacji publicznej, udogodnień dla pieszych i rowerzystów, ograniczania przywilejów kierowców (w tym wprowadzania opłat za parkowanie, ograniczania liczby miejsc parkingowych, wprowadzania stref zakazu i ograniczenia ruchu). Stosunkowo nowym instrumentem, obecnie niewykorzystywanym ze względu na wybrakowane przepisy, są strefy czystego transportu, które można tworzyć w dużych miastach, na podstawie u.e.p.a.
Takie zmiany wpływają nie tylko na poprawę jakości powietrza, lecz także na zmniejszenie hałasu, usprawnienie transportu, poprawę stanu zdrowia i komfortu życia – niestety mimo to budzą wiele kontrowersji, bo bardzo wiele osób nie wyobraża sobie życia bez samochodu. Dlatego ograniczanie emisji transportowej wymaga prowadzenia konstruktywnego dialogu z władzami gminy (miasta) oraz z mieszkańcami.
jakie działania podjąć, jeżeli szkodliwe emisje pochodzą z zakładu przemysłowego?
Większość zakładów przemysłowych działa na podstawie zgłoszenia, pozwolenia lub pozwolenia zintegrowanego (w przypadku największych instalacji). Każdy obywatel może zażądać udostępnienia treści pozwolenia (lub informacji zawartych w zgłoszeniu) w trybie dostępu do informacji o środowisku. Z wnioskiem należy wystąpić do starosty lub marszałka województwa (jeżeli nie mamy pewności, który organ jest właściwy, można wysłać wniosek do obu).
Jeżeli zakład powstał stosunkowo niedawno, warto również zapoznać się z raportem o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko oraz decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach. O udostępnienie tych dokumentów należy się zwrócić do wójta/burmistrza/prezydenta miasta w trybie dostępu do informacji o środowisku.
Organem właściwym do kontroli i egzekwowania przepisów o ochronie środowiska przez zakłady przemysłowe jest WIOŚ. Jeżeli źródłem naszych problemów z zanieczyszczonym powietrzem jest działalność zakładu przemysłowego, powinniśmy zwrócić się do WIOŚ z wnioskiem o podjęcie odpowiednich działań. WIOŚ prowadzi dyżury całodobowe, aby móc interweniować również w nagłych przypadkach. Można żądać podjęcia przez WIOŚ następujących działań:
•kontroli zakładu przemysłowego, w tym kontroli interwencyjnej (niezapowiedzianej); kontrola powinna objąć przede wszystkim pomiary emisji oraz pomiary stężeń zanieczyszczeń w otoczeniu zakładu; • podjęcia działań zmierzających do ujawnienia wykroczenia lub przestępstwa przeciwko środowisku; • nałożenia kar administracyjnych za emisję zanieczyszczeń z naruszeniem warunków posiadanego pozwolenia; • wydania decyzji nakazującej wstrzymanie działalności instalacji prowadzonej bez pozwolenia lub zgłoszenia albo z naruszeniem jego warunków (art. 365 i 367 p.o.ś.); • wydania decyzji wstrzymującej działalność powodującą pogorszenie stanu środowiska w znacznych rozmiarach lub zagrażającą życiu lub zdrowiu ludzi (art. 364 p.o.ś.).
Ponadto, o kontrolę działalności zakładu można zwrócić się również do starosty, który w ramach swoich kompetencji może:
•wydać decyzję w sprawie ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia (art. 362 p.o.ś.); • nakazać sporządzenie przeglądu ekologicznego (art. 237 p.o.ś.), który stanowi dokładny opis eksploatowanej instalacji oraz jej oddziaływania na środowisko; koszt sporządzenia przeglądu obciąża podmiot prowadzący instalację.
W przypadku największych instalacji, kwalifikowanych jako mogące zawsze znacząco oddziaływać na środowisko, organem właściwym do wydania ww. decyzji jest marszałek województwa31 .
Jeżeli środki administracyjnoprawne nie są skuteczne, można rozważyć pozew przeciwko prowadzącemu zakład przemysłowy o zaprzestanie immisji lub o zaprzestanie bezprawnego oddziaływania na środowisko. Szczególną podstawę prawną do złożenia takiego pozwu stanowi art. 323 p.o.ś. W takim przypadku należy jednak zwrócić się o pomoc do doświadczonego prawnika, który zajmuje się tego typu sprawami.
31 W razie błędnego zaadresowania wniosku zostanie on przekazany do właściwego organu.
