Installatie XL en Licht XL 2015

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 6, december 2015

N째01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

in Met hier ern k en at opgenom

LicfhpatginXa 6L7) (vana

Thialf naar 0 m3 aardgas p. 12

Grootste overdekte tropische kas p. 22

Houten kantoor is energieleverend p. 28

Wand levert meer energie dan het dak p. 33

Het duurzaamste hotel van Europa p. 50

ONTDEK DE WERELD VAN HET GEMAK

Een groot deel van de tijd bij bouwen installatieprojecten gaat op aan de organisatie van het werk. Zorgen dat de juiste materialen worden gevonden, besteld en geleverd. Dit moet zo eﬃciënt en eﬀectief mogelijk, vinden wij. Daarom doen wij iedere dag ons uiterste best om het u zo gemakkelijk mogelijk te maken. Met diensten die perfect aansluiten bij uw processen. Met specialistisch advies over passende totaaloplossingen. En door deze op tijd, compleet en op de juiste plaats te leveren. Waar en wanneer u maar wilt. Onze klanten optimaal ondersteunen bij het organiseren van hun bouwen installatieproject: dat vinden wij belangrijk bij Technische Unie. Iedere dag weer. www.technischeunie.com

DucoBox Silent De STILSTE afvoerbox van Europa!

De DucoBox Silent is de stilste box van Europa! Dankzij de dubbele wand, in combinatie met een akoestische bodemplaat,

werkt

afvoerbox

fluisterstil.

Het

akoestische demping tot 3dB.

DUCO @ VSK 2016 Bezoek ons in Hal 8, stand C072 van 2 t.e.m. 5 februari 2016

info@duco.eu - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

HOME OF OXYGEN

akoestische Silent Plus Pakket zorgt voor een extra

VOORWOORD

INHOUD

Het gaat weer ergens om

Minder verbruik van water, minder verbruik van energie. Geen gasaansluiting. Hergebruik van restwarmte uit een koelinstallatie. Gebruik van grijs water om toiletten door te spoelen. Of zelfs waterloze urinoirs. Verlichting die automatisch uitschakelt. Slimme besturingen die nog enkele procenten rendement uit het systeem forceren. Tot en met nul op de meter. Het is de standaard van nu bij renovatie en nieuwbouw. We kunnen elkaar via de uitkomst van certificaat of label nog wel overtreffen: duurzaam, duurzamer en duurzaamst. Maar duurzaam zal het zijn. Volgens doemdenkers gaat het niet snel genoeg; die verwijzen graag naar een enorme voorraad woningen en kantoren die vooralsnog niet aan duurzaamheid geroken heeft. Maar dat heeft tijd nodig. En politieke steun. En niet te vergeten een gezonde financiering. Ondertussen pionieren tal van opdrachtgevers, corporaties en installatiebedrijven trots voort. Want die trots, die is terug. Het gaat weer ergens om.

Renovatie brengt kantoor van label F naar A Het voormalige hoofdkantoor van Tennet is flink onder handen genomen. Nieuwe eigenaar PingProperties heeft het kantorencomplex sterk verbeterd en verduurzaamd tot BREEAM in use Excellent. Dat vergde bij Kropman Intallatietechniek de nodige creativiteit.

Thialf snelste en duurzaamste laaglandbaan

IJsstadion Thialf is straks niet alleen de snelste laaglandbaan, maar ook de duurzaamste. De nieuwe ijsmachines draaien alweer volop en leveren warmte aan 60 km leiding voor de vloerverwarming. De driehonderd knoppen waar ijsmeester Beert Boomsma aan kon draaien om het ijs supersnel te houden zijn fors verminderd.

Lekke portiekflats naar nul op de meter ‘Lekke’ portiekwoningen uit de jaren zestig in de Groningse wijk Paddepoel krijgen een flinke opknapbeurt. De gevel krijgt een nieuw jasje en met een individuele lucht/waterwarmtepomp, een wtw-installatie en zonnepanelen zijn deze portiekflats ‘nul op de meter’.

Maarten Legius Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo en Cobouw. Jaargang 5, nummer 1, december 2015 Verschijnt 1x per jaar Redactie Postbus 16262 2500 BG Den Haag RedactieInstallatieJournaal@bimmedia.nl Volgens ons op @Gawalo en @InstallatieINJ Redactie Richard Mooi, Harmen Weijer, Patrick Marx, Evi Husson, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander Uitgever BIM Media, Martin Hoogelander (m.hoogelander@cobouw.nl) www.bimmedia.nl Hoofdredacteur Maarten Legius (m.legius@bimmedia.nl) T: 070 - 304 67 60 Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving Bureau Oma, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Installatie XL December 2015

Grootste overdekte tropische kas van Europa

Het nieuwe Wildlands Adventure Zoo Emmen kent een minimaal waterverbruik door een gesloten kringloop met diverse vormen van afvalwaterzuivering. Het is een van de maatregelen om het meest duurzame themapark te worden. Zo duurzaam dat de grootste overdekte tropische kas van Europa in de exploitatiefase volledig CO2-neutraal is.

Geheel houten kantoor is energieleverend Op een klein stukje polder bij Hendrik Ido Ambacht heeft rijplaaten draglineschotspecialist Plaisier een nieuw hoofdkantoor geopend. Bijzonder aan het pand is dat het geheel houten kantoor energieleverend is.

INHOUD

Wand levert meer energie dan het dak

Het gebouw Tandheelkunde van Radboud Universiteit staat in de steigers voor een grote renovatie met complete vervanging van de technische installaties. “Elke pijp en kabel gaat eruit.” Maar tijdens de verbouwing blijven de meer 120 tandartsstoelen gewoon in gebruik.

Zonnepanelen plaatsen doe je achteraf. Met dit vooroordeel kampen producenten en installateurs die zich met de integratie van pv-panelen op het dak bezighouden. Building Integrated PV systemen komen daarom maar langzaam van de grond.

Duurzaamste schoolgebouw van Nederland De ultieme showcase voor studenten aan de nieuwe Energy Academy van de Rijksuniversiteit Groningen. Dat is de bedoeling met de bouw voor dit nieuwe topinstituut van de universiteit. Dit is namelijk het meest duurzame schoolgebouw van Nederland.

Sloophamer en tandartsboor werken door

Zaterdag leveranciersdag bij A’DAM-toren Goede bouwlogistiek draagt onmiskenbaar bij aan een soepel lopend bouwproces. Toch merkt technisch installatiegroothandel Rensa dat leveranciers nog vaak het ondergeschoven kindje zijn in het logistieke proces.

Omvang en imago congrescentrum zijn imposant

World Forum in Den Haag ontving beroemdheden als Miles Davis en vorig jaar Barack Obama. Maar het internationale visitekaartje van architect J.J.P. Oud was slecht onderhouden en de energiekosten rezen de pan uit. Met waterloze urinoirs en ledverlichting werden de eerste stappen gezet.

Veranda’s zorgen voor energienota van nul euro

In de Zwolse wijk Stadshagen wonen sinds dit najaar dertig huurders in een energienota-nul huurwoning. Dankzij de ambitieuze opdracht wonen deze huurders over tien jaar nog steeds in een woning die een energienota kent van nul euro.

Het duurzaamste hotel van Europa

Op een relatief klein, driehoekig perceel in Amsterdam verrijst het meest duurzame hotel van Europa: Hotel Amstelkwartier. Bijzonder is dat de 292 kamers pas van warmte, koeling en frisse lucht worden voorzien als de hotelgast op zijn kamer is.

Registreer je gratis voor het laatste nieuws op installatiejournaal.nl en gawalo.nl. Volg ons op @Gawalo en @InstallatieINJ

Installatie XL December 2014

Het systeem voor binnen ĂŠn buiten Corrosiebestendigheid

C1 - C4 ISO 12944-2

Zoutsproeitest

Buitentoepassing

ISO 9227

garantie*

1000 uur

20 jaar

* Zie bis-ultraprotect.com

BIS UltraProtectÂŽ 1000 Buisbevestigingssysteem: Uniek qua omvang, samenstelling en corrosiebestendigheid!

Vraag het gratis informatiepakket aan! Scan de QR-code of ga naar www.walraven.com/qr/bup1000

KANTOOR WKO - Ventilatie - Zonnepanelen

Duurzame renovatie brengt kantoor van label F naar A Het voormalige hoofdkantoor van Tennet op het Energy Business Park in Arnhem is dit jaar flink onder handen genomen. Nieuwe eigenaar PingProperties heeft in samenspraak met de nieuwe huurder, DNV GL, het kantorencomplex sterk verbeterd en verduurzaamd tot BREEAM in use Excellent. Dat vergde bij Kropman Intallatietechniek de nodige creativiteit, vooral bij het plaatsen van de nieuwe ventilatiekanalen waar veel minder ruimte voor is dan bij nieuwbouw. Door Harmen Weijer

Installatiefeiten Bouwteam - Opdrachtgever: PING Properties - Aannemer: Bouwcombinatie BAM / Giesbers - E-installaties: Kropman Installatietechniek - W-installaties: Kropman Installatietechniek - Adviseurs: DTZ Zadelhoff, DWA Installatieadviseurs, D+Z Projectarchitecten Belangrijkste componenten - Warmtepomp (vh koelmachines): Carrier - HR-ketel: Remeha - Luchtbehandelingskasten: Orange Climate Verhulst (grootste deel, excl. keuken en bedrijfsrestaurant: Menerga) - Zonnepanelen: Trinia Solar 265 Wp Van bovenaf is niet alleen het gehele complex B50 goed te zien, maar ook de 540 zonnepanelen die een flink aandeel hebben gehad in de BREEAM-certificering van Excellent voor het gehele pand. Installatie XL December 2015

W NI EU

'H QLHXZVWH JHQHUDWLH 596 VFKRRUVWHHQ innovatief · stĳlvol · compleet

Ø 130/180 – 150/200 – 200/250 mm (PPDVWUDDW Ř += (LMVGHQ Ř 7 Ř VDOHV#FR[JHHOHQ FRP

www.coxgeelen.com

KANTOOR Vlak voor de economische crisis wilde DNV GL - toen nog KEMA - op het Energy Business Park een nieuw hoofdkantoor laten bouwen. Maar omdat de medeontwikkelaar van het kantoor en tevens eigenaar van het Energy Business Park in 2012 failliet verklaard werd, ging DNV GL als nieuwe eigenaar van KEMA op zoek naar een ander, bestaand pand. “Want één ding was wel duidelijk: wij konden niet langer blijven in onze zeer verouderde en verspreide gebouwen”, vertelt Ivo van Voorst van Beest, manager Real Estate, Facilities & Procurement van DNV GL. “Tennet ging net weg uit haar hoofdkantoor, en dat gaf nieuwe kansen in een veranderende markt.” PingProperties, tevens eigenaar van het nieuwe hoofdkantoor van Tennet, heeft begin dit jaar het complex, B50 geheten, gekocht waarbij DNV GL aangaf het pand meerjarig te willen huren. Van Voorst van Beest: “Eigenlijk paste dit ons dat beter, want we wilden vanaf het begin een heel duurzaam hoofdkantoor. En dan is renovatie eigenlijk veel duurzamer dan nieuwbouw. Verder paste het gebouwencomplex van bijna 10.000 m2 bij onze vraag. De kwaliteit van het gebouw was echter niet voldoende.”

Op dak Oost is een nieuwe technische ruimte gerealiseerd. Op de foto is deze geheel links nog net te zien, waarnaar luchtkanalen en leidingwerk vanuit gebouw Oost wordt geleid.

Van F naar A Om de vier verschillende gebouwen, waarvan het oudste deel uit 1964 stamt, weer energetisch en klimaattechnisch volgens de huidige normen te krijgen vergde behoorlijk veel aanpassingen. “Het pand kende een energielabel F en wij wilden graag dat dit naar A zou worden gebracht”, aldus Van Voorst van Beest. Een flinke slag is gemaakt met de aanleg van warmtekoudeopslag. “Er zijn twee bronnen – warm en koud – van elk 350 kW gerealiseerd”, vertelt Nico Remers van Kropman Installatietechniek, die verantwoordelijk was voor het installatieadvies en de uitvoering. “Deze installatie is door Haitjema gedaan, onder begeleiding van IF Technology. Bijzonder hierbij was dat we

“Elke afgesloten ruimte is van een individuele klimaatregeling voorzien” Eigen lab

te maken hadden met eisen die voor deze omgeving heel specifiek zijn, namelijk bommenonderzoek. In de Tweede Wereldoorlog is hier in verband met Market Garden veel gebombardeerd. Er is ook in ons bouwgebied veel gevonden.” In het pand had Kropman te maken met veel bestaande installaties en ventilatiekanalen. “In het kader van duurzaamheid hebben we gekeken of we zo veel mogelijk konden hergebruiken. Voor wat betreft de luchtbehandelingskasten hebben we alleen in gebouw Noord de bestaande kasten gebruikt, waarbij we wel de koelen verwarmingsbatterijen hebben vervangen. In de drie andere gebouwen hebben we nieuwe luchtbehandelingskasten met warmtewielen geplaatst.” Ook de drie bestaande koelmachines van Carrier, die in het souterrain van gebouw Oost staan, wor-

Voor DNV GL is het gebouwencomplex nog niet klaar met alleen kantoren en andere verblijfsruimten, of anders gezegd: het casco-gedeelte. “DNV GL heeft diverse laboratoria”, vertelt Ivo van Voorst van Beest, Real Estate en Facility manager van DNV GL. “Deze staan in gebouw Oost en dat vraagt voor dit deel van het complex een meer specialistische installatie. Daarvoor hebben wij DWA Installatieadviseurs om advies gevraagd en ook Kropman Installatietechniek een en ander laten uitvoeren.” In het oorspronkelijke gebouw waar Tennet in huisde, zat geen laboratorium en dus ook geen toevoer van technische gassen en specialistische afzuiging. De puzzel voor het kanaal- en leidingwerk in het lab was dan ook het grootst van alle vier gebouwen. “Zo wordt in een lab gebruik gemaakt van zuurkasten, waaruit lucht wordt afgezogen via speciale kunststof kanalen”, legt Nico Remers van Kropman Installatietechniek uit. “Daarnaast wil je niet dat deze lucht weer wordt hergebruikt, wat je in de kantoorsituatie wel doet via warmtewielen. Om dat af te zuigen hebben we nog meer kanalen moeten realiseren. Daarnaast dienden we rekening te houden met verschillende soorten materialen voor de kanalen, in verband met de zuurvastheid. Gelukkig behoefde dit lab vanwege hun werkzaamheden geen specifieke onderen bovendruk, zodat de naregeling eenvoudiger is dan bij andere laboratoria.”

Installatie XL December 2015

102808_Esdec.indd 1

11/5/2015 10:17:53 AM

Een groot deel van ons assortiment is nu ook verkrijgbaar als BIM ( Building Information Model ) kijk op onze website voor meer informatie

Bezoek onze stand tijdens de VSK en bekijk onze nieuwste innovaties ...

Volledig koeltechnisch gemonteerd

HR-W TW met warm pompte!

Modellen met warmtepomp beschikbaar van 1.000m3/h tot en met 10.500m3/h

www.vandenbergafvoerputten.nl

www.thermoair.com www.thermoair.com

KANTOOR

In de nieuwe technische ruimte op dak Oost zijn Colasit afzuigventilatoren geinstalleerd, speciaal voor de laboratoria die in gebouw Oost zijn gevestigd.

Smart Grid-tests Het ‘zonnepark’ op het dak ziet DNV GL als een uitgelezen kans om ‘live’ tests mee te doen. “Wij willen met PingProperties, die als eigenaar van het pand en dus ook de panelen, om tafel om een deel van de productie te mogen aftappen op een eigen inverter”, vertelt Ivo van Voorst van Beest. “We doen namelijk smart grid-onderzoek naar onder andere fluctuaties op het net. Daarom willen we zonnepanelen rechtstreeks aansluiten op onze test-inverters en vervolgens op een elektrische auto. We willen kijken hoe de batterijen zich gedragen op het fluctuatieve aanbod van zonne-energie. Want normaal staan elektrische auto’s op het gebalanceerde net aangesloten.”

den opnieuw gebruikt. “We hebben ze omgebouwd tot warmtepompen, zodat we daar met veel minder energie toch voor voldoende koeling kunnen zorgen. Aanvankelijk was het de bedoeling om één van de koelmachines weg te halen, maar we gebruiken ze nu vooral als back up, als de wko-installatie niet voldoende kan trekken.” Dat komt vooral goed uit in het aanstaande eerste jaar, waarin de wko-installatie gaat draaien en ingeregeld moet worden, zo verduidelijkt Koen Borst, technisch manager van PingProperties. “We hebben nu in dit complex een wko-installatie; die was er eerder niet. We hebben wel een jaar nodig voor indraaien, vandaar de overdimensionering.”

Puzzelen met kanalen Het gebouw is van binnen geheel gestript en opnieuw ingedeeld, naar de wensen van de nieuwe gebruiker DNV GL. Remers: “Dat zorgde ervoor dat elke afgesloten ruimte van een individuele regeling is voorzien, voor zowel klimaat als licht, uiteraard op basis van CO2- en aanwezigheidsdetectie.” Voor de luchttoevoer en -afzuiging was het vanwege het bestaande pand wel puzzelen geblazen, vooral als het gaat om de aftakkingen naar de verschil-

lende kantoorruimtes. Remers: “Voor de hoofdafvoer konden we gebruik maken van bestaande kanalen. Maar wij stuitten op veel meer stramien-betonbalken in het plafond dan aanvankelijk op bestaande tekeningen bekend was. Dat zagen we dus toen het geheel gestript was. Daardoor waren luchtkanalen die we in het ontwerp hadden geprojecteerd, niet meer te realiseren, want je kunt niet zomaar allerlei sparingen in stramienbalken maken.” Een en ander is opgelost door met overstroom te werken. “We voeren lucht toe via roosters en zuigen af via armaturen en via overstroom gaat de lucht naar de gang toe. Daar konden we nog wel de posities van de centrale afzuigkanalen aanpassen.” Het was ook puzzelen waar de verschillende technische ruimten in de vier gebouwen konden worden gerealiseerd. “Elk gebouw kende al zijn eigen technische ruimte; die hebben we zo goed als mogelijk hergebruikt”, vertelt Remers. “Dat was nog wel passen en meten, want de huidige luchtbehandelingskasten maken gebruik van minder druk en zijn daardoor groter. En de warmtewielen voor terugwinning vragen ook meer ruimte in deze kasten.” In gebouw Oost is het dan ook niet geheel gelukt om in het bestaande pand te blijven. “We hebben op dit

gebouw een nieuwe technische ruimte op het dak gerealiseerd. In gebouw Oost is het lab gevestigd en dat vraagt een meer specialistische luchtbehandeling (zie kader). Dat paste niet meer in de oorspronkelijke ruimte. Die ruimte gebruiken we nu voor componenten ten behoeve van de wko, zoals de tegenstroomapparaten en de warmtewisselaars.”

Speciale voet Daardoor is wel een stukje van het dakoppervlak gesnoept ten nadele van de zon-pv installatie. Want om het gebouw definitief naar energielabel A te tillen is een flinke pv-installatie gerealiseerd op het dak. Het gaat om 540 zonnepanelen met een piekvermogen van 132 kW. “Er is voor vrijwel het gehele dak gekozen voor een zogeheten dakpanopstelling, zodat we optimaal gebruik kunnen maken het dakoppervlak”, aldus Koen Borst van PingProperties. “Die paneelopstellingen zijn ook nog eens op een bijzondere manier bevestigd aan het dak. Het was namelijk niet bekend in hoeverre de bewapening van het dak de zware opstelling van zonnepanelen zou aankunnen. Hier is dan ook gekozen voor een soort voet die wordt vastgebrand in nieuw aangelegde stroken bitumen op het dak”, aldus Borst. n

Installatie XL December 2015

IJSSTADION Vloerverwarming - Koude - Luchttechniek

Thialf van 800.000 3 naar 0 m aardgas IJsstadion Thialf is straks niet alleen de snelste laaglandbaan, maar ook de duurzaamste. De nieuwe ijsmachines draaien alweer volop en leveren warmte aan 60 km vloerverwarmingsleidingen. De driehonderd knoppen waar ijsmeester Beert Boomsma aan kan draaien om het ijs supersnel te houden zijn fors verminderd. Door Richard Mooi

Het is deze winter even rust voor het bouwteam van Thialf, de bekendste Nederlandse schaatsbaan in het Friese Heerenveen. Fase 1 van de ‘vernieuwbouw’ van Thialf is afgerond en na dit winterseizoen start fase 2. Maar tussendoor zijn de vergrote schaatsbanen volop in gebruik en is de wedstrijdbaan van 400 meter het toneel van belangrijke wedstrijden en misschien wel nieuwe records. Want ijsmeester Beert Boomsma en hoofd technische dienst, houdt rekening met nog snellere tijden, hoewel geen drastische. “Enkele tienden van een seconde,” voorspelt de populaire ijsmeester die wordt geroemd om de vaak snelle ijsvloer. Het geheim van de smid verklapt Boomsma niet; wel maakt hij duidelijk dat het een kwestie is van voortdurend finetunen van de vriesleidingen onder de ijsvloer. En het toevoegen van de juiste ingrediënten aan het zelf gewonnen bronwater waarmee die snelle ijsvloer wordt gecreëerd. Tijdens belangrijke schaatswedstrijden had de ijsmeester in de oude hal maar liefst 300 knoppen om aan te draaien. “Een bijna niet te beheersen proces.” Zo stuurde hij de koude gemaakt door maar liefst 24 koelmachines de vloer in waar deze het hards nodig was. Tegelijkertijd moest de hoofdtechnicus van Thialf ook de luchtcondities in de gaten houden. Vochtige lucht is de grootste vijand van het ijs. Vocht dat de 10.000 bezoekers uitademen, en dat bij regenachtig ook verdampt uit de kleding en jassen van bezoekers en de luchtvochtigheid drastisch kan laten stijgen. De luchtbehandelingkasten die pas in 2007 werden voorzien van ontvochtigers konden die natte lucht onmogelijk in korte tijd afvoeren. “We hebben onder bizarre omstandigheden ijs gemaakt.” En dus was het alle hens aan dek om de ijsvloer desondanks in goede conditie te houden. “Het is een puzzeltje dat in elkaar moet passen.”

Installatie XL December 2015

Nog sneller? De luchtkwaliteit moest dus drastisch verbeteren. Het was zowat het belangrijkste uitgangspunt in het programma van eisen dat de leiding van Thialf opstelde en samen met het bouwteam verder vorm gaf. Dat de luchtkwaliteit moeilijk beheersbaar was, zat ‘m ook in de ronding van het dak. Hoog in het midden van de hal om laag af te lopen naar de zijkanten. Juist de plaats waar de tribunes zijn. Het gevolg was dat de warme CO2-rijke lucht al snel in het middengedeelte terecht kwam en de topsporters verhoogde CO2-gehaltes in ademden. Nog wonderbaarlijk dat er ondanks deze haken en ogen snelle tijden zijn gerealiseerd in Thialf. Het nieuwe dak van Thialf krijgt daarom juist een tegenovergestelde ronding. Lager in het midden en omhoog lopend naar de zijkant. De warme lucht van de enthou-

“Vocht dat de 10.000 bezoekers uitademen is de grootste vijand van het ijs”

siaste bezoekers kan nu opstijgen. “We hebben nu een buffer.” Met nieuwe pompen zijn energiestromen beter geclusterd waardoor het aantal ‘knoppen’ verminderde tot zo’n 20 op wedstrijddagen. Of het ijs nog sneller kan? Boomsma waagt dat te betwijfelen. Wel verwacht hij stabieler ijs op de wedstrijdbaan die nu al de snelste is van alle laaglandschaatshallen ter wereld. En stabieler ijs is weer

gunstiger voor rijders aan het einde van een bepaalde afstand. “En aan het einde komen altijd de snelste rijders aan de start.”

Tussenfase Deze winter zit Thialf nog in een tussenfase. In maart ging fase 1 van start en werd de hal grotendeels gestript. Alle apparatuur, leidingen en bekabeling zijn vervangen. Ook de nieuwe luchtbehandelingkasten, met goede ontvochtigers en warmteterugwinning, zijn al geplaatst, maar de oude inblaas- en afzuigkanalen blijven deze winter nog in gebruik. Dat komt doordat het oude dak eigenlijk nog gewoon blijft staan. De nieuwe hal is er eigenlijk overheen gebouwd. Dat het oude dak deze zomer tijdens de verbouw bleef staan, had te maken met de veiligheid, vertelt Boomsma. Het oude dak fungeerde als veiligheidsbuffer tussen de werkzaamheden aan het nieuwe dak, en de tientallen monteurs en technici op de vloer. Eerst het dak vervangen en dan pas de techniek aanpakken zou een jaar duren. Dan zouden de deuren van Thialf deze winter gesloten blijven. In fase 2 die na deze winter begint, wordt het oude dak verwijderd en pas dan kunnen de luchtbuffers boven de tribunes worden benut. Deze winter moet Boomsma zich nog behelpen met het oude ventilatiesysteem. Alhoewel, één belangrijke verbeterslag kan hij al maken. Vanaf de schaatsbaan blaast laag vanuit de vloer ventilatielucht het publiek in. Om de tachtig centimeter is er een luchtopening die direct vanaf de rand van de schaatsbaan de lucht richting de turbines dirigeert. In totaal zijn rondom de 400 meter lange baan in een cirkelvormig ventilatiekanaal meer dan 500 luchtopening aangebracht, waarin stuk voor stuk een regelbare klep is geplaatst. Het doel: “We creëren een luchtgordijn over de tribune. Boven het ijs krijg je nu een apart klimaat.” Op die manier voorkomt Thialf dat vieze lucht met een

IJSSTADION

XL Installatiefeiten - Bouwbedrijf Ballast Nedam, oplevering juli 2016 - Werktuigbouwkundige installatie: Warmtebouw - Elektrotechnische installatie: Croon - NH3-chillers met Grasso-compressoren • Leverancier Gea Refrigeration • Types: 2 x zuigcompressor (elk 800 kW) op -15°C • 2 x schroefcompressor (elk 900 kW) op -18°C - Luchtbehandelingkasten: 16 stuks totaal, opgesteld in ruimtes onder de tribune • Capaciteit: 380.000 m3/h - Warmtepomp: Carrier, 1 MW - Technische ruimte: 1300 m2 - Energiereductie: 50% Virtuele voorstelling van het interieur.

Dwarsdoorsnede van het ontwerp (beeld Ballast Nedam)

Drie circulatiepompen voor het koudemiddel door de binnenbanen, Vanuit een onderstation in de kelder van het gebouw pompen acht reusachtige circulatiepompen het koelmiddel door de stalen buizen in de ijsvloer.

links de acht pompen voor de wedstrijdbaan.

Installatie XL December 2015

Ubbink 5-serie

High five voor prestatie en design!

Complete lijn dakdoorvoeren voor een beter resultaat en uiterlijk! De 5-serie van Ubbink is een complete lijn dakdoorvoeren, waarbij design is gecombineerd met topprestaties! Oplossingen voor rookgasafvoer van de HR ketel, mechanische ventilatie, rioolbeluchting of combinaties daarvan. De dakdoorvoeren kenmerken zich door veiligheid, duurzaamheid ĂŠn installatiegemak. Dankzij de gepatenteerde spiraaltechniek zijn de doorvoeren gemiddeld 20% compacter dan andere modellen op de markt. Ook verkrijgbaar in verlengde uitvoeringen. Kies voor de 5-serie voor een beter resultaat ĂŠn slank uiterlijk op uw dak! Download uw BIM tekeningen via www.ubbink.nl/bim.

Rolux 5G Combi

Rolux 5G

SoloVent 5R

MultiVent 5V

MultiVent 5V Combi

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink5serie.nl UBB Adv 5-serie 245x347.indd 1

14-10-15 09:26

IJSSTADION

hoog CO2-percentage vanaf de tribune de schaatsers bereikt.

Warmteterugwinning Het begrip duurzaam in combinatie met koelmachines betekent niet alleen een minder energiegebruik, maar ook een milieuvriendelijker koudemiddel. Werd vanaf 2001 gekozen voor het synthetische freon (R404a) dat bij ontsnapping een relatief zware milieubelasting heeft, voortaan werken de vier chillers met Grasso-compressoren met ammoniak. Ammoniak is een natuurlijk en energiezuinig koudemiddel, maar heeft als eigenschap dat het giftig is. Het agressieve ammoniak blijft om die reden alleen in de machinekamer en komt niet in de schaatshal terecht, verzekert Boomsma. Warmtewisselaars geven de vrieskoude over op freezium, een soort antivries dat nu door de leidingen in de ijsvloer stroomt. Vanuit een onderstation in de

kelder van het gebouw pompen acht reusachtige circulatiepompen het koelmiddel door de stalen buizen in de ijsvloer. Nog een enorme duurzaamheidslag wordt gemaakt door de warmte van de vriesmachines niet meer weg te blazen in de buitenlucht, maar om te gebruiken om het complete gebouw te verwarmen. Restwarmtebenutting is nu in optima forma uitgevoerd. De koelmachines fungeren eigenlijk als warmtepomp en de grote hoeveelheid laagtemperatuurwarmte verdwijnt hoofdzakelijk in het uitgebreide stelsel van vloerverwarmingsleidingen. “Zo’n 60 kilometer,” geeft de ijsmeester aan. In het nieuwe Thialf is nu overal laagtemperatuurwarmte uitgelegd. Vloerverwarming in de kleedkamers, vloerwarming in de kantoren, vloerverwarming in het restaurant én vloerverwarming in het hart van de schaatshal. Want ook in het middengedeelte van de wedstrijdbaan zijn kilometerslange slangen gelegd om het de topsporters naar de zin te maken. Het benutten

Twee van de vier koelmachines. De machines fungeren eigenlijk als warmtepomp en de grote hoeveelheid

van de gratis restwarmte van de koelmachines levert een gigantische energiebesparing op. De aardgasleiding is zelfs weggehaald. “Vroeger gebruikten we 800.000 m3 gas.” Bij langdurige vorstperiodes hoeven de koelmachines minder fors te werken, en is er minder restwarmte beschikbaar. Om dan over voldoende warmte te kunnen beschikken staat een warmtepomp opgesteld die is gekoppeld aan een wko-systeem. En dat is weer nieuw voor de TD van Thialf. “De bron moet in balans en dat is nog een uitdaging.” Dat gebeurt bijvoorbeeld met de warmte die bij het maken van zomerijs wordt opgeslagen in de bodem. De aangrenzende ijshockeyhal, eigendom van de gemeente Heerenveen, blijft voorlopig bij de verbouwing buitenschot. Wel zijn de oude vriesmachines afgekoppeld en verbonden met de nieuwe installatie. De warmtesectie in de luchtbehandelingkasten zijn aangepast aan laagtemperatuurwarmte. n

IJsmeester Beert Boomsma inspecteert de werkzaamheden

laagtemperatuurwarmte verdwijnt hoofdzakelijk in het uitgebreide stelsel van vloerverwarmingsleidingen.

Nieuwbouw of renovatie? Thialf wilde aanvankelijk nieuwbouwen, liefst naast het Abe Lenstra-stadion langs de A32. Die plannen vond de provincie, als belangrijkste financier, te duur. Na jarenlange discussie is in 2012 gekozen voor renovatie op de huidige locatie. Vernieuwbouw heet het eigenlijk omdat er een geheel nieuwe buitenring met kantoren en ene restaurant om de hal heen is geplaatst en er een nieuw dak over het huidige dak is gekomen. Daarnaast is 4.400 m2 extra ijs gecreëerd. De wedstrijdbaan heeft ruimere bochten en er zijn een nieuwe binnenring van 360 m, een ijshockeybaan en krabbelbaan aangelegd. De upgrade is nodig om Thialf weer aan alle topsporteisen te laten voldoen. De vernieuwbouw gaat 50 miljoen kosten. De provincie is enige aandeelhouder van Thialf.

Vloerverwarming houdt het centrum van de westrijdbaan op temperatuur.

Een van de 16 luchtbehandelingkasten in de catacomben van Thialf.

Vanaf de baan wordt vanuit 500 punten ventilatielucht naar de tribunes geblazen. Hier zijn de uitblaaskanalen nog in plastic verpakt in verband met mogelijke vervuiling.

Installatie XL December 2015

PORTIEKWONINGEN Gevels - Hybride Verwarming - All Electric

‘Lekke’ portiekflats naar nul op de meter ‘Lekke’ portiekwoningen uit de jaren zestig in de Groningse wijk Paddepoel worden de komende maanden energetisch weer helemaal up-to-date gemaakt. De gevel krijgt een nieuw jasje, of zoals opdrachtgever woningcorporatie Lefier het noemt: een theemuts. En dankzij een individuele lucht/waterwarmtepomp, een wtw-installatie en ‘eigen’ zonnepanelen zijn deze portiekflats binnen vijf maanden ‘nul op de meter’ op jaarbasis. Door Harmen Weijer

In het landelijke programma De Stroomversnelling worden de komende jaren 11.000 huurwoningen dusdanig gerenoveerd dat de bewoners ervan de komende jaren een energienota hebben van nul euro. In de Groningse wijk Paddepoel is woningcorporatie Lefier, als één van de zes deelnemende corporaties, aan de slag gegaan met in eerste instantie twee woonblokken van 24 portiekflats elk, dus 48 woningen. “Binnen de Stroomversnelling is dit het eerste project waarbij portiekflats worden aangepakt”, vertelt projectleider Elly Lehkamp van Lefier. “Voor Lefier is de Stroomversnelling heel belangrijk, omdat we op deze manier zorgen voor duurzame en comfortabele woningen, terwijl de woonlasten voor huurders gelijk blijven. Dat betekent dat innovaties als ‘nul op de meter’ voor ons van groot belang zijn. We willen naast deze renovaties ook nieuwbouw doen met nul op de meter.” Voor het Groningse project zijn Dura Vermeer en Klein Poelhuis Installatietechniek de twee partners van Lefier. “In de Stroomversnelling doen wij meerdere projecten samen en daarom zijn Dura Vermeer en KPH een projectoverstijgende samenwerking aangegaan”, zegt Hendrik Bosma, projectleider bij Dura Vermeer Onderhoud en Renovatie.

te maken hebben met drie lagen op elkaar hebben we voor SIPS-elementen gekozen. Dat zijn dakplaten die ook als gevelelement kunnen worden gebruikt en die voor een stabiele constructie zorgen.” Deze nieuwe gevelelementen zijn geheel voorzien van kunststof kozijnen en minerale steenstrips. De vernieuwingen moesten worden aangebracht op de fundatiebalken, de nieuwe gevels konden niet aan de oude gevel worden toegevoegd. Om het gewicht van die extra gevel te kunnen dragen, zijn er nieuwe funderingsbalken rondom het hele complex van de Voermanstraat aangelegd. De drie testwoningen zijn uitgevoerd met een hybride verwarmingssysteem, waarbij er nog sprake was van het behoud van een gasaansluiting. Zij zullen de enige in het blok zijn met nog deze mogelijkheid, want inmiddels zijn de normen aangepast om huurders een zogeheten energieprestatievergoeding (epv) te

Drie testwoningen

“De theemuts zorgt voor een veel hogere isolatiewaarde zorgt”

Zij hebben vorig jaar in het eerste blok aan de Voermanstraat drie testwoningen gerealiseerd. Bosma: “Allereerst hebben we een compleet nieuwe gevel gerealiseerd. Het gaat om een voor-, daken achtergevel. Kortom: eigenlijk een soort van ‘theemuts’ eroverheen, die voor een veel hogere isolatiewaarde zorgt; de RC-waarde is gemiddeld 7. Omdat we hier

kunnen vragen. “De epv is alleen mogelijk te innen bij renovaties die all electric worden uitgevoerd, en niet in de hybride variant.” Het zette tevens het bedachte concept in Groningen

op zijn kop, want omdat de gasaansluiting uit alle woningen wordt gehaald, is een warmtepomp nodig, vertelt Maurice Duenk van Klein Poelhuis. In het project is gekozen voor een individuele warmtepomp, die op de plek van de oude cv-ketel wordt geïnstalleerd. Duenk: “Dat is samen met het buffervat wel een iets grotere installatie dan de hr-ketel die de bewoner gewend was op deze plaats. De keuken zelf is ook iets groter gemaakt door het kleine balkon naar binnen te trekken.” Voor de verwarming worden in de woonkamer en drie slaapkamers gebruik gemaakt van de bestaande radiatoren. “In combinatie met de stevige isolatie en luchtdichtheid, en balansventilatie met wtw is het ondanks de lagere watertemperatuur van de warmtepomp ten opzichte van hr-ketel goed te verwarmen.”

Compacte plek voor wtw Voor de wtw-unit is een speciale, compacte plek gevonden. Omdat de flats niet al te groot zijn, was het zaak dat de bewoners hun aanwezige kastruimte niet kwijtraken aan nieuwe installaties, zo beseft Duenk zich terdege. “Toen we hier voor het eerst kwamen zag ik de voorraadkast in de hal als je binnenkomt, en ik dacht: dat is een mooie technische ruimte. Maar goed, dat kunnen wij wel vinden, echter: dit is het huis van de huurder. Die moet van deze veranderingen zo min mogelijk merken. Daarom hebben we in de hal een verlaagd plafond gebouwd, en daarin kon – met flink passen en meten – de wtw-unit. Dat is inclusief aan- en afvoerkanalen; aanvoer van buiten gaat via een van de slaapkamers, afvoer gaat langs de badkamer aan de voorkant. En de

Installatie XL December 2015

Eurolyzer STx met EuroSoft mobile De BLAUWE LIJN Eurolyzer STx is een compleet instrument voor het afstellen en onderhoud van cv-installaties. Rookgasanalyser,

temperatuur- en druk(verschil)meter in een Duurzame ECO-sensortechnologie voor zuurstofmeting Opslag van 10.000 meetrapporten met additionele informatie Bluetooth® Smart-communicatie met tablet of smartphone 7 jaar volledige garantie met KWSe

Met de GRATIS EuroSoft mobile App (Android en iOS) bent u in staat een overzichtelijk rapport te genereren van de meetresultaten. Automatische import van de meetresultaten van

de BLAUWE LIJN Eurolyzer STx

Invoer van klant-, monteur- en installatiegegevens

via uw tablet. Deze kunnen worden opgeslagen voor toekomstig gebruik Inclusief een aantal standaard vragen met mogelijkheid tot “aanvinken” en gegevens die gerapporteerd dienen te worden conform OK-CV Mogelijkheid tot ondertekenen van het meetrapport op de tablet Het meetrapport kan worden opgeslagen of gemakkelijk worden gedeeld via e-mail of social media.

Bezoek onze stand tijdens de VSK van 2 t/m 5 februari 2016 in de Jaarbeurs te Utrecht Registreer u voor een GRATIS toegangsbewijs via onze website

PORTIEKWONINGEN

verblijfsruimten kunnen allemaal vanuit het verlaagde plafond in de hal worden geventileerd.” Dat betekende dat er gezocht moest worden naar een compacte, horizontale wtw-unit. Om bestaande woningen zo slim mogelijk te kunnen verduurzamen wordt veel gebruikt gemaakt van WHR 930 van Zehnder, weet Duenk. “Maar dat is een staande unit

“Toen ik de voorraadkast in de hal zag dacht ik: dat is een mooie technische ruimte” die wordt opgehangen. Daar is in deze kleine flats van maximaal 70 m2 geen ruimte voor. Wij zijn daarom voor de Zehnder WHR 920 gegaan, die horizontaal net tussen het oude en het verlaagde plafond past.” De luchtcapaciteit van deze wtw-unit is 210 m³ per uur bij 200 Pa. Het is overigens niet te zeggen of in de andere blokken die nog worden aangepakt, de situatie hetzelfde is, stelt Duenk. “Het is per blok verschillend wat er mogelijk is; zelfs per portiekwoning, want de bovenste verdieping van elke portiek heeft een vlizotrap naar de zolder. Om deze te kunnen blijven gebruiken moeten we wel hier wel met de kanalen omheen, maar ook hebben we rekening te houden met andere leidingen zoals voor de verlichting. Dat hebben we oplost door in alle woningen de unit zoveel dicht mogelijk bij de voordeur te hangen.”

Eigen pv-panelen op flat Om nul op de meter te kunnen gaan, is duurzaam opwekken van stroom een must, en daarom wordt het dak van ‘de theemuts’ uitgevoerd met geïntegreerde zonnepanelen. “In totaal gaat het om ruim 1000 pvpanelen voor de eerste twee blokken”, vertelt Bosma. “Met de op dit moment gebruikelijke vermogens per paneel van 255/260 Wp zouden we het niet redden om drie woonlagen van voldoende duurzame energie

“Dus elke bewoner heeft zijn eigen zonnepanelen op het dak liggen”

In het project is gekozen voor een individuele warmtepomp, waarvan de binnenunit op de plek van de oude cv-ketel in de keuken wordt geïnstalleerd.

XL Installatiefeiten

te voorzien. Daarom hebben we gekozen voor hoogwaardige pv-panelen van 316 Wp.” Per huishouden komt dat neer op 24 panelen, met een jaaropbrengst van circa 6.800 kWh, waarmee zowel de warmtepomp als het eigen stroomverbruik

Bouwteam - Opdrachtgever: Woningcorporatie Lefier - Aannemer: Dura Vermeer - E-installaties: Klein Poelhuis Installatietechniek - W-installaties: Klein Poelhuis Installatietechniek

Belangrijkste componenten: - Warmtepomp: Alklima Mitsubishi Electric - WTW-unit: Zehnder WHR 920 - Zonnepanelen: LG - Omvormer: SMA Sunny Tripower

Installatie XL December 2015

The strong combination of technology and trust Systemair en Holland Heating fuseren Systemair is fabrikant en leverancier van energiezuinige ventilatoren & accessoires, luchtverdelingsproducten & brandbeveiliging, compacte WTW-units en standaard & op-maat-gemaakte luchtbehandelingsunits. Vanaf 1 november vormen Systemair en Holland Heating samen één bedrijf. De beide locaties Harderwijk en Waalwijk blijven behouden en de naam Holland Heating zal voortbestaan als merknaam. In de fabriek in Waalwijk worden de bekende Holland Heating luchtbehandelingsunits geproduceerd, waaronder de HHFlex en de HHCompact. Het meest complete én meest flexibele assortiment in ventilatie en klimaatbeheersing is vanaf nu verkrijgbaar bij één bedrijf: Systemair.

Harderwijk · Tel: 0341 - 439 100 Waalwijk · Tel: 0416 - 685 555 Systemair B.V. · info@systemair.nl · www.systemair.nl

PORTIEKWONINGEN

van de bewoner mee gedekt moet worden. “Boven in de hal van ieder portiek – er zijn vier portieken per blok - worden de zes SMA-omvormers opgehangen. Met een eigen leiding wordt deze achter de meter van ieder huis gebracht. Dus elke bewoner heeft zijn eigen zonnepanelen op het dak liggen”, aldus Duenk van Klein Poelhuis. Bosma kijkt in dit kader wel even verder dan alleen de technische voorzieningen in deze twee blokken. “Deze

ruim 1.000 zonnepanelen zorgen er nu al voor dat er een extra noodvoorziening voor het stroomnetwerk van Enexis nodig is. Straks gaan we hier nog meer blokken van zonnepanelen voorzien en is een extra trafostation in deze buurt nodig. Als we alle portiekwoningen in Nederland zo gaan renoveren in navolging van de projecten in de Stroomversnelling, dan kan het niet anders dan dat we voor lokale energieopslag moeten kiezen.

Welke vorm is nu nog niet duidelijk. Weliswaar zijn accu’s nu nog duur, maar worden snel goedkoper. En dat is ook de reden dat wij graag onze hybride variant hadden ingezet. We hebben immers een wijdvertakt, goed onderhouden gasnet in Nederland en die zou als buffer kunnen dienen voor te veel opgewekte zonnestroom door middel van Power2Gas. Een ding is wel duidelijk: de oplossing gaat hem zitten in de lokale opslag van duurzaam opgewekte energie.” n

Voor de wtw-unit is een speciale, compacte plek gevonden: in het verlaagde plafond in de hal van de portiekflat

Installatie XL December 2015

DIERENPARK Lucht - water - warmte

Bouwvakkers leggen in de 18.000 vierkante meter grote kas van de nieuwe Wildlands Adventure Zoo in Emmen vloeistofdichte folie ten behoeve van de waterpartijen.

Grootste overdekte tropische kas van Europa Het nieuwe Wildlands Adventure Zoo Emmen kent een minimaal waterverbruik door een gesloten kringloop met diverse vormen van afvalwaterzuivering. Het is een van de maatregelen om het meest duurzame themapark te worden. Zo duurzaam dat de grootste overdekte tropische kas van Europa in de exploitatiefase volledig CO2-neutraal is. Door Richard Mooi

Installatie XL December 2015

DIERENPARK

Jim is er helemaal klaar voor. Klaar voor de ontvangst van bezoekers aan Wildlands Adventure Zoo Emmen vanaf komend voorjaar in zijn Jungola. De tropische kas, ter grootte van 2,5 voetbalvelden, is het paradepaardje van het nieuwe dierenpark. En het paradijsje van Jim, die twintig jaar geleden met zijn vliegtuig in deze jungle neerstortte. De held wist te overleven tussen de talloze apensoorten, subtropische vogels en olifanten. Op deze moderne manier van presenteren neemt Wildlands zijn bezoekers mee in de exotische dieren- en plantenwereld. Ook moderne technieken krijgen hier een hoofdrol. Bijvoorbeeld in de broeikas met een oppervlakte van 18.000 m2. Het water in de bassins wordt voortdurend gezuiverd en de luchtcondities in de hal permanent bijgeregeld. Jungola maakt van de voormalige Emmer dierentuin samen met werelddelen Serenga en Nortica een zogenoemd belevenissenpark.

Hoge duurzaamheidscore Het was een niet-alledaagse opdracht voor VolkerWessels en infra- en installatiedochters Visser & Smit Hanab, KWS Infra en Homij Technische Installaties, laat realisatiemanager Chris Brokke doorschemeren. Een nieuwe dierentuin komt immers niet zo vaak voor. Hoewel het een design & build-opdracht betreft, had de directie van het dierenpark voor de aanbesteding al een vastomlijnd plan met het park. Sterker nog, het toekomstige nieuwe park was al helemaal compleet in een maquette op 1:87 gebouwd. Die in de bouwwereld ongebruikelijke schaal komt uit de wereld van modelbouwtreinen en maakt het net mogelijk om personen te onderscheiden. Het nieuwe Wildlands was op schaal al een feit, compleet met rotspartijen en hekwerken, zegt Brokke. Die maquette werd leidend bij de gunning en toen VolkerWessels de opdracht kreeg, is de complete maquette in 3D gescand. Ook de duurzaamheidslat lag hoog, onder meer door ambities van de provincie als subsidiënt. De duurzaamheidsbarometer GPR Gebouw is speciaal voor Wildlands uitgebreid met een score voor dierentuinen. Het is VolkerWessels gelukt om tijdens de bouw die ambities waar te maken. “We hebben het cijfer 8,0 van GPR (GPR Advies, red.) ontvangen.” De complexe technische installatie zijn qua ontwerp op te splitsen in twee blokken. De terreininstallaties met waterzuiveringen en de energieopwekking enerzijds en de gebouwgebonden installaties anderzijds. Het eerste gedeelte is door Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) ontwikkeld, terwijl VolkerWessels en dochterbedrijven verantwoordelijk zijn voor de klimaattechniek in en om de gebouwen. Uiteraard is door beide partijen eendrachtig samengewerkt om de ontwerpfase om te zetten naar praktische oplossingen. Het Drentse drinkwaterbedrijf is al ruim tien jaar betrokken bij het verduurzamen van het Emmer dierenpark. Op de huidige nieuwbouwlocatie was al een klein deel van de dierentuin (onder andere het pinguïnverblijf) gevestigd. Die nieuwbouw werd in 2002 aangegrepen om het waterverbruik fors te verminderen. Jaarlijks kreeg de dierentuin een rekening voor de afname van 150.000 m3 drinkwater dat vooral

Overzicht van de tropische kas vanuit de lucht (beeld: VolkerWessels)

De luchtcondities in de hal worden continu bijgeregeld.

XL Installatiefeiten Wildlands Adventure Zoo Emmen - VolkerWessels (hoofdaannemer) - Visser & Smit Hanab - KWS Infra - Homij Technische Installaties - WMD-dochter Equa

Waterzuivering De Waterfabriek capaciteit 150 m3/h - Diverse manieren van nafiltering Aantal warmtepompen: 4 - Totaal vermogen: 300 kW Ketelhuis tbv hoogtemperatuurnet - WKK’s Bosch 2 x 500 kW thermisch, 2 x 400 kW (elektrisch) - Piekketels: Novum 2 x 3 MW

Installatie XL December 2015

Nieuw

Smitsair adv. 245 x 170

21-10-2015

15:58

Pagina 1

-JETsystemen

Toepassingsgebieden JETsystemen; • • • • • • • • • • • •

LUCHTDISTRIBUTIE OP MAAT

fabriekshallen en lashallen, magazijnen en distributiecentra, voedselverwerkende industrie, sporthallen en zwembaden, concertzalen, theaters en discotheken, multifunctionele evenementenhallen, winkels, bouwmarkten, atria en binnentuinen, kantoorruimten, scholen, klaslokalen, horeca, kerken.

Smitsair JETsystemen B.V. Tel. 0297-564455

• PROJECTMATIGE AANPAK • LUCHTVERDELING OP MAAT • SNELLE INSTALLATIE • LAAG ENERGIEVERBRUIK

Fax 0297-569296

• WEINIG TRANSPORTKANALEN NODIG • TOCHTVRIJ EN HOMOGEEN KLIMAAT • HOOGINDUCEREND SYSTEEM •

e-mail: jetsystemen@smitsair.nl

INCLUSIEF INBEDRIJFSTELLING • ONDERHOUDSVRIJ • GESCHIKT VOOR KOELING, VERWARMING EN VENTILATIE

internet: www.smitsair.nl

DIERENPARK

werd gebruikt voor het verversen van het water in de zwembassins voor de dieren. WMD ontwierp de ‘Waterfabriek’, een uitgebreide afvalwaterzuiveringsinstallatie, deels met beplanting, de ‘living machine’. Extra filters maakten een verregaande vorm van hergebruik van het afvalwater mogelijk en dankzij deze gesloten kringloop daalde het verbruik naar 30.000 kuub, herinnert Henk Brink van de WMD.

Gesloten kringloop De grootschalige nieuwbouw grepen Wildlands en WMD-dochter Beta Water aan om het drinkwaterverbruik nog verder terug te dringen. “De kringloop is nu volledig.” Regenwater en terreinwater wordt in de nieuwe situatie opgevangen en in twee bassins van elk 8.000 m3 opgeslagen. Die buffer maakt het mogelijk om tijdens regenloze periodes toch over voldoende water te beschikken. De al bestaande Waterfabriek is voor de nieuwbouw uitgebreid om het waterverbruik nog verder te verminderen. Straks is nog zo’n 10.000 m3 drinkwater nodig, verwacht Brink, voornamelijk in de keukens van de restaurants en de drinkwaterpunten voor bezoekers. Om de Waterfabriek niet al te zwaar te belasten zijn er nog acht zogenoemde ‘dedicated zuiveringen’ geïnstalleerd. “Elk diersoort heeft een eigen belasting van het water.” Die lokale zuivering zuivert het water per bassins met trommelfilters om grove bestanddelen als mest en stro eruit te halen. Ze zuiveren het water met laag energieverbruik en ontlasten de eigenlijke zuivering in de Waterfabriek. Het was nog wel even zoeken naar de juiste vorm van grofzuivering, vertelt Brink.

Onder water Nijlpaarden vervuilen het water meer dan de groene zeeschildpadden of pelsrobben. Nijlpaarden zijn zelfs de grootste vervuilers en de capaciteit van de dedi-

cated zuivering is zelfs 2.000 m3 per uur, terwijl het nijlpaardenbassin maar 700 m3 water bevat. “Elke 20 minuten zuiveren we het water, omdat de nijlpaarden ook goed onder water moeten kunnen zien.” Ook het clusteren van bassins bleek onhaalbaar vanwege kruisbesmettingen of ongewenst dierengedrag. Het water van de ijsberen is bijvoorbeeld nog wel zo schoon dat het langs de bassins van de pinguïns kan stromen. “Maar dat kan niet want ze ruiken de ijsberen en schieten dan in de stress.” Het onzichtbaar wegwerken van die acht plaatselijke waterzuiveringen was een extra uitdading voor VolkerWessels. Ze mogen de uitgekiende themabeplanting en -bebouwing niet verstoren. “Een voorbeeld hiervan zijn de afdekplaten voor de waterpomp putten. Ze worden volledig gethematiseerd in het rotswerk daar waar ze zichtbaar zijn voor het publiek.”

WKO met drinkwater Om in de exploitatiefase CO2-neutraal te worden is er een ingenieus WKO-systeem geïnstalleerd, naar ontwerp van WMD-dochter Equa. Niet met een warmteen koudeopslag (WKO) met bodembronnen, maar door energie te halen uit drinkwater. Het gezuiverde grondwater heeft altijd een constante temperatuur van zo’n 10°C. Door de grote hoeveelheden is het niet erg dat warmtepompen hier een klein beetje energie uit onttrekken. En zomers hier via de gebouwkoeling juist iets warmte toevoegen. Mits dat vlakbij een drinkwaterpompstation of hoofddistributieleiding gebeurt. Meestal staan de productiestations buiten stad of dorp en is het weinig zinvol om met warmtepompen de energie eruit te halen. In Emmen is de stad in de loop der tijd richting het drinkwaterstation gekropen en toevallig of niet, Wildlands is nu zelfs de buurman geworden. Een ideale situatie voor een WKO met drinkwater als bron. Het drinkwater vormt via een scheidingswisselaar nu de basis van een laagtem-

En het paradijsje van Jim, die twintig jaar geleden met zijn vliegtuig

peratuurnet dat langs alle gebouwen van Wildlands stroomt. Naast een laagtemperatuurnet van 10-12°C krijgt Wildlands ook nog een hoogtemperatuurnet van 80° dat wordt gevoed met warmte uit twee WKK’s van samen 1 MW. De warmte zorgt voor klimatisering van de grote en kleine kas en het overschot gaat naar het aangrenzende theater. De WKK draait op aardgas met groencertificaten. Bij de opwekking wordt bovendien eigen biomassa uit het dierenpark en de waterzuivering verwerkt. De WKK’s dekken het dagelijks elektraverbruik grotendeels af. Zonnepanelen moeten de rest voor hun rekening nemen. Door deze energieoplossingen is het park in exploitatiefase CO2-neutraal. Daar waar WMD verantwoordelijk is voor het ontwerp van de zuivering en energieopwekking, nam VolkerWessels het installatie-ontwerp in de gebouwen en hallen ter hand. In de meeste gebouwen staat een warmtepomp opgesteld die het laagtemperatuurnet als warmtebron gebruikt. Een uitzondering vormen de grote en kleine tropische kas, waar de ruimtetemperatuur eigenlijk te hoog bleek om met warmtepompen rendabel te kunnen klimatiseren. Het hoogtemperatuurleidingnet van de WKK’s is hier leidend voor de warmtevoorziening. Vier reusachtige luchtbehandelingkasten die aan weerszijde van de tropische hal staan opgesteld, blazen de lucht in. De hoogtemperatuurinstallatie is door WMD zelfs dubbel uitgevoerd. Niet alleen zijn de twee WKK’s voorzien van een piekketel, ook is het ketelhuis zelf redundant dankzij opsplitsing in twee aparte stookruimtes, gescheiden door een brandwerende muur. Mocht één gedeelte in vlammen opgaan, dan blijft de warmtelevering overeind. Brink: “Ter bescherming van de kostbare beplanting.” Wildlands Adventure Zoo Emmen opent op 25 maart 2016 officieel de poorten. n

Waterinlaat in de grote hal.

in deze jungle neerstortte.

De hoogtemperatuurinstallatie is dubbel uitgevoerd en de twee WKK’s zijn voorzien van een piekketel.

Installatie XL December 2015

U KUNT WEER ADEMHALEN Orcon ventilatiesystemen zorgen in alle stilte voor een gezond binnenklimaat met een groot bedieningsgemak. Kom onze primeurs ontdekken tijdens

Hal 07 stand D090

onze belofte ORCON bv / Landjuweel 25 / 3905 PE Veenendaal Tel. +31 (0)318 54 47 00 / info@orcon.nl

Op 16 maart 2016 gaan wij nieuwe boompjes planten! En onze belofte groeit met de dag. Lees er alles over op www.orconplant.nl

Hal 07 stand D090

Fanatiek in warmtepomptechniek Jiujitsu (Japans:柔術) staat voor ‘soepele techniek’. Zou het toeval zijn dat Fujitsu staat voor ‘slimme techniek’? Fujitsu warmtepompen en VRF-systemen zijn immers niet enkel soepel op het vlak van installatie maar bovendien zeer energiezuinig met tal van slimme functies. Kom onze primeurs ontdekken tijdens de VSK van 2 t/m 5 februari.

Thercon bv Landjuweel 25, 3905 PE Veenendaal Tel. +31 (0)318 54 46 70 | Fax +31 (0)318 54 46 71 Email: verkoop@thercon.nl | www.thercon.nl

te combineren met zonnecollector

KANTOOR Luchtwarmtepomp - Zonnepanelen - Luchtbehandeling

Energieleverend kantoor is helemaal van hout Op een klein stukje polder bij Hendrik Ido Ambacht, ingeklemd tussen de stad en de A15 heeft rijplaaten draglineschotspecialist Plaisier een nieuw hoofdkantoor geopend. Bijzonder aan het pand is dat het geheel houten kantoor energieleverend is. Omdat het een compact pand is geworden, was het voor Boersema Installatie Adviseurs flink puzzelen om een en ander goed uit te leggen. Door Harmen Weijer

Al enkele tientallen jaren is Plaisier gevestigd aan de rand van Hendrik Ido Ambacht. De bedrijfsvoering van Plaisier is gericht op duurzaamheid. Ook als toeleverancier in de bouw is een hoge notering op de CO2-prestatieladder van belang. Omdat het kantoor van Plaisier aan vernieuwing toe was, heeft het bedrijf aan architectenbureau Moen & Van Oosten opdracht gegeven voor het bouwen van een nieuw en zo duurzaam mogelijk kantoor. Samen met Boersema Installatie Adviseurs, waarmee Moen & Van Oosten vaker nauw samenwerkt, is direct een ontwerpteam opgezet. “Wij zijn eigenlijk begonnen met een leeg vel,” vertelt architect Henk Moen. “Van daaruit hebben we samen het kantoor ontworpen, ieder met zijn eigen kennis en creativiteit. Dat zorgt voor een hele nauwe betrokkenheid en korte lijnen in het werkproces.” Voor de nieuwe locatie hoeft men niet ver te reizen, want die is direct gelegen naast het tot dan toe gebruikte kantoor en opslagplaats. “We wilden al meer ruimte voor de opslag van rijplaten en draglines en we wilden graag op deze locatie blijven. Daarom hebben we voor de ruimte naast onze huidige panden gekozen”, vertelt directeur Art Bot van Plaisier.

Minipolder De locatie heeft wel flinke gevolgen voor het pand, zowel bouwkundig als installatietechnisch. Het kantoor staat namelijk in de Crezeepolder, een minipolder met een eigen waterhuishouding, legt Henk Moen uit. “Er is een kleine vijver gelegen, die van belang is als retentieopvang van regenwater. Plaisier wilde voldoen-

Installatie XL December 2015

de opslagruimte behouden voor de buitenopslag van zijn producten. Daarom hebben we het nieuwe kantoor zwevend boven het water gemaakt.” Dat heeft directe consequenties voor het leidingentracé. “Dat konden we dus niet kwijt in de grond en dus hebben we dat zwevend onder het pand weggewerkt, ook zodanig dat je dat van buiten niet kunt zien.” Het had in de bouw nog wel flink wat voeten in de aarde om dit goed voor elkaar te krijgen, vertelt Joris Huikeshoven van Boersema Installatie Adviseurs uit Amersfoort. “Het is niet een kruipruimte zoals we die meestal gewend zijn. De leidingen zijn wel gebundeld,

“Allereerst is volledig op het zuiden gebouwd en is de noordgevel stevig geïsoleerd” maar voor zowel de aannemer als voor ons als installateur is het een bijzondere oplossing.” Deze locatie had ook gevolgen voor de warmtevoorziening, want er is geen gasaansluiting. “Nu kun je die wel aanleggen, maar die zou te kostbaar worden”, vertelt Huikeshoven. “Omdat deze locatie tevens een waterwingebied is, kon er ook geen warmte-koudeopslag gerealiseerd worden, zelfs niet met een gesloten bron.

Daarom hebben we gekozen voor een Carrier luchtwarmtepomp met een vermogen van 26 kW koeling”, vertelt Huikeshoven. “Omdat het pand twee hellende daken kent, is de luchtwarmtepomp net naast het pand geplaatst, in het fietsenhok.” De watervoerende leidingen naar de warmtepomp hangen ook onder het gebouw en zijn net als de tapwatertoevoer en de vuilwaterafvoer zwaar geïsoleerd en voorzien van tracing. Bovendien is er geen rioleringaansluiting in deze minipolder; daarvoor werd al een septic tank gebruikt. “Ook nu hebben we daarvoor gekozen. Vanwege de vraag voor een heel duurzaam kantoorpand, zou het mooi zijn om een helofytenfilter te kunnen realiseren. Maar omdat het een waterwingebied is, was dat niet mogelijk.”

Zonnepanelen en mossedum Om het pand energieneutraal en zelfs energieleverend te maken, is een hele trits aan duurzame maatregelen uit de kast getrokken. “Allereerst is volledig op het zuiden gebouwd en is de noordgevel stevig geïsoleerd; de RC-waarde op deze gevel is 6”, vertelt Moen. “Dankzij overstekken is er minder directe lichtinval en uitvalschermen houden warmte op zonnige dagen buiten.” Het pand heeft twee schuine daken, waarbij het hoge dak in een ideale hoek voor zonnepanelen is gebouwd. Moen: “Dat ligt dan ook geheel vol met 80 pv-panelen, goed voor ruim 20 kWp opgesteld vermogen.” Het lagere dak is vol gelegd met mossedum, met meerdere functies, vertelt Moen. “Mossedum bindt fijnstof, en dat is geen overbodige luxe, met de A15 naast het gebouw, maar ook omdat bij Plaisier

KANTOOR

XL Installatiefeiten - Opdrachtgever: Plaisier - Aannemer: Verhaar Bouw - E-installaties: Martinu - W-installaties: D&B installatiewerken - Adviseurs: Boersema Installatie Adviseurs Belangrijkste componenten - Warmtepomp (type): Carrier AquaSnap 30RQ026 - Vloerverwarming/koeling: WTH - Luchtbehandelingskast: Systemair Topvex SR06EL - Toevoerroosters: Trox RFD - Luchtregelkleppen: Halton PRA Zonnepanelen

Installatie XL December 2015

KANTOOR

gewerkt wordt met vrachtauto’s op onverharde wegen. Het levert vooral een positieve bijdrage aan het binnenklimaat: mossedum is vochtig en zorgt daardoor voor verkoeling binnen. Dat is belangrijk omdat we gekozen hebben voor een lichtgewicht dakconstructie met stalen cannelureplaten. Deze platen worden - als je daar niets aan doet op het dak - op zonnige dagen flinke stralingselementen”, aldus Moen. De platen zijn binnen op zowel de benedenverdieping in het kantoorgedeelte als op de bovenverdieping niet afgewerkt en in het zicht gebleven. Ook heeft architect Moen specifiek gekozen om de ventilatieunits te kunnen blijven zien. “We hebben de toevoerventilatie in het kantoorgedeelte op de benedenverdieping verdeeld over vier roosters” vertelt Huikeshoven van Boersema. “Daarbij gaan we met luchtkanalen met een diameter van 200 mm door de hoofddraagbalken heen en er tussen door, en dat best bijzonder. Er is geen ruimte tussen het verlaagd plafond en de draagbalken. We hebben dat met architect Moen ook voordat het bestek klaar was, tot op detail uitgetekend. In die voorbereidingsperiode is nog een aanpassing van het balkenconcept gedaan, omdat wij anders niet goed uitkwamen met het ventilatiekanalentracé”. Vanuit de compacte technische ruimte, die op de bovenverdieping is gemaakt, wordt de centrale ventilatie geregeld van deze units. Huikeshoven: “Daar wordt hij ook verdeeld, want vanwege het ontbreken van voldoende ruimte tussen de balken in de onderverdieping was het splitsen daar niet mogelijk. Om die reden bevinden zich ook alle regelkleppen voor de begane grond op de verdieping.” Via de luchtbehandelingskasten met warmtewielen worden de lucht aan de noordgevel naar buiten afgevoerd.

van 16 mm. Dat heeft gevolgen voor de warmteafgifte en koudeafgifte. Beneden konden we in een gestorte zandcementvloer dikkere leidingen van 20 mm kwijt. Dikkere leidingen zijn vooral ook gunstig voor de benodigde pompenergie. Daarom hebben we de leidingen

“We hebben gekozen om te werken met lage luchtsnelheden”

op de eerste verdieping korter gehouden. Beneden kunnen we met de vloer 30W/m2 koeling realiseren, terwijl we boven niet verder komen dan 19 W/m2. Dat is voor de koeling net aan voldoende, Voor verwarming kwamen we op de verdieping net te kort. Daarom hebben we hier een aanvullende ventilatorconvector

toegevoegd in beide grote ruimten. Deze is dusdanig geplaatst dat er ten opzichte van het oorspronkelijk ontwerp niks van is te zien.” Vanwege het open karakter van het kantoorpand was het belangrijk dat de ventilatie op een zo laag mogelijk geluidsniveau zou worden gebracht. Huikeshoven: “Dat vinden wij ook heel belangrijk. We hebben gekozen om te werken met lage luchtsnelheden: de hoofdkanalen met maximaal 3,5 m/s, alle toevoerrooster-aansluitkanalen met 2,2 m/s. De luchtbehandelingskast functioneert met een externe druk van 114 Pa. Dat heeft ook nog eens energiezuinige voordelen. Binnen hoor je daarom niets van de afzuiging; buiten wordt het via een lange pijp aan de noordgevel afgevoerd. Warmteterugwinning vindt plaats middels een sorptie warmtewiel.” De vele duurzame maatregelen hebben geleid tot een energieleverend kantoorpand, met een epc van -0,08. Dankzij de schuine daken en de bijzondere houten binnenafwerking is het gelukt om, zoals architect Henk Moen het noemt, van dit kantoor een heus ‘clubhuis van het bedrijf’ van te maken. n

Weinig ruimte voor vloerverwarming Zoveel ruimte als Boersema binnen kon pakken voor de ventilatieunits, zo weinig plek is er voor de vloerverwarming, althans op de bovenverdieping. “Dat was echt een flinke uitdaging”, vertelt Huikeshoven. “Dat komt omdat op de bovenste verdieping een lichtgewicht vloer is geplaatst. En dat wilde we graag zo houden. Daarin zijn tempex platen opgenomen, waarin de leidingen liggen in stalen omega-profielen, afgedekt met een warmtegeleidende folie. Daar bovenop liggen

“Het dak ligt vol met 80 pv-panelen, goed voor ruim 20 kWp” dubbele Estrich vloerelementen. Een zogeheten droog vloerverwarmingssysteem.” Voor Boersema leverde deze oplossing de nodige hoofdbrekens op, vertelt Huikeshoven. “Het was voor het eerst dat we met een dergelijk droog systeem hebben gewerkt. Het grootste verschil met beneden is dat we hiermee vast zitten aan een vast stramien van leidingen in de isolatieplaten met een leidingdikte

Installatie XL December 2015

Bewijs uw vakbekwaamheid!

BDA

WORD GECERTIFICEERD ZON-INSTALLATEUR!

Vakdisciplines Ontwerp Bouwkundige montage Elektrotechnisch installeren

Kijk voor de trainings- en examenmogelijkheden op:

www.bdaopleidingen.eu

Postadres:

Bezoekadres:

Postbus 818

Avelingen-West 33

T +31(0)85 487 1910

4200 AV Gorinchem

4202 MS Gorinchem

E info@bdaopleidingen.nl

ZONNEPANELEN Gebouwge誰ntegreerd - Ventilatielucht - Gevelbouwer

Wand levert meer energie dan het dak

Zonnepanelen plaatsen doe je pas achteraf als je huis gerenoveerd of gebouwd is. Met dit vooroordeel kampen producenten en installateurs die zich met de integratie van PV-panelen op het dak bezig houden. Building Integrated PV systemen komen daarom maar langzaam van de grond, laat staan op het dak. Met onderzoek en het opzetten van enkele grote demoprojecten steekt de Zuyd Hogeschool in Heerlen een helpende hand uit. Door Patrick Marx

Installatie XL December 2015

Rensa bedankt u voor uw waardering

We zijn u zeer dankbaar dat u onze kwaliteiten waardeert waardoor we al twee jaar zijn uitgeroepen tot de Technische Groothandel met de hoogste klanttevredenheid*. Ook in 2016 kunt u weer op ons rekenen. Bijvoorbeeld met logistieke oplossingen voor de meest efficiënte aanpak van uw project. Wat uw vraag ook is, wij lossen het graag ‘op maat’ voor u op.

Kijk op diensten.rensa.nl en ontdek wat Rensa voor u kan betekenen. *Klanttevredenheidsonderzoek Bouwkennis 2014 en 2015.

ZONNEPANELEN

Stel een klant vraagt zijn installateur om Building Integrated PV (BIPV) op zijn nieuwe huis. Het antwoord van de installateur varieert dan van “Wat is BIPV?” tot “Nee, dat heb ik niet in mijn pakket.” Ook architecten schuwen vaak PV-panelen in hun ontwerp, ze verstoppen ze het liefst in de schaduw van hoge opstaande randen van een plat dak. Ondanks deze houding ten opzichte van zonnepanelen, proberen aanbieders van BIPV, klanten, installateurs en architecten, van hun esthetische variant van zonnepanelen te overtuigen. Één van die aanbieders van BIPV is het Nederlandse ZigZagSolar. Ruud Derks, CEO van het bedrijf: “We merken dat architecten pas achteraf rekening houden met het plaatsen van PV en niet vooraf, in de ontwerpfase. We benaderen nu één voor één de veertig architecten die het meest bekend zijn vanwege hun duurzaamheidsdenken in een poging meer bekendheid voor BIPV te creëren.”

“De panelen leveren in deze configuratie meer energie dan op een dak” In oktober opende de eerste grote BIPV-installatie van ZigZagSolar tegen de gevel van Q-Park garage de Klomp in Heerlen. De BIPV-oplossing van het bedrijf bestaat uit 3D-gevelpanelen die net als traditionele vlakke gevelpanelen aan een gevel bevestigd worden. Elk paneel heeft een driehoekige vorm. Op de kortste zijde van de driehoek, bovenop, liggen silicium PV-panelen. De andere schuine zijde is bekleed met het materiaal dat de klant wenst. Van beneden af

gezien kijk je alleen tegen het beklede deel aan, de PV-panelen blijven uit het zicht. Van de zijkant gezien ontstaat zo een zigzagpatroon. Derks: “De panelen leveren in deze configuratie meer elektrische energie dan dezelfde panelen op een dak. Zelfs bij een laag staande zon, bijvoorbeeld in de winter, leveren onze gevelpanelen energie omdat de beklede delen zonlicht op de PV-panelen reflecteren.”

panelen passen. We hoefden alleen de panelen, met rubberen tussenstukken, in de haken te leggen.” De panelen overlappen elkaar net als leistenen op een dak. Het systeem heet dan ook powerslate van de Duitse fabrikant Soluxtec. De renovatie in Heerlen was de eerste stap van het MODLAR project (Modular Renovation Towards Zero Energy Homes). Binnenkort volgt de renovatie van meer huizen in deze wijk.

Installateur en gevelbouwer

Interesse voor BIPV

“Werken met BIPV is werken op het grensvlak van de mogelijkheden van installateurs”, zegt Derks. “Een gevelbouwer is geen elektricien en een elektricien is geen gevelbouwer. Samenwerking tussen verschillende disciplines is daarom noodzakelijk. In Heerlen plaatsen gevelbouwers onze BIPV-elementen tegen de gevel en sluiten de kabels aan. Een elektricien installeert de omvormers en sluit de panelen hierop aan. Het is voor iedereen wennen, de gevelbouwers kwamen bijvoorbeeld met vragen over het gevaar van de elektriciteit uit de panelen.” Groothandel in cv, sanitair en hernieuwbare energie Lambrechts uit het Belgische Genk, net over de grens van Zuid-Limburg, installeerde BIPV-panelen op het dak in de Heerlense Breitnerstraat. Het dak kreeg 1 bij 1 meter grote volledig glazen PV-panelen als dakbedekking. Op het dak staat een dakkapel die plaats biedt aan de hele installatie, van warmtepomp tot omvormers voor de PV-panelen. Bij defecten aan de installatie is de dakkapel als geheel uit te wisselen met een nieuwe. De panelen direct naast en in de schaduw van de dakkapel zijn dummies. De PV-installatie is op maat van het dak gemaakt. Peter Stevens, hoofd hernieuwbare energie van Lambrechts stond zelf als dakdekker op het dak: “De installatie is zeer eenvoudig. Het voorgefabriceerde en geplaatste houten dak bevat haken waarin de glazen

Stevens merkt dat er maar mondjesmaat interesse voor BIPV ontstaat: “Die interesse komt meestal te laat, van mensen die bij ons de mogelijkheden van BIPV zien na de voltooien van hun nieuw woning. Daarom proberen ook wij architecten te interesseren voor BIPV, bijvoorbeeld voor het Aerovoltaïsche systeem van de Franse producent Systovi. Hierbij wordt ventilatielucht onder de BIPV-panelen door aangezogen. De lucht koelt de panelen en zorgt voor warmere ventilatielucht in huis.” Hoe essentieel de koeling van BIPV-panelen is, ontdekte Michiel Ritzen van de Zuyd Hogeschool in Heerlen. Hij doet onderzoek naar de marktintroductie van BIPV en begeleidt met zijn studenten projecten als MODLAR en bedrijven als ZigZagSolar. “Op het dak van onze onderzoeksgebouwen, in de Wijk van Morgen, liggen panelen met verschillende afstand tot het dak en daardoor verschillende ventilatiestromen achter de panelen. In de opstelling waarbij nauwelijks ventilatie plaatsvindt, zien we jaarlijks een lagere energie opbrengst en na bijna drie jaar ook een sterk afgenomen levensduur.” Ritzen onderzocht de invloed van koeling nadat het rendement van in het dak geïntegreerde PV-panelen van 153 renovatiewoningen in Kerkrade tegen bleek te vallen. De Wijk van Morgen bestaat uit vier door studenten ontworpen en samen met bedrijven gebouwde

“Werken met BIPV is werken op het grensvlak van de mogelijk-

In oktober opende de eerste grote BIPV-installatie van ZigZagSolar tegen de gevel van Q-Park garage de Klomp in Heerlen. Op de kort-

heden van installateurs. Een gevelbouwer is geen elektricien en

ste zijde van de driehoek (bovenkant) liggen silicium panelen, die uit het zicht blijven. De onderkant heeft bekleding naar wens.

Installatie XL December 2015

Licht met een missie

LUMISSION MAAKT HET MAKKELIJK භ භ භ භ භ

Universeel toepasbare LED downlights voor uw dagelijkse klus. Nederlands design en kwaliteit. Scherp geprijsd. Hoge betrouwbaarheid. /ĚĞĂĂů ǀŽŽƌ ƌĞŶŽǀĂƟĞ͗ ƉĂƐƚ ŵĞƚ ǀĞƌůŽŽƉƌŝŶŐ ŝŶ ďĞƐƚĂĂŶĚĞ ƉůĂĨŽŶĚŽƉĞŶŝŶŐĞŶ ƚŽƚ ϮϰϬŵŵΎ͘

INNOVO 150 LITE

INVERSO 150 LITE INVERSO 75 LITE swing Verkrijgbaar bij SOLAR Nederland. webshop.solarnederland.nl

www.lumission.com * voor innovo 150 en inverso 150

InstallatieXL.indd 1

09-11-15 13:42

Een groot deel van ons assortiment is nu ook verkrijgbaar als BIM ( Building Information Model ) kijk op onze website voor meer informatie

Strangregelafsluiters

Bezoek onze stand tijdens de VSK en bekijk onze nieuwste innovaties ...

Vertegenwoordigd door:

www.vandenbergafvoerputten.nl

Postbus 491 3300 AL Dordrecht Mijlweg 75 3316 BE Dordrecht

T +31 (0) 78 617 84 19 F +31 (0) 78 618 25 94 W www.durinck.nl E durinck@durinck.nl

ZONNEPANELEN

BIPV-panelen als dakbedekking op het dak in de Heerlense Breitnerstraat. Het dakkapel biedt plaats aan warmtepomp en omvormers.

duurzame gebouwen op het businesspark Avantis in Heerlen. De wijk moet het gat tussen innovaties en de praktijk dichten. Ritzen: “We zien veel bedrijven met goede ideeën en een proof-of-concept die moeite hebben om de markt op gaan. De bouwwereld is erg conservatief en implementeert niet zo snel innovaties. Dit geldt ook voor BIPV.” In de praktijk houden aannemers onvoldoende rekening met het feit dat er naast de

“Een gevelbouwer is geen elektricien en een elektricien is geen gevelbouwer” PV-panelen ook de kabels en inverters en plek moeten krijgen. Een voorbeeld is een project waarbij panelen als esthetische zonwering werden geplaatst en waarbij alle ‘lelijke’ kabels werden afgeknipt. De algemene acceptatie van BIPV vergt nog veel werk.

Op wereldniveau is de Zuyd Hogeschool penvoerder van een project van het Internationaal Energie Agentschap: ‘TASK15 Enabling Framework for the acceleration of BIPV’. Martje van Horrik van de Zuyd Hogeschool: “In het project onderzoeken we hoe we BIPV sneller door de markt kunnen laten opnemen. We richten ons zowel op procesmatige innovaties die nodig zijn om een bouwproces met BIPV goed te laten verlopen als op de businesskant van projectontwikkeling met BIPV.” De ontwikkeling van de Businesskant omhelst ook het wegnemen van vooroordelen rondom de kosten van BIPV. BIPV is inderdaad duurder dan standaard PV-oplossingen. Als BIPV echter als dakbedekking of gevelbekleding dient, dan vervallen de kosten daarvoor. Verder zal BIPV goedkoper worden naarmate de productieaantallen toenemen. Ritzen kijkt heel pragmatisch naar de kosten: “Vooral het maken van dummies met hetzelfde uiterlijk als de echte panelen is duur. Het is haast goedkoper om een echt paneel op maat te zagen en als dummie te gebruiken.” Internationaal gezien doet Nederland het goed als het om BIPV gaat. Hoewel Zwitserland en Italië de absolute koplopers zijn. Horrik: “We hebben in Europa veel

aandacht voor de esthetische kant van onze woningen in tegenstelling tot bijvoorbeeld de VS en China waar dit veel minder speelt.”

De toekomst De toekomst moet uitwijzen of BIPV een serieuze leverancier van zonne-energie wordt. De vooruitzichten lijken goed. ZigZagSolar heeft zijn eerste echte klanten binnen en bekleedt binnenkort de gevels van flat- en bedrijfsgebouwen met BIPV-panelen. De hoop is dat de acceptatie van BIPV snel genoeg gaat zodat start-ups als ZigZagSolar kunnen overleven. Derks: "Vrijwel elk gebouw zal over enkele jaren een dak en een gevel met geïntegreerde zonnepanelen bevatten. De energie-transitie gaat razendsnel." Wellicht kan wetgeving hierbij helpen. De steeds strengere EPC-eisen maakt het gebruik van hernieuwbare energiebronnen haast onontkoombaar. BIPV maakt daarom een goede kans in ons land. Extra hulp kan komen van welstandscommissies die esthetische, precies passende, BIPV-oplossingen kunnen gaan prefereren boven standaard zonnepanelen. n

Installatie XL December 2015

SCHOOLGEBOUW Energieleverend - Ventilatielabyrint - Zonnepanelen

Meest duurzame schoolgebouw van Nederland De ultieme showcase voor studenten aan de nieuwe Energy Academy van de Rijksuniversiteit Groningen. Dat is de bedoeling met de nieuwbouw voor dit nieuwe topinstituut van de universiteit. Als het gebouw volgend jaar juni wordt opgeleverd, is dit namelijk het meest duurzame schoolgebouw van Nederland met een BREEAM-Outstanding certificaat. De grootste uitdaging: zero emission met zo min mogelijk gebruik van installaties. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2015

SCHOOLGEBOUW

De Energy Academy Europe (EAE) in Groningen is het nieuwe topinstituut waar energieonderwijs, -onderzoek en -innovatie samenkomen. De Academy is een samenwerking tussen de Rijksuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool Groningen. Het gebouw krijgt meerdere gebruikers: zowel voor onderwijs, kennis en wetenschap als voor bedrijven. Om deze faciliteiten goed te kunnen aanbieden kiest de RUG voor nieuwbouw, maar dan wel zo duurzaam mogelijk. De eerste belangrijke fase is achter de rug: de fundering inclusief de aansluiting op de warmteen koudebronnen is inmiddels gerealiseerd. Nu is het de beurt om het indrukwekkende vervolg te realiseren, zoals architect Paul van Bussel van pvanb architecten dit samen met Broekbakema Architecten heeft bedacht. Van Bussel: “De opdracht vanuit opdrachtgever Rijksuniversiteit Groningen was: ontwerp en bouw een zero-emission gebouw dat flexibel te gebruiken is voor onderwijs, onderzoek en het bedrijfsleven. Dat heeft vanaf het begin een belangrijke rol gespeeld bij het ontwerp, vandaar dat er direct een breed bouwteam is samengesteld. Zero-emission betekent voor ons in dit geval dat alle energie die nodig is tijdens bouw, gebruik én sloop ook weer wordt teruggegeven en dat er in de gehele tijd en na sloop over 50 jaar geen CO2 is toegevoegd aan de aarde. Dat betekent dat het gebouw in de gebruiksfase energieleverend is.”

Installaties staan uit Die hoge eis zorgt er voor dat er zoveel mogelijk gebruik gemaakt wordt van natuurlijke elementen. “Wij hebben dat vertaald door te stellen dat de installaties zoveel mogelijk uit moeten staan”, legt Van Bussel uit. Om zoveel mogelijk gebruik te maken van passieve, duurzame energie wordt het pand volledig op het zuiden gebouwd. “Het is een compact gebouw dat vanuit zuid naar noord bestaat uit een wintertuin, onderwijsruimten en kantoren, centraal een atrium en ten noorden laboratoria. Een 200 meter lang natuur-

“Dat betekent dat het gebouw in de gebruiksfase energieleverend is.” lijk ventilatiekanaal, dat als een labyrint onder het pand wordt aangelegd, zorgt voor toevoer van verse lucht naar de onderwijsruimten en kantoren. Daarnaast kan er rechtstreeks van buiten lucht worden aangevoerd via het labyrint.” Voor Arup die samen met Cofely verantwoordelijk is voor de installaties, was dit ventilatielabyrint bijzonder, en dan de vooral schaalgrootte, vertelt projectmanager Kelvin Driessen van Arup. “Op natuurlijke wijze ventileren doen we wel vaker, maar een kanalenlabyrint van in totaal tweehonderd meter is nieuw voor ons. Het is behoorlijk complex om temperatuurverschillen buiten op te vangen en te corrigeren met de grondtemperatuur in het labyrint. De wintertuin gebruiken we hierbij als een belangrijke buffer van

XL Installatiefeiten Bouwteam - Opdrachtgever: Rijksuniversiteit Groningen - Aannemer: Bouwcombinatie Friso – Koopmans - E-installaties: Cofely Noord BV - W-installaties: Cofely Noord BV - Adviseurs: Arup BV te Amsterdam (installatieadviseur) / DGMR (bouwfysisch adviseur) / Wassenaar ingenieurs (constructeurs) / Broekbakema architecten & PvanB architecten

zonnewarmte. Daarnaast maken we vrijwel drukloos gebruik van luchttoevoer in het labyrint. Er zit slechts een kleine ventilator die zorgt voor een druk van 10 Pa in het labyrint.”

Zonneschoorsteen Vanuit het labyrint wordt de lucht ingevoerd via verti-

Belangrijkste componenten: - Warmtepompen : Ciat Dynaciat power - Luchtbehandelingskasten : Al-Ko 3 stuks, totaal 81.000 m3/h - Klimaatplafonds : Inteco Maendro-V -E lektrische distributie : Schneider electric serie KTA & KSA - Noodstroomvoorziening : Argus SD640S noodstroomaggegraat

cale schachten in de noordvleugel naar de kantoren en lokalen. Van Bussel: “De gebruikte lucht wordt zo veel mogelijk natuurlijk afgevoerd via het atrium, dat in het midden van het gehele gebouw is gelegen. Vanuit het atrium voert een zogeheten zonne/wind-schoorsteen boven in het atrium de lucht naar buiten af. “Dat is letterlijk een schoorsteen op het dak die op basis van

Installatie XL December 2015

Importeur/leverancier van:

Warmtepompen

REMKO Efficiënt en energiebesparend Veelzĳdig toepasbaar

MITSUBISHI Heavy Industries Energiebesparende inverter-technologie Energie-efficiënt geregelde units

Bivalent punt op -7°C

100% vermogen bĳ -15°C

COP waarde van 5

Duurzame technologie

Lager dan 38 dB

COP waarde van 4

STULZ gaat samen met REMKO en MITSUBISHI Heavy Industries voor duurzaam! STULZ, MITSUBISHI en REMKO staan voor betrouwbare en duurzame producten. Deze producten zĳn uiterst efficiënt en daarom ook kosten besparend. Vraag ons naar de mogelĳkheden voor uw bedrĳf en profiteer ook van deze voordelen.

STULZ Groep BV Weverĳ 7-9 1185 ZE Amstelveen

T 020 - 545-11-11 E info@stulz.nl I www.stulz.nl

SCHOOLGEBOUW

de zon (voldoende druk en temperatuur) werkt. Als de buitencondities niet voldoende zijn, voeren we deze lucht mechanisch af. Want we gaan eigenlijk een hybride systeem bouwen”, legt Driessen uit. Dat is nodig om twee redenen, vertelt Pieter van Hoesel, projectmanager van RUG Vastgoed. “Wij willen ten alle tijden voldoende frisse lucht. Daarnaast zijn wij wettelijk verplicht dat je kunt aantonen dat je voldoende ventileert. Dus als het natuurlijke ventilatiesysteem om welke redenen dan ook niet werkt, kunnen we overschakelen op de mechanische ventilatie, via eveneens CO2-detectie per ruimte.” Het systeem is hybride omdat beide systemen elkaar kunnen aanvullen de CO2-meting in de ruimte zorgt ervoor dat de mechanische ventilatie vermindert als er voldoende lucht uit het labyrint komt, aldus Driessen van Arup. “Maar ook als de mechanische ventilatie de lucht uit de lokalen of kantoren het atrium inblaast, kan het alsnog op natuurlijke wijze via de zonneschoorsteen naar buiten. Daarmee besparen we circa 20% op ventilatorenergie. Daarnaast wordt natuurlijke ventilatie binnen de onderwijsruimten ook op een andere, slimme wijze toegepast door vanuit de wintertuin en het atrium via ramen en deuren lucht door te laten. Dat wordt allemaal automatisch geregeld via het gebouwbeheersysteem.” Om niet te veel warmte aan vooral de oosten westzijde in de kantoren te krijgen worden aan de buitengevel zogeheten vinnen als wering tegen directe zoninstraling geplaatst. “Die staan haaks op het gebouw, zodat de zoninstraling wordt tegengehouden maar er toch voldoende lichtinval is,” vertelt architect Van Bussel.

“Dankzij een bijzondere opstelling, wordt er 37% meer zonne-energie geoogst”

mogelijk in verband met de natuurlijke lichtinval, die we in het gebouw willen om te besparen op energie voor kunstverlichting. Dus we zijn op zoek gegaan naar een alternatieve manier van het plaatsten van zonnepanelen op het dak.” Die manier werd vorig jaar gevonden toen het ontwerpteam met Van Hoesel van RUG Vastgoed naar een congres over pv-techniek in Parijs is gegaan. “Uit een daar gepresenteerd onderzoek bleekt dat het mogelijk is om panelen schubsgewijs in een vrijwel verticale stand te installeren”, zegt Van Hoesel. “Een deel van de panelen blijft plat op het zuiden gericht, maar door naar een verticale plaatsing van de panelen te werken kunnen we toch meer zonne-energie oogsten. Hiermee hebben we de balans gevonden tussen energieopbrengst en voldoende daglichttoetreding. Want we hebben toch voor 4.000 m2 aan zonnepanelen neergelegd, terwijl tussen de ‘schubben’ door voldoende licht in het atrium en wintertuin komt.” Op het complex staat al een aantal maanden een proefopstelling van schubsgeplaatste zonnepanelen. “Zodoende weten we dat het werkt, maar we zijn wel vermoedelijk het eerste gebouw dat zo zonnepanelen plaatst. Dankzij deze bijzondere opstelling op circa de

helft van het beschikbare dakoppervlak, wordt er 37% meer zonne-energie geoogst dan wanneer er met een ‘normale’, platte opstelling zou worden gewerkt met dus minder panelen,” aldus Van Hoesel.

Nieuwe standaard Om ook de gebruikers in de Energy Academy het natuurlijk ventileren te laten beleven en het gebruik te leren gebruiken, werkt de RUG aan een goede begeleiding van hen. Van Busssel: “De ramen dienen standaard open te staan, behalve wanneer het te koud of te warm wordt geacht. Dat vraagt behoorlijke communicatie richting de gebruikers om te leren het gebouw goed te gebruiken. Daarvoor is het centraal energieprestatiebord in het atrium van belang.” De RUG overweegt de ontwikkeling van een speciale app voor de gebruikers, zodat ze het energieverbruik van het gebouw ook echt gaat leven bij hen. Alle maatregelen resulteren in een energieverbruik van 51 kWh per m2, dat voor onderwijsdoeleinden bijzonder laag is. Mede dankzij het gebruik van veel natuurlijke materialen de BREEAM-certificering van Outstanding. “Wij willen hiermee de nieuwe standaard zetten voor onderwijsgebouwen”, aldus Van Hoesel. n

Aardbevingsveilig Voor de constructie van het nieuwe pand van de Energy Academy is tijdens de ontwerpfase een bijzondere eis toegevoegd: als gevolg van de vele aardgaswinning hebben in de provincie Groningen meerdere aardbevingen plaatsgevonden. Toekomstige gebouwen moeten daarom aardbevingsveilig zijn. Pieter van Hoesel van RUG Vastgoed: “Dat is sinds vrij recent, juni vorig jaar, vereist. Aanvankelijk hadden we geen-aardbevingsveilig gebouw, maar dankzij een aangepaste fundering met meer palen en een andere bewapening is dat nu wel het geval. Bovendien zijn er zes seismische wanden toegevoegd aan het ontwerp, die een aardbeving flexibel kunnen opvangen.”

Warmte en koude wordt geleverd door warmtekoudeopslag met een doublet open grondwatersysteem nabij het gebouw. Driesen: “Het gaat om een wko-systeem dat 1.000 kW kou en 550kW warmte op een duurzaam wijze levert. Bijzonder aan deze wko is dat we voor regeneratie gebruik maken van het oppervlaktewater, via een nabij gelegen grote vijver. Daardoor hoeven we geen drykoelers te installeren en te gebruiken, wat ook weer energie bespaart.”

‘PV-schubben’ Bijzonder is zeker het pv-dak van het nieuwe Energy Academy-gebouw. Dat is niet alleen opmerkelijk vanwege de hoeveelheid, maar zeker ook de vorm waarin de panelen op het dak worden aangelegd. Van Bussel: “Het dakoppervlak is circa 4.000 m2. Om energieleverend te kunnen zijn, hadden wij het hele dak moeten volleggen met pv-panelen en dat is niet

Installatie XL December 2015

U wilt eenvoudige vraagsturing voor hoogbouw. Wij bieden de BUVA SmartValve. De SmartValve is een uniek klepgestuurd ventilatiesysteem dat u een aanzienlijke besparing tot 0,14 op uw Energie Index oplevert. Het systeem functioneert volledig automatisch, door vraagsturing op basis van CO2 en vocht. Uitermate geschikt voor bestaande hoogbouw, studentenhuisvesting en/of zorgwoningen en dus voor zowel nieuwbouw als renovatie. Alles is in de SmartValve ge誰ntegreerd, wat uw bouwkundige en installatietechnische kosten sterk reduceert! Voor meer informatie, bel BUVA of ga naar buva.nl

CONGRESCENTRUM Energiebesparing - Footprint - BIM

Omvang en imago congrescentrum zijn imposant World Forum in Den Haag is niet alleen groot van omvang, ook het imago van het congrescentrum is imposant. Het gebouw ontving beroemdheden als Miles Davis en vorig jaar Barack Obama. Maar het internationale visitekaartje van architect J.J.P. Oud was slecht onderhouden en de energiekosten rezen de pan uit. Met waterloze urinoirs en ledverlichting werden de eerste stappen gezet. Door Katja van Roosmalen Beeld: Braaksma & Roos Architectenbureau

Olivier Graeven, directeur en architect bij Braaksma & Roos architecten, ging met veel respect voor de originele architectuur van J.J.P. Oud, aan de slag met de renovatie. “We vonden duizenden tekeningen die allemaal in archieven bewaard waren. Heel bijzonder! Bovendien waren deze tekeningen zo goed en haar-

scherp dat ik er nederig van werd. Dat moet je niet willen verbeteren. In samenspraak met de gemeente Den Haag – de huidige eigenaar – is de renovatie daarom uitgevoerd in de stijl van Oud. Kenmerkend voor de architect – die ook bekend is van het nationale monument op de Dam - is het

gebruik van primaire kleuren, de strakke lijnen én het functionele ontwerp. Geheel volgens de kunststroming ‘De Stijl’ waar ook Piet Mondriaan toe behoorde.” De Stijl zie je onder andere terug in de gevels, maar komt ook terug in het kleurgebruik in de sanitaire ruimtes. Fel gele tegels sieren de

XL Installatiefeiten - BVO : 40.000 m2 - Luchtbehandelingskasten: 78 - Luchtkanalen: ca. 6.400 meter reinigen en controleren - Sprinklers: 40.000 m² gesprinklerd gebied: circa 3050 sprinklerkoppen onder het plafond of in het zicht, circa 1.500 sprinklerkoppen boven het plafond. - Sanitair: 7 sanitaire ruimtes met 32 watervrije urinoirs - Ledverlichting: 3.200 ledarmaturen

Installatie XL December 2015

(ADVERTORIAL)

Sneller en foutloos installeren dankzij Eldra’s gecombineerde E-LUC domoticakabel De E-LUC voedings- en domoticakabel van Eldra levert een besparing op van 50% en is sneller en foutloos te installeren dankzij met kleuren gecodeerde stuuraders in combinatie met een voedingskabel. Een innovatie die het gehannes met moeilijk leesbare cijfertjes op zwarte stuuraders overbodig maakt. “Het aansluiten van een meeraderige kabel met zwarte aders en witte cijfers leidt tot fouten. Probeer maar eens in een donkere omgeving, boven een plafond, alle cijfers op de kabel goed te lezen. Is het een 6 of een 9? Lijkt dit op een 3 of een 8. Elke installateur kent het probleem”, zegt Gerard van Keulen van Elektrotechnisch Buro Van Keulen in Nuenen. De E-LUC (Easy Local Utillity Connection) kabel die we samen met kabelfabrikant Eldra in Ittervoort ontwikkelden, lost dit probleem op. Een rode streep aan de buitenkant maakt meteen duidelijk dat het om een domoticakabel gaat. In de kabel zitten onder meer tien gekleurde 1,5 mm² aders voor het schakelen van domotica zoals verlichting en zonwering. Van Keulen: “Vanaf de KNX-verdeelkast kun je nu op kleur de juiste verbindingen maken. Sinds we de eerste projecten met deze kabel uitvoeren, maken we geen aansluitfouten meer.” “De E-LUC kabel bevat ook drie 2,5 mm² aders als voedingskabel voor lokale wandcontactdozen in een ruimte”, zegt Thijs Aben, Business Unit Manager Special Cables van Eldra. “Dit levert meer voordelen op. Je hoeft geen aparte voedingskabel en meeraderige installatiekabel meer te trekken en je hebt genoeg aan één kabelbuis. Omdat de E-LUC domotica kabel nagenoeg even duur is als de aparte voedingskabel en meeraderige installatiekabel samen,

bespaar je op de kosten. Er gaan minder uren en minder materiaal in de installatie. Al met al levert het installatiewerk met de E-LUC kabel een besparing van 50% op.” Van Keulen voegt vanuit zijn ervaring met de kabel toe: “Die besparing staat los van de winst die je boekt omdat je geen aansluitfouten meer maakt.” De halogeenvrije E-LUC domoticakabel is afgeleid van de geldende NEN en HD norm voor halogeenvrije installatiekabels en voldoet aan alle elektrische eisen. Aben: “De kabel is zelfdovend en low smoke. Brandhaarden kunnen zich hierdoor niet meer via de kabel door een gebouw verplaatsen.”

Het idee Het idee voor de E-LUC komt van de medewerkers van Elektrotechnisch Buro Van Keulen, die al tijden met de verwisselbare kabelnummers worstelden. Aben: “Na een rondleiding door onze kabelfabriek, sloten we een gezamenlijk dagje uit af bij de schietboom van de schutterij in Ittervoort. Tijdens de rondleiding zagen Van Keulens medewerkers dat we veel kleuren in onze kabels kunnen verwerken. Tijdens het daaropvolgende schieten ontstond het idee om de domoticakabel van gekleurde aders te voorzien en te combineren met de drie gebruikelijke aders voor elektrische energie.” Van Keulen testte de installatie van de kabel de afgelopen jaren bij enkele projecten binnen logistieke- en zorgcentra: “De allergrootste voordelen zijn echt dat we geen installatiefouten meer maken en dat we tijd en 50% op de kosten besparen.” Eldra, onderdeel van de beursgenoteerde TKH Group, richt zich naast de bulkproductie van elektriciteitskabels steeds meer op speciale kabels. Zo komen de wereldwijd gebruikte detectielussen in spoorwegen uit de koker van Eldra, net als 90% van de detectielussen in Nederlandse wegen. Aben: “Met 12 man ontwikkelen we zo’n 200 kabels en kabeloplossingen per jaar. TKH is een Total Solution Provider. We denken mee met de klant en leveren nieuwe kabeloplossingen voor die klant, dat is onze kracht. Zo kwam ook de E-LUC kabel tot stand die we samen met onze klant ETB Van Keulen ontwikkelden.”

Eldra B.V.

T: +31 (0)475 – 56 67 67

Branskamp 7

E: verkoop@eldra.nl

6014 CB Ittervoort

W: www.eldra.nl

CONGRESCENTRUM

wanden. “Deze originele gele tegels zijn behouden en gerenoveerd.”

Ambities Om de duurzaamheidsambities van de gemeente Den Haag en Gl Events (de exploitant) te verwezenlijken zijn in de eerste fase van de renovatie waterloze urinoirs geplaatst en is er ledverlichting in het hele gebouw geïnstalleerd. Alleen die aanpassingen zorgden er al voor dat het gebouw winstgevend werd. Het drinkwaterverbruik nam met meer dan de helft af. Was dit in 2012 nog meer dan 10.000 m3, in 2014 werd er nog maar 4.960 m3 gebruikt. Per bezoeker is dat een besparing van 4 á 6 liter. Daarnaast daalden de exploitatiekosten door de waterloze urinoirs. Het ontbreken van water zorgde er namelijk voor dat de onderhoudskosten drastisch afnamen omdat urinesteen en verstoppingen tot het verleden behoren. Door het installeren van ledverlichting wilde de exploitant het energieverbruik van World Forum terugdringen. De energie die nodig is, wordt groen ingekocht en de uiteindelijke CO2-uitstoot wordt volledig gecompenseerd. Ondanks de ambities nam het elektriciteitsgebruik echter toe. Graeven: “Ieder voordeel heeft een nadeel, zo ook bij deze renovatie. Het gebouw is efficiënter en er is meer aandacht voor het milieu. Daardoor wordt het ook aantrekkelijker en dat is merkbaar in de bezoekersaantallen. In plaats van 49.000 bezoekers trok World Forum in 2014 58.000 mensen. Die populariteit heeft direct effect op de energierekening en ook de CO2-footprint wordt groter. Zou je het echter per bezoeker meten dan is het verbruik wel minder geworden.”

Toren van Oud Daarnaast besloot de gemeente Den Haag World Forum aan te sluiten op de stadsverwarming, waarvan de energie deels duurzaam is opgewekt. Gelijktijdig is de bestaande warmteopwekking ontmanteld. Graeven: “De ‘Toren van Oud’ blijft wel staan ondanks dat het haar functie verloor. De opvallende driehoekige toren omkleedt namelijk de schoorsteen van de verwarmingsinstallatie. De architect wilde het afvoerkanaal benutten; hij vond het een lelijk ding en heeft er vloeren aan gespannen en daar appartementen en kantoren van gemaakt. Maar echt stabiel is het niet. Bij een flinke zeebries heb je het idee dat je je op een schip begeeft. Er wordt gezocht naar een nieuwe invulling, maar welke functie het krijgt, is nog niet duidelijk. Bewoning is namelijk niet toegestaan in verband met de veiligheid in de Internationale Zone en de toren moet versterkt worden.”

De show gaat door De eerste fase van de renovatie was in 2014 voor de Nucleair Security Summit gereed. Vervolgens is er een nieuwe entree gemaakt aan de zijkant en kreeg het gebouw aluminium kozijnen met HR++-beglazing. Begin 2015 werd na een Europese aanbesteding Unica geselecteerd om (in fase 4) de installatietechniek te verbeteren. “De prijs/kwaliteitsverhouding (EMVI) gaf de doorslag bij de aanbesteding”, legt

Installatie XL December 2015

CONGRESCENTRUM

Fons Muskiet, directeur projecten bij Unica uit. “Het plan van aanpak was gericht op ‘the show must go on’. Dat traject is misschien wel onze grootste uitdaging. Congressen die gepland staan moeten doorgaan en mogen geen hinder ondervinden van de werkzaamheden. In schema’s stond precies aangeduid welke periodes ‘rood’ zijn en wanneer er dus niet gewerkt kan worden, daardoor was het erg ingewikkeld om een goede planning te maken.”

Enorm karwei Bovendien moet er behoorlijk wat gebeuren wil het gebouw weer voldoen aan de huidige eisen. “Behalve nieuwe sprinklerinstallaties, het aanleggen van installaties in de nieuwe ontvangstruimten onder de luifel, het updaten van de elektrotechnische installaties inclusief complete NEN 3140 inspectie, het vervangen van de gietijzeren HWA/VWA, het updaten van het waterleidingnet inclusief het opstellen van een legionella beheersplan én het plaatsen van nieuwe luchtbehandelingskasten, gaan we het hele gebouw in BIM zetten”, vult Piet Looij, projectleider bij Unica, aan. Een enorm karwei, ondanks dat er veel documentatie is.

“Inderdaad waren er tekeningen. Duizenden! Maar lang niet allemaal actueel. Eigenlijk konden we er nauwelijks wijs uit worden. We zijn daarom eerst begonnen met een visuele inspectie. Toen werd ook de staat van de installaties duidelijk.” Dat viel niet mee, aldus Looij. “Eufemistisch gezegd is de installatietechniek boven de plafonds zeer gecompliceerd. Daarnaast waren de installaties slecht onderhouden. Bouwkundig klopten de tekeningen misschien aardig, maar er is toch wel veel veranderd in de indeling in de loop der jaren.” In principe houdt Unica de bestaande infrastructuur aan. “Mankementen die we tijdens de inspecties tegenkomen worden verholpen en er wordt een nieuwe sprinklerinstallatie – zat er niet in – geplaatst. De 78 nieuwe luchtbehandelingskasten worden aangesloten op de bestaande kanalen, die we controleren op luchtlekkage en schoonmaken. Om een maximaal comfort te genereren wordt het luchtbehandelingssysteem voorzien van nieuwe regeltechniek.”

Uitdaging Om de toekomstige kosten voor beheer en onderhoud inzichtelijk te maken, worden alle bouwkundige aan-

passingen en installaties verwerkt in een BIM-model. Muskiet: “Alles in kaart brengen was expliciet onderdeel van de opdracht. LOD 300 is minimaal nodig om een beheerplan te maken.” Niveau 300 houdt in dat ruimten met exacte afmetingen en oriëntatie in het model zijn verwerkt en demateriële eigenschappen aan objecten zijn toegekend. “Het ambitieniveau is echter hoger. We streven ernaar om straks LOD 500 aan te bieden, waarbij we ook de technische levensduur van de installaties in het BIM-model verwerken. Op basis daarvan kan de gemeente langdurige beheerplannen maken en zijn de kosten op zowel korte als lange termijn inzichtelijk.” Dat is een hele klus want op dit BIM-niveau worden alle objecten gemodelleerd zoals ze daadwerkelijk zijn uitgevoerd. LOD 500 is zowel accuraat in termen van afmetingen, vorm, locatie, hoeveelheden als oriëntatie, maar ook niet-geometrische informatie is toegevoegd. Daardoor ontstaat een document met veel bruikbare informatie. Toch waarschuwt Looij ook: “In BIM werken op dit niveau vereist dat er zeer secuur gewerkt moet worden en dat iedereen zich moet inspannen. Gebeurt dat niet, dan verliest het model waarde.” 

Van het oorspronkelijke milieuprogramma zoals dat in 2012 is opgesteld, is hier en daar iets afgeweken. Zo worden alle luchtbehandelingskasten in 2015/2016 vervangen. En inmiddels is er ook rekening gehouden met toekomstige plaatsing van zonnepanelen op het dak. Om een idee te geven van de omvang van het milieuprogramma volgt hier een kleine opsomming: 2012: Duurzame energie - Betere balans tussen het gebouw en de installatie van het World Forum en het hotel (Novotel Den Haag World Forum) - Energiebesparende binnenverlichting - Energiebesparende buitenverlichting - Zonweringsopties bekijken. 2013 - Duurzame energie - Bij vernieuwing toiletten watervrije urinoirs implementeren - Regeltechniek (LBK kasten) 33% vervangen - Het plaatsen van bewegingssensoren - Regeltechniek in de theaterzaal aanpassen - Mogelijkheden koude installatie bekijken - Energiebesparende binnenverlichting - Energiebesparende buitenverlichting

Het World Forum is eind 2014 officieel aangesloten op de Haagse stads-

2014 - Duurzame energie - Vervangen en plaatsen zonwering - Opties zonnepanelen bekijken en waar mogelijk uitvoeren - ISO 14000 en ISO 26000 - Piekshaving elektra - Implementeren van het nieuwe systeem m.b.t. koude installatie - Regeltechniek (LBK kasten) 33% vervangen Energiebesparende verlichting - Aansluiting op stadsverwarming

verwarming. Daarmee beschikt de congres- en evenementenlocatie over een duurzamere energievoorziening

2015 - Duurzame energie - Regeltechniek (LBK kasten) 33% vervangen - Energiebesparende verlichting

Installatie XL December 2015

* Knip de contrastafbeelding uit en test de app bij u thuis!

Test de Switch Niko app En kies uw Niko Pure afwerking in 3D Een contrastafbeelding en de gloednieuwe Switch Niko app. Dat is alles wat u nodig hebt om de Niko Pure afwerkingen te projecteren en een keuze te maken. Surf met uw tablet of smartphone naar de App Store (Apple) of Google Play (android). Download er de â&#x20AC;&#x2DC;Switch Nikoâ&#x20AC;&#x2122; app. En test de app met de contrastafbeelding* hierboven. Speel met de mogelijkheden en bewaar uw favorieten. Uw klanten vinden er ook de bijhorende referentiecodes, uw contactgegevens en e-mailen u hun keuze. Deze app vergemakkelijkt het keuzeproces en helpt u als installateur tijd besparen!

PA-420-03

www.niko.eu/switch-niko-app

Comfortabele, veilige en energiezuinige huisautomatisering Niko Home Control is een intelligente elektro-installatie. Bewoners wonen veiliger en comfortabeler, en besparen tegelijkertijd actief energie. Op basis van hun behoeften, budget en levensfase bouwen ze de installatie verder uit. Zonder dat hakken of breken. Niko Home Control groeit mee met het gezin en de woning. Bovendien installeert en programmeert u de elektro-installatie snel én gemakkelijk.

U programmeert de volledige installatie op uw computer en laadt ze naar de controller op. De modules in de schakelkast verbindt u met elkaar via een schuifbrug. Hierdoor moet u minder kabels gebruiken, hebt u minder werk en kunt u een kleinere kast gebruiken. Door de minimale warmteoverdracht hebben de modules een lange levensduur. Centrale bediening

Eenvoudige bekabeling

Bewoners besturen op één punt de meeste gebruikte technieken in huis: verlichting, verwarming, ventilatie, rolluiken, zonwering... De bediening gebeurt met gewone drukknoppen met of zonder display, met een touchscreen of een smartphone of tablet. Het touchscreen is tegelijk ook een videobinnenpost voor deurtelefonie. Met de gebruikerssoftware en -app hebben de bewoners zelf controle over hun installatie en kunnen ze de sfeer in de ruimtes aanpassen.

Een buskabel voedt de verschillende bedieningen. Dankzij de vrije netwerkstructuur moet u geen vast bekabelingsschema volgen. Met de niet-gepolariseerde bekabeling sluit u alle bedieningen eenvoudig aan: u maakt de twee draden snel in de klemmen vast. Verkeerd aansluiten? Onmogelijk.

Eenvoudig te installeren Niko Home Control gebruikt een centrale controller die het systeem stuurt.

Modulaire installatie Met Niko Home Control hebt u veel ruimte om uit te breiden. Zo kunt u een woning uitrusten met een basisinstallatie die bijvoorbeeld de verlichting en rolluiken bedient en stopcontacten schakelt. Daarna kunt u de installatie naar wens of volgens de gewijzigde behoefte van de bewoner uitbreiden met een touchscreen of extra functionaliteiten zoals ventilatie, zoneverwarming en inbraakbeveiliging. U kunt die functionaliteiten eenvoudig aanpassen of deactiveren wanneer de woning een nieuwe eigenaar krijgt. Gratis demo bij u of uw klanten

Door het unieke muurprintconcept installeert u Niko Home Control heel gemakkelijk. Eén inbouwdoos is voldoende voor alle bedieningsknoppen op dat punt. Zo kunt u later nog bedieningen

Vindt u dit allemaal mooi klinken, maar neemt u liever de proef op de som? De mobiele Niko showroom komt bij u langs voor een gratis demo. U ziet meteen hoe Niko Home Control werkt, hoe u de installatie monteert en programmeert. U ontdekt er ook onze afwerkingsreeksen, detectoren, dimmers en ledverlichting. Wilt u ook uw klanten overtuigen om voor Niko Home Control te gaan? We

toevoegen zonder hak- of breekwerk.

stemmen de demo ook volledig op hen af.

Eén inbouwdoos voor meerdere bedieningen

Hoe onze demobus reserveren voor een bezoek bij u of uw klanten? Stuur een mailtje naar sales@niko.nl met als onderwerp ‘Bezoek Niko demobus’.

PA-418-03

www.niko.nl

HOTEL Watervoorziening - Ventilatie - WKO

Het duurzaamste hotel van Europa Op een relatief klein, driehoekig perceel in Amsterdam verrijst het meest duurzame hotel van Europa: Hotel Amstelkwartier. Bijzonder is dat de 292 kamers van warmte, koeling en frisse lucht worden voorzien op het moment dat de hotelgast op zijn kamer is. Dankzij een vernuftig systeem wordt er veel energie bespaard zonder dat de gast er iets van merkt. Door Harmen Weijer

Opdrachtgever Amstelside van het nieuwe Hotel Amstelkwartier heeft een vurige wens: Hotel Amstelkwartier moet de nieuwe standaard worden op het gebied van duurzame bouw van hotels. Architectenbureaus Paul de Ruiter en Mulderblauw architecten hebben in samenwerking met technisch adviesbureau Arup een circulair concept neergelegd. Daarbij worden zo veel mogelijk de afvalstromen uit het hotel hergebruikt en gebruik gemaakt van lokaal opgewekte duurzame energie, vertelt Christa de Vaan van Arup. “Dat varieert van het gebruik van regenwater tot aan zoveel mogelijk gebruik van passieve zonne-energie, conform de trias energetica. Maar ook de opwekking van te gebruiken energie wordt zo lokaal mogelijk behaald, zoals het gebruik van een warmte-koudeopslag en een bio-warmtekrachtinstallatie op lokaal betrokken frituurvet.” Het nog in aanbouw zijnde hotel zal medio 2016, als het wordt opgeleverd, 292 hotelkamers tellen. In het ontwerp is naast een hoog comfortniveau – want het is een viersterren hotel – rekening gehouden met een zo laag mogelijk energieverbruik in de kamers. De Vaan: “In een hotel zijn de meeste kamers gemiddeld tussen 8 uur ’s ochtends en 4 uur ’s middags niet in gebruik. Dan zou het qua duurzaamheid het mooist zijn als je zo’n kamer zou kunnen ‘afsluiten’. Met dat idee zijn we aan de slag gegaan.” Het kunnen ‘uitzetten’ van de kamer begint met het letterlijk sluiten van de ramen als de hotelgast er niet is, vertelt Pieter Veenendaal van Wolter & Dros, verantwoordelijk voor de w-installaties. “Het begint met beperken van de energievraag. Door voor de ramen geïsoleerde panelen te schuiven als de hotelgast er niet is, kan het binnenklimaat op natuurlijke wijze geregeld worden: warmte blijft binnen en zon blijft buiten, indien nodig. Maar om passieve zonne-energie

Installatie XL December 2015

te gebruiken kunnen de panelen ook juist openblijven.” Dat is mogelijk, omdat de bediening van de panelen is aangesloten op het gebouwbeheersysteem, die rekening houdt met de buiten- en binnentemperatuur, en de aanwezigheid van de gast.

‘Aan- en uitzetten’ Ook op het gebied van warmte, koeling en ventilatie kan in Hotel Amstelkwartier een kamer individueel worden ‘aan- en uitgezet’. Daarvoor is een vernuftige verbinding met de keycard van de hotelgast gerealiseerd, vertelt Christa de Vaan. “Dat gebeurt via wifi, dus als een hotelgast incheckt, worden bijvoorbeeld de panelen van de hotelkamer opengezet.” Ook op het gebied van ventilatie zijn de hotelkamers individueel te bedienen. “Een hotelgast wil natuurlijk wel in een comfortabele kamer komen, dus hebben we in eerste instantie voorgesteld individuele ventilatie-units per kamer te installeren”, vertelt De Vaan. “Dat lijkt op het eerste oog duurder, maar het bleek niets uit te maken

“Het hotel is door de driehoekige vorm en de ligging van het perceel niet goed zon georiënteerd” met centrale ventilatie. We zaten echter met twee andere problemen: afzuiging via een langwerpige unit op de gevel in combinatie met een goede verdichte hoteldeur levert drukverschillen op. Daarnaast is het hotel 22 verdiepingen hoog, en het is niet bekend

hoe deze vorm van ventilatie op grotere hoogte met meer wind reageert. Bij scholen wordt dit al wel vaker toegepast, maar die tellen niet zoveel verdiepingen”, aldus De Vaan. Mede door deze twee onzekerheden is door Amstelside gekozen voor centrale ventilatie. Veenendaal: “We hebben in de technische ruimte in de kelder en op de 7e en 22e verdieping luchtbehandelingskasten geplaatst. De luchtbehandelingskast in de kelder is voor de keuken op verdieping -1. Op de zevende verdieping zijn ze bedoeld voor de verdiepingen -2 tot en met 19. Op de 22e verdieping bedienen de kasten de verkeersruimten en verdieping 20 tot en met 22.”

Klimaatmatten De hotelkamers worden verwarmd met stralingswarmte vanuit het plafond; daarvoor worden er klimaatmatten in de betonvloer van de verdieping erboven geplaatst. “Die worden zo diep geplaatst in de betongestorte vloer dat ze dicht aan de oppervlakte van het plafond van de hotelkamer eronder warmte en koeling afgeven.” De leidingen en verdelers zijn in de hotelschachten per twee kamers verwerkt. “Daarvoor hebben we standaard bekisting ontwikkeld: de multifloorbox. In de schachten worden tijdens de bouw meestal houten bekistingen gebruikt, die worden verwijderd bij oplevering. Wij hebben daarvoor een metalen omlijsting gemaakt, die ook nog eens een opstaande rand heeft en daardoor al een waterkering heeft. De omlijsting is ook voorzien van een bevestigingsvoorziening waarop de complete prefab schachtmodules geplaatst worden. Belangrijkste voordeel is dat we veel afval voorkomen en dat is belangrijk in dit duurzame project.” Voor de watervoorziening is een dubbel systeem aangelegd: een grijs- en zwart-watersysteem, legt

HOTEL

XL Installatiefeiten - Opdrachtgever: Amstelside - Aannemer: JP van Eesteren | TBI - E-installaties: Croon Elektrotechniek | TBI - W-installaties: Wolter & Dros | TBI - Adviseurs: Mulderblauw architecten (architect), Paul de Ruiter (architect), Arup (installatieconcept)

Belangrijkste componenten - Warmtepomp (type): Carrier 30HXC080 - Bio-wkk: CogenGreen ecoGEN75SH - Warmte-/koudeopslag: Haitjema, monobron, 35 m³/h.

Een bio-warmtekrachtinstallatie maakt onder-

De bio-wkk verwarmt het tap- en douchewater.

De leidingen en verdelers zijn in de hotelschach-

Het water uit het grijze systeem wordt in de kel-

deel uit van het concept. “Deze wordt gevoed

Er staan vijf buffertanks van elk 20 kuub water,

ten per twee kamers verwerkt. “Daarvoor

der opgevangen, waar dit water wordt gezuiverd

met afgewerkt frituurvet, niet alleen vanuit het

die continu door de bio-wkk van warm water

hebben we standaard bekisting ontwikkeld: de

in twee grote zuiveringstanks en opgeslagen in

hotel, maar ook uit de directe omgeving”. In

worden voorzien.

multifloorbox”.

opslagtanks van in totaal 10 kuub. Blauw is grijs

blauw de Adbluetank, in groen de bio-wkk.

systeem, zwart is zwart systeem.

Installatie XL December 2015

HOTEL

Veenendaal uit. “Dat geldt zowel voor tapwater als voor de waterafvoer. Op het zwarte systeem zitten de toiletten, terwijl op het grijze systeem baden, douches en wastafels zijn aangesloten. Het water uit het grijze systeem wordt in de kelder opgevangen, waar dit water wordt gezuiverd in twee grote zuiveringstanks en opgeslagen in opslagtanks van in totaal 10 kuub. Dat zuiveren gebeurt op basis van bio-membraam technologie. Na zuivering wordt het weer teruggebracht in het zwarte systeem. Dat draagt flink bij aan het sluiten van de waterketen.”

Bio-wkk De meeste duurzame energie is afkomstig door middel van warmte-koudeopslag. Daarvoor is een bron geslagen met een vermogen van 245 kW. Ook een biowarmtekrachtinstallatie maakt onderdeel uit van het duurzame concept. Veenendaal: “Deze wordt gevoed met afgewerkt frituurvet, niet alleen vanuit het hotel, maar ook uit de directe omgeving.” In een opvangtank van 13 kuub wordt de brandstof voor de bio-wkk opgeslagen. Om de brandstof voldoende vloeibaar te houden is er een warmtecircuit geïnstalleerd, die de brandstof op 40 graden Celsius houdt. “De bio-wkk verwarmt het tap- en douchewater. Er staan vijf buffertanks van elk 20 kuub water, die continu door de

“Het concept van aan- en uitzetten van hotelkamers is ook doorgevoerd op elektrisch niveau” bio-wkk van warm water worden voorzien.” Duurzame stroomopwekking via zonne-energie is door de ligging van het pand niet mogelijk, vertelt Christa de Vaan van Arup. “We hebben daar goed naar gekeken, maar het hotel is door de driehoekige vorm en de ligging van het perceel niet goed zongeoriënteerd. Dus gevelzonnepanelen zijn helaas niet mogelijk.” Het concept van aan- en uitzetten van hotelkamers is ook doorgevoerd op elektrisch niveau, vertelt André Praat van Croon Elektrotechniek, verantwoordelijk voor de e-installaties. “We hebben de elektrotechnische benodigdheden zo gebundeld dat het letterlijk ‘plug-and-play’ is. De dertig verdeelkasten op de 22 verdiepingen worden met een aftakkast plug-and-play op een rail uit de railkoker gemonteerd. De afgaande groepen stekkeren we eraan en zo is de kamer aangesloten. Dat betekent dat we een hotelkamer er bij wijze van spreken zo uit kunnen lichten. Het werken met deze zogeheten werkpakketten komt de snelheid ten goede, maar conform de duurzame opdracht willen we zo min mogelijk verspilling en vervuiling op de bouw hebben. Daarnaast is alle verlichting in het hotel uitgevoerd in led. “Dat is in deze omvang en voor hotels bijzonder; het gaat om rond de vijfduizend aansluitingen.”

Verdeelkasten in de kelder van het hotel.

Technologieplan Croon is met een aantal partners bezig om een extra, ambitieus technologieplan uit te werken, waarbij de klantbeleving voorop staat. “We zijn nog druk doende met deze uitwerking, maar waar het op neer komt is dat we zulke slimme techniek in het hotel weten te plaatsen dat de wens van de klant zelfs wordt voorspeld. Klein voorbeeld: een van de partners rondom dit technologieplan zat in het Waldorf Astoria hotel in Berlijn. Hij wilde later op de avond vers gerookte zalm en

belde room service. Met een half uur was het er al. Dat herhaalde zich de volgende dag, alleen al binnen 20 minuten. Op de derde dag was het al onderweg toen hij terugkwam in het hotel. Dat soort klantbeleving is op te lossen met techniek: het is relatief simpele wiskunde die in software kan worden vertaald. Daarbij wordt heel veel data verzameld om de klantbeleving optimaal te maken. Het is vergelijkbaar met hoe Facebook en Google werken. Dat willen we hier ook realiseren”, aldus Praat. n

Installatie XL December 2015

EEN VEILIG GEVOEL MET BTICINO

DEURCOMMUNICATIE IN UW WONING

NIEUW VAN BTICINO:

DE CLASSE 300

BINNENPOSTEN MET 7” TOUCHSCREEN

www.bticino.nl

ONDERWIJSGEBOUW Ventilatie - Schil - Klimaat

Sloophamer en tandartsboor Het gebouw Tandheelkunde van Radboud Universiteit staat in de steigers voor een grote renovatie met complete vervanging van de technische installaties. “Elke pijp en kabel gaat eruit.” Maar: tijdens de verbouwing blijven de meer 120 tandartsstoelen gewoon in gebruik. Hoe los je dat op? Door twee klimaatinstallaties parallel te laten draaien.

Adviseur Stefan Timmers van ingenieursbureau Deerns loopt door een compleet gestripte etage van het gebouw Tandheelkunde op de campus van Nijmegen en ontdekt al snel een stuk nieuw kanaalwerk. “Dit is een constantvolumesysteem en met die klep sluit je de ventilatie af.” We staan op de tweede etage van het markante gebouw van Tandheelkunde van de Radboud Universiteit. “En daar tussen de betonnen dwarsbalken komt het klimaatplafond,” wijzend op het betonnen casco.

Timmers heeft hier de afgelopen jaren namens Deerns de complete nieuwe technische installatie ontworpen, gebroederlijk met Inbo. Ze wonnen in 2012 de tender die door het Vastgoedbedrijf van de Radboud Universiteit werd uitgeschreven. Hij ziet nu zijn ontwerp in de praktijk uitgevoerd door installatiebedrijf Kuijpers. Dat was zowaar een schaakspel, het ontwerp van de complete vernieuwing van de infrastructuur voor het gebouw van Tandheelkunde. Want de torenflat van

zes etages blijft namelijk tijdens de twee jaar durende renovatie steeds voor de helft in gebruik. Weliswaar zijn de lesactiviteiten en de kantoorwerkplekken tijdelijk elders op de campus ondergebracht, de patiënten blijven dagelijks het gebouw bezoeken dat sinds deze zomer helemaal in de bouwsteigers staat. Terwijl de onderste drie verdiepingen tussen zomer 2015 en zomer 2016 compleet worden gestript, bouwkundig gerenoveerd en een nieuwe

Installatie XL December 2015

Kinedo realiseert verdere expansie dankzij innovatieve douchebakken, -wanden en deuren

DOUCHEBAKKEN VAN KINEDO • Snel en eenvoudig te monteren • Zeer bestendig Biotec, verstevigd met metalen frame • Inclusief extra vlakke sifon • Ruime keuze in vormen en afmetingen: van 80 tot 180 cm • Verkrijgbaar in 3 kleuren: Grijs

Wit Zwart

Sanitairproducent SFA is in Nederland vooral bekend van Sanibroyeur. Achter SFA staat echter ook het innovatieve douchemerk Kinedo, dat sinds de lancering op de Nederlandse markt een vliegende start heeft genomen. Vooral geprezen is Kinemagic, het concept waarmee een bad in één dag wordt vervangen door een douche. Maar het Kinedo-assortiment heeft nog meer in petto. Douchefabrikant Kinedo Kinedo heeft zich met een expertise van ruim veertig jaar ontwikkeld tot een gerenommeerde douchefabrikant die borg staat voor innovatie, design en kwaliteit. Het in Frankrijk geproduceerde douchemerk overtuigt met kwaliteitsvolle, mooie en tegelijkertijd betaalbare douchebakken, -wanden en -deuren. Alle producten worden ontworpen en geproduceerd in 2 moderne productiefaciliteiten met een oppervlakte van ruim 20.000 m2. Het gehele assortiment voldoet aan de Europese normen voor kwaliteit en veiligheid.

Douchebakken Kinedo scoort hoge ogen met de extra vlakke douchebakken Kinesurf (voor inloopdouche) en Kinecompact (voor renovaties). Deze zijn verkrijgbaar in maar liefst 23 afmetingen, met een lengte van 80 - 180 cm en een breedte van 70 - 100 cm. Ook bijzonder is dat de douchebakken behalve het standaard wit ook in kleur kunnen worden vervaardigd tegen een beperkte meerprijs.

Alle douchebakken worden geleverd inclusief sifon en een metalen versteviging aan de binnenzijde.

KINESURF

KINECOMPACT

• Extra vlakke inbouwdouchebak voor drempelloze toegang • Hoogte douchebak: 3 cm

• Opbouw douchebak, voor installatie zonder grote werkzaamheden • Hoogte douchebak: 8,5 cm (geen inbouwdiepte sifon nodig)

Snelle groei Dat het innovatieve douche-assortiment van Kinedo mag rekenen op steeds meer waardering van installateurs en vraag vanuit de markt, wordt bewezen door de snelle groei van de onderneming. Met name de prijs/kwaliteitverhouding in combinatie met het moderne design, oogsten veel lof. Een aantal groothandels in Nederland heeft de douchebakken en douchewanden van Kinedo dan ook reeds opgenomen in het assortiment, of op voorraad.

Ambitie Om de verdere groei te kunnen ondersteunen en snelle levertijden te garanderen, opende SFA Benelux onlangs een nieuw magazijn. Deze mijlpaal vormt samen met een sterk en ambitieus team de drijfveer voor Kinedo om haar marktaandeel de komende jaren nog verder uit te bouwen.

Tevens fabrikant van: Vuilwaterpompen en fecaliënvermalers

WWW.SANIBROYEUR.INFO

WWW.KINEDO.INFO

ONDERWIJSGEBOUW

infrastructuur krijgen, gaan de behandelingen op de bovenste drie verdiepingen gewoon door. Het bleek te omvangrijk om de 118 (!) tandartsstoelen die in lange behandelzalen op de bovenste drie verdiepingen staan opgesteld, te verhuizen naar elders. Dat was een belangrijk gegeven waar Deerns en Inbo bij het inschrijven op de tender in 2012 rekening mee moesten houden. Want hoe houd je in een gebouw de verwarming-, ventilatie- en tandtechniek-systemen draaiende, terwijl een verdieping lager alles wordt gesloopt?

Nieuwe Wegen Het staat allemaal netjes verwoord in het ontwerp, dat de profetische titel ‘Nieuwe Wegen’ meekreeg. Nieuwe wegen staat in dit geval voor de hoofdinfrastructuur van de techniek. Op die manier lukt het om deze winter twee complete klimaatinstallaties in de lucht te houden, schetst Timmers de plannen. Dat de systemen elkaar niet in de weg zitten komt doordat de hoofdleidingen- en -kanalenverloop van oude en nieuwe installaties in tegenovergestelde richting verlopen. In de oude situatie komt alles van onderen. Zelfs de luchtbehandelingkasten staan op de begane grond. Via een bouwkundige schacht dwars door het gebouw zuigt de luchtbehandeling buitenlucht aan via het dak naar beneden. In de eerste fase van de renovatie wordt nu tijdelijk buitenlucht vanaf de begane grond aangezogen, zodat de bouwkundige ventilatieschacht beschikbaar komt voor nieuwe kanalen en leidingen. “Daar kunnen we de nieuwe installatie in opbouwen, terwijl de oude in gebruik blijft.” Want in de nieuwe situatie komt alles van boven. Afgelopen maanden is een compleet nieuwe stookruimte op het dak gebouwd en twee nieuwe luchtbehandelingkasten. Via de oude luchttoevoerschachten zakken de nieuwe hoofdleidingen en ventilatiekanalen naar beneden. Zodra deze ‘nieuwe wegen’ zijn aangesloten op de stookruimte, kan er een complete nog niet verbouwde verdieping worden overgeschakeld op de nieuwe installatie. Dat overschakelen gebeurt in een weekend, deze winterperiode – vermoedelijk december – en Timmers heeft er alle vertrouwen in dat de gebruikers niet in de kou komen te zitten. Nog een detail om op te letten: de nieuwe verwarmingsinstallatie draait op laagtemperatuur, en tot komende zomer blijven de oude inductieconvectoren voor de verwarming zorgen, die in de oude situatie op heet water draaiden. Om ze op laagtemperatuur toch voldoende warmte te laten afgeven, moet de warmtevraag drastisch naar beneden. En dat betekent dat ook voor komende winter de schil van de bovenste drie etages moet zijn vernieuwd. Een omvangrijke klus waarmee al direct na de zomer is begonnen. Van boven naar beneden krijgt de betonnen karkas een dikke isolatielaag (Rc 4,5) met nieuwe gevelbeplating. En wordt al het enkel glas vervangen door isolerende kozijnelementen van Schüco met drielaagsbeglazing. Met als resultaat: “De gevel is de belangrijkste klimaatinstallatie. Die bepaalt hoeveel techniek er nodig is.”

XL Installatiefeiten Gebouw Tandheelkunde - Bouwperiode 1966-1970 - BVO: 23.500 m2 -O pdrachtgever renovatie: Universitair Vastgoed Bedrijf (UVB) - Ontwerp renovatieplan: Deerns/Inbo Architecten - Bouwkundige aannemer: Trebbe/Van Wijnen - Installatietechniek: Kuijpers - Projectmanagement Twynstra Gudde

- Oplevering: zomer 2017 (fase 1 zomer 2016 afgerond) - Gemiddelde EPC 0,6 (eis Bouwbesluit: 1,0) - Warmtepomp: vermogen 400 kW, gekoppeld aan een 350 m3 thermisch buffer - HR-ketels, merk Remeha, vermogen 850 kW - Luchtbehandelingkasten, merk Trox - 2 x 33.000 m3/h voor bestaande gebouw - 1x 30.000 m3/h voor nieuwbouw begane grond - Luchtbevochtiging Humidifree: capaciteit tot 35% r.v

Hier komt straks een lange rij tandartsstoelen te staan, met tussen de betonnen balken het klimaatplafond.

Nieuw: de drielaagsbeglazing. Oud, de inductieconvectoren uit

Nieuw kanaal- en leidingenwerk in aanleg, terwijl een verdieping

1970.

hoger de tandartsboren nog draaien.

Installatie XL December 2015

SOLAR

De ondersteuning van zonnepanelen Zonnepanelen moeten jarenlang ongestoord energie kunnen produceren, en zijn niet ontworpen om grote krachten te kunnen weerstaan. Toch beknibbelen veel leveranciers van montagesystemen juist op het allerbelangrijkste onderdeel: de manier waarop de panelen worden ondersteund. Steeds vaker worden de kostbare zonnepanelen alleen op de uiterste hoekjes vastgezet. Niet alleen is dit potentieel gevaarlijk bij storm, maar bovendien kan vervorming van de zonnepanelen leiden tot micro-cracks in de zonnecellen waardoor hun opbrengst sterk kan verslechteren. De meeste fabrikanten van zonnepanelen staan deze montagewijze dan ook niet toe, waardoor de garantie kan vervallen. Gelukkig bestaan er montagesystemen waarbij de kwaliteit van de ondersteuning op de eerste plaats staat. Een van hen is Sunbeam, een Nederlands bedrijf dat al vijf jaar geheel is gespecialiseerd in het bieden van oplossingen voor het monteren van zonnepanelen op platte daken. Interface tussen dak en panelen Oprichters Marco Jansen en Peter Wieriks, beiden al meer dan tien jaar actief in de zonne-energie sector, leggen uit: ‘De waardering voor ondersteuningsconstructies moet omhoog, wat ons betreft is het het meest belangrijke deel van de installatie! Veel mensen letten in eerste instantie alleen op de herkomst en het rendement van de zonnepanelen, maar het is het montagesysteem dat

dient als interface tussen het dak en de panelen. Optimale, veilige en duurzame ondersteuning van de zonnepanelen is net zo cruciaal als langdurige bescherming van het dak. Je zet tenslotte een ÁLQNH FRQVWUXFWLH RS HHQ GDN GDW GDDU PHHVWDO niet oorspronkelijk voor was ontworpen. Met een goed montagesysteem zoals Sunbeam wordt het dak nergens te zwaar belast, kan water onbelemmend worden afgevoerd en wordt de dakhuid beschermd tegen lekkage en beschadiging.’

Sunbeam Nova Met het op de Energie Vakbeurs in oktober 2015 geïntroduceerde montagesysteem Sunbeam Nova is aan elk relevant detail gedacht. ‘Nova bevat HHQ ÁLQN DDQWDO YHUEHWHULQJHQ GLH HONH SURIHVVLonal zal weten te waarderen’, zegt Peter Wieriks. ‘Zo is er nog maar 1 dopbitje nodig om alles in elkaar te zetten, de montage gaat werkelijk razendsnel’. ‘Dat is trouwens een belangrijk aspect dat vaak over het hoofd wordt gezien’, vult Marco Jansen aan. ‘Het moet voor een installateur ook gewoon lekker werken op het dak, met onderdelen die vanzelf goed passen, zonder meten of zagen. Met Sunbeam Nova leg je met zo min mogelijk moeite een heel dak vol zonnepanelen, wie wil dan nou niet?’ www.sunbeam-pv.com

www.homij.nl

ONDERWIJSGEBOUW

Duurzaamheid Duurzaamheid was geen doorslaggevende eis bij de tender, maar toch koos Deerns voor een energiezuinige warmteen koude-opwekking. In de eerste plaats staat er een warmtepomp paraat, maar vanwege het waterwinbeschermingsgebied was het slaan van een wko uitgesloten. Timmers bedacht een creatieve oplossing: een warmtepomp met een dubbel primair bronsysteem. Enerzijds onttrekt de warmtepomp energie uit buitenlucht (lucht-watersysteem). Anderzijds is het een water-watersysteem waarbij de ondergrondse waterbuffer van de sprinklerinstallatie (350 m3) als energiebron fungeert. Het gebouw kent door de vele medische apparatuur in voor- en naseizoen een stevige koelbehoefte waarvoor de voorraadkelder van de sprinkler een ideale korte termijn-opslag vormt. ’s Nachts draait de warmtepomp en onttrekt energie uit de sprinklerbuffer die afkoelt. Overdag haalt het koelsysteem hier zijn koude uit, terwijl de warmtepomp nu is gekoppeld aan drykoelers op het dak om buitenlucht als energiebron te benutten. Dat gaat goed tot een buitentemperatuur van zo’n 3°C. Onder die temperatuur bevriezen de drycoolers en zakt het rendement van de warmtepomp. “De COP wordt dan dusdanig laag dat je beter op gas kunt overgaan.”

Klimaatplafonds In de visie van Deerns en Inbo past ook het benutten van de royale verdiepingshoogte van het karakteristieke gebouw. Op papier telt de torenflat ‘maar’ zes verdiepingen, hoewel het veel hoger lijkt. De architect hoefde destijds niet op een metertje bouwhoogte

meer te letten blijkbaar en koos voor een verdiepingshoogte van 4 meter. Toch werd die ruimte nauwelijks benut, behalve in de hallen. In de kantoren en gangen kwamen verlaagde systeemplafonds met daarboven veel loze ruimte. De ventilatiekanalen namen ook nog eens weinig ruimte is. Er was namelijk een hogedruksysteem aangelegd. “Deerns en Inbo hebben de werkwijze ‘duurzame kans’ ontwikkeld om te kijken naar de kwaliteit van het te renoveren bouwwerk. Deze hoogte is zo’n kwaliteit en hierdoor krijgt het eigen identiteit. Straks blijf je onthouden dat je bij Tandheelkunde bent geweest.” Klimaatplafonds zorgen voor de verwarming en koeling in de hoge ruimte. Het om de praktijkruimtes met tandartsstoelen en om kantoren. Er is geen ruimte meer voor ventilatiekanalen. De beperkte ruimte tussen de betonnen vloer en het klimaatplafond vormt een plenum. Via sleuven in het klimaatplafond blaast de versie lucht uit. “Je krijgt nu een groot lijnrooster.”

Humidifree Een hoofdstuk apart vormt Humidifree, een vinding van Deerns en Timmers dat wordt geïnstalleerd. Humidifree is een energieneutraal luchtbevochtigingsysteem. “Het ontstond uit onvrede”, schetst Timmers. Hij zocht een manier om het rendement van de warmteterugwinning van ventilatielucht op te voeren. Een standaard warmtewiel komt niet verder dan 70%. Dat lijkt veel, maar er gaat toch nog zo’n 30 procent van de warmte verloren. “Bij -10°C buiten blaas je nog altijd lucht van -2 naar buiten. Daar zit nog veel energie in.” De zoektocht leidde naar een hoogrendement warm-

tewiel met een thermisch rendement van 85%. Zo’n HR-warmtewiel wordt nog weinig toegepast vanwege de hogere kosten en de extra ruimte die het in een luchtbehandelingkast inneemt. Maar het voordeel is evident, zegt Timmers. De ingeblazen ventilatielucht heeft zelfs ’s winters een temperatuur van 19°C. Naverwarming van de ingeblazen lucht is niet meer nodig. Sterker nog, er is nog een beetje ruimte om de lucht af te laten koelen door een adiabatiasche waterluchtbevochtiger. Zo’n twee graden om precies te zijn, want normaliter wordt ventilatielucht verwarmd of gekoeld tot zo’n 17°C om tochtvrij te kunnen uitblazen. Die paar graden is net genoeg om de lucht voldoende te bevochtigen. Ter vergelijk: in normale situaties wordt ventilatielucht verwarmd tot zo’n 26°C en de luchtbevochtiger koelt het tot 17°C. Maar het HR-warmtewiel kent ook een veel hoger hygroscopisch rendement. Met andere woorden, de luchtbevochtiger hoeft veel minder hard te werken en een temperatuurverschil van 2°C is voldoende om extra vocht te laten verdampen. Het lijkt nu heel eenvoudig dat elke luchtbehandelingkast met een hoogrendement warmtewiel automatisch veranderd in een Humidifree-bevochtigingssysteem. Dat is niet zo, verduidelijk Timmers. Het is een samenspel van regeltechniek en de volgorde van componenten. Deerns heeft zelfs een patentaanvraag lopen op de opbouw van een luchtbehandelingkast en regelstrategie. “Het is voor acht op de tien gebouwen toepasbaar. Daar waar nu vanwege het kosten- en milleu-aspect bevochtiging achterwege wordt gelaten, zijn straks de klachten van droge ogen en een droge keel verholpen.” 

“Bij -10°C buiten blaas je nog altijd lucht van -2°C naar buiten, daar zit nog veel energie in.” Installatie XL December 2015

www.abt.eu

bouwen aan ambities Iets moois willen maken. Of misschien gewoon de hoogste, de beste. En voor zo min mogelijk, zo veel mogelijk meters. Iedere opdrachtgever, iedere architect wil ‘iets’ – streeft, verlangt en vraagt. Wat hun

wens ook is, de ingenieurs en adviseurs van ABT zorgen voor de technische uitwerking. Al meer dan 60 jaar. Geïntegreerde oplossingen, maakbaar en vooral haalbaar – hoe groot, klein, ingewikkeld of gewoon de

Een groot deel van ons assortiment is nu ook verkrijgbaar als BIM ( Building Information Model ) kijk op onze website voor meer informatie

vraag ook is. Grensverleggend waar nodig, maar altijd solide. Wat onmogelijk lijkt, toch mogelijk maken. Voor onze opdrachtgevers, voor onze medewerkers en voor een betere wereld. ABT bouwt aan ambities.

Het innovatieve schroefanker voor beton en metselwerk: MULTI-MONTI ® Vormsluitende en spreiddrukvrije verbinding Snel, zeker en eenvoudig – hoog rendement Uitvoering in staal en RVS

Bezoek onze stand tijdens de VSK en bekijk onze nieuwste innovaties ...

Vertande, zelfsnijdende schroefdraad Berekening via dimensioneringssoftware HCS Goedkeuring voor gescheurden ongescheurd beton

www.vandenbergafvoerputten.nl

HECO-Schrauben GmbH & Co. KG Dr.-Kurt-Steim-Str. 28 D-78713 Schramberg Telefoon: +49 (0) 74 22 / 9 89-0 E-mail: info@heco-schrauben.de

Agent Benelux: Jac. Lowie & Zoon bv Korte Brinkweg 37b, 3761 EC SOEST Telefoon: +31 (0) 35 / 54 159 58 E-mail: office@lowie.nl

KANTOORGEBOUW Bouwlogistiek - Zaterdaglevering - Overlast

Bij A’DAM-toren is zaterdag leveranciersdag Goede bouwlogistiek draagt onmiskenbaar bij aan een soepel lopend bouwproces. Toch merkt technisch installatiegroothandel (en –leverancier) Rensa dat leveranciers nog vaak het ondergeschoven kindje zijn in het logistieke proces. Bij de transformatie van de 80 meter hoge Toren Overhoeks in Amsterdam pakt Rensa die logistieke rol op. “De pallets die wij op zaterdag klaarzetten, daar kunnen de bouwlieden maandag mee aan de slag.” Door Tijdo van der Zee

Het was decennialang een onbereikbaar en onbekend stukje Amsterdam. Overhoeks, aan de noordzijde van het IJ was het domein van Shell. Toren Overhoeks, waar de directie en de algemene diensten hun intrek hadden genomen, was het meest in het oog springende bouwwerk op het terrein. Een jaar of tien geleden verhuisde de olie- en gasmultinational een paar honderd meter naar het westen, waardoor het oude terrein beschikbaar kwam voor projectontwikkelaars. In 2012 maakte een consortium met onder meer ID&T-oprichter Duncan Stutterheim bekend de toren te gaan verbouwen tot kantorencomplex en uitgaanscentrum. De renovatie moet eind 2016 gereed zijn.

Werktuigkundige installaties Installateur Van Losser uit Rijssen vroeg Rensa om de bevoorrading voor de werktuigkundige installaties voor het 22 verdiepingen tellende gebouw voor zijn rekening te nemen. Het was vervolgens Rensa die aan Van Losser voorstelde om maatwerk bouwlogistiek toe te passen, zegt Rensa’s supply chain coördinator

Jur Hofland. Met dat maatwerkprincipe had Rensa al ervaring opgedaan in het grootscheepse woningrenovatieproject Het Breed van Eneco in Amsterdam Noord. “Daar leveren we pakketten met precies de inhoud die de monteur op die dag nodig heeft, telkens per woning”, aldus Hofland. De inspiratie voor dit nog niet zo alledaagse principe kreeg Hofland in 2013 tijdens een studiereis Logistiek naar Londen, die was georganiseerd door Platform Logistiek in de Bouw. “Het werd me toen duidelijk dat logistiek nog het ondergeschoven kindje is in het bouwproces en dat met goede logistiek flink op de kosten bespaard kan worden.” Die bewering wordt onderschreven door cijfers van hoogleraar Logistiek Walther Ploos van Amstel. Volgens hem leiden goede logistieke plannen tot 20% meer productiviteit op de bouwplaats en 40 tot 60% minder (binnenstedelijke) vervoersbewegingen.

Ook goederen van derden Hoe pakt die maatwerklogistiek uit bij Overhoeks? Twee concrete oplossingen geven hier invulling aan.

Ten eerste levert Rensa voor het eerst in zijn bestaan op zaterdag. En daarnaast leveren de vrachtwagens van Rensa ook goederen van derden. Zaterdaglevering is geen overbodige luxe, als je bedenkt dat er voor al die verdiepingen maar twee bouwliften zijn, die dus zowel door leveranciers als door de bouwlieden gebruikt worden. Irritatie ligt dan op de loer. “Op zaterdag is er verder bijna niemand op de bouw, dus dat risico loop je dan niet meer”, zegt Hofland. “Wij zetten alles netjes op pellets klaar op elke verdieping. Daar kunnen de bouwlieden maandag dan mee aan de slag.” Naast zaterdaglevering is er dus het vervoer van producten van derden. Rensa levert behalve zijn eigen spullen ook ventilatiesystemen van Solid Air af op de bouwplaats. De groothandel heeft hiervoor sinds kort een verplichte vergunning beroepsgoederenvervoer op zak. Hofland: “Voor vervoer van derden moet je de zaken goed afstemmen. Dat kost even wat moeite, maar het bespaart een hoop ritten naar de bouwplaats. Dat scheelt weer geld en beperkt de overlast voor de buurt.” 

XL Installatiefeiten A’DAM - Ontwerp (1971) - Architect renovatie - Projectontwikkelaar - Aannemer - Installateurs - WKO - Staalbouw - Leveranciers

- Arthur Staal - Felix Claus - Lingotto - J.P. van Eesteren - Van Losser Groep en Thermos Installatie Utrecht - Cofely - Buiting - Rensa (w-technisch) en Rexel (e-technisch)

Installatie XL December 2015

NIEUWBOUW Energienota-nul - RC-waarde - Lucht-waterwarmtepomp

Veranda’s zorgen voor energienota van nul euro In de Zwolse Vinex-wijk Stadshagen wonen sinds dit najaar 30 huurders in een energienotanul huurwoning. Dankzij de ambitieuze opdracht van woningcorporatie deltaWonen aan Bouwmaatschappij Ufkes Apeldoorn wonen deze huurders over 10 jaar nog steeds in een woning die een energienota kent van nul euro. Een combinatie van een goed geïsoleerde schil en duurzame maatregelen zorgt daarvoor, met als meest opmerkelijke noviteit: zonne-veranda’s. Door Harmen Weijer

In Zwolle steekt woningcorporatie deltaWonen haar nek uit: in 2024 wil ze 8.800 huurwoningen energetisch hebben verbeterd. Nieuwe woningen, waarvan de woningcorporatie de komende acht jaar 1.000 wil bouwen, wil deltaWonen vooral zo duurzaam mogelijk bouwen. In de nieuwbouwwijk Stadshagen, ten westen van Zwolle, wordt de lat daarvoor hoog gelegd met huurwoningen die een epc van maximaal -0,54 hebben gehaald. Voor deze ambitieuze opdracht zijn Ufkes Apeldoorn en Homij Duurzame Energie Concepten - beide

Installatie XL December 2015

onderdeel van VolkerWessels – na een offerteronde met drie andere partijen geselecteerd. “Wij hebben al een paar jaar geleden het concept Energienota-nul geïntroduceerd”, vertelt Ronald Hennekeij van Homij Duurzame Energie Concepten. “Bij een energienota van nul euro gaan wij in dat concept meestal ervan uit dat dit in het eerste jaar wordt behaald, waarna men langzaam maar zeker iets meer voor energie betaalt. Van dit soort woningen hebben we er inmiddels 400 opgeleverd.” “De vraag van Delta Wonen ging echter veel verder, want zij willen dat de huurders van deze woningen

over tien jaar nog steeds een energienota van nul euro hebben. Daarom zijn deze woningen de meeste duurzame woningen die we tot nu toe hebben gerealiseerd.” Om die ambities te halen is allereerst een stevig isolatieniveau behaald, vertelt Vincent Klompenhouwer, hoofd bedrijfsbureau bij Ufkes Apeldoorn. “Het dak heeft een RC-waarde van 6,63; de voor- en achtergevel van 6 en de eindgevel van 8. En tezamen met triple glasbeglazing zijn de woningen luchtdicht, met een qv-waarde van 0,4.”

NIEUWBOUW

Boilervat onder de trap De extra duurzame winst wordt behaald dankzij een drietal installatiemaatregelen: wtw-unit, lucht-waterwarmtepomp en flink veel geïntegreerde zonnepanelen. Een collectieve wko-installatie is niet overwogen, vertelt Hennekeij. “Het is op de eerste plaats een dure oplossing en dat past niet in vooraf door deltaWonen en vastgestelde budget. Ten tweede is het aantal van 30 woningen een te kleine schaal voor een dergelijke collectieve installatie. Vandaar dat we hebben gekozen voor individuele lucht-waterwarmtepompen.” Voor de plek van de warmtepomp en het boilervat van 200 liter wordt meestal de zolder gekozen. Daarvoor was echter de ruimte niet en dus is gekozen om de ruimte onder de benedentrap te benutten. Klompenhouwer: “Dat lijkt voor ons een logische plek, maar de bruikbaarheid van de kast is bijna nihil geworden en

“Wij hebben de dakramen geïntegreerd in de zonnepanelen, meestal is het andersom” dat is voor de bewoners wel jammer. In de volgende projecten zullen we daarvoor de lepe hoek onder de trap beter benutten.” Een ander punt is de buitenunit van de warmtepompinstallatie. Klompenhouwer: “We hebben deze nu in de achtertuin gerealiseerd, aan de buitenmuur. Het kan zijn dat sommige bewoners deze opmerken, vooral als men achter in de tuin zit. De ventilator kan enigszins geluid maken, hoewel hij voldoet aan de gestelde geluidsnormen. We zijn dan ook bezig met optimalisaties, waarbij we kijken om de unit toch op de zolder te plaatsen. Er zijn zelfs units die verwerkt kunnen worden in de schoorsteen.”

Meer zonnepanelen Om de meervraag naar elektriciteit als gevolg van de warmtepomp zelf duurzaam op te wekken is gekozen voor geheel in het dak geïntegreerde zonnepanelen. Hennekeij: “Het gaat om gemiddeld 29 panelen per woning. Dat is duidelijk meer dan de 22 zonnepanelen die we op vergelijkbare energienota-nul woningen hebben geplaatst. Dat hebben we dankzij verschillende maatregelen weten te behalen. Twee blokken met in totaal acht van de 30 woningen zijn oost-west georiënteerd, en op deze woningen hebben we beide daken zo goed als vol gelegd met in totaal 30 panelen van 250 Wp. Dat wil zeggen: vanwege de iets hoger gebouwde voorgevel bij een aantal van deze woningen konden we niet het hele voordak volleggen in verband met schaduwwerking. Maar met het achterdak erbij op het oosten wordt voldoende opgewekt.” De overige 22 woningen zijn met hun voordaken zuid-georiënteerd. Deze daken zijn geheel vol gelegd. Daarvoor zijn wel panelen gebruikt met verschillende maten. “Het gaat om negentien panelen van 250

Installatie XL December 2015

Zonne-energie maakt waterbehandeling â&#x20AC;&#x17E;groenerâ&#x20AC;&#x153;

Met een oppervlakte ter grootte van vijf voetbalvelden, is het 3 MW-systeem op het dak van de Aquiris waterzuiveringsinstallatie de grootste in zijn soort in BelgiĂŤ. Combiner boxen van WeidmĂźller zorgen ervoor dat de 10.000 geĂŻnstalleerde fotovoltaĂŻsche modules meer dan 3,2 MW top-notch vermogen genereren. De circa 1,4 miljoen inwoners van de Brusselse hoofdstad produceren ongeveer 275 miljoen liter afvalwater per dag. Er is jaarlijks 182 MWh nodig om dit watervolume te behandelen in de Aquiris zuiveringsinstallatie. Om ervoor te zorgen dat deze energie wordt gegenereerd in de meest milieuvriendelijke manier mogelijk, zijn waterkracht en de productie van biogas onlangs aangevuld met een fotovoltaĂŻsche installatie op het dak van de afvalwaterzuiveringsinstallatie. Deze drie technologieĂŤn omvatten nu een kwart van de totale stroom die nodig is voor het behandelen van het afvalwater. Continue prestatie transparantie Drie 1 MW omvormers van de Finse fabrikant VACONÂŽ zorgen voor een schone levering van energie in het nationale elektriciteitsnet. Een belangrijk voordeel is het â&#x20AC;&#x17E;Multimasterâ&#x20AC;&#x153; -concept waarmee VACONÂŽ verzekert dat het fotovoltaĂŻsche systeem altijd de hoogste output genereert overeenkomstig met de intensiteit van de zon op ieder moment. Dankzij remote monitoring en communicatie via Modbus TCP / RTU, NDQ GH RSHUDWRU KHW RXWSXW SURĂ&#x20AC;HO RQline volgen en ontvangt meldingen van de laatste ontwikkelingen via SMS-berichten. Stilstandtijden kunnen derhalve HIĂ&#x20AC;FLsQW ZRUGHQ JHPLQLPDOLVHHUG Monitoring van de afzonderlijke strings In het kader van deze monitoring, spelen de 60 combiner boxen die

WeidmĂźller is er in geslaagd te voldoen aan VACONÂŽ eisen met voorgestekkerde combiner boxen

VACONÂŽ heeft afgenomen van WeidmĂźller een beslissende rol. GeĂŻnstalleerd tussen de zonnepanelen en de omvormer, verbinden ze de opgewekte elektriciteit. Hierdoor kan de vermogensintensiteit van afzonderlijke strings

bewaakt worden voor diagnostische doeleinden, zodat lage-output strings VQHO NXQQHQ ZRUGHQ JHwGHQWLĂ&#x20AC;FHHUG HQ onderhouden. â&#x20AC;&#x17E;Op basis van de terugkerende eisen van de klant, hebben we al vele beproHIGH FRQĂ&#x20AC;JXUDWLHV YRRU IRWRYROWDwVFKH installaties ontwikkeld. Zo zijn we erin geslaagd om aan de VACONÂŽ eisen de voldoen met voorgestekkerde boxenâ&#x20AC;&#x153;, aldus Rudi Vanderstraeten, Industry Manager bij WeidmĂźller, die VACONÂŽ heeft geadviseerd tijdens het project. Ă&#x2026;'DQN]LM GH FRQĂ&#x20AC;JXUDWLH YDQ FRPSRnenten voor overspanningsbeveiliging HQ KHW VWULQJ PRQLWRUHQ SURĂ&#x20AC;WHUHQ RQ]H klanten van de voordelen van een holistische systeemoplossing die bijzonder eenvoudig is te implementeren in de EHVWDDQGH 6&$'$ WRSRJUDĂ&#x20AC;H Gasten uit het Land van de rijzende zon Een waterzuivering systeem dat op

drie manieren zelf in zijn energie behoefte voorziet is zeker iets speciaals. Het heeft in ieder geval zeker indruk gemaakt op de Japanse klanten van WeidmĂźller die de fotovoltaĂŻsche installatie in BelgiĂŤ bezocht hebben. â&#x20AC;&#x17E;Tijdens een bezoek aan onze productie-faciliteiten en in-house laboratorium, waren we in staat om onze gasten uit Japan een aardig goed beeld te geven van de hoge kwaliteitseisen die we stellen aan de ontwikkeling en productie van onze fotovoltaĂŻsche oplossingen. Het vervolgbezoek aan BelgiĂŤ diende

alleen om te laten zien dat onze normen voortdurend worden gehandhaafd bij toepassing â&#x20AC;&#x17E;, legt Klaus HĂślterhoff, KRRIG YDQ GH $SSOLFDWLRQ 6SHFLĂ&#x20AC;F Solutions Divisie. â&#x20AC;&#x17E;Op het dak van de waterzuiveringsinstallatie, lag de belangrijkste focus op de geĂŻnstalleerde combiner boxen, die we hebben ontZRUSHQ YROJHQV GH VSHFLĂ&#x20AC;HNH HLVHQ YDQ de installatie en de bijzondere locatie.â&#x20AC;&#x153; Duidelijk geĂŻnspireerd door de door hen onderzochte fotovoltaĂŻsche oplossingen, hebben de WeidmĂźller gasten uit Japan zelf al een aantal nieuwe projecten opgestart in Japan. Het â&#x20AC;&#x17E;Land van de Rijzende Zonâ&#x20AC;&#x153; is een van de belangrijkste markten voor zonne- energie. De opwekking van zonne- energie is een zeer relevant nationaal project voor de op vier na grootste verbruiker van energie in de wereld.

NIEUWBOUW

Wp van tien cellen hoog en twintig panelen van 225 Wp, die negen cellen boven elkaar tellen. Dat heeft te maken met de afstand van nok tot dakvoet van deze Pluswoningen, het standaard bouwconcept van VolkerWessels, dat hier ook is toegepast. Op deze manier passen er nu wel vier panelen boven elkaar, wat met de standaard-zonnepanelen niet was gelukt.” Ook in de breedte kwam HOMIJ Duurzame Energie Concepten niet geheel uit met deze panelen. “Dat komt omdat er met verschillende beukmaten per woning in dit project is gewerkt”, legt Klompenhouwer van Ufkes uit. “We hebben woningen met een beukmaat van 5,10 meter en woningen van 4,80 meter. Daardoor zijn de zonnepanelen door gelegd over de erfgrens heen van de woningen. Maar iedere woning heeft wel dezelfde hoeveelheid opwekking.”

Zonne-veranda’s Ondanks de goede zon-oriëntatie is er niet genoeg dakruimte voor voldoende zonnepanelen om de stevige negatieve epc van 0,54 te halen. Hennekeij: “Daar hebben we iets nieuws op gevonden: een veranda van zonnepanelen voor de twintig woningen die zuidgeoriënteerd zijn. Dankzij deze oplossing hebben we bij deze woningen nog eens negen extra panelen per woning kunnen realiseren. We hadden nog wel te maken met een aantal uitdagingen. Zo hebben we nog nooit een veranda van zonnepanelen gerealiseerd; het was vooral passen en meten met de maat van deze zonne-veranda. We hebben gekozen voor een veranda

van vijf panelen breed en twee hoog. Daardoor was er wel een uitsparing nodig om te zorgen voor voldoende lichtinval in de woonkamer en vooral om de doorloophoogte van 2,30 meter naar de voordeur te kunnen halen. Want de veranda kwam door deze paneelmaten te laag uit.” De veranda levert niet alleen meer ruimte op voor nog

“Hoewel de woningen qua installaties stevig overgedimensioneerd zijn, geven we de bewoners wel voorlichting over energiebesparing” meer zonnepanelen; het is tevens voor de bewoners een mooie plek om buiten te zitten en contact met de omgeving te hebben. “Al met al wordt dit door deltaWonen flink gewaardeerd”, aldus Klompenhouwer van Ufkes. Een andere noviteit is de aanhechting van de zonnepanelen met de dakramen op de blokken van acht woningen. Klompenhouwer: “Wij hebben de dakramen

geïntegreerd in de zonnepanelen. Dat zie je vrijwel niet, want meestal is het andersom: zonnepanelen die om dakpannen worden gelegd.”

Energiebesparend gedrag Of de woning voor de huurder inderdaad een energienota van nul oplevert, ligt ook aan het gedrag van de bewoner zelf, vertelt Klompenhouwer. “Hoewel de woningen qua installaties stevig overgedimensioneerd zijn – want anders halen we die eis niet van energienota nul ook over tien jaar - geven we de bewoners wel voorlichting over energiebesparing. Zoals: douche niet langer dan zeven minuten per douchebeurt en zet geen oude, energievretende ijskast neer. Dat begrijpt men heel goed, zo is onze indruk bij de bewonersinformatie-avonden.” Met deze combinatie van isolerende en duurzame maatregelen hebben Ufkes Apeldoorn en Homij Duurzame Energie Concepten indruk gemaakt bij woningcorporatie deltaWonen. De Volker Wessels bedrijven zijn namelijk geselecteerd om nog eens negen all electric huurwoningen voor deltaWonen te bouwen in dezelfde woonwijk. “In dit inbreidingsproject zullen we volgens hetzelfde concept bouwen en installeren. Dat gebeurt wel onder een andere architectuur, want deze woningen krijgen een lessenaarsdak. Maar het concept is hetzelfde: goed geïsoleerd, warmtevraag verder terugdringen met wtw, efficiënt energieverbruik met warmtepompen en duurzame opwekking met zonnepanelen”, aldus Klompenhouwer. n

XL Installatiefeiten Bouwteam - Opdrachtgever: deltaWonen - Aannemer: Ufkes Apeldoorn - E-installaties: HOMIJ Duurzame Energie Concepten - W-installaties: HOMIJ Duurzame Energie Concepten - Adviseurs: Aveco de Bondt Belangrijkste componenten - Warmtepomp (type): Mitsubishi Ecodan - Wtw: Zehnder WHR 930 - Zonnepanelen: Sunrise Solartech - Omvormers: SMA Sunny Tripower

Installatie XL December 2015

Voor vakgebied E-installatie gaat u voortaan naar Installatiejournaal.nl Installatiejournaal.nl is verbouwd en verplaatst, de vakgebieden E- en W-installatie zijn niet langer een onderdeel van de Cobouw website. Gawalo en Installatie Journaal hebben nu een eigen vernieuwde, eigentijdse en toegankelijke website voor de installatiesector

Kennisbanken E-installatie voor actuele vakkennis, technische oplossingen, rekenmodules, tabellen, checklists en andere tools

De wekelijkse nieuwsbrief heeft een nieuw uiterlijk

Meer vakinformatie in de shop zoals het boek NEN1010

Abonnees hebben na inloggen onbeperkt toegang Het laatste nieuws, voor u als professional overzichtelijk gesorteerd

Abonnees hebben toegang tot het digitale magazine Naast nieuws ook markttrends, productnieuws, praktische kennis, speciale themaâ&#x20AC;&#x2122;s en dossiers en toegang tot de kennisbanken

Abonnee? Bezoek nu het vernieuwde Installatiejournaal.nl en log snel in! Nog geen abonnee? Registreer voor toegang tot de website ĂŠn een gratis proefabonnement!

BLIJF UP-TO-DATE MET EEN ABONNEMENT OP WWW.INSTALLATIEJOURNAAL.NL

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 5, december 2015

N°01

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Twee kilometer lengteverlichting in Station Delft

‘Elk armatuur een eigen IP-adres’ p. 70

p. 75

Bijna 10.000 m2 nieuwe verlichting p. 80

Buitenlaboratorium openbare verlichting p. 84

Amsterdam Light Festival p. 90

INHOUD

‘Elk armatuur heeft een eigen IP-adres’

In mei werd The Edge in Amsterdam officieel in gebruik genomen. Het gebouw op de Zuidas in Amsterdam is uniek in vele opzichten. De architectuur is bijzonder, het is het meest duurzame kantoor ter wereld en ook de verlichting is uniek: een Power-over-Ethernet connected verlichtingssysteem.

Bijna 10.000 m2 nieuwe verlichting

Bij tapeproducent Supertape uit Etten-Leur wordt de verlichting in alle productiefaciliteiten, magazijnen, kantoor en ook de buitenverlichting worden vernieuwd. Een vergaand geautomatiseerde nieuwe productielijn zal eind dit jaar in gebruik worden gesteld en de plannen voor een nieuw ketelhuis zijn bijna rond.

84 75

Twee kilometer lengteverlichting in Station Delft

Wie sinds eind februari 2015 Delft per trein bezoekt, zal het niet zijn ontgaan. Subtiel verlichte looproutes in fietsenstalling en stationshal. ‘Er is gekozen voor armaturen die ondergeschikt zijn aan het beeld waardoor ze juist schitteren door afwezigheid.’

Energiezuiniger, maar ook veel slimmer

Het Havenspoorpad in Rotterdam is een fietspad van ongeveer zes kilometer lang dat loopt over de oude Havenspoorlijn. ’s Avonds en ’s nachts verlichten 185 lichtmasten het pad. In de oude situatie brandden deze lichtmasten in totaal 4.000 uur per jaar – ook ’s nachts wanneer het fietspad nauwelijks werd gebruikt. Het kon met andere woorden veel energiezuiniger, maar ook veel slimmer.

Amsterdam Light Festival

Tot en met 17 januari staat Amsterdam voor de vierde keer zowat letterlijk in de schijnwerpers. Tijdens het jaarlijkse Amsterdam Light Festival toveren zo’n veertig nationale en internationale kunstenaars de stad om tot een lichtstad door middel van verschillende lichtkunstwerken. Licht XL December 2015

KANTOOR Power over Ethernet - Visual light communication - App

â&#x20AC;&#x2DC;Elk armatuur heeft een eigen IP-adresâ&#x20AC;&#x2122; In mei dit jaar werd The Edge in Amsterdam officieel in gebruik genomen. Het gebouw op de Zuidas in Amsterdam is uniek in vele opzichten. De architectuur is bijzonder, het is het meest duurzame kantoor ter wereld en ook de verlichting is uniek: Het is het eerste kantoorgebouw met een compleet Power-overEthernet (PoE) connected verlichtingssysteem. Lichtschakelaars zijn hiermee voorgoed verleden tijd. Door Evi Husson Beeld: Philips

Licht XL December 2015

KANTOOR The Edge is het nieuwe kantoorgebouw van OVG Real Estate waarin accountancy en adviesbureau Deloitte en een aantal andere huurders zijn gevestigd. Gloednieuw, duurzaam en voorzien van state-of-the-art technologie. ‘Hoe tegenstrijdig het ook klinkt, de crisis heeft ervoor gezorgd dat het een wereldwijde benchmark is geworden op het gebied van duurzaamheid en innovatie, vertelt Kevin Raaijmakers, Marketing Manager bij Philips. ‘Het pand zou in eerste instantie conventioneler zijn uitgerust. De crisis sloeg toe tijdens het bouwproces en Deloitte liet tegenover OVG Real Estate verstaan, niet meer het volledige pand nodig te hebben. Het had aan minder ruimte voldoende.’

“We hebben een digitaal plafond gecreëerd door de internetbekabeling in het plafond te verwerken” Dit bracht alles in een stroomversnelling. Twee scenario’s waren mogelijk: óf het gebouw nog goedkoper neerzetten en eventueel kleiner maken, óf het innovatiever en aantrekkelijker maken zodat naast Deloitte als hoofdhuurder ook andere bedrijven zich in het pand zouden vestigen. De tweede optie sprak iedereen het meeste aan. Het gebouw moest boven de massa uitsteken en zich duidelijk differentiëren van andere gebouwen. ‘Het duurzaamste kantoor ooit neerzetten was het doel’, stelt Raaijmakers. ‘Dit doel kun je alleen bereiken door slim met je faciliteiten om te gaan. Slimme verlichting is daarbij een belangrijk aspect.’ Philips had net op dat moment een innovatie op de researchplank liggen en wilde graag the Edge ermee uitrusten. ‘The Edge kreeg de primeur en het bracht onze innovatie in een stroomversnelling.’

Installatiefeiten Power-over-Ethernet Zo gezegd, zo gedaan. De innovatie van Philips is een complete Power-over-Ethernet (PoE) connected verlichtingssysteem gekoppeld aan een visual light communication. ‘Als je naar het plafond kijkt in het nieuwe kantoorgebouw, zie je eigenlijk niets bijzonders. De innovatie zit erachter’, legt Raaijmakers uit. ‘We hebben een digitaal plafond gecreëerd door de internetbekabeling niet langs de wanden of over de vloer te leggen, maar in het plafond te verwerken. Alle kantoorverlichtingsarmaturen zijn vervolgens met dit PoE verbonden en worden via de ethernetbekabeling – door middel van bijvoorbeeld een app in een smartphone – aangestuurd.’

Toekomst-proof Elk armatuur zendt een code uit in een frequentie die het menselijk oog niet kan zien, maar die de camera’s in smartphones wel kunnen oppikken. Doordat iedere armatuur een unieke code heeft, weet de app op de smartphone exact onder welk lichtpunt de gebruiker staat of loopt. ‘Het is een soort mini-gps die extreem,

The Edge - Aantal verdiepingen 15 - Totale oppervlakte 51.000 m2 - Ruimte voor werknemers 18.000 - Aantal luminaires 6.800 - Standaard lux 300 - Verbruik 3,9 Watt/m2 (met TL 5-verlichting wordt ± 8 à 9 Watt/m2 gebruikt) - Aantal sensoren 30.000 - Aantal zonnepanelen 2.000: 1.100 m2 op het dak, 700 m2 op de zuidgevel - BREAAM-score 98,36 %

tot 10-50 centimeter, nauwkeurig is. En op het moment dat het systeem weet waar je zit, kun je heel interessante dingen doen.’ Het systeem stelt medewerkers in staat om de verlichting en verwarming naar eigen smaak af te stellen zodat iedere werknemer in optimaal licht kan werken. Een mooie feature, maar hierin ligt nog niet de grootste innovatie, vindt Raaijmakers. De armaturen zijn momenteel voorzien van meerdere sensoren:

aanwezigheidssensor, CO2-melder, temperatuur- en infraroodsensor. ‘Komt er een nieuwe of interessante sensor op de markt, dan kunnen we de sensoren eenvoudig vervangen zodat we ook naar de toekomst toe een product hebben dat mee-evolueert.’

Van sensor naar informatiebron Elk armatuur heeft een eigen IP-adres, dat via het internet in verbinding staat met een centraal compu-

Licht XL December 2015

MEER DAN ALLEEN LICHT VRAAG DE BIG WHITE 2016 GRATIS AAN Werp licht op uw omgeving met (LED) verlichtingsarmaturen van SLV - BIG WHITE 2016. Kijk op de compleet vernieuwde website slvbyoutput.nl of download direct de vernieuwde app in de store. Nu met meer informatie en prijzen!

KANTOOR terplatform waar al deze data bij elkaar komen. Een schat aan waardevolle informatie, legt Raaijmakers uit. ‘Neem de aanwezigheidsdetector. Wordt er geen beweging gesignaleerd, dan gaat automatisch het licht uit. Niet heel bijzonder, maar anders dan bij een traditionele bewegingssensor geeft de sensor een signaal af dat wordt opgeslagen in een datacentrum. We weten nu niet alleen hoe vaak het licht aan en uit gaat en aan welke lichtintensiteit en -kleur de voorkeur wordt gegeven, maar we kunnen ook het facilitair management en het gebouwbeheer hierop afstemmen.’ Op basis van analyse kunnen ruimtes zo worden ingedeeld dat verdiepingen op bepaalde dagen

“Mensen brengen in de donkere maanden het licht handmatig terug van 500 naar 300 lux” worden afgesloten door afwezigheid van werknemers (parttimers/thuiswerkers). Daarnaast weet men ook wanneer welke ruimtes vaker of minder frequent hoeven worden schoongemaakt, wat de restlevensduur van lampen is, wanneer waar welk soort onderhoud moet worden uitgevoerd, enzovoort. ‘Ook het klimaatsysteem is aan de bewegingssensoren gekoppeld zodat de ventilatie tot een minimum wordt beperkt zodra de kamer leeg is.’ Tot slot kunnen werknemers zelf eveneens hun energieverbruik op hun werkplek bijhouden. ‘Het verlichtingssysteem is dus een smart digital ceiling geworden waarin de lichtbronnen informatiebronnen zijn geworden.’

De praktijk

Elk armatuur zendt een code

Het systeem is inmiddels een half jaar in gebruik en biedt een berg aan informatie. Het is nog te vroeg om hieraan al enorme conclusies te verbinden, maar er zijn toch twee zaken die al zijn te benoemen, weet Raaijmakers. ‘Bij het opleveren van het systeem merkte je dat er nog veel met de instellingen werd gespeeld. Het is nieuw en iedereen wil graag testen wat er kan en wat niet.’ Zodra de nieuwigheid er voor de werknemers vanaf was, lag de focus meer op het optimale werklicht. ‘Wat daarbij meteen opviel, was dat mensen in de donkere maanden het licht handmatig terugbrachten van 500 naar 300 lux. Deze lichtintensiteit werd als prettiger ervaren. Wellicht is een groot contrast met het buitenlicht bij mensen die aan de raamkant werken minder aangenaam.’ Dit betekent meteen ook extra energiebesparing, gaat Raaijmakers verder. ’Ledverlichting is al energiezuinig, maar wanneer het aantal lux lager wordt, betekent dit automatisch extra energiebesparing. Op dit moment weten we nog niet hoeveel dit exact oplevert, maar dat kunnen we in de toekomst ook uitrekenen.’

uit in een frequentie die

Groeien Philips is tevreden met de geboekte resultaten bij The Edge. ‘Je moet een dergelijk groots systeem in één

het menselijk oog niet kan zien, maar die de camera’s in smartphones wel kunnen oppikken. Doordat iedere armatuur een unieke code heeft, weet de app op de smartphone exact onder welk lichtpunt de gebruiker staat of loopt.

keer goed neerzetten, dus daar ging een enorme voorbereiding aan vooraf. Eenmaal het systeem er is, biedt het meteen een meerwaarde. Daarbij was vooral ook de samenwerking met Deloitte heel belangrijk. Deze klant denkt mee over de voordelen die het systeem kan bieden en dat heb je bij het in de markt zetten van een nieuw systeem nodig. Het standaard lichtniveau staat nu bijvoorbeeld al lager en we testen samen met

Deloitte welke lichtintensiteit we moeten instellen voor grotere ruimtes en werkplekken. aarnaast heeft Deloitte zelf een aantal functies toegevoegd aan de app zoals het reserveren van een parkeerplaats of een vergaderruimte en dergelijke zodat ook hier tijd en dus geld kan worden bespaard.’ Maar het mooiste aan het systeem is, vindt Raaijmakers, dat het mee kan groeien met de tijd. n

Licht XL December 2015

Focus op zonnestroom – Solar uw partner in complete PV-systemen Nieuwe marktkansen doen zich voor! Nederland moet verduurzamen, gezien wij achterlopen ten opzichte van andere landen op het gebied van duurzame energie. De verwachting is dat hierdoor de komende jaren de markt in PV panelen sterk gaat toenemen. Onder andere subsidies, welke in 2016 geboden worden, leiden tot nieuwe marktkansen. De technologie is volwassen geworden en de producten zijn dusdanig betaalbaar dat er nu acceptabele terugverdientijden te realiseren zijn. Consumenten zijn geïnteresseerd in duurzame energie en bereid om te investeren in een installatie. PV is slechts een schakel in een duurzame installatie. Om een woning energieneutraal te maken zal PV gecombineerd moeten worden met andere componenten zoals warmtepompen, zonneboilers en ventilatie. De saldering, welke in 2020 aangepast gaat worden, “dwingen” ons de installaties uit te breiden met accu’s en boilers, om de energie op te slaan. Tevens zal de elektrische apparatuur met de installatie moeten gaan “praten” om de opgewekte energie optimaal te gebruiken. Solar heeft als sourcing en services onderneming alles in huis en kan de klant adviseren en helpen de beste oplossing voor de eindgebruiker aan te bieden.

www.solarnederland.nl

branches.solarnederland.nl

Gegarandeerd het meeste licht

Als exclusieve importeur van Cree Led Lighting biedt Avalite een hoogwaardig assortiment terreinverlichting, industriële verlichting en kantoorverlichting voor de meest veeleisende gebruikers.

Bewezen prestaties en levensduur, gekoppeld aan een scherp prijsniveau biedt u het meeste licht per geïnvesteerde euro, gegarandeerd!

Cree led armaturen zijn uitgerust met de meest eﬃciënte leds, en hebben een levensduur van meer dan 100.000 branduren. Dit alles wordt ondersteund met een unieke 10 jaar standaard productgarantie. Dat is de zekerheid van een wereldmarktleider die al sinds 1987 voorop loopt met led innovaties.

Prestaties + Levensduur + Garantie / Prijs = Cree Led Lighting! Voor meer informatie zie www.avalite.nl of bezoek ons 26 en 27 januari 2016 op de LED Expo stand Z18.

www.avalite.nl

STATION Spoortunnel - Perrons - Fietsstalling

Twee kilometer lengteverlichting in Station Delft Wie sinds eind februari 2015 Delft per trein bezoekt, zal het niet zijn ontgaan. Via een gloednieuwe tunnelbuis komen bezoekers onder de grond aan op een volledig nieuw ingericht perron. Subtiel verlichte looproutes brengen de stroom treinreizigers vervolgens naar de fietsenstalling of naar de gigantische stationshal waar een historisch plattegrond van Delft pronkt aan het plafond. ‘Er is hierbij gekozen voor armaturen die ondergeschikt zijn aan het beeld waardoor ze juist schitteren door afwezigheid’, stelt één van de lichtontwerpers van het plafond. Het eindresultaat in één woord: indrukwekkend. Door Evi Husson Beeld: Mecanoo, Delft

Licht XL December 2015

LED Expo Benelux 2016 27 & 28 januari 2016 Brabanthallen ‘s-Hertogenbosch Beurs en lezingenprogramma http://www.ledexpo.nl

Adverteerdersindex ABT Adviesbureau

Navetto 30

Avalite

Niko

BDA Dak- en Gevelopleidingen

Orcon 26

BIM Media

OSRAM Benelux

GARANTIE

Burgerhout 16

Output 72

Buva

Performance 86

Cox Geelen

Rensa 34

Duco

SFA Benelux

Durinck 36

Smitsair-JETsystemen 24

Eldra 44

Solar Nederland

Emilux 87

Stulz Groep

Esdec 10

Sunbeam

Euro-Index 18

Systemair 20

Famostar Emergency

Technische Unie

36, 74 40 24, 58 2

Fujitsu 27

Thermo-Air 10

Heco- Schrauben

Ubbink Nederland

Homij Technische Installaties

Van Den Berg Afvoerputten 10, 36, 60

Intergas Verwarming

WAGO Nederland

Jungheinrich Nederland

Walraven 6

Klemko Techniek

52, 68

Wildkamp 76

Lagotronics

88, 89

Ziut

Legrand Nederland

JAAR

48, 49

14 96

Weidmuller 64

De beste LED oplossingen Adurolight ontwikkelt en produceert LED lichtoplossingen

Ons productprogramma is van een zeer hoge kwaliteit,

met een mooier, efficiënter en duurzamer resultaat. Onze

gemakkelijk te installeren en biedt uitstekende garantievoor-

kennis, toewijding en reputatie maken het mogelijk om de

waarden. Bovendien biedt Adurolight als serviceorganisatie

beste LED verlichting te maken met toepassingsgebieden

alle hulp en expertise die u kunt wensen. Dat is een van de

binnen elke leef- en werkomgeving.

zekerheden van Adurolight. Wilt u meer informatie of wilt u dealer worden? Kijk dan op www.adurolight.nl

LAMPEN

BINNEN VERLICHTING

BUITEN VERLICHTING

INDUSTRIËLE VERLICHTING

STATION

Het straatbeeld van Delft zal nooit meer hetzelfde zijn. De spoorlijn die de stad jarenlang in tweeën sneed, is niet meer. Sinds 28 februari 2015 rijden de treinen ondergronds en kunnen bezoekers genieten van een bijzondere stationsomgeving die licht en openheid uitstraalt. Dat was ook het doel van Benthem Crouwel Architekten. Dit architectenbureau ontwierp het ondergrondse deel van het station en was al in een vroeg stadium – sinds 2001 – bij het project betrokken. Het station heeft momenteel één eilandperron met spoortunnel met twee sporen. Een tussenliggende glazen vloer – de ‘mezzanine’ verbindt de bovengrondse stationshal met de ondergrondse perrons en zorgt tegelijkertijd voor daglicht tot op het perron. ‘De mezzanine is een knap staaltje architectuur’, vertelt Ron van der Poll, directeur van verlichtingstechniek Etaloid. ‘Ook verlichting-technisch was het een uitdaging.’ Etaloid werd in 2011 door het projectteam van spoorzone Delft benaderd om de verlichting van het ondergrondse gedeelte – de spoortunnels, perrons en fietsenstalling – verder uit te denken. Van der Poll: ‘De mezzanine bestaat uit een constructie van metalen liggers met een doorzichtig en beloopbaar plafond. Alles moest exact zijn uitgelijnd en op de juiste plek zitten omdat later geen wijzigingen meer konden worden aangebracht. We hebben in de holle liggers van de mezzanine de spots verticaal ingebouwd (zie foto), maar tegelijkertijd moest het licht ook naar beneden schijnen zonder dat het mensen verblindt die eronder op de trappen lopen. We hebben gekozen voor ledverlichting met asymmetrische reflector. Dat heeft ons ten aanzien van het voorkomen van verblinding in eerste instantie wel wat hoofdbrekens bezorgd, maar het is wel gelukt om het juiste resultaat te bereiken.’

Gebogen In het ontwerp heeft Benthem Crouwel Architekten ook de geschiedenis van de spoorlijn laten terugkomen. Het spoor moest het terrein van een particulier ontwijken en werd in een bocht gelegd. Op diverse plekken komen vloeiende, golvende bewegingen terug. Zo zijn ook de perrons licht gebogen. Op verlichtingsgebied opnieuw een uitdaging, geeft Van der Poll aan: ‘De zogenoemde levenslijn loopt in een gebogen lijn. Geïntegreerd in die levenslijn moest onze verlichting komen die exact dezelfde kromming volgt. Het gaat hier over lengtes van honderden meters met behuizingen van aluminium. De verlichting moest aan diverse eisen voldoen: het moest waterdicht blijven, onderhoudsarm zijn, voldoende verlichten en de armaturen mogen niet overmatig uitzetten of inkrimpen bij temperatuurschommelingen. Het doel was om ze exact in de lijn te laten meelopen en ze moesten natuurlijk mooi strak blijven. Dat zijn vraagstukken die die Etaloid voor dit project heeft doorontwikkeld.’

Twee kilometer

Een tussenliggende glazen vloer – de ‘mezzanine’ verbindt de bovengrondse stationshal met de ondergrondse perrons en zorgt tegelijkertijd voor daglicht tot op het perron.

Korte geschiedenis spoorlijn Delft In 1847 werd een spoorlijn aangelegd – onderdeel van de Oude Lijn – die grofweg de plaats innam van de westelijke stadsmuren, die in de 19e eeuw werden geslecht. De stad groeide en breidde zich uit naar het Westen waardoor de spoorlijn de stad in twee doorsneed. Na jaren vergaderen, plannen naast elkaar leggen, calculaties en hoofdbrekens voor het vinden van een gedegen oplossing groeide het draagvlak voor een tunnel. Eind 2004 was eindelijk de kogel definitief door de kerk: Er zou een spoortunnel komen. ‘Het tijdperk waarin het spoor als de Delftse variant op de Berlijnse muur de binnenstad op een rigoureuze manier in tweeën hakte, komt ten einde. [...] In mijn visie is de eeuw van de binnenstad aangebroken. Als het aan mij ligt, opent Delft een lange rij met stedelijke metamorfoses’, stelde toenmalig minister Karla Peijs in 2005 tijdens het officiële startsein voor het project Spoorzone. En wat voor metamorfose. Zo’n tien jaar later, 28 februari 2015 werd fase 1 opgeleverd en rijden de treinen in Delft voor het eerst ondergronds in een eerste tunnelbuis met twee sporen. Het spoor en spoorviaduct kunnen nu worden gesloopt, waarna de bouw kan beginnen van de tweede tunnelbuis voor nog eens twee sporen.

Om de verlichting op zijn plaats te houden is in de tunnelkokers een uitsparing gemaakt waarin de ver-

Licht XL December 2015

STATION

lichting moest passen. ‘Samen met onze toeleverancier, Ridi GmBH uit Duitsland, hebben we een aantal technische zaken ontwikkeld, zoals meeschuivende beugels en schuivende profielen die de uitzetting kunnen opvangen. Over de in totaal 700 meter verlichting van de perrons hebben we lichtlijnsystemen gehangen in vijftien verschillende lengtematen, variërend van 2690 tot 4380 millimeter.’

“Het projectteam durfde het niet aan om 100% voor led te gaan in lengtelichtbronnen”

Daarbij is niet gekozen voor led, legt Van der Poll uit. ‘De ontwikkeling van het project liep zowat gelijktijdig met ontwikkelingen in ledtechnologie. Led-puntlichtbronnen waren op het moment dat er een beslissing moest worden genomen al voldoende doorontwikkeld, maar het projectteam durfde het nog niet aan om honderd procent voor led te gaan in lengtelichtbronnen. Deze stonden toen nog in hun kinderschoenen en men wist nog niet of het zo duurzaam en bedrijfszeker was.’ Uiteindelijk is gekozen voor een oplossing met energiezuinige longlife TL-lampen die ook 50.000 uur meegaan. ‘Hiermee hebben we zowel de spoorzone

Licht XL December 2015

alsook de fietsenstalling verlicht. In totaal gaat het om ongeveer 2 kilometer!’

Samenwerking Ondanks enige technische uitdagingen verliep het project vrij vlot, vindt van der Poll. ‘In de loop van het project veranderde op een aantal aspecten de inzichten. Dat kwam erop neer dat we veranderingen bij het product moesten doorvoeren onder een enorme tijdsdruk, maar ook dat is gelukt. Het belangrijkste daarbij was de goede samenwerking met partners en het projectteam van De Cromme lijn.’ Etaloid was onder meer afhankelijk van de elektrotechnische onderaannemer die de verlichting moest monteren. ‘Omdat het project zo omvangrijk is, is het belangrijk dat het ontwerp ook handig is om te monteren. Daar hebben we in het ontwerp rekening mee gehouden. En om alles vlot te laten verlopen – het gaat ten slotte om specials – hebben we ook instructies op de werkplek verzorgd. Het uiteindelijke resultaat ziet er prachtig uit en daar ben ik trots op.’

Wijzigingen De stationshal zelf werd ontworpen door Mecanoo Architecten. Zij gaf de opdracht voor het lichtontwerp van het plafond in de stationshal initieel aan Lichtontwerpers.nl. Het lichtontwerp werd in het totale ontwerp verwerkt, maar door wijzigingen in het projectplan kwam de uiteindelijke detaillering bij Deerns terecht. Lichtontwerper Mathijs Sommeijer van Deerns licht toe: ‘De uitvoering van het plafond in gips moest plaats ruimen in het hoge deel voor een

plafond met baffles – horizontaal opgehangen lamellen. Dat had een impact op zowel het lichtontwerp als de klimaatinstallatie. Deerns was al betrokken bij het project wat betreft installatietechniek, waardoor Mecanoo Architecten ons heeft gevraagd om het lichtplan dat er lag verder uit te werken en te updaten naar de nieuwe situatie. De originele gedachte hebben we uiteraard overeind gehouden, dat was geestelijk eigendom van de originele ontwerper.’

Panelen Het plafond van Delft bestaat uit panelen die zijn gewelfd en beplakt met bedrukte folie. Samen vormen ze een glooiend tafereel dat vanuit verschillende standpunten een aaneengesloten geheel vormt in de vorm van een historische plattegrond van Delft. ‘Het plafond zelf is an sich zo mooi dat er voor armaturen is gekozen die ondergeschikt zijn aan het beeld. Daarom is gekozen voor armaturen die enerzijds goed licht geven en tegelijk verstopt zitten tussen de lamellen. Het gaat niet om de armaturen maar om het licht.’ Het licht tussen de lamellen schijnt omlaag waardoor het plafond zelf nog niet voldoende aandacht kreeg. ‘Om het plafond nog verder te accentueren hebben we op de tourniquets (toegangspoorten van 2,5 meter hoog met een dakje erop, red.) uplights geplaatst die het plafond vanaf beneden naar boven aanlichten. Nu krijgt het indrukwekkende plafond de aandacht die het verdient.

Norm Bij de keuze van verlichting waren drie aspecten belangrijk, gaat Sommeijer verder. ‘We moesten ten

STATION

eerste voldoen aan de norm die Prorail ons oplegde, de RLN00012. Daarbij was het belangrijk om te zorgen voor een heldere, gelijkmatige en niet verblindende omgeving. Er moest bijvoorbeeld rekening worden gehouden met de mensenstroom, en eisen rond verlichtingssterktes overdag en ’s nachts, afhankelijk van de plek en de hoogte. Gelijkmatigheid en voldoende licht zonder te verblinden waren belangrijke eisen van Prorail. Met berekeningen hebben we aangetoond dat we aan deze norm voldeden.’ Het tweede aspect was de keuze van de lichtbron. ‘Na een uitgebreide studie van de kosten, het energieverbruik en onderhoudskosten is besloten om te kiezen voor ledverlichting. Een van de doorslaggevende redenen was het onderhoudsarme aspect van LED. De lichtbronnen hangen in de stationshal op een hoogte van 8 meter in een drukke omgeving tussen lamellen, waardoor onderhoud plegen allesbehalve eenvoudig is. Vanwege de lange levensduur van LED en het lage energiegebruik is er voor deze optie gekozen.’ Het derde aspect was de keuze van het armatuur zelf. ‘Het moest tussen de panelen passen maar tegelijkertijd ook waterdichtheid zijn en niet te hard opvallen. Die drie zaken bepaalden de keuze voor de standaardarmatuur die er nu hangt.’ Een standaardarmatuur met een op maat gemaakte bevestiging. ‘Ze moeten enerzijds tussen de panelen hangen en anderzijds moeten ze onder een bepaalde hoek worden vastgehecht aangezien het plafond organisch is, dus daar is wel wat maatwerk bij komen kijken. Maar de basisarmaturen inclusief de ledmodules zijn standaard en hebben zich daardoor al bewezen in andere projecten.

NORM PRORAIL, Bron: Prorail, richtlijn- Verlichting van de transferfunctie- RLN00012 Plaats

Gelijkma tigheid Emin: Egem

Gemiddelde verlichtingssterkte (Lux)

Onderwerp

Mininmale verlichtingssterkte (Lux)

Stationshal

≥120

≥75

1:1,65

Obstakelvrije route van min. 1600mm breed

≥120

≥100

1:1,65

Overkapt perron grote stations

≥70

≥20

1:3

Overkapt perron kleine stations

≥50

≥17

1:3

Niet-overkapt perron stations

≥20

≥10

1:3

Traversen, aftakkingen

≥70

≥40

1:3

Opgangen

≥100

≥40

1:3

Reizgerstunnels

≥100

≥50

1:2

Wachtruimtes op perron

≥70

≥40

1:1,65

Ondergrondse stations ‘s avonds

≥100

≥33

1:3

Ondergrondse stations overdag

≥300

≥100

1:3

Ze komen van de Duitse fabrikant Hoffmeister.’

Thuiskomen Sommeijer kijkt tevreden terug op het project. ‘De grootste moeilijkheid was om enerzijds aan de norm van Prorail te voldoen die door een grote gelijkmatigheid ook al gauw een weinig dynamisch lichtplan oplegt. Dit combineren met het contrast dat je er zelf in wil hebben, was niet eenvoudig, maar we hebben dat toch kunnen bewerkstelligen, onder andere door een aantal accenten op de vloer aan te brengen, die looproutes accentueren. Als je het station nu bezoekt kun je dat goed zien. Van de deuren naar de perrons zijn er een aantal lijnen met lichtvlekken gemaakt om

mensen onbewust in de lijn te laten lopen en mensen die stil staan, gaan bijna automatisch aan de zijkant staan. Ook de verlichte zuilen dragen bij aan de sfeer. Dat idee, om die ook te accentueren van onder naar boven, zat in het originele lichtplan en hebben we intact gelaten want dat was natuurlijk een prachtig idee.’ Het licht heeft eigenlijk een vrij bescheiden rol, besluit Sommeijer. ‘Het licht ondersteunt en accentueert de architectuur zonder dat de armaturen in het oog springen. Dat vind ik het mooie aan dit project. En als ik zelf met de trein aankom in Delft en vanaf het perron naar boven loop, is het toch weer iedere keer een soort van thuiskomen. Ik kijk terug op een geslaagd project.’ n

Licht XL December 2015

PRODUCTIE Voedselveilig - led-tl - Lichtmanagement

Bijna 10.000 m nieuwe verlichting 2

Tapeproducent Supertape uit Etten-Leur timmert momenteel druk aan aan een groene weg. De verlichting in alle productiefaciliteiten, magazijnen, kantoor en ook de buitenverlichting worden vernieuwd,een vergaand geautomatiseerde nieuwe productielijn zal eind dit jaar in gebruik worden gesteld en de plannen voor een nieuw ketelhuis zijn bijna rond. Supertape stoomt zichzelf klaar om de veranderingen in wetgeving tegemoet te komen en zelfs te overtreffen. Door Evi Husson Beeld: TRILUX

Bij Supertape in Etten-Leur, producent van zelfklevende tapes in allerlei vormen, soorten en maten, is het een en al bedrijvigheid. ‘We zitten momenteel in de installatiefase van een compleet nieuwe productiehal waar we voor voornamelijk voor de voedingsindustrie hersluitbare labels voor verpakkingen zullen produceren. Je kent ze wel, de hersluitbare lipjes op zakjes met pindanootjes of het hersluitbare labeltje voor de verpakking van kaas en dergelijke. Ze hebben net de nieuwe coatingmachine, doseerequipment en extrusielijn afgeleverd, klaar om te worden geïnstalleerd’, vertelt Fons Uytdehaag, productie- en maintenance manager bij de tapefabrikant. Vóór het eind van dit jaar moet de nieuwe productiehal gereed zijn. Bijzonder aan het nieuwe proces is dat er ook een groenere tape-variant zal worden gemaakt voor nieuwe toepassingen met zogeheten niet-solvent gedragen hotmelt-lijm. Deze techniek wordt onder andere gebruikt voor het hersluiten van pakjes papieren zakdoeken en in verpakkingen voor de tabaksindustrie. ‘De nieuwe lijn draagt bij aan het ‘groener’ worden van onze eigen bedrijfsvoering’, geeft Uytdehaag aan.

Lichtplan Naast de nieuwe productieruimte, wordt de volledige onderneming – zo’n 9.500m2 – voorzien van nieuwe energiezuinige verlichting. Ongeveer dertig procent van het lichtproject is op dit moment gerealiseerd. ‘Het idee om de verlichting grootschalig aan te pakken, ontstond in 2012, in de periode dat we ook ISO-22.000 gecertificeerd werden, een kwaliteits- en voedselveiligheidsrichtlijn die is vereist voor voedselveilige tapeproductie.’ Voor de voedingsindustrie

Licht XL December 2015

produceren, betekent extra maatregelen nemen om voedselveilig te produceren, bijvoorbeeld door de kans op onzuiverheden en glasbreuk bij verlichting te minimaliseren. Maar ook andere aspecten speelden een rol om de verlichting te vernieuwen, geeft Uytdehaag aan. ‘Steeds vaker kregen we klachten uit de productie met

“We schrokken behoorlijk van het povere resultaat van de lichtmetingen” betrekking tot de lichtopbrengst die te laag zou zijn of vermoeidheid met zich meebracht. ‘Onze processen worden steeds nauwkeuriger en een goede lichtopbrengst is nodig voor een grondige kwaliteitscontrole.’ In de fabriek, die dateert van 1962, hingen nog de oude armaturen, waarbij de TL-buizen al meerdere malen waren vervangen. De verlichting liet het soms afweten. ‘We hebben daarom eerst een lichtplan gemaakt voor heel de fabriek. Een volledig nieuwe, energiezuinig verlichting was het doel, aangezien dit in lijn ligt met onze visie om steeds energiezuiniger te produceren. Qua lichtplan hebben we T5-lampen naast goedkope en hoogwaardige kwaliteit led geplaatst waarbij we ook een retrofit-systeem hebben onderzocht, een systeem waarbij de oude armaturen zouden kunnen

laten hangen en kunnen voorzien van een nieuw type led-tl-lamp.’

Van 100 naar 700 Uiteindelijk is een selectie gemaakt uit de verschillende leveranciers en deed Supertape een lichtmeting doorheen heel de fabriek. De tapeproducent wilde weten welke lichtopbrengst het in de oude situatie had, wat de wet voorschrijft, en wat wenselijk is op de diverse werkplekken qua lichtopbrengst. Op een aantal locaties in de fabriek staan compacte machines waar een precisieproces plaatsvindt. Hierbij is een veel hogere lichtopbrengst per vierkante meter nodig om het product goed te kunnen beoordelen. ‘We schrokken behoorlijk van het povere resultaat van de lichtmetingen’, vertelt de productiemanager. ‘Op sommige plaatsen constateerden we dat er maar 100 tot 150 lumen waren, waar we nu op diezelfde plaatsen naar 6 à 700 lumen zijn gegaan. Een ontzettend groot verschil.’

Strak Eenmaal het lichtplan volledig in kaart, werd het besluit genomen om voor de hoogwaardige ledvariant te kiezen. ‘De goedkopere variant had een blauwe gloed wat niet prettig was om in te kijken. En de T5-variant die lager was qua investering, zou zich uiteindelijk veel minder snel terugverdienen wanneer je onderhoud, branduren, vervanging en kwaliteit meeneemt in de overweging. We hebben alles tot in detail samen met Strukton (huisinstallateur, red.) en TRILUX (leverancier van ledverlichting, red.) uitgewerkt. Er is gekozen voor een armatuur dat erg strak is met een

PRODUCTIE

gesloten omkasting en een eenvoudig kliksysteem om de lampen te vervangen. In een productieomgeving die levert aan de foodindustrie is dit noodzakelijk om de kans op glasbreuk of onzuiverheden zoveel mogelijk te vermijden.’

Flexibiliteit In een volledige fabriek de verlichting vernieuwen is een forse investering. Die neem je niet zomaar, geeft Uytdehaag aan. ‘Ik moest het management zien te overtuigen dat dit voor ons de beste oplossing zou zijn, ook al zou het nieuwe verlichtingssysteem ons tussen de 400.000 en 500.000 euro kosten. Met de leverancier heb ik daarom afgesproken om eerst een pilot op te zetten in één productiehal, ongeveer één tiende van de totale oppervlakte: Eén helft van deze hal zouden we volledig inrichten met ledverlichting terwijl we niets zouden veranderen aan de andere helft.’ Naar aanleiding van de indeling is bepaald op welke plaatsen in de halve hal, welk type lamp – breedstralend, dan wel smalstralend – zou komen te hangen. ‘Alle armaturen in de pilot werden gekoppeld aan een lichtmanagementsysteem (DALI). Dit systeem kijkt naar de hoeveelheid daglicht dat binnenkomt in de hal en regelt aan de hand daarvan procentueel de lichtsterkte. Daarnaast heeft ieder armatuur een uniek nummer waardoor het systeem ook kan bijhouden welke lamp hoeveel branduren heeft, kan een aantal lampen naar wens worden uitgeschakeld en kunnen nood- en loopverlichting doeltreffend worden geprogrammeerd. Dat geeft heel veel mogelijkheden en flexibiliteit naar de toekomst toe, zeker wanneer je de ruimtes qua indeling nogal eens kunnen veranderen.’

Eyeopener De pilot was in april dit jaar afgerond. Door de pilot konden de werknemers al enigszins ervaren hoe de nieuwe lichtsituatie zou zijn. Voor Uytdehaag had het als tweede doel, het management te overtuigen om de volledige investering te doen. ‘Dat ging als een mes door een pakje boter. Buiten het feit dat het er heel gelikt en netjes uitziet, waren de werknemers

“Voor de voedingsindustrie produceren, betekent extra maatregelen tegen glasbreuk bij verlichting” laaiend enthousiast en meer dan honderd procent tevreden. Ze hadden minder last van vermoeidheid en vooral de avonden nachtploeg lieten verstaan zich beter te kunnen concentreren, alsof ze overdag stonden te werken. Het klinkt raar, maar die feedback hebben we van bijna iedereen gekregen. Voor mij was

Licht XL December 2015

Fietspad is buitenlaboratorium voor openbare verlichting Op het Havenspoorpad in Rotterdam loopt momenteel een pilot met dynamische verlichting. Vanaf januari 2015 branden de (LED) lampen van de lichtmasten in het donker standaard op 10%. Als een fietser of voetganger passeert, wordt de verlichting drie masten voor en drie masten na de passant naar 100% opgeschakeld. Hierdoor verbruiken de lichtmasten ongeveer 1/5 deel van het huidige verbruik. Havenspoorpad Op dit fietspad van zes kilometer staan 185 lichtmasten. Tot januari van dit jaar brandden deze lichtmasten samen meer dan 4.000 uur per jaar. Dat is gelijk aan het verbruik van tien huishoudens in een heel jaar! De lampen brandden ook midden in de nacht, wanneer het fietspad bijna niet gebruikt wordt. Veilig, maar niet efficiënt en milieuonvriendelijk.

KPN zorgt voor LoRa, Ziut voor de toepassing Ziut is een van de zeven leveranciers die de lichtmasten van een stuk van het Havenspoorpad heeft uitgerust met een telemanagementsysteem.

Ziut B.V. Nieuwe Plein 1b 6811 KN Arnhem

026 - 800 19 00 info@ziut.nl

De TeleController van Ziut is het enige telemanagementsysteem dat gebruik maakt van het LoRa netwerk. KPN lanceerde dit draadloze datanetwerk in november van dit jaar. Het netwerk biedt meerdere voordelen ten opzichte van de andere systemen. Het is betrouwbaar en toekomstvast;

Overheden doen met de TeleController het licht uit wanneer het kan, en aan wanneer het moet.

het wordt immers ondersteund door wereldspelers. Het biedt de mogelijkheid om andere devices aan te sluiten én de operationele kosten zijn aanzienlijk lager dan de andere netwerken. Bijkomend voordeel is dat storingen ook direct via de TeleController binnenkomen, en direct kunnen worden opgelost.

TeleController als onderdeel van Smart City In het openbare leven worden steeds meer objecten via internet verbonden voor besturing en het doorgeven van data. Van meetapparatuur voor de luchtkwaliteit en afvalcontainers met sensoren die aangeven wanneer de unit vol is, tot sensoren die het grondwaterpeil meten. De lichtmast vormt een opstelpunt voor apparatuur met een bestaande elektriciteitsaansluiting en is daarmee de ideale plek om extra apparatuur aan te koppelen. Met de TeleController haakt Ziut in op deze ontwikkelingen en levert daarmee ook een bijdrage aan de ‘Smart City’: de slimme stad van de toekomst, waarin ‘alles met alles’ is verbonden. De Smart City zorgt voor meer veiligheid en comfort, efficiënter energieverbruik, lagere kosten en een betere gezondheid.

PRODUCTIE

dit toch enigszins een eyeopener. Licht is vaak, en was ook bij ons, een ondergeschoven kindje. We doen veel aan arbo- en milieu, en letten er bijvoorbeeld op dat er voldoende tilhulp aanwezig is. Maar dat licht zo’n effect op het menselijke gestel kan hebben, hadden we niet verwacht.’ Een bijkomend voordeel is dat ook klanten positief reageren. ‘We krijgen tegenwoordig steeds vaker klanten op bezoek of potentiële klanten en zonder dat iemand er iets over hoeft te zeggen maakt er wel iemand een opmerking over. Ook dat heeft bij mij enigszins de ogen geopend. We gaan steeds vaker de samenwerking aan met de voedingsmiddelenindustrie. Deze sector is al langer met milieu- en energievraagstukken bezig en vindt het prettig dat ook wij als toeleverancier, die lijn doortrekken.’

Eind 2016 Na de pilot is besloten om de volledige fabriek met ledverlichting in te richten. ‘Daar zijn we nu nog volop mee bezig. Het vraagt een strakke planning aangezien de meeste armaturen boven de productielijnen hangen. Iedereen moet daar met een bepaalde flexibiliteit mee omgaan zodat een productielijn maar een paar dagen uit bedrijf hoeft om de oude armaturen weg te halen, de nieuwe te plaatsen en juist af te stellen en te programmeren. We verwachten dat eind 2016 het lichtproject volledig zal zijn geïnstalleerd.’

Ketelhuis Ondertussen kijkt Supertape ook naar andere energiebesparende maatregelen, zoals de inrichting van een nieuw ketelhuis. ‘We hebben een oud ketelhuis waar gasgestookte stoomketels staan uit ’67 en ‘72.

“‘De goedkopere led-variant had een blauwe gloed wat niet prettig was om in te kijken” Deze genereren stoom die we nodig hebben voor een aantal delen van ons productieproces. Per januari 2017 zal de wet scherper worden bijgesteld wat betreft CO2-uitstoot en hoeveel zo’n ketel mag verbruiken op basis van de grootte. De ketels zijn met andere woorden dringend aan vervanging toe, een project dat we begin 2016 willen aanpakken. Momenteel zijn we met een aantal partijen bezig met de detailengineering. Welke technieken zijn er vandaag? Wat kunnen we verantwoord inzetten? Welke investeringen zijn voor ons haalbaar en wat is de terugverdientijd? Zetten we een nieuw gebouw neer of plaatsen we een tijdelijke unit zodat we het huidige ketelhuis volledig kunnen strippen, saneren – er zit ook asbest in het gebouw – en vernieuwen? Het zijn allemaal vragen waar we op korte termijn een antwoord op willen hebben. Maar dat we hier een nieuwe energiezuinige richting in zullen slaan, staat als een paal boven water.’ n

Licht XL December 2015

FIETSPAD Smart - LED - Protocol

Energiezuiniger, maar ook veel slimmer Het Havenspoorpad in Rotterdam is een fietspad van ongeveer zes kilometer lang dat loopt over de oude Havenspoorlijn. ’s Avonds en ’s nachts verlichten 185 lichtmasten het pad. In de oude situatie brandden deze lichtmasten in totaal 4.000 uur per jaar – ook ’s nachts wanneer het fietspad nauwelijks werd gebruikt. Het kon met andere woorden veel energiezuiniger, maar ook veel slimmer. Door Evi Husson Beeld: Gemeente Rotterdam

De situatie op het Havenspoorpad in Rotterdam is sinds januari dit jaar veranderd. De lichtmasten zijn voorzien van een dynamisch systeem met ledverlichting dat standaard op tien procent van haar capaciteit brandt. Komt een voetganger of fietser voorbij, dan schakelen drie masten vóór en drie masten na de voorbijganger op tot honderd procent, goed voor een energiebesparing van tachtig procent. Het lichtsysteem beweegt als het ware mee met de gebruiker van het fietspad. Maar er is meer. Niet één maar welgeteld vijf leveranciers droegen uiteindelijk bij aan de nieuwe verlichting en het daaraan gekoppelde telemanagementsysteem, een centraal managementsysteem voor beheer op afstand. Waarom meerdere? Om zoveel mogelijk fabrikanten ervaring te laten opdoen met een nieuwe communicatiestandaard, genaamd het ALiS-protocol.

“Het samenwerken van de systemen met elkaar liep in het begin niet vlot”

ALiS staat voor ASTRIN Lighting interoperability Standard. Het is een protocol dat een einde moet maken aan de wildgroei van softwaresystemen in openbare verlichting. Gertjan Eg, directeur van de ALiS-foundation geeft uitleg. ‘Een zestal jaar geleden ontstond de urgentie om te zorgen voor een continuïteit in de markt van dynamische openbare verlichtingssystemen. Tot voor kort schreven lichtfabrikanten in op openbare verlichtingsprojecten waarbij

Licht XL December 2015

iedere fabrikant zijn eigen softwarepakket of een algemeen pakket had, waarmee het openbare verlichtingsproject kon worden bestuurd. Dit had tot gevolg dat bij iedere nieuwe aanbesteding de beheerders met nieuwe softwareprogramma’s en inlogsystemen moesten werken zodra het project aan een andere partij werd toegekend. Overschakelen naar een andere leverancier had meteen consequenties voor het beheerssysteem wat vaak leidde tot hoge kosten. Het ALiS-protocol maakt hier een einde aan.’

Voorwaarden Tijd dus voor een standaard. Eg: ‘We wilden toe naar een situatie waarin verschillende softwarepakketten die aan openbare verlichtingssystemen zijn gekoppeld, met één programma kunnen worden aangestuurd. Het protocol werkt als een soort schil om de systemen heen waardoor beheerders maar met één systeem te maken hebben, ongeacht de hoeveelheid lichtsystemen of fabrikanten waarmee wordt gewerkt.’

Samenwerking Ongeveer anderhalf jaar geleden hoorde de gemeente Rotterdam over het ALiS-protocol en was meteen enthousiast. Peter Wijnands, beheerder van de openbare verlichting en projectleider van de gemeente Rotterdam licht toe. ‘In 2020 moeten we volgens het SER-energieakkoord twintig procent energiebesparing genereren ten opzicht van 2013. In 2030 is dit vijftig procent terwijl een groot deel van de verlichting smart moet zijn. Deze doelstellingen zijn helder, maar de middelen om deze doelstellingen te bereiken, vult elke gemeente zelf in. Een standaardprotocol waardoor we minder afhankelijk zijn van één leverancier lijkt ons naast andere maatregelen een grote stap voorwaarts om de doelstellingen te behalen en een innovatieve smart city te worden.

Consensus Een belangrijke stap om te komen tot een werkend protocol was het bereiken van een consensus met diverse fabrikanten en toeleveranciers over waaraan het protocol zou moeten voldoen. Eg: ‘Het systeem moest laagdrempelig en eenvoudig van structuur zijn en een kleine CO2-footprint hebben. Daarnaast moesten basisfunctionaliteiten goed gedocumenteerd zijn en geïmplementeerd worden in een onafhankelijke programmeertaal. En tot slot moest een consensus worden bereikt over het koppelvlak en de aansturingscommando’s.’ Eenmaal de basisstructuur was bepaald, kon de volgende fase beginnen. Eg: ‘Rotterdam heeft een open oproep gedaan voor dit innovatieproject. Iedereen die als fabrikant in Nederland bezig is met het leveren van openbare verlichtingssystemen, kon zich aanmelden. Sommigen partijen haakten na de inlichtingsronde af om verschillende redenen. Het systeem wordt in de pilot bijvoorbeeld gekoppeld aan bewegingssensoren, wat niet alle bedrijven konden realiseren. Daarnaast wordt gecommuniceerd via radiofrequentieverbindingen. Sommige bedrijven hebben apparatuur die alleen communiceert via powerline communicatie, maar dat was voor dit project evenmin aan de orde. Uiteindelijk begonnen zeven leveranciers met de verdere ontwikkeling van het project. Dit leidde ertoe dat in eind 2014 vijf fabrikanten – twee zijn in de ontwikkelperiode door andere prioriteiten afgehaakt – een systeem klaar hadden om te testen op het Havenspoorpad. Begin januari dit jaar was het nieuwe Havenspoorpad een feit’, aldus Eg.

Kinderziektes ‘Pas vanuit de praktijk merk je of alles op z’n plek valt’, gaat Wijnands verder. De kinderziektes moesten er nog uit. ‘Het protocol an sich functio-

FIETSPAD

neerde goed. De leveranciers konden probleemloos de hardware plaatsen en deze koppelen aan het beheerssysteem met daartussen het protocol. Echter, het samenwerken van de systemen met elkaar liep in het begin niet vlot. De reden? Verschillende leveranciers interpreteerden de commando’s soms op een andere manier waardoor het geheel niet meer werkte.’ Wijnands geeft een voorbeeld. ‘Op het Havenspoorpad passen we detectie toe. Als een fietser langskomt, wordt dit gedetecteerd en gaat het licht naar vol vermogen. Dan moet een bestaand commando tijdelijk worden overschreven en later moet het oorspronkelijke commando weer actief worden. Hoe dat precies in zijn werk gaat, werd door verschillende leveranciers anders uitgeschreven wat voor problemen zorgde. Dit is in een nieuwe

versie van het protocol verder uitgewerkt.’

Nieuwe versie Ook het loggen van data is aan een nieuwe versie toegevoegd, net als een verfijning van het aansturen van sensortechnieken vervolgt Eg: ‘Deze functionaliteiten zijn inmiddels in versie 1.2 geïmplementeerd. Deze nieuwe versie voorziet wellicht voor 99 procent in de behoefte van alle beheerders wat betreft communicatie. Hij is dit najaar in het Havenspoorpad geïmplementeerd.’ ‘Nu kunnen we echt gaan testen’, geeft Wijnands aan. ‘Denk daarbij aan testen op storingen zoals een draadje uit een armatuur halen om na te gaan of dit in het systeem het juiste signaal genereert. Daarnaast krijgen alle leveranciers de mogelijkheid om met hun

beheerssoftware te testen op alle armaturen op het Havenspoorpad, ook die van andere leveranciers. Dat wordt ook weer spannend hoe dit zal werken.’

Data De nieuwe versie biedt ook de mogelijkheid om van de verschillende systemen de logdata uit te lezen. Wijnands: ‘Dit maakt het project nóg interessanter. We kunnen met de leveranciers afspreken wat we exact van hen willen weten zodat we niet alleen het energieverbruik goed kunnen monitoren, maar daarbij ook een goede vergelijking kunnen maken. Zijn er afwijkingen in de metingen tussen de verschillende betrokkenen en wat is de oorzaak daarvan? Rijden er bijvoorbeeld op een bepaald gedeelte meer fietsers? Zijn de detectiemomenten gelijk? Schakelen de lichtbronnen

“ALiS is een protocol dat een einde moet maken aan de wildgroei van softwaresystemen in openbare verlichting”

Licht XL December 2015

MIMIK

www.performanceinlighting.com

FIETSPAD

op eenzelfde manier op naar een hogere capaciteit? Ik ben erg benieuwd naar het vervolgtraject.’

Internationaal Zowel Eg als Wijnands hebben veel vertrouwen in de verdere uitrol van het protocol. Wijnands: ‘Waar de verschillende fabrikanten in het begin nog terughoudend kennis met elkaar deelden, groeide het vertrouwen en de openheid naarmate het project vorderde omdat iedereen merkte dat het een belangrijk project is voor de toekomst waar iedereen baat bij heeft. Dit heeft er mede voor gezorgd dat er nu een protocol klaar ligt dat voor veel partijen zal werken.’ De gemeente Rotterdam heeft alvast een leverancier een opdracht gegeven om bij ander project met het protocol te werken. ‘Ook al is de tweede testfase nog niet afgerond, hierop wachten was voor ons geen optie. We willen namelijk snel stappen maken om te komen tot een smart city.’ De interesse vanuit fabrikanten en beheerders (Nederland én België) groeit. Een tiental bedrijven heeft alvast aangegeven om de nieuwe versie van het protocol in hun systemen te implementeren. Eg besluit: ‘Dankzij het protocol kan er weer een vrije, maar ook innovatieve markt ontstaan in de openbare verlichtingssystemen, zowel aan de hardware als softwarekant.’ n

Betrokken leveranciers De vijf leveranciers die meewerkten aan de pilot Havenspoorpad zijn: - Elspec - Luminext - Philips - Tvilight - Ziut

Zij leverden een telemanagementsysteem waarmee individuele lichtmasten op afstand kunnen worden aangestuurd en gemonitord vanuit één beheeromgeving. De geleverde systemen werden ook gekeurd door een onafhankelijke auditor, aan de hand van een door ALiS opgesteld testprotocol. De leveranciers ontvingen hiervoor een certificaat. Het bedrijf Maiken is later aangehaakt en er volgen er nog twee.

Gertjan Eg, directeur van de ALiS-foundation, reikt een Verification Certificate uit aan vertegenwoordigers van Elspec, Tvilight, ZIUT, Luminext en Philips.

Al 35 jaar uw producent van verlichting

Tel: 0546 - 87 18 81 www.emilux.nl Info@emilux.nl Emilux Projectverlichting BV 103711_Emilux.indd 1

Bleskolksingel 3, 7602 PE Almelo (NL) 11/11/2015 4:40:34 PM Licht XL December 2015

White Shades: de invloed van dynamisch licht De dynamiek van verlichting De interesse in licht is de afgelopen jaren enorm toegenomen. Er wordt veel onderzoek gedaan naar de effecten van licht op het menselijk lichaam. De verlichting in een ruimte is van invloed op de gemoedstoestand, concentratie en prestaties van de personen die erin aanwezig zijn. De fabrikanten van verlichting spelen in op dit causaal verband door middel van dynamische led verlichting. Het woord “dynamisch” duidt erop dat er sprake is van veranderend licht. Die dynamiek kan bijvoorbeeld gekoppeld worden aan de toepassing van de ruimte, de stemming of taak van personen die zich erin bevinden, of het tijdstip op de dag.

Dynamisch licht en toepassing Door instelbare verlichting toe te passen kan een sfeer gecreëerd worden die is afgestemd op de toepassing van een ruimte. Het kan dezelfde ruimte ook multifunctioneel maken. Denk aan een restaurant waarin overdag door zakelijke bezoekers met een mobiele werkplek gewerkt wordt, terwijl er in de avonduren romantisch gedineerd kan worden. Dynamische verlichting wordt gebruikt in diverse winkelconcepten, waarbij bijvoorbeeld de drempelwaarde wordt verlaagd voor het binnen gaan van de winkel of het doen van impulsaankopen. Het vormt een onderdeel van de totale beleving van de klant en moet aansluiten bij de gewenste uitstraling van de winkelformule. Als geïntegreerd onderdeel van het winkeldesign kan het de onderscheidende factor ten opzicht van de concurrent vormen. Een andere toepassing van dynamische verlichting wordt gezien in de zorg. In de ouderenzorg wordt de techniek bijvoorbeeld ingezet voor het stabiliseren van het slaap en waakritme van mensen met dementie, of voor een daling in zowel medicatiegebruik als het aantal ongelukken.

Op de hartbewaking (CCU) en eerste harthulp (EHH) van het Viecuri Medisch Centrum in Venlo loopt al enkele maanden een pilot met een daglichtnabootsing in samenwerking met Lagotronics BV. Hierin wordt onderzocht wat het effect is de nabootsing van daglicht op de gezondheid en het herstel van de patiënt. Enkele kamers zijn voorzien van led panelen en led strips waarvan de intensiteit en kleurtemperatuur gedurende de dag wordt aangepast.

Dynamisch licht en stemming Verlichting heeft een directe invloed op cognitieve processen zoals concentratie, alertheid, reactiesnelheid en stemming. Hiervan kan gebruik worden gemaakt op scholen en kantoren. Kunstmatige verlichting met een daglicht kleur (5000-6500ºK), heeft een effect op de melatonine hormoonspiegel van de personen in de betreffende ruimte. Hiermee worden alertheid in de werkomgeving of medische behandelomgeving positief beïnvloed. Met het dimmen van het lichtniveau in combinatie met het instellen van warm wit licht tussen 2700ºK en 3000ºK kunnen juist een ontspannen sfeer en welbehagen worden bewerkstelligd. Een instelling van fris wit (4000ºK) licht wordt geadviseerd in kantooromgevingen waar hoge eisen aan de kwaliteit van het licht worden gesteld. De werknemer of student zal een boost krijgen door dit frisse licht, wat de productiviteit positief beïnvloed. Een dynamische regeling zorgt voor de optimale verlichting van de ruimte gedurende de dag.

Dynamisch licht en tijd Met zogenaamde daglichtregelingen wordt het verloop in intensiteit en kleur van het zonlicht gedurende de dag nagebootst. Het brengt de gunstige effecten van daglicht naar binnen. Er kan bovendien een balans worden aangebracht tussen invallend licht van buiten en het kunstlicht in een ruimte.

Dynamisch licht en Lagotronics BV Lagotronics BV pionierde al met led verlichting in de jaren ’90, toen het nog geen gemeengoed was. Na de ontwikkeling van diverse gekleurde (RGB) led verlichtingsoplossingen richt deze importeur en groothandel zich inmiddels op dynamische “witte” verlichting. Lagotronics noemt dit White Shades. Producten variëren van led panelen in diverse afmetingen en led downlights tot led strips die naar wens traploos en dynamisch instelbaar zijn over een bandbreedte van zeer warm wit (2400ºK) tot daglicht temperatuur (6500ºK). De toepassingen variëren van clean rooms, ergonomische kantoorruimten, professionele keukens, medische ruimten zoals dagverblijven en onderzoeks- of behandelruimten tot scholen, winkels, kapsalons en andere energiebesparingstoepassingen.

Voor meer informatie kunt u terecht bij: Een tekort aan daglichttoetreding kan worden gecompenseerd met kunstlicht. Daarnaast kan de invloed van het seizoen in het lichtbeeld worden meegenomen of gecompenseerd. Het resultaat is stimulerende verlichting die natuurlijk aanvoelt en het welzijn van mensen positief beïnvloed.

Dynamisch licht en besparing Dat met de toepassing van led verlichting kan worden bespaard op energie- en onderhoudskosten is bekend. Een bijkomend voordeel van een dynamische verlichtingsregeling is dat er binnen het beperkte energieverbruik nog een extra besparing behaald kan worden. Wanneer er rekening wordt gehouden met de sterkte van het invallende licht van buiten, hoeft kunstlicht minder fel te branden. Wanneer niemand in een ruimte aanwezig is, kan de verlichting automatisch worden gedimd of uitgeschakeld. Dynamische LED verlichting biedt talloze kansen en mogelijkheden voor creatieve oplossingen in de moderne werken leefomgeving.

Lagotronics BV Noorderpoort 28 5916 PJ Venlo www.lagotronics.nl

FESTIVAL Sculpturen - Kunstenaars - Technici

Amsterdam Light Festival Van 28 november ’15 tot en met 17 januari ’16 staat Amsterdam voor de vierde keer zowat letterlijk in de schijnwerpers. Tijdens het jaarlijkse Amsterdam Light Festival toveren zo’n veertig nationale en internationale kunstenaars de stad om tot een lichtstad door middel van verschillende lichtkunstwerken. Via een vaar- en een wandelroute kunnen alle kunstwerken worden bekeken. Door Evi Husson Beeld: Amsterdam Light Festival, Tjep

Installatiefeiten Festival 2014-2015 - Thema: A bright City - Technisch team: 20 man - Aantal werken: 40 kunstwerken uit binnen- en buitenland - Hoogste kunstwerk: LightHouse, 15 meter hoog - Project met meeste leds: Alley of Light, 1.600 leds

Licht XL December 2015

FESTIVAL Aan het Amsterdam Light Festival gaat een enorme voorbereiding vooraf, vertelt Rogier van der Heide, artistiek directeur van het festival en daarnaast samen met Felix Guttman één van de bedenkers van het festival. ‘Na de laatste dag van het festival van het jaar voordien, nemen we één dag vrij, om de volgende dag weer met de voorbereidingen voor de volgende editie te beginnen.’ Een thema wordt bedacht, een opdracht uitgeschreven en (licht)kunstenaars van over heel de wereld krijgen de mogelijkheid om zich aan te melden. Bastiaan Schoof, verantwoordelijk voor de technische realisatie van het evenement, vult aan. ‘We krijgen honderden voorstellen binnen per editie. Een deel valt sowieso af omdat ze technisch niet haalbaar zijn. Je kunt zaken op papier nog zo mooi bedenken, maar natuurkundige wetten kun je nu eenmaal niet ombuigen, hoe graag je dat ook zou willen. Van de complete meer gedetailleerde aanmeldingen die we uiteindelijk ontvangen, stellen we er ongeveer honderd voor aan een internationale jury die daaruit 35 - 40 werken selecteert.’

Innovatiemotor Na deze fase gaat de organisatie in gesprek met de kunstenaars en onderzoekt hoe de werken zijn te realiseren. Schoof: ‘Kunstenaars hebben een sterke visie hoe hun installatie er uiteindelijk uit moet zien en wat het moet overbrengen op of hoe het moet communiceren met de voorbijgangers. Echter ontbreekt bij hen vaak de technische kennis. Daarom zoeken we installateurs of engineeringsbureaus die we koppelen aan de kunstenaars om de projecten om te zetten in realiteit.’ De projecten bezorgen de technici soms behoorlijke uitdagingen, weet Schoof. ‘De werken staan 2,5 maanden buiten en moeten bestand zijn tegen de invloeden van het weer in de koude wintermaanden. Daar moet tijdens het gedetailleerde ontwerp rekening mee worden gehouden. Daarnaast is ieder project nieuw, uniek en allesbehalve alledaags. Bestaande technieken worden daarbij wel vaak ingezet – denk aan het gebruik van halfdoorlatende spiegels, EL wire, Arduino, Rasberry Pi’s, CFC freezen, lasersnijden en DMX-controllers – maar vaak op zo’n manier zoals dit nog nooit voorheen is gebeurd.’ Van der Heide vult aan: De technici worden uit hun comfortzone gehaald en zijn verplicht om met de kunstenaar mee te denken om de projecten te kunnen realiseren. En juist door deze samenwerking ontstaan ideeën die in de industrie veel meer tijd zouden kosten om ze te ontwikkelen en te realiseren. Het lichtfestival kan daarom ook worden gezien als een innovatiemotor voor de lichtindustrie.’

Foto: Tjep

Hedendaags Een voorbeeld van een kunstwerk dat in de vorige editie die in januari 2015 afliep, werd gerealiseerd is het werk Light Bridge van Frank Tjepkema. ‘Om aansluiting te zoeken met het thema (A Bright City, red.) zocht ik naar wat typisch is voor Amsterdam’, vertelt de ontwerper. ‘De 1.200 bruggen met de archetypische lampjes zijn heel kenmerkend en al honderd jaar of langer niet meer veranderd. Daar wilde ik graag een upgrade aan geven door het lampje te plaatsen in het hier en nu, gekoppeld aan hedendaagse aspec-

Foto: Tjep

Project uit 2015, de Light Bridge; geplaatst voor een bestaande brug in Amsterdam, voorzien van 1.200 ledlampen die in verschillende patronen reageren op het wegen waterverkeer.

Licht XL December 2015

www.osram-benelux.com/substitube

Licht wijst de weg De nieuwe OSRAM SubstiTUBE® G5 – meer divers, efficiënt en duurzaam Because for us only better will do

Light is OSRAM

FESTIVAL ten als interactiviteit, dynamiek, kleur en dergelijke’. Het resultaat: de Light Bridge; een golvende brug, geplaatst voor een bestaande brug in Amsterdam, voorzien van 1.200 ledlampen die in verschillende patronen reageren op het wegen waterverkeer.

Berekenen Er was een aantal uitdagingen om het project te realiseren, vertelt de ontwerper: ‘De schaal is een eerste aspect. Het werk zou vóór een brug komen te hangen, zodat het goed vanaf zowel het water als vanaf de straatkant is te bekijken. Het moest daarom

“We koppelen installateurs aan kunstenaars” qua grootte goed in de ruimtelijke omgeving passen. Door met photoshop en 3D-modellen te werken kwamen we uit op een object met een lengte van 26 meter en een hoogte van 5 meter. Tijdens de productie leek dit echter veel te groot, maar in de ruimtelijke omgeving klopten de afmetingen perfect.’ De omvang maakte het uittekenen en bouwen niet eenvoudig, vervolgt Tjepkema. ‘De 3D-modellen die we hadden gemaakt, moesten we weer omzetten naar 2D om alle delen uit staal te kunnen snijden. Daarbij moesten we rekening houden met de afstand tussen de lampjes, aangezien niet ieder lampje op eenzelfde afstand staat ten opzichte van het volgende lampje. Deze berekeningen waren niet eenvoudig, maar uiteindelijk is het gelukt om alles op de juiste manier te snijden.’ De lampjes – een standaard lampje van 6 cm wat lijkt op de authentieke lampjes van de bruggen – konden in honderd rijtjes van 12 worden geplaatst. Omdat de afstand tussen de lampjes ongelijk was, werd gekozen voor de langste bekabeling tussen de lichtbronnen. ‘Dat leek ons in eerste instantie het handigst.’

Ghost Ship In het water, tussen het Scheepvaartmuseum en het architectuurcentrum Arcam lag in de editie 20142015 het werk Ghost Ship, een projectie van het zeventiende eeuwse spookschip ‘De Vliegende Hollander.’ Het werk van het architectenbureau VisualSKIN uit Roemenië bracht door middel van projecties – zoals in een oud videogame – met licht en waterstralen een soort hologram van het schip tot leven. Vanuit vier buizen die kruislings tegenover elkaar stonden, werden waterstralen de lucht in gespoten waarop het schip werd geprojecteerd. Doordat deze stralen onderhevig zijn aan wind, kwam het spookachtige effect juist tot leven. Van der Heide over het project: ‘Dat team heeft ontzettend goed begrepen hoe licht zich precies gedraagt. Ze hebben zich daarbij, samen met de technici van het festival, minutieus voorbereidt en alles onderzocht, uitgetekend en beredeneerd, alsof ze voor honderd jaar iets neer moesten zetten. Dit soort commitment en hun betrokkenheid hebben we heel erg gewaardeerd.’

Aanpassingen Als iemand over de brug liep, fietste of reed, werd dit via een sensor waargenomen en startte een lichtanimatie in een golfbeweging. Hetzelfde gebeurde wanneer een boot onder de brug door voer. De lichtpatronen, afgeleid van waterbewegingen, hielden rekening met het water, de glinsteringen en de reflectie. ‘We hebben gekozen voor verschillende lichtanimaties: twee voor het wegverkeer, één voor het bootverkeer en drie ‘sleepmodes’.’ Er werd daarbij gekozen voor aansturing met een DMX-controller, een algemeen bekende manier van controleren van licht bij evenementen en theaters. ‘Doordat er veel bootverkeer is in Amsterdam, moet je slim omgaan met de programmering en een aantal condities bepalen’, geeft Tjepkema aan. ‘We hebben het systeem uiteindelijk zo ingericht dat het na de weergave van een bepaald golfpatroon altijd eerst naar een sleepmode terug moet keren vooraleer het opnieuw op boten of straatverkeer kan reageren. Met de matrix kon je heel nauwkeurig aangeven wat het protocol was om te komen tot een gebalanceerde animatie met 250

Foto: Tjep

kleurvariaties en 250 intensiteiten.’ Tijdens de testfase was er wel nog een issue met de lengte van een aantal kabels, geeft Tjepkema aan. De lengte van de bekabeling had invloed op de sterkte van de aansturingen. Er moest daarom worden ingegrepen zodat de kabels tussen de aansturing en

het sculptuur overal dezelfde lengte hadden aangezien kleine variaties konden resulteren in bugs. Dat was nog wel een technische uitdaging, maar ook dat is op een goede manier opgelost. Het eindresultaat zag er prachtig uit en functioneerde goed’, aldus een tevreden ontwerper. n

Licht XL December 2015

SIG

dĂŠ

d o o

gs p e c i ali n i t h c i l st ver

S-Sense

Fa m

Go!

ELZ

CELO

Allround

IJD

VLUCHTWEGAANDUIDING

VLUCHTWEGVERLICHTING

HiVision BU

Nightlife

ITE N

SL AG VA ST

Pro &W ATERD ICHT

E RK

Explosionproof EXP

IE LOS

ILI

Wij willen het u graag gemakkelijk maken. Ons overzichtelijk, installatievriendelijk en betrouwbaar led-assortiment is geschikt voor elk noodverlichtingsproject. 80% kunt u invullen met Go! en CELO voor vluchtwegaanduiding en -verlichting, 20% met specifieke productoplossingen zoals waterdicht, slagvast en explosieveilig. Samen met u zorgen wij voor een veilige ontruiming in nood.

Famostar is verkrijgbaar bij:

www.famostar.nl

TOPJOB S ®

® rijgklemmen met Push-in CAGE CLAMP

● Voor alle soorten geleiders ● Met multifunctioneel assortiment aan bruggen ● Met het snelste markeringssysteem ● Met hoge veiligheidsreserves