Installatie XL 2016, met daarin opgenomen Licht XL

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 7, december 2016

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

in Met hier en opgenom

LicfhpatginXa 7L5) (vana

Rivier de IJssel verwarmt en koelt stadhuis

BIM in de hoofdrol bij eerste protonenkliniek

All-electric hoofdkantoor voor Shimano

“ De installatiebranche moet aantrekkelijk worden. Sexy.”

Honderden nieuwe armaturen voor Amsterdam Arena

BUVA realiseert de hoogste EPCreducties op ventilatie en verwarming in Nederland! De BUVA Q-Stream en SmartStream Lux woonhuisventilatoren en EcoHeat combiketel zijn de beste keuze.

• Schoon • Stil • Duurzaam

• Veilig • Hoogste wooncomfort voor de bewoners

DucoBox Focus De SLIMSTE afvoerbox van Europa!

HOOGSTE EPC-WINST

UITERST STILLE WERKING

SLIMME STURING OP BASIS VAN CO2 EN VOCHT

De DucoBox Focus is de stilste én slimste afvoerbox in Europa. De geïntegreerde én gepatenteerde regelkleppen, op basis van CO2- en vochtsturing, garanderen een slimme en efficiënte afvoer, enkel waar en wanneer nodig én in de juiste hoeveelheid!

Bezoek ons in Hal 09, B017 & B018 Van 6 t.e.m. 10 februari www.duco-installateur.nl

VOORWOORD

INHOUD

Kennis van techniek

“Technische kennis wordt steeds minder belangrijk in de installatiebranche”. Dat vertelt John Quist, de hoogste directeur van Unica, iets verderop. Enige nuance is hier wel nodig. Quist ziet de rol van ict toenemen: “Installaties vertellen het straks zelf als ze zich niet lekker voelen.” En als de mensen in het veld de problemen niet kunnen oplossen, zal de vraag worden doorgesluisd. Niet iedereen kan immers alles weten van de toegepaste technieken die om allerlei redenen steeds meer afwijken van de standaardoplossingen die we al decennia lang gebruiken. Lees verder in deze uitgave en oordeel zelf. Zo hebben we een nieuw kantoorgebouw zonder gasaansluiting. Koelen we met water uit een rivier. Krijgt een eeuwenoude kerk een hypermoderne vloerverwarming gevoed uit aardwarmte. En stopt een supermarktketen op een slimme manier de restwarmte van de koelinstallatie direct in de vloerverwarming. Balansventilatie, warmtepomp en zonnepanelen zijn verder de basisingrediënten van nieuwbouwwoningen met nul op de - slimme - meter. Nieuwe eisen vragen om nieuwe technische oplossingen, maar ook om nieuwe competenties. Je kunt maar beter als specialist heel veel weten van een specifieke technologie of juist als generalist slimme combinaties kunnen maken. Zoveel wordt wel duidelijk na bestudering van de zestien actuele projecten in deze Installatie XL. Techniek wordt steeds belangrijker in de installatiebranche.

John Quist, nu ruim twee jaar directeur van technisch dienstverlener Unica, ziet de installatiebranche als een snoepwinkel. Maar is ook kritisch op de eigen branche. “Installateurs mogen best wat commerciëler gaan denken.”

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, Vastgoedmarkt, Cobouw en De Architect. Jaargang 6, nummer 1, december 2016 Verschijnt 1x per jaar

All-electric hoofdkantoor voor Shimano

Aan de rand van Eindhoven breidt de High Tech Campus rondom de TU Eindhoven uit met in het oog springend kantoor. Shimano Europe bouwt hier een all-electric, BREEAM Excellent kantoor. Klimaatplafonds verwarmen en koelen de kantoren en zijn per stramien naregelbaar.

Duurzaamste kantoor ter wereld

Het duurzaamste kantoor ter wereld staat in een klein plaatsje in Limburg. Het bekroonde gebouw is door de eigenaar, machinebouwer Geelen Counterflow, in eigen beheer gebouwd. Vooral de installatie van het unieke ventilatie-, verwarming- en koelsysteem vroeg veel aandacht.

21 Maarten Legius Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal

“De installatiebranche moet aantrekkelijk worden. Sexy.”

Rivier de IJssel verwarmt en koelt stadhuis

Midden in Deventer is het stadhuis zodanig gemoderniseerd dat het gebouw en de installaties weer tientallen jaren voldoen. En het kan ook niet anders dan dat de rivier in deze IJsselstad een prominente rol heeft gekregen in de verwarming en koeling van het zogeheten Stadhuiskwartier.

BIM in één van de hoogste woongebouwen van Amsterdam Hiensch Engineering uit Amsterdam is installatieadviseur bij de Pontsteiger in Amsterdam. Dit markante woongebouw in aanbouw brengt installatietechnische uitdagingen met zich mee, maar stelt ook hoge eisen aan de BIM-software waarin het wordt uitgewerkt.

Uitgever Vakmedianet Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn Tel: 088 - 58 40 800 RedactieInstallatieJournaal@vakmedianet.nl www.vakmedianet.nl Volgens ons op @Gawalo en @InstallatieINJ Redactie Harmen Weijer, Patrick Marx, Tijdo van der Zee, Joop van Vlerken, Evi Husson, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander Hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving Bureau Oma, Wehl Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Installatie XL December 2016

Studeren, wonen, winkelen, kijken en lezen in één complex

Ligne in Sittard bestaat uit twee gebouwen aan weerszijden van een plein. Ze herbergen de Zuyd Hogeschool, de bibliotheek, een filmhuis, een museum, woningen en winkels. Beide gebouwen delen installaties zoals de energievoorziening en koeling maar kennen ook hun eigen unieke technieken.

INHOUD

Elfduizend woningen naar nul-op-de-meter Bouwbedrijven Volkerwessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer gaan samen 11.000 woningen naar nul-op-de-meter renoveren. Momenteel neemt BAM 216 woningen van Stichting Woonwaard en 20 woningen van woningcorporatie Lefier onder handen. Met het doel om op te schalen.

Hagelnieuw distributiecentrum zet restwarmte slim in

Hoe haal je met je hagelnieuwe distributiecentrum een nóg hogere BREEAMscore dan dat je met je vorige distributiecentrum deed? Het nieuwe distributiecentrum van Lidl in Waddinxveen bracht het tot ontwerpcertificaat Outstanding. Restwarmte wordt direct gebruikt in de vloerverwarming.

BIM in de hoofdrol bij eerste protonenkliniek

In de strijd tegen kanker wordt een zogeheten protonenkliniek gebouwd: het Holland Particle Therapy Centre in Delft. TBI heeft een huzarenstukje uitgehaald als het gaat om de energievoorziening en klimaatbeheersing. Met BIM in de hoofdrol.

High end security vraagt altijd om innovatie

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu ontwikkelt en produceert onder meer vaccins. Als grote vaccinontwikkelaar bepaalt RIVM de beveiliging op het park, waar dagelijks duizenden medewerkers en bezoekers komen en gaan. Een stevige beveiligingsopdracht.

68 46

Een ‘koelbox’ in een grote distributiehal. Zo kan het eerder dit jaar geopende Life Science Competence Center van DHL getypeerd worden. In deze temperatuurgecontroleerde hal van duizend vierkante meter worden farmaceutische en medische producten tijdelijk opgeslagen.

Kerk met 6 km leidingvoor vloerverwarming Al sinds 1873 siert de Donatuskerk het aanblik van Bemmel. De bevolking kwam in opstand tegen de sloop van de kerk en eind 2015 was de kogel door de kerk. De kerk krijgt een nieuwe bestemming als theater met multifunctionele ruimtes en een verwarming op basis van aardwarmte.

‘Koelbox’ maakt overslag van farmaproducten op Schiphol mogelijk

“Het aantal vacatures is nu hard aan het stijgen”

Werkgevers vinden steeds moeilijker goed technisch personeel. Lukt het in de installatiesector om talent binnen te halen en te behouden? Wij vroegen vroeg het aan Remco Verkerk, hoofd P&O bij installatiebedrijf Van Vulpen en Roy Fasen, recruiter bij Kropman Installatietechniek.

Theater Singer is engineering op een postzegel

Theater Singer is een begrip in Laren en omgeving. Maar het gebouw moest nodig aangepakt worden. Renoveren was niet voldoende, zodat na bijna zestig jaar trouwe dienst het theater een nieuw onderkomen krijgt. Veel meer ruimte dan het oude theater is er echter niet.

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Kroonjuwelen als verlichting in openlucht balzaal

De Grote Marktstraat in Den Haag is getransformeerd tot een openlucht balzaal voor de stad waar unieke verlichtingselementen de straat een bijzondere sfeer geven. Glasvezel wordt ingezet om de data voor de verschillende lichtscenario’s bij het juiste armatuur te krijgen.

‘De verlichting moet bij onze filosofie passen’

Quooker, producent van kokend-waterkranen vatte het idee op om de bedrijfsruimte uit te breiden. Het nieuwbouwproject van zo’n 6.000 m2 betrof onder meer een grote opslaghal, kantoren, kantine en productieruimte. Diverse partijen werden betrokken bij installatie van de verlichting.

Honderden nieuwe armaturen voor Arena

Amsterdam ArenA wil bezoekers de best denkbare stadionbeleving bieden en blijft continu vernieuwen. Van het plaatsen van roltrappen tot nieuwe verlichting. Tegen het EK in 2020 heeft de thuisbasis van Ajax een metamorfose ondergaan.

Licht XL 91

Bijna 9 kilometer nieuwe lichtlijnen

Het oude hoofdkantoor van Siemens uit 1972 heeft na renovatie als een van de weinige gebouwen een LEED Gold-label behaald. Het bedrijf koos voor een intelligent gebouwautomatiseringssysteem dat verwarming, zonwering, koeltoepassingen en verlichting integreert. Licht XL December 2016

Installatie XL December 2016

De nieuwe generatie beugels

BIS Bifix速 G2 Gemakkelijk en veilig te bevestigen De robuuste BIS Bifix速 G2 beugel maakt deel uit van het BIS UltraProtect速 1000 systeem: de ideale en meest duurzame oplossing voor het bevestigen of ondersteunen van vele soorten installaties. Dit maakt de beugel geschikt voor zowel binnen- als buitentoepassingen en extreem corrosiebestendig. Er is een volledige range van de BIS Bifix速 G2 beschikbaar zowel met als zonder inlage.

Walraven B.V. | Postbus 15 - 3640 AA Mijdrecht | Tel. +31 (0)297 23 30 00 | info.nl@walraven.com l walraven.com

THEMA: RIOLERINGINTERVIEW / POMPEN CEO - Unica - Omzetgroei

“De installatiebranche moet aantrekkelijk worden. Sexy.” Hij hapte toe toen concurrent Imtech omviel en haalde een miljoenenorder van Defensie binnen met een branchevreemde partner. John Quist, nu ruim twee jaar directeur van technisch dienstverlener Unica, ziet de installatiebranche als een snoepwinkel. Maar is ook kritisch op de eigen branche. “Installateurs mogen best wat commerciëler gaan denken.” Door Tijdo van der Zee

Installatie XL December 2016

INTERVIEW

elektronisch beveiligen. Thales en Unica zijn ieder verantwoordelijk voor de helft van de contractwaarde. Quist: “De directeur van Thales Nederland en ik hebben afgesproken: ‘We gaan deze aanbesteding niet probéren te winnen, we gaan hem winnen’.” En zo geschiedde en groeide de omzet verder. Maar was het niet zo dat snelle groei bij familiebedrijven minder belangrijk was? “Ja, dat klopt, maar ik vind het leuk om te groeien en de mensen om me heen ook. En de kansen liggen er. Waarom zou je die laten liggen?”

Om nog even bij de top 20 te blijven: jullie stijgen dit jaar automatisch een plekje door de fusie van Croon en Wolter & Dros en vorig jaar door het wegvallen van Imtech. Hoe heeft u dat faillissement ervaren? “Het feit dát het bedrijf failliet raakte verbaasde me misschien iets minder, maar wel de snelheid waarmee het ging. Het was een heel mooi 150 jaar oud bedrijf. Vreselijk dat dat zo aan zijn einde moest komen. Maar ik heb ook gezegd: áls het gebeurt, dan ligt daar voor ons een kans.” “Het bleek dat de perceptie van mensen anders is in die hal, die verwachten een binnenklimaat. Dat heeft de klachten veroorzaakt.”

Jullie hebben inderdaad toegeslagen en onderhoudscontracten van Imtech Building Services kunnen overnemen. “Zo zit dat niet. We hebben geen contracten gekocht uit het faillissement, maar informatie over klanten, over contracten van klanten en over de toegang tot mensen. Het enige wat we dus hadden was informatie. En klanten waren na het faillissement niet gebonden aan oude contracten met Imtech. Dus we zijn commercieel aan de slag en hebben aan iedereen gevraagd of ze met ons verder wilden.” Uiteindelijk heeft Unica een derde van de onderhoudscontracten overgenomen, met een waarde van 10 miljoen euro. En omdat het om onderhoudscontracten gaat, komen die 10 miljoen elk jaar ten gunste van het resultaat.

“Zo hebben we onlangs een contract gesloten met de TU Eindhoven waarin duurzaamheid en comfort voor de gebruiker verwerkt zijn.”

Tijdens het gesprek in Unica’s hoofdkantoor in Hoevelaken, dat uitkijkt op het verkeer van de snelweg A1 (“beste zichtlocatie denkbaar”), passeert ‘lijst der lijsten’, de Top 20 Installatiebedrijven van bouwblad Cobouw, meerdere keren de revue. Wie kukelt van het lijstje af, wie weet de concurrentie voor te blijven en wie stormt de eliteclub van 20 juist binnen? Nu is het niet zo dat de samenstelling één grote verrassing is; nummer 1 zal namelijk net als vorig jaar Engie zijn. Toch is de publicatie ieder jaar iets om naar uit te kijken. Quist wil stijgen op de lijst, zoveel is duidelijk. Het realiseren van groei is een belangrijke ambitie. “In vergelijking met de peer-groep, soortgelijke installatiebedrijven uit de top 20, groeien wij sterker. In de periode van 2013 tot 2015 zaten wij op 25%, terwijl de peers gemiddeld

Installatie XL December 2016

op de nullijn bleven.” Unica’s omzet vorig jaar bedroeg 292 miljoen euro. Dit jaar komt het bedrijf uit rond de 330 miljoen, misschien zelfs 340 miljoen euro. En de winst groeide wederom harder dan de omzet. “Onze double digit groei zet door. Waarschijnlijk wordt 2016 het beste jaar uit de geschiedenis van het 83-jarige bedrijf. En ook voor komende jaren verwacht ik dat we door autonome en geacquireerde groei in de dubbele cijfers kunnen blijven.” Volgend jaar kunnen voor het resultaat in ieder geval de eerste facturen worden meegeteld die Unica bij het ministerie van defensie zal indienen. Unica en Thales sleepten deze opdracht met een ordergrootte van 100 tot 250 miljoen euro dit jaar samen binnen. De twee bedrijven gaan 170 defensielocaties

Volgens Quist zegt het veel over het absorptievermogen van de installatiebranche dat het faillissement van Imtech eigenlijk relatief geruisloos is verlopen. In andere branches had het wellicht tot meer calamiteiten geleid, denkt hij. Toch heeft het omvallen van zo’n installatiereus mensen wel de ogen geopend. “De tafellakens waren toch wat minder schoon dan heel veel mensen dachten”, zegt hij, waarbij hij impliciet Unica de positie van het servet toedicht. “Klanten zijn sindsdien meer gaan nadenken over stabiliteit en solvabiliteit. Dat is voor Unica als zelfstandig familiebedrijf een voordeel.” Van de 800 mensen bij Imtech Building Services hebben ongeveer 120 mensen nieuw emplooi gevonden bij Unica. Het viel Quist op dat de meesten zo trots waren op hun voormalige werkgever. “Ik hoorde van mensen die hun ontslagbrief op het nachtkastje hadden liggen en toch midden in de nacht naar een storing bij een klant reden. De benzine betaalden ze zelf, terwijl ze wisten dat ze die niet meer vergoed zouden krijgen. Ik hoor dan ook van veel klanten dat ze niet zozeer verknocht zijn aan Imtech, maar wel aan Jan, Piet of Klaas van Imtech.”

INTERVIEW

Een ‘echte’ overname dan: de energie-inkopers van Hellemans Consultancy werden vorig jaar ingelijfd. U noemde dit een strategische overname. Waarom is het strategisch? “Daar zijn een paar redenen voor. Ten eerste kunnen we nu met een heel groot mandje naar energiebedrijven. Met 5 miljard kWh en 1,5 miljard kuub gas kom je wel binnen bij een energiebedrijf. Het inkoopvoordeel dat we daar uit halen kunnen de klanten van Hellemans toevoegen aan hun winst, maar ze kunnen het ook gebruiken voor het verduurzamen van hun pand, waardoor ze uiteindelijk nog meer voordeel behalen. Een tweede reden is dat Hellemans veel klanten heeft waar wij nog niet erg goed vertegenwoordigd zijn. Zo hebben we nu 70% van de verzorgingslocaties als klant en vele duizenden scholen: een heel andere klantenbase dan Unica. Een derde belangrijke punt is dat Hellemans bij klanten binnenkomt op directieniveau, omdat het dan gaat over de strategie rond energie-inkoop. Unica wil op verschillende niveaus bij klanten aan tafel komen; van hoofd technische dienst tot directieniveau.” Wordt het in een aantrekkende installatiemarkt moeilijker om goed personeel in huis te halen? “Je hoort veel over de oplaaiende strijd om technisch geschoold personeel. Ik denk ook wel dat dat gaat komen, maar nu valt het bij ons nog mee. Wij willen dat ook voor zijn en zijn onlangs een traineeprogramma voor mensen met HBO- en WO-niveau gestart waarbij we telkens zo’n 10 trainees een rounded opleiding willen geven. In twee jaar krijgen ze dan vier banen binnen het bedrijf en begeleiding en een opleiding. Zo verwacht ik dat we ons bedrijf kunnen ‘optillen’, sexier maken. Het gaat erom dat je mensen niet alleen een baan kan bieden die aantrekkelijk is, maar ook een aantrekkelijke wereld. Voorheen zag je dat mensen een hele carrière binnen de installatie-

branche hadden. Ik wil ook mensen uit andere takken van sport binnenhalen en daarmee andere inzichten. Ik verwacht dat technische kennis relatief minder belangrijk wordt. Installaties gaan straks zelf vertellen dat ze zich niet lekker voelen. Je krijgt een ander soort maintenance. Monteurs krijgen van hun augmented reality-bril straks instructies en als ze er niet uitkomen dan is er iemand op de tweede lijn met veel kennis, die tien mensen aan kan sturen. Ons bedrijf zal steeds meer door ICT gestuurd worden.”

Gebouwgebruikers steeds mondiger De tijd dat een installateur een installatie kon afleveren en dan naar een volgende klus doorgaan is definitief voorbij. Al was het alleen maar omdat gebruikers van gebouwen steeds mondiger worden. Een voorbeeld kunnen we vinden in Rotterdam, waar Unica de installaties verzorgd heeft in het iconische gebouw Markthal. Gebruikers klagen nu dat het klimaat niet naar wens is. Hen negeren kan niet, want via de moderne media laten ze zich luid horen. Een ander voorbeeld is het nieuwe platform Happy Building Index, waarin gebruikers gebouwen comfortpunten kunnen geven. Ziet u ook een toenemende rol voor gebruikers en hoe gaat Unica daar mee om? “Eerst even naar de Markthal. Daar zat een ontwerpfilosofie achter. Het idee was dat het buitenklimaat ook binnen gevoeld werd. Dat idee is vertaald naar de installaties. Deze zijn niet verkeerd ontworpen of geïnstalleerd, maar het bleek dat de perceptie van mensen anders is in die hal. Die verwachten daar namelijk een binnenklimaat. Dat heeft de klachten veroorzaakt. En dat is niet zo handig. Wij zijn in een later stadium bij dit ontwerp betrokken geraakt. Als bij de ideefase alle betrokken partijen al om tafel hadden gezeten, dan hadden we een breder beeld gehad van wat wel of niet zou werken.” Het voorbeeld blijkt voor Quist een aanleiding om te pleiten voor betere samenwerking met klanten. Dat gebeurt volgens hem nog te weinig. “Soms zien we een uitvraag voorbij komen waarbij we denken dat de klant eigenlijk iets anders wil. Bij een ziekenhuis in de regio Amsterdam gebeurde dat. Wij zeiden: ‘We willen ons terugtrekken, maar geef ons twee uur om uit te leggen waarom’. Na die twee uur kregen wij de opdracht.” “We hebben sinds kort ook klantarena’s, dagen waarop we fysiek samenkomen met onze klanten en waarin iedereen zijn stem kan laten horen. Dat kan heel confronterend voor onze medewerkers zijn, maar werkt over het algemeen heel goed, omdat het gesprek niet voortkomt uit een klacht, maar uit een gewone vraag. De klant voelt zich dan echt gehoord. Dit doen we bijvoorbeeld bij de Radboud Universiteit en Gelre Ziekenhuizen.”

Maar u heeft het nu over klanten. Ik bedoelde eigenlijk vooral gebruikers. “Ook die worden belangrijker. We proberen ons dan

ook steeds meer te verplaatsen in de gebruiker. Welke functionaliteit gaat er in het gebouw plaats vinden? Van daaruit gaan we redeneren. In de ketensamenwerking waar ik voor pleit, wordt gebruikerswaardering niet altijd goed meegenomen. Dat is jammer, want het kan wel. Zo hebben we onlangs een contract gesloten met de TU Eindhoven waarin duurzaamheid en comfort voor de gebruiker verwerkt zijn. Het gaat er om hoe je de totale omgeving beter maakt, voor alle stakeholders. Het gaat om veel meer dan alleen het plaatsen van een koelinstallatie.”

Onlangs zei Henk Willem van Dorp, oprichter van Van Dorp Installaties dat de installateur meer de regie naar zich toe moet trekken in het bouwproces. Bent u het met hem eens? “Ja. Kijk bijvoorbeeld naar een datacenter. Daarin zijn de installaties allesbepalend en is het gebouw relatief onbelangrijk. In zulke gevallen laat de bouwer vaak de regierol aan ons. Vanuit de traditionele verhoudingen vindt men dat vreemd. Voor mij is het een gegeven en gaat het steeds meer die kant op. Het gaat er

“De kansen om te groeien liggen er. Waarom zou je die laten liggen?” echter niet om dat je de baas bent, maar dat de rollen evenwichtiger worden verdeeld. Ik zeg intern: ‘Wees daar niet bang voor’. Want voor veel mensen geldt nog steeds het gevoel dat je eerst de klant hebt, dan de architect, de adviseur, de bouwkundig aannemer, dan een hele tijd niks en pas dan de installateur. Maar het gaat steeds minder om de stenen, en steeds meer om de intelligentie die in het gebouw wordt aangebracht. De discussie met klant wordt steeds meer door de installateur gevoerd.”

Zelfvertrouwen, commerciëler denken. U hebt 2,5 jaar geleden de overstap gemaakt van de telecomwereld naar de installatiesector. Zag u een in zichzelf gekeerde wereld? “De telecom- en ICT-wereld zijn inderdaad wat sneller dan de installatiewereld. Die is redelijk conservatief. Dat wil ik veranderen. De installatiebranche moet aantrekkelijk worden. Sexy. Ik geloof dat er veel kennis en kunde in de branche. Maar mensen moeten ook durven en risico’s nemen. Een geloof in eigen kunnen ontwikkelen. En commercieel handelen. Een klant wijst je echt maar zelden de deur als je voorhoudt zegt dat ze niet zeggen wat ze eigenlijk bedoelen.” “Toen ik hier binnenkwam zei ik: deze wereld is één grote snoepwinkel. Kijk alleen al naar het Internet of Things of predictive maintenance. Voor die ontwikkelingen moet je niet bang zijn, maar ze omarmen en er leuke dingen mee doen. Er zijn zoveel kansen. We moeten de commerciële kracht hebben om die te pakken.” n

Installatie XL December 2016

KANTOOR Warmtepompen - WKO - Ventilatie

All-electric hoofdkantoor voor Shimano Aan de rand van Eindhoven breidt de High Tech Campus rondom de TU Eindhoven uit met een innovatief in het oog springend kantoor. Shimano Europe bouwt hier een all-electric, BREEAM Excellent kantoor met een even futuristische als doelmatige uitstraling dankzij verticale metalen lamellen aan de oost- en westgevels. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2016

KANTOOR

Het nieuwe hoofdkantoor van Shimano Europe van vier bouwlagen wordt momenteel gebouwd op de High Tech Campus vanwege de hier sterke focus op innovatie en de aanwezigheid van jonge en internationale talenten. Die focus op innovatie vraagt ook om een innovatief gebouw, en dat betekent anno 2016 een heel duurzaam gebouw. Met het in de arm nemen van RAU architecten is dat laatste succes verzekerd en het resultaat is dan ook een BREEAM-NL Excellent gecertificeerd kantoor, vertelt Imre Janse, projectleider bij installatie-adviesbureau Huisman & Van Muijen. “De ambitie van de opdrachtgever is hierbij het startpunt: Shimano wil een kwalitatief goed binnenklimaat en zeer duurzaam kantoorgebouw. En dat betekent in dit geval een reductie van 60% gebouwgebonden

“Klimaatplafonds verwarmen en koelen de gebieden die per stramien naregelbaar zijn” energieverbruik ten opzichte van de huidige norm.” Dat begint bij een goede positie van het kantoor en de situering ten opzichte van de zon. “Het basisontwerp van RAU gaat uit van alleen glas op de oost- en de westgevel. Daar is gebruik gemaakt van zonwerend glas. De zuidgevel is niet voorzien van glas, zodat er niet te veel opwarming van het kantoor kan plaatsvinden.” Om zoninstraling aan de oost- en westzijde te minimaliseren worden hier verticale metalen lamellen geplaatst. Het beschermt het gebouw niet alleen tegen opwarming door de zon. Door het gebruik van metalen lamellen weerkaatst het licht ook nog eens in het kantoor. Daardoor wordt bespaard worden het gebruik van kunstlicht.

Bestaande wko-bron Om te zorgen dat er geen gasaansluiting nodig is en het een all-electric kantoorgebouw is, wordt gebruik gemaakt van de bestaande collectieve warmte/ koude-installatie onder de High Tech Campus. Janse: “Voor Shimano is 20 kuub per uur beschikbaar en dat is voldoende. Er is daarbij gekozen voor een bivalente opwekkingsinstallatie. Voor de verwarming zijn er twee warmtepompen: een water/water-warmtepomp is aangesloten op het wko-net en aanvullend is voor de pieklast een lucht/water-warmtepomp geïnstalleerd. Door deze combinatie is in dit kantoor geen gasaansluiting nodig. En dankzij de vele zonnepanelen is de gehele warmtevraag duurzaam ingevuld. Dat was niet een strakke eis vanuit de opdrachtgever, maar kwam wel voort uit enkele ontwerpkeuzes die we hebben gemaakt en is natuurlijk gezien de hoge duurzaamheidsambitie zeer welkom.” Vanuit de technische ruimte, die in het midden van het vier verdiepingen tellende pand ligt, wordt de warmte gedistribueerd naar de verschillende kan-

XL Installatiefeiten Gebouw: Europees hoofdkantoor Shimano Europe Opdrachtgever: Shimano Bouwer: Hendriks Bouw en Ontwikkeling Installatieadviseur: Huisman & Van Muijen Installatie e + w: Schrijvers Technische Installaties

toorgebieden. “Klimaatplafonds verwarmen en koelen deze gebieden, en zijn per stramien naregelbaar. Dat is nodig omdat Shimano het kantoordeel heel flexibel wil houden. Dat betekent dus dat we in het klimaatontwerp daarmee rekening moesten houden. Tijdens de bouw zijn er wel wat ontwerpwijzigingen doorgevoerd, maar in principe blijft ons klimaatontwerp goed bruikbaar.” Ook bij de ventilatie sluit het kantoor van Shimano,

Belangrijkste componenten: Luchtbehandelingskasten (2): AL-KO Warmtepompen: Ciat

dat volgend jaar wordt opgeleverd, aan bij de hoogste energielabelnormen. De twee luchtbehandelingskasten worden conform de ErP-, en ECOdesign richtlijnen opgeleverd, en kennen daarmee een energielabel A. Sinds begin van dit jaar zijn de Eurovent-labels aangepast, wat inhoudt dat fabrikanten die Eurovent gecertificeerd zijn hun kasten nog energiezuiniger hebben gemaakt. Warmteterugwinning is daarin verplicht. “In het geval van het nieuwe hoofdkantoor van Shimano

Installatie XL December 2016

KANTOOR

houdt dat onder meer in dat 77% van warmte wordt teruggewonnen. En daarmee is het kantoor dus toekomstbestendig”, aldus Janse.

Ventileren op basis van druk Per kantoorverdieping wordt vraaggestuurd geventileerd op basis van het aantal mensen dat op dat moment aanwezig is. Janse: “Het ventilatiedebiet wordt per kantoorverdieping afgestemd op het gemeten percentage CO2 op de kantoorverdieping .” Omdat inmiddels wel duidelijk is hoe de verdiepingen worden ingedeeld qua kantoren, heeft bouwer Hendriks Bouw en Ontwikkeling met installateur Schrijvers Technische Installaties enkele wijzigingen uitgevoerd, vertelt bedrijfsleider utiliteit Paul Laurensse van het aan het bouwbedrijf gelieerde Schrijvers Technische Installaties: “Dat vraagt een ander type sturing van de variabele volumeregelaar. Eerst hadden we per bouwlaag een variabele volumeregelaar ingetekend voor de gehele bouwlaag; nu is er eentje per vergaderruimte nodig. En de regelaar voor de open kantoortuin moet anders functioneren. Deze moet zorgen voor een variabel debiet maar met een gelijkblijvende druk.”

“We regelen dus op basis van druk: is een ruimte meer lucht nodig, gaat de klep van de ruimte open, en is in de open kantoortuin minder druk. Dit wordt geconstateerd door de meting in de variabel volumeklep en er wordt signaal gegeven aan de luchtbehandelingskast om meer lucht in te gaan brengen om de druk con-

drie vloergoten te maken, zodat de werkplekken van onderen gevoed kunnen worden.” Verlichting wordt vanuit het plafond gevoed. “We hebben hier ook vanuit de duurzaamheidsgedachte gekozen voor ledverlichting die daglicht-gestuurd zijn. Bij de gevel is immers voldoende daglicht en dat is in het midden van het pand minder aanwezig.”

“Voor warm tapwater is een zonnecollectorsysteem van 20 m2 geïnstalleerd”

Doucheruimten

stant te houden”, aldus Laurensse. Ook bij het uitleggen van de elektrotechnische installatie is de vrije kantoorindeling bepalend voor de keuze om vanuit de vloer de werkplekken te voeden, vertelt installatieadviseur Janse. “Het kantoor is vrij van kolommen en aan twee kanten – oost en west – zijn er glazen gevels, dus er zijn vrijwel geen zakpunten. Dat hebben we oplost door op elke verdieping

Technische ruimte: opstelling van de buffervaten.

Technische ruimte.

Verdeler van vloerverwarming en koeling. Vanuit de technische ruimte wordt de warmte gedistribueerd naar de verschillende kantoorgebieden.

Installatie XL December 2016

Een bijzonderheid in dit kantoorgebouw is de aanwezigheid van tien douches. Janse: “Het is natuurlijk een producent van onder andere fietsenonderdelen en veel personeel komt ook op de fiets naar het werk. Shimano wilde daarom een heel aantal doucheruimten in dit pand. Die zijn op de benedenverdieping gesitueerd. Om het benodigde warm tapwater in het gehele kantoor duurzaam te verwarmen wordt er ook nog een zonnecollectorensysteem met een grootte van 20 m2 geïnstalleerd. Het overgrote deel van het water is nodig in de doucheruimten.” Om op de dagen zonder zon ook de douches van warm water te voorzien wordt er ook een elektrische boiler voor de pieklast geplaatst. n

De Vito. Ook in 2017 Bestelauto van het Jaar. Indruk maken. De Vito doet het keer op keer. Op ons, op onze klanten én op de onafhankelijke jury van de verkiezing Bestelauto van het Jaar. Met de unieke Mercedes-Benz uitstraling, rijeigenschappen, veiligheid, volledigheid van het levergamma en niet te vergeten het comfort, is de Vito na 2016, nu ook Bestelauto van het Jaar 2017. Een ongeëvenaarde prestatie. En er is nog iets dat de Vito bijzonder maakt: de mensen erachter. De Mercedes-Benz bestelwagendealers in heel Nederland staan 24/7 klaar met uitgebreide service en professionele dienstverlening op maat. Van ProCenters noemen we die. Dat is dan meteen goed nieuws voor wie geen Vito, maar een Citan of Sprinter rijdt. Die mag altijd vertrouwen op dezelfde hoogwaardige ‘Bestelauto van het Jaar’ service. www.mercedes-benz.nl/vans

INNOVATIE CoxHYBRID® Rookgasafvoer, voor renovatie van schachten en CLV systemen in de gestapelde woningbouw

Snel ig d u o v Een g Veili

CLV PP COLLECTIEF ROOKGASAFVOERSYSTEEM

Renovatieoplossing bĳ vervanging VR door HR cv-ketels.

www.coxgeelen.com

THEMA: RIOLERING /KANTOOR POMPEN Ventilatie - verwarming - koeling

Het duurzaamste kantoor ter wereld Het duurzaamste kantoor ter wereld staat in een klein plaatsje in Limburg. Het inmiddels met vijf BREEAM-sterren bekroonde gebouw, met label ‘outstanding’, is door de eigenaar, machinebouwer Geelen Counterflow, in eigen beheer gebouwd. Vooral de installatie van het unieke ventilatie-, verwarming- en koelsysteem vroeg veel aandacht. Door Rijkert Knoppers Beeld: John Sondeyker, PIM4/Architecten en Bouwmeesters

Installatie XL December 2016

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Dus wij dachten –

Onze klimaatoplossingen draaien om jou, volgens de standaarden van morgen

VRV: Het perfecte klimaat voor jou in elke ruimte • Één systeem dat duurzaam verwarmt, koelt en ventileert. • Slimme klimaatbeheersing in zones en ruimtes. • Modulair en uitermate geschikt voor nieuw én bestaande bouw. • BREEAM Excellent. Daikin is dé HVAC-R partner om BREEAMdoelstellingen te behalen.

www.daikin.nl

KANTOOR

Het kantoor van Geelen Counterflow in het Limburgse Haelen grenst aan 10.000 vierkante meter productiehallen, waar het bedrijf tegenstroomdrogers en koelers voor de voedingsmiddelenindustrie produceert. De nieuwe bedrijfsruimte vervangt sinds ruim een jaar het oude kantoor, dat zich aan de andere kant van het fabrieksterrein bevond. In het bedrijfspand, ontworpen door architectenbureau Architecten en Bouwmeesters-Roermond, bevinden zich werkplekken voor 50 medewerkers, een kantine met dakterras, een trainingsruimte en een was-omkleedruimte voor de productiemedewerkers. Het kantoor is volledig opgebouwd uit prefab wanden en vloeren van onverlijmd massief hout. Vrijwel alle bouwmaterialen zijn “Cradle to cradle” gecertificeerd.

Groene wand Misschien wel het opvallendste onderdeel van het interieur is de groene wand van ongeveer 7 meter breedte en zes meter hoogte, die volledig bedekt is met planten. “De groene wand is nooit bedoeld om uit de CO2 van de aanwezige medewerkers zuurstof te maken, maar in de praktijk gebeurt het natuurlijk wel”, vertelt passiefbouwen-adviseur Robert de Bourgraaf van Dubourgraaf uit Goes, ontwerper van de duurzame installaties en de energiehuishouding binnen het gebouw. “De wand draagt wel bij aan de kwaliteit van het binnenmilieu, maar het is een aardigheidje, we hebben de prestaties van de wand absoluut niet in de berekeningen van het gebouw meegenomen.” De serieuzere maatregelen, die de milieubelasting van het gebouw van 2.645 vierkante meter vloeroppervlak tot een minimum beperkt moeten houden, springen minder in het oog. Zoals de bodemwarmte-installatie, die bestaat uit 8 gesloten sondes, die tot 112 meter diep de bodem in gaan. Twee warmtepompen van samen 27 kW krikken de omhoog gehaalde warmte desgewenst naar de gewenste temperatuur. Op het dak liggen verder 334 zonnepanelen, elk met een piekvermogen van 327 W, en er staat 23 vierkante meter aan zonnecollectoren. Behalve warm tapwater leveren deze zonnecollectoren in het overgangsseizoen ook warmte voor de verwarming van de binnenruimte.

“In elke ruimte van het gebouw meet het regelsysteem continu de druk en temperatuur”

Baopt “Verreweg de moeilijkste opgave van dit gebouw was het afstellen van het regelsysteem voor de ventilatiekoeling en verwarming”, aldus De Bourgraaf. “Het ging hier om een innovatief Duits systeem Baueroptimalisatietechniek (Baopt), dat met behulp van een regelsysteem de ruimten op overdruk zet, waardoor er veel minder tocht dan bij andere systemen gebruikelijk is.” Het gecombineerd ventilatie-, verwarming- en koelsysteem van Baopt zorgt ervoor dat aan de hand van drukmetingen en het creëren van kleine drukverschillen de warme en koude luchtstromen in een ruimte zich volledig mengen, waardoor er sprake is van zogenaamde ‘chaotische ventilatie’. Hierdoor is het comfort hoger dan bij een conventioneel ventilatiesysteem. Volgens de Duitse fabrikant zorgt dit systeem door

Installatie XL December 2016

Talis S Vernieuwd design, vertrouwd comfort

Talis S

Nieuw design voor Talis S en Talis E

Al sinds jaren zijn de Talis kranen een begrip in het assortiment van Hansgrohe. Beide series zijn nu vernieuwd qua design en functionaliteit, maar nog altijd even herkenbaar als de succesvolle voorgangers. Dankzij de ComfortZone is er nog meer keuze in kraanhoogte voor optimaal gebruikscomfort. Uiteraard zijn de kranen voorzien van de EcoSmart technologie waardoor een volle, waterbesparende straal gegarandeerd is. Met de energiebesparende CoolStart technologie kan een 4p huishouden jaarlijks meer dan 100 Euro op de energiekosten besparen. Interessant! Kijk voor meer informatie op pro.hansgrohe.nl/talis.

1pag Advertentie - Talis S.indd 1

Talis E

1-11-2016 11:36:39

KANTOOR

een betere benutting van de aanwezige warmte voor een energiebesparing van maximaal 25 procent. “Wij hadden het systeem voorgesteld omdat de beloftes zeer hoog waren, en hiermee een echt all-airklimaatinstallatie mogelijk is”, aldus De Bourgraaf. “Het gehele gebouw is in principe luchtdicht gemaakt, omdat we uitgegaan zijn van de principes van passief bouwen. In combinatie met het Baopt-systeem levert het feit dat het gebouw luchtdicht is, nog een groter voordeel.” Ook voor het betrokken installatiebedrijf Croonwolter en Dros, eveneens uit Goes, was de klimatologische installatie van Baopt nieuw. “Dat was voor ons een eerste kennismaking met dit ventilatiesysteem. Voor het ontwerp van het systeem werkten we samen met

Het gebouw wekt per jaar 50% meer energie op dan het verbruikt een Duits regeltechnisch bedrijf Kieback & Peter, dat in Duitsland al vele jaren met Baopt ervaring heeft opgedaan”, vertelt Kees Klaassen. “In elke ruimte van het gebouw meet het regelsysteem continu de druk en de temperatuur. Op basis van deze parameters regelen kleppen vervolgens de ventilatie in de ruimtes.” Volgens Klaassen verliep het afstellen nogal kritisch, maar inmiddels werkt het systeem perfect. Hooguit dat een enkele ruimte een enkele keer wat bijstelling behoeft. “Het is een duurzaam pand, je werkt met heel lage temperaturen voor de verwarming en de koeling”,aldus Klaassen. “Dat maakt dat de afstelling heel erg nauw luistert. Vorige zomer heeft de installatie perfect gefunctioneerd, alleen afgelopen winter waren er in sommige ruimtes wat bijstellingen noodzakelijk.”

Energieverbruik Het gebouw van Geelen Counterflow is dankzij een optelsom van alle maatregelen een zogezegd EnergiePlus kantoor, dat per jaar ongeveer 50% meer energie opwekt dan het verbruikt. “We hanteren de principes van de trias energetica”, aldus De Bourgraaf. “Dat betekent in dit geval vooral zoveel mogelijk energiebesparing, en vervolgens een optimale inzet van duurzame energie. Zo hebben we overal in het gebouw ledverlichting met aanwezigheidsdetectoren toegepast, een daglichtgestuurd systeem bij de zones die aan de gevels grenzen, en we hebben een Philips Digital Addressable Lighting Interface (DALI) geïnstalleerd voor de besturing van de verlichting.” De Bourgraaf verwijst vervolgens naar een grafische voorstelling van het energieverbruik van het gebouw. Het ontwerp energieverbruik is 54.250 kWh, de 2.081 vierkante meter aan Sunpower zonnepanelen leveren 91.000 kWh, ongeveer 60 % meer dan het verbruik. Bijna 30 procent van de energieconsumptie gaat naar de ventilatie, de servers verbruiken 23 procent van

de elektriciteit, op de derde plaats gevolgd door de verwarming met 11 procent. Valt daar nog energiewinst te behalen, bijvoorbeeld ten aanzien van de grootste post, de ventilatie? “Ik heb mijn best gedaan om de ventilatie zo zuinig mogelijk te maken, bijvoorbeeld door de ventilatiekanalen ruim te dimensioneren zodat de weerstand laag is”, aldus De Bourgraaf. ‘Er zit ook maar één warmtewisselaar in het systeem, die zowel kan koelen als kan verwarmen, dat verlaagt ook de weerstand. Het hele systeem is ontworpen op efficiëntie, bijvoorbeeld door het hanteren van lage stromingssnelheden. Alles is daarnaast afhankelijk van de belasting, er draait niets harder dan noodzakelijk.”

B-watercircuit Behalve de maatregelen op energiegebied zijn er ook andere duurzame technieken in het kantoorgebouw

toegepast, zoals het gebruik van hemelwater voor het spoelen van de toiletten. “We vangen in de installatiekelder het regenwater in buffervaten op”, aldus Klaassen. “Het water gaat vervolgens via het B-watercircuit naar de toiletten. Het unieke is dat de buffervaten ook dienen voor de opslag van het overtollige warmte van de zonnecollectoren.” Dat het gebouw uit oogpunt geslaagd is, blijkt ook wel uit het feit dat het EnergiePLUS kantoor Geelen Counterflow een vijf sterren BREEAM-NL Nieuwbouwcertificaat heeft gekregen. Voor de ontwerpfase haalde het ontwerpteam in 2014 al een score van 94,19 %, de hoogste score die ooit in Nederland is behaald. In maart 2016 scoorde het gebouw nog hoger voor het oplevercertificaat. Met een score 99,94% volgens het internationale BREEAM-certificeringssysteem is het tot nu toe het duurzaamste kantoor ter wereld. n

Installatie XL December 2016

JE KRIJGT ER ZOVEEL WARMTE VOOR TERUG.

HENRAD SOFTLINE ECO RADIATOREN. HET TOONBEELD VAN DUURZAME INNOVATIE. Met z’n zuinige energievraag draagt deze radiator bewezen bij aan een lagere EPC. Bovendien is de radiator geschikt voor moderne lage én conventionele hoge temperatuurverwarming. Ideaal voor nieuwbouw en renovatie dus. Flexibel en snel te monteren. Tot 50% hogere stralingswarmte, mooi in elke ruimte, zuinig met de lasten. HENRAD SOFTLINE ECO. DAAR MAAK JE KLANTEN PAS ÉCHT BLIJ MEE!

WWW.HENRADSOFTLINE.NL

SOFTLINE ECO

GEMEENTEHUIS THEMA: RIOLERING / POMPEN Betonkernactivering - Warmtepompen - Daglichttoetreding

Rivier de IJssel verwarmt en koelt stadhuis Midden in een oude Hanzestad het stadhuis zodanig moderniseren dat het gebouw en de installaties weer tientallen jaren voldoen. In die haast ondoenlijke opdracht is de gemeente Deventer afgelopen jaar geslaagd. En het kan ook niet anders dat juist in deze IJsselstad de rivier een prominente rol heeft gekregen in de verwarming en koeling van het zogeheten Stadhuiskwartier. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2016

Your reliable partner

Flamco T-plus maakt aftakken nog gemakkelijker

Nieuw!

Nu met Trigger voor het gemakkelijk afslaan op moeilijk bereikbare plekken.

Een leidingsysteem uitbouwen zonder dat het ziekenhuis zonder stromend water zit? Het buizenconstructie van een fabriek uitbreiden zonder dat de productie stil valt? Een extra radiator plaatsen zonder dat de verwarming afgesloten moet worden? Dat kan eenvoudig met de Flamco T-plus; onovertroffen voor het maken van een aftakking in een bestaande installatie. Dit voorkomt kostbare bedrijfsonderbrekingen want de installatie kan gewoon in bedrijf blijven. En deze hoeft niet afgetapt, opnieuw gevuld en volledig ontlucht te worden. Veilig, snel en betrouwbaar. Scan de QR-code en bekijk de video • Aftakken terwijl systeem in bedrijf blijft. op: • Optimale afdichting op de leiding. • Besparing van montagetijd en –kosten.

www.amcogroup.com Tplus_adv_NLD_A4_DEF.indd 1

4-11-2016 13:02:09

GEMEENTEHUIS

In veel steden met middeleeuwse stadskernen is het stadhuis vaak vervangen door een hypermodern stadskantoor buiten de binnenstad. Het oude stadhuis doet dan nog dienst als trouwgelegenheid of – in het beste geval – nog als raadszaal. Maar in Deventer wilde men graag het stadhuis voor alle ambtelijke diensten van de stad behouden. Om te kunnen voldoen aan de huidige normen om deze diensten te kunnen aanbieden is wel veel meer ruimte nodig. En die was er. “Het oude stadskantoor uit de jaren tachtig voldeed niet meer aan de eisen voor de ambtelijke huisvesting. Daarom zijn dat stadskantoor en de naastgelegen leegstaande schouwburg nieuwgebouwd, nadat eerder al elders in Deventer een nieuw theater was geopend ”, vertelt Machiel Karels, projectleider duurzaamheid vanuit de projectgroep Stadhuiskwartier en werkzaam bij adviesbureau DWA. “We hebben eerst gekeken of renovatie van het oude gemeentehuis mogelijk was; dat verdient altijd de voorkeur. Dat bleek uiteindelijk technisch en financieel niet haalbaar. Een alternatief was de combinatie die nu is gekozen: vervangende nieuwbouw gecombineerd met renovatie van de historische panden Stadhuis en Landshuis. Overigens hebben we de nodige materialen uit die oude gebouwen hergebruikt: zo hebben we zink opnieuw gebruikt. En de kenmerkende robuuste blokken beton zijn gemaakt van gerecycled natuursteengranulaat van het oude stadskantoor. Daarnaast is voor een hoge duurzaamheidstandaard gekozen: BREEAM-NL Excellent.”

Bodem als een spons Voor een goed bouwkundig en installatietechnisch concept zijn de 3P’s – people, planet en profit – het uitgangspunt geweest: met een duurzaam gebouw voor mens, middelen en milieu. “Gezond voor de ambtenaren en de inwoners; financieel verantwoord voor de gemeente en goed voor het milieu”, aldus Karels. Voor warmte en koeling werd aanvankelijk ingezet op een – inmiddels al bijna traditionele – warmte/koudeopslag. Karels: “Dat was hier echter niet zo eenvoudig. We hebben een bodemgesteldheidsonderzoek uitgevoerd en de resultaten daarvan waren voor wko niet best: de bodem onder de Deventer binnenstad is één grote spons. De kleilagen die de aquifers moeten afdekken, zijn heel beperkt. En daardoor kan zuurstofrijk water te diep komen, met als gevolg dat de pompen in de bodem veel te snel zouden wegrotten.” Om toch die duurzame ambities te halen zijn allerlei concepten overwogen, variërend van bodemlussen en bio-wkk’s tot het zelfs ombouwen van de stadswarmtecentrale van Essent naar een biowarmte-installatie. “Uiteindelijk kwamen we uit op eigenlijk het droombeeld van Deventer als IJsselstad: het gebruik van IJsselwater voor warmte en koeling. Omdat de IJssel echter te koud kan worden en zelfs kan bevriezen bij een strenge winter, is een back-up in de vorm stadsverwarming noodzakelijk. De exploitatiekosten zijn hierdoor iets hoger dan bijvoorbeeld bij een wko-installatie.”

IJsselwater Bouwer BAM Bouw en Techniek, verantwoordelijk voor het gehele EBM-traject, was aanvankelijk terughou-

XL Installatiefeiten Gebouw: Stadhuiskwartier Opdrachtgever: Gemeente Deventer Projectleider duurzaamheid gemeente Deventer: Machiel Karels Projectmanagement: ABT Bouwer: BAM Bouw en Techniek Installatieadviseur: Hiensch Engineering Installatie e + w: BAM Bouw en Techniek Opwekinstallatie warmte en koude op basis van oppervlaktewater: ETP

dend, vertelt Paul Penterman, manager ontwikkeling Technisch Beheer bij BAM Bouw en Techniek regio Oost. “Wij hebben wel ervaring opgedaan met oppervlaktewaterbenutting bij bijvoorbeeld Euroborg Stoker en Brander te Groningen. Maar leidingen leggen van de IJssel een paar meter onder de grond van de oude stad naar het stadhuis; we zagen wel wat beren op de weg.” Maar in het land is al veel meer ervaring opgedaan met het gebruik van oppervlaktewater voor warmte en koeling. In 2012 is in het Vopak-hoofdkantoor aan de Rotterdamse Maas een vergelijkbare installatie gerealiseerd. Daarnaast is op de Oostelijke Handelskade in Amsterdam een gelijksoortige principe toegepast. Bij al deze projecten is het tegengaan van vervuiling cruciaal, zo ook in Deventer. Karels: “Installatieadviseur Hiensch heeft het zo ontworpen dat de vervuiling in verschillende fasen wordt opgelost. Bij het innamepunt aan de IJssel is door het Friese bedrijf ETP, als leverancier van de duurzame energie-installaties, een grof filter geplaatst om het ergste vuil op te vangen. Via een vacuümleiding en hevelinstallatie gaat het water net na de IJsselkade in twee putten van circa zeven meter diep. Hier kan de grove vervuiling verder kan neerslaan op de bodem. Vanuit deze putten wordt het water verpompt naar het stadhuis.”

Belangrijkste componenten: Warmtepompcentrale 2x 575 kW warmtepomp: ETP Luchtbehandelingskasten nieuwbouw 6x en oudbouw 7x : Robatherm Vloerinductieunits : Schacko LED Verlichting : Philips PV installatie : SMA Solar Technology Regeltechniek : Schneider Smart Struxture

In de techniekruimte in de kelder van het complex is een speciaal voor deze installatie door Hiensch ontwikkeld filtersysteem geplaatst. Twee parallel opgestelde sets van acht stuks zelfreinigende zeeffilters zorgen er voor dat het oppervlaktewater voldoende schoon blijft om gekoppeld te kunnen worden aan de gebouwinstallaties. Karels: “Door cyclisch te spoelen hoeft de installatie niet uit bedrijf voor reiniging van de filters. Als laatste stap wordt een minimale hoeveelheid chloor ingezet om algen- en schelpengroei in de leidingen tegen te gaan.” Het oppervlaktewatersysteem wordt op basis van gevraagde temperatuur gestuurd en levert extra debiet als dat nodig is, zoals op warme dagen. Het water wordt indien nodig nabehandeld door twee warmtepompinstallaties van ETP met elk een vermogen van 575 kW, die de temperaturen van het water geschikt maken voor de verwarming of koeling van het gebouw.

Luchtbehandeling op oude zolder Via betonkernactivering wordt met het IJsselwater het nieuwe stadhuis verwarmd en gekoeld. Deze methode heeft wel als eigenschap dat het drie uur duurt voordat het gebouw op een comfortabele temperatuur is. De temperatuur wordt daarom bijgeregeld met ver-

Installatie XL December 2016

Naamloos-1 1

4-11-2016 15:09:27

GEMEENTEHUIS

warmde of gekoelde lucht via de roosters in de vloer. Om die lucht weer af te voeren wordt zeer beperkt gebruik gemaakt van mechanische ventilatie. “Via verdringingsventilatie vanuit de vloer en overstroomvoorzieningen wordt de lucht weggeventileerd middels overdruk naar de centrale ruimte van het stadhuis. Dat is ook de plek waar de openbare diensten zich bevinden. Boven in deze hoge hal wordt dit afgezogen door vier luchtbehandelingskasten, waarna de warmte wordt teruggewonnen.” In het nog oude deel van het stadhuis was het nog wel even zoeken naar een geschikte ruimte om de veel modernere luchtbehandelingskasten kwijt te kunnen. De oude zolders zijn daarvoor omgebouwd en onderstut om zo ook dit deel van het stadhuis – met onder andere de raadszaal en de trouwzaal – van een aangenaam en duurzaam klimaat te voorzien.

Daglicht dankzij atrium Het atrium is ook nog eens van grote ramen voorzien,

zodat er voldoende daglicht binnenkomt. “Daglichttoetreding is in het kader van BREEAM-certificering heel belangrijk”, weet Karels. “Het atrium is daarin cruciaal, want van twee kanten komt er veel daglicht binnen: van boven en vanuit de buitengevel.” Maar teveel direct zonlicht kan ervoor zorgen dat het binnen te warm wordt. Daarom is de een groot deel van het glasdak van het nieuwe kantoor waar de zon direct op schijnt, dicht en bedekt met zonnepanelen. Het zijn overigens niet de enige zonnepanelen, want het dak van het atrium bevat namelijk een aantal geïntegreerde zonnepanelen. Het dak aan de noordkant kent een groendak, dat hemelwater vertraagd afvoert. “Hemelwater wordt in een grijswatersysteem opgevangen en zo nuttig hergebruikt.” Ook bij de kunstverlichting speelt de ambitie om voor BREEAM-NL Excellent te gaan een cruciale rol, vertelt Penterman van BAM. “We hebben gekozen om de kantoortuinen van 300 lux basisverlichting te voorzien. Deze verlichting wordt ingeschakeld door middel van

een gecombineerde bewegingssensor die ook de op dat moment aanwezige lichtsterkte meet. Naar gelang de behoefte wordt de sterkte automatisch bijgeregeld tot maximaal 300 lux. De gebruiker kan met een app de lichtsterkte eventueel verlagen of verhogen. Dat scheelt enorm in de energie- en exploitatiekosten.” De flexibiliteit van werkplekken – ambtenaren kunnen via de app FlexWhere zien waar een werkplek vrij is – zorgt er ook voor dat het technisch mogelijk is op rustige dagen mensen meer geconcentreerd te laten werken. “We zijn daar nog mee bezig en willen hiervoor naar de gemeente voorstellen doen. Het Stadhuiskwartier is al sinds dit jaar in gebruik door de gemeente. Daardoor hebben we de verschillende energiestromen wel goed in beeld gekregen en we denken dat er veel winst te boeken met deze technologie. We denken daar tien tot vijftien procent extra energie op te kunnen besparen”, aldus Penterman. n

BREEAM-Excellent Het door Neutelings Riedijk Architecten ontworpen Stadskantoor in Deventer behoort tot de duurzaamste overheidsgebouwen van Nederland. Het pand heeft het BREEAM-NL certificaat met de kwalificatie Excellent ontvangen. Op basis van de beoordelingsrichtlijn is het gebouw gecertificeerd met de kwalificatie ‘Excellent’. Met een score van 75,38% werd ruim voldaan aan de minimale eis van 70%. Ook was deze score ruim 1% hoger dan de score die behaald werd voor het ontwerpcertificaat. Het energieverbruik van het stadskantoor ligt ruim 25 procent lager dan bij een vergelijkbaar kantoorgebouw.

Het water wordt indien nodig nabehandeld door twee warmtepomp-

Als de IJssel te koud is zoals bij een strenge winter, is het stadhuis

installaties van ETP met elk een vermogen van 575 kW.

als back-up aangesloten op stadsverwarming.

De oude zolders zijn omgebouwd en onderstut om moderne lucht-

IJsselwater dat hier in de technische ruimte binnenkomt, zorgt voor

Luchtbehandelingskasten van Robotherm zorgen voor luchtverver-

behandelingskasten te kunnen herbergen.

warmte en koeling.

sing.

Installatie XL December 2016

WOONGEBOUW BIM - Brandveiligheid - Duurzaamheid

BIM in één van de hoogste woongebouwen van Amsterdam

Hiensch Engineering uit Amsterdam is installatie-adviseur bij de Pontsteiger in Amsterdam. Dit markante woongebouw in aanbouw brengt installatietechnische uitdagingen met zich mee, maar stelt ook hoge eisen aan de BIM-software waarin het wordt uitgewerkt. “Het model is in vier delen geknipt en dan nog is het voor veel pc’s te zwaar.” Door Tijdo van der Zee, Beeld: CIIID / Cees van Giessen

Installatie XL December 2016

WOONGEBOUW

Er is vraag naar grote appartementen in Amsterdam. Dat is ook de reden dat een aantal woningen zal worden samengevoegd. Gingen de plannen aanvankelijk uit van 300 huur- en 66 koopwoningen, nu worden het er in totaal circa 350, nog steeds huur en koop, om het hogere segment te kunnen bedienen, zegt Dennis Kuurstra, projectadviseur bij installatieadviesbureau Hiensch Engineering. Vanuit zijn werkplek op de derde verdieping van een kantoorgebouw in het Westelijk Havengebied kan hij de hijskranen van bouwondernemingen De Nijs en Dura Vermeer, anderhalve kilometer verderop, zien staan. De bouw van de Pontsteiger is eind september, als dit gesprek plaats vindt, nog niet zo ver gevorderd en gaat nog schuil achter de tussenliggende bebouwing. “Maar met de prefab elementen zal het snel gaan. Dus het zal niet lang meer duren”, zegt Kuurstra. In het tweede kwartaal van 2018 moet het gehele 90+ meter hoge nieuwe landmark aan het IJ worden opgeleverd. Daarmee is het één van de hoogste woongebouwen van de hoofdstad.

Hoofdvoedingskabels laten stijgen Waaruit blijkt nu dat we echt te maken hebben met een groot gebouw? “Dat blijkt alleen al uit het feit dat dit het eerste project is waarbij netbeheerder Liander zijn hoofdvoedingskabels laat stijgen en de flatkasten voor de woningen op de verdiepingen plaatst, zegt Kuurstra. “Als ze dat niet zouden doen, dan zouden de kabels richting meterkasten te lang worden.” Het gebouw, dat door Kuurstra treffend wordt getypeerd als een stoel, wordt opgeleverd met een EPC van 0,4 op gebiedsniveau en vanuit de bouwenvelop is een EPC van 0,25 opgelegd. Voor de omliggende bebouwing van het bouwgebied Houthavens is dit 0,15. “Toen dit gebouw ontworpen werd, was nog niet duidelijk dat alles in de omgeving 0,15 zou zijn en ook niet of 0,15 voor een project met deze bouwvorm haalbaar zou zijn”, zegt Jan Sier, commercieel directeur bij Hiensch Engineering. “Daarom werd de EPC voor dit gebouw vastgesteld op 0,25.” Na oplevering heeft het woongebouw een heel stel duurzame en energie-efficiënte technieken. Allereerst uiteraard het tegenwoordig welhaast obligate driedubbele glas dat in het gebouw is verwerkt, het tweezone CO2-gestuurde balansventilatiesysteem (van Zehnder) en zonnepanelen (200 MWh) op het overgrote deel van het dak. Interessant is dat de verschillende pvsystemen zo zijn gedimensioneerd dat de opwekking parallel loopt aan het verwachte energiegebruik. De pv-systemen op de laagbouw zijn aangesloten op de centrale voorzieningen (waaronder liften, verlichting en algemene verkeersruimten), de systemen op de hoogbouw worden individueel aangesloten op de woningen, waarbij er evenveel pv-systemen komen als het aantal woningen. En er dus per woning gesaldeerd kan worden. De woningen zijn verder voorzien van vloerverwarming en vloerverkoeling (verkoeling omdat een systeem met koeling via de vloer de woning een paar graden zal verlagen, het is geen airconditioning). De warmte is afkomstig van Nuons stadswarmtesysteem,

XL Installatiefeiten Ontwerp: Arons & Gelauff architecten Aannemers: Dura Vermeer en De Nijs Installatie-advies: Hiensch Engineering Warmte en koude levering: Nuon Elektrotechnische installaties: Blom Verwarming en verkoeling: Bogro

Ventilatie-installaties: Steboma Sprinklerinstallaties: Minimax Liften: Schindler Gevelonderhoud: Ecotec Balansventilatie: Zehnder Model checker: Solibri

Installatie XL December 2016

Health School Concept Bouwen aan energiezuinige en gezonde scholen

Het RENSON® Healthy School Concept® focust op een gezond en comfortabel binnenklimaat Continue en gecontroleerde basisventilatie, natuurlijke intensieve koeling en buitenzonwering: dat zijn de 3 oplossingen voor een gezond en comfortabel binnenklimaat in scholen. Renson bundelt die 3 als totaaloplossing in het Healthy School Concept. Continue en gecontroleerde basisventilatie garandeert een goede luchtkwaliteit. Zelfregelende ventilatieroosters zorgen voor de toevoer van verse lucht, terwijl afvoermonden in combinatie met een CO²-gestuurde klep (Renson Healthconnector) de vraaggestuurde en onderhoudsvriendelijke afvoer van de vervuilde lucht regelen. Ventilatieve koeling zorgt voor gratis koeling in warme perioden: met speciale raamroosters die ’s nachts grote hoeveelheden koelere lucht binnen laten. 5 luchtwissels per uur kunnen de binnentemperatuur in de zomer zo tot maar liefst 5 graden laten dalen: natuurlijk en gratis. Buitenzonwering houdt temperatuur onder controle. Zo wordt vermeden dat de temperatuur ongecontroleerd hoog oploopt in klaslokalen, terwijl daglicht toch blijft binnenvallen en het zicht naar buiten behouden blijft.

Meer informatie? www.renson.nl

installatie_XL_245x171_NL_1116.indd 1

afkomstig van het Afval Energie Bedrijf enkele kilometers verderop. De koude haalt Nuon uit een bronsysteem dat wordt gekoeld met water uit het IJ.

Brandweer Behalve woningen komen er in Pontsteiger ook publiekstoegankelijke voorzieningen en horeca, met een oppervlakte van ongeveer 1.500 vierkante meter. Daarnaast heeft het gebouw een eigen dubbeldeks ondergrondse parkeergarage met 323 plekken. Aangrenzend aan de garage van Pontsteiger wordt door De Nijs en Dura Vermeer een parkeergarage voor openbaar gebruik gebouwd. Deze garage voor Gemeente Amsterdam voor circa 275 auto’s bevat ook twee bouwlagen. Deze twee garages staan in open verbinding met elkaar en delen onder andere dezelfde hellingbanen waardoor de garages eigenlijk één garage vormen. Hierdoor zijn ook installaties gecombineerd. Hiervoor hebben veel voorgesprekken plaatsgevonden, waaronder met de brandweer. “En de brandweer was heel stellig”, zegt Kuurstra, “Zij zien de beide projecten als één garage. En daardoor moesten beide garages worden voorzien van dezelfde brandveiligheidsvoorzieningen.” De garages zijn daarom voorzien van dezelfde brandmeld-, ontruiming- en brandblusinstallaties, waaronder een sprinklersysteem. Van deze systemen zij ook onderdelen gecombineerd waaronder een gezamenlijke sprinklerpompruimte, met één reinwatervoorraad.” Maar ook andere installaties zijn gecombineerd, zoals het ventilatiesysteem waarbij de lucht wordt toegevoerd via de hellingbanen en afgevoerd

Installatie XL December 2016

8/11/16 10:24

door een schacht in het Pontsteigergebouw.

Gemodelleerd in BIM Pontsteiger is volledig gemodelleerd in BIM (LOD 400 in de uitvoeringsfase). Hiensch Engineering maakt hierbij gebruik van Revit, net als veel van de andere betrokken partijen, maar er zijn er die hun modellen uitwerken in bijvoorbeeld Adomi. Omdat niet iedereen hetzelfde programma gebruikt, is in het BIM-protocol vastgesteld dat een ieder een uniform uitwisselbestand produceert, het IFC bestand. Voor de controle van de modellen wordt veelal gebruik gemaakt van het model checker van Solibri. Hierin worden de aangeleverde IFC-bestanden samengevoegd. De BIM regisseurs zorgen ook voor bestanden waarin alle IFC-bestanden door hen zijn samengevoegd, het zogenaamde SMC-bestand. Dit bestand kan door iedereen worden ingezien met de gratis viewer van Solibri. Op zijn computer laat Kuurstra zien hoe dat er uit ziet. Als hij de bouwkundige elementen wegklikt, doemt er een beeld op van kanalen en leidingen op die samen eigenlijk een prima indicatie geven van de contouren van het gebouw, zonder dus dat de bouwkundige delen zichtbaar zijn. Verder inzoomend wordt het detailniveau zichtbaar: tot aan de goed uitgewerkte afsluiters op de Nuon-leidingen aan toe – en dit terwijl Pontsteiger voor Nuon het eerste BIM-project is. “Het model is zeer gedetailleerd. Zelfs het hulpstaal voor het storten zit er in”, zegt Kuurstra. Dat heeft voordelen, maar zeker ook nadelen, zo laat de projectadviseur zien. Als alle modellen zijn samen-

gevoegd is een heel goede computer noodzakelijk. Anders heeft Solibri wel een momentje nodig om het aanvinken van een vakje te verwerken. “Dat is ook de reden dat in eerste instantie al het model is opgeknipt in vier delen”, zegt Kuurstra. “De onderbouw, de laagbouw, de torens en de brug. Op die manier kan er sneller gewerkt worden. Maar dan nog zijn de modellen zwaar.”

Een doos Lego BIM helpt faalkosten in de uitvoerende fase tegen te gaan, zo is de filosofie. En dat klopt ook wel, beamen Kuurstra en Sier. Maar de kosten in de ontwerpfase zijn wel hoger. Elke aanpassing die in het model gedaan wordt, moet uiteindelijk door iemand worden betaald. En aanpassingen zijn er bij Pontsteiger geweest: het gebouw staat immers al in de ‘steigers’ vanaf 2007, toen architectenbureau Arons en Gelauff de winnende inzending deed voor het ontwerp. Maar na 2007 kwam de economische crisis en liepen de bouwplannen vertraging op. Na de crisis werd de bouw weer voortvarend opgepakt, maar zoals al gezegd, vraagt de markt inmiddels ook weer om een ander type woning. Dat betekende dat het BIM-model op een aantal plaatsen nu weer op de schop kan. Sier: “Een logische consequentie van bouwen in BIM is dat je op een bepaald moment klaar bent met ontwerpen en dat dan de uitvoering begint. En dat je daarna ook geen veranderingen op de bouwplaats meer doorvoert. Immers: alle toeleveranciers hebben hun proces ingericht rond de informatie uit het

Health School Concept Bouwen aan energiezuinige en gezonde scholen

De continue toevoer van verse lucht en de gecontroleerde afvoer van vervuilde lucht zorgt voor een goede luchtkwaliteit

Optimaliseer de gezondheid en comfort van leerlingen en leerkrachten

Buitenzonwering in combinatie met ventilatieve koeling (of nightcooling) garandeert steeds aangename temperaturen

Project: Campus Zwolle, Nederland

Installatie_XL_245x171_1016.indd 1

BIM. Ik vergelijk het met een doos legoblokjes. Daarin zit een beschrijving van hoe je het moet bouwen, en precies het juiste aantal blokjes met de juiste vorm en kleur. Dan wil je eigenlijk niet halverwege het bouwen

www.renson.nl

4/11/16 11:08

ineens iets anders willen, want dan heb je niet de juiste blokjes.” En Kuurstra voegt daar aan toe: “Maar omdat de markt nu eenmaal op dit moment toch weer anders vraagt, wordt in het proces nog ontworpen en het

BIM-model aangepast, waardoor toch weer de ‘juiste blokjes’ aanwezig zullen zijn.” n

“Pontsteiger is volledig gemodelleerd in LOD 400 in de uitvoeringsfase”

Installatie XL December 2016

Nieuwe connected controller voor Niko Home Control Geniaal gemakkelijk! Maak kennis met de Niko Home Control connected controller. Eén basismodule die de huidige controller, voeding, IP-interface en gateway vervangt. Vier modules in één. Het maakt de installatie van Niko Home Control sneller, gemakkelijker en efficiënter. De consument? Die krijgt meer voor minder: een 300 euro goedkopere installatie met standaard bediening via smartphone / tablet zowel binnen- als buitenshuis. Sneller installeren De 4 basisonderdelen van Niko Home Control zitten nu in 1 module. Dat verlaagt het aantal installatiestappen drastisch. Want de connected controller stuurt de volledige installatie aan en maakt ze altijd en overal bereikbaar. Hij levert voeding aan de bus, de modules en de bedieningen. Hij verbindt ook de installatie met de IP-toestellen (zoals touchscreen, smartphone en videobuitenpost) en koppelt de installatie met het internet.

Gemakkelijker aansluiten Met de connected controller win je als installateur plaats in de kast en beperk je de installatietijd aanzienlijk. Maar er is meer: dankzij de ingebouwde router heb je geen IP-kennis nodig. Standaard sluit je 3 IP-toestellen zoals het touchscreen en de videobuitenpost aan. Met een switch breid je dat aantal eenvoudig uit.

Foutloos programmeren Je kunt je laptop draadloos verbinden met de connected controller en tijdens het adresseren door de woning lopen. Bovendien heb je als installateur toegang tot een diagnosepagina die de opbouw en de werking van de installatie realtime analyseert. Dat maakt het gemakkelijk om problemen op te lossen en verlaagt de kans op fouten.

Slim bedienen: nu standaard Nu al kiest meer dan 80% van de eindgebruikers voor bediening via smartphone. Met de connected controller zit dit standaard in de basisinstallatie. Binnen én buiten de woning. Ze besparen hierbij 300 euro. Die basisinstallatie vullen ze eenvoudig aan met energiebesparende-, comfort- of veiligheidsfuncties.

Altijd verbonden Merkt Niko Home Control dat er iets niet klopt in huis? Dankzij de geconnecteerde installatie krijgen ze ook waarschuwingsberichten op hun smartphone. Zo zijn ze voortdurend met hun woning verbonden en hebben ze altijd volledige controle: als het nodig is, kunnen ze onmiddellijk reageren en ingrijpen.

PA-428-03-Publireportage_Coco.indd 1

PA-428-03

www.niko.nl

4/11/16 09:19

COMBINATIEBOUW THEMA: RIOLERING / POMPEN Warmtenet - Tranportleidingen - Absorptiekoeling

Studeren, wonen, winkelen, kijken en lezen in ĂŠĂŠn complex

Beide gebouwen maken gebruik van een gezamenlijke installatie voor absorptiekoeling die HOMIJ in het zuidgebouw plaatste.

Installatie XL December 2016

Voorkeur voor concentrisch!

UbiFit Concentrisch Push-Fit niet duur en super veilig! Ter bevordering van de veiligheid, adviseert de vereniging van rookgasafvoerfabrikanten Rogafa om voortaan te kiezen voor concentrische rookgasafvoeren voor nieuwbouw én bij renovatie. Concentrische systemen bieden, door de pijp-in-pijp constructie, een extra vangnet bij lekkages. Hierdoor wordt de kans op koolmonoxidevergiftiging sterk gereduceerd. Met Ubbink hoeft veiligheid niet duur te zijn! De voordelen van UbiFit Concentrisch Push-Fit • Eenvoudige installatie: voorzien van afstandhouders en geleidingsring • Uitzetting en krimp bestendig • Ruimte besparend • Eenvoudig in te korten: makkelijk uit elkaar te halen • Gebruik van water of glijmiddel is niet nodig • Minder beugelen: behoeft minder beugels dan parallelle situatie • Lagere prijsstelling dan de traditionele klembandsystemen! • Net zo duur als parallelle systemen!

Veiligheid is nog nooit zo voordelig geweest!

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.ubbink.nl/concentrisch

COMBINATIEBOUW

De entreehal van het noordgebouw biedt een bijzondere aanblik, in de hal ‘hangen’ drie gekleurde ovale

De openbare bibliotheek doet ook dienst als bibliotheek van de Hogeschool.

ruimtes. Overdag zijn het collegezalen voor de Zuyd Hogeschool, in de avond en het weekend zalen van filmhuis het Domijn.

XL Installatiefeiten Bouw: Bouwontwikkeling Jongen - Beek Architect noordgebouw: Jeanne Dekkers Architecten - Delft Architect zuidgebouw: Rap + Rap Architecten - Amsterdam Installatieadvies: Nelissen Ingenieursbureau - Eindhoven Installateur noordgebouw: Unica - Geleen Installateur zuidgebouw: HOMIJ - Ittervoort HR-luchtbehandeling: Menerga Klimaattechnologie Amsterdam Absorptiekoeling: IBK - Apeldoorn Beide gebouwen maken gebruik van een gezamenlijke installatie voor absorptiekoeling. Absorptiekoeling maakt via een thermodynamisch en chemisch proces koude uit warmte.

Om de restwarmte van de absorptiekoelmachine kwijt te kunnen,

Leidingschacht in het zuidgebouw.

staan op het dak adiabatische droge koelers.

De entreehal van het noordgebouw biedt een bijzondere aanblik. In de hal “hangen” drie gekleurde ovale ruimtes. Overdag zijn het de collegezalen van de Sittardse vestiging van Zuyd Hogeschool. ‘s Avonds en in het weekend zijn het de zalen van filmhuis het Domijn. Tussen de bedrijvigheid door lopen ook de bezoekers van het museum voor hedendaagse kunst. De optimale benutting van de ruimte leidt tot meer dubbelfuncties. In de openbare bibliotheek in het zuidgebouw is het op maandagochtend opvallend druk. Overal werken studenten. De openbare bibliotheek doet ook dienst als bibliotheek van de Hogeschool. Met die dubbelfuncties haalt Sittard de studenten weer naar het centrum. De door vergrijzing en leegstand getroffen gemeente wilde meer leven in de brouwerij en dat leven was tot vorig schooljaar alleen

in de grote schoolgebouwen in de buitenwijken te vinden. De drukte op het centrale plein tussen beide gebouwen laat zien dat de opzet slaagde.

Veel overleg nodig Om dit voor elkaar te krijgen werd drie jaar lang gebouwd aan Ligne met zijn ruim dertigduizend vierkante meter ruimte met verschillende functies. Twee architectenbureaus ontwierpen elk een gebouw. Twee installatiebedrijven (Homij en Unica) namen de installaties voor hun rekening. “Beide gebouwen delen een gezamenlijke verwarming en koeling”, zegt Frank Vossen van HOMIJ in Ittervoort. “Die samenwerking vergde veel afstemming vooraf. Af en toe had ik het idee dat we meer tijd besteedden aan overleg dan aan het daadwerkelijke installatiewerk. Wij legden bijvoorbeeld de transport-

leidingen van de warmte- en koudevoorziening aan in het noordgebouw waarin Unica al het merendeel van haar installaties had aangelegd. Het vergde veel afstemming om een goede plek voor de leidingen te vinden. Patrick Janssen van Unica in Geleen: “Een ander punt dat we gezamenlijk oppakten was de brandblusinstallatie. HOMIJ legde de transportleiding voor bluswater tot in de parkeergarage onder ons gebouw, vandaar pakten wij het verder op. Hetzelfde geldt voor de brandmeldinstallatie. Deze besteedden we samen aan omdat het lastig is om met twee verschillende installaties te werken.”

Restwarmte Chemelot De opdrachtgevers van Ligne kozen voor duurzame oplossingen waarvan een aantal in het oog springt. De gebouwen krijgen een aansluiting op Het Groene

Installatie XL December 2016

KOELING MET RESTWARMTE World Energy absorptie koelmachines en warmtepompen i.c.m. Cabero adiabatische dry-coolers een sterk team.

Voor meer informatie: 030 - 634 80 00.

www.ibkgroep.nl

www.abt.eu

bouwen aan ambities Iets moois willen maken. Of misschien gewoon de hoogste, de beste. En voor zo min mogelijk, zo veel mogelijk meters. Iedere opdrachtgever, iedere architect wil ‘iets’ – streeft, verlangt en vraagt. Wat hun

wens ook is, de ingenieurs en adviseurs van ABT zorgen voor de technische uitwerking. Al meer dan 60 jaar. Geïntegreerde oplossingen, maakbaar en vooral haalbaar – hoe groot, klein, ingewikkeld of gewoon de

vraag ook is. Grensverleggend waar nodig, maar altijd solide. Wat onmogelijk lijkt, toch mogelijk maken. Voor onze opdrachtgevers, voor onze medewerkers en voor een betere wereld. ABT bouwt aan ambities.

COMBINATIEBOUW

Net (zie kader), een warmtenet dat restwarmte van de chemische industrie op industriepark Chemelot in Geleen en de warmte van de Biomassa Energiecentrale Sittard distribueert. “De bouw van Ligne valt samen met de aanleg van Het Groene Net”, zegt Branco Schot van Ingenieursbureau Nelissen in Eindhoven. Schot nam het installatieadvies voor Ligne voor zijn rekening. “Ligne is een pilot van Het Groene Net.” Zolang het warmtenet niet klaar is, levert een standaard cv-ketel in een zeecontainer de energie voor Ligne. Nelissen besteedde veel aandacht aan duurzame ventilatie van vooral het schoolgebouw. Schot: “Om aan de wensen van de opdrachtgevers tegemoet te komen kozen we voor HR-luchtbehandelkasten van Menerga. Deze winnen 95% van de warmte terug, terwijl 70% terugwinning normaal is voor luchtbehandelkasten.” Janssen van Unica legt uit hoe het rendement gehaald wordt: “Een klep laat de aangevoerde warme lucht om de minuut door één van de twee delen van de luchtbehandelkast stromen. Een warmtewisselaar neemt de warmte uit deze lucht op. Om het systeem de tijd te geven om alle warmte weer af te staan, neemt het andere deel van de machine de warmteopname uit de aangevoerde lucht na een minuut over. Het systeem is zo efficiënt dat 80% van de kasten geen naverwarming nodig heeft.” Beide gebouwen maken gebruik van een gezamenlijke installatie voor absorptiekoeling die HOMIJ in het

zuidgebouw plaatste. Absorptiekoeling maakt via een thermodynamisch en chemisch proces koude uit warmte. De koeling is zeer efficiënt mits de benodigde warmte vrijwel gratis voorhanden is bijvoorbeeld in de vorm van industriële restwarmte. “De machine krijgt 90 °C warm water van Het Groene Net en zet deze om in koud water van 6 °C. Om de restwarmte van de machine kwijt te kunnen, staan op het dak nog adiabatische droge koelers die we ‘s zomers met een waternevel extra koelen”, vertelt Vossen van HOMIJ.

Het ontwerp van de gebouwen stelde beide installateurs voor de nodige uitdagingen. Janssen: “Het noordgebouw is erg speels ingedeeld waardoor er maar weinig dezelfde ruimtes zijn. We moesten daarom de installaties voor elke ruimte apart ontwerpen.” Het zeer efficiënte ruimtegebruik speelde vooral HOMIJ in het zuidgebouw parten. Vossen: “De architect ontwierp elke verdieping op minimale hoogte waardoor er geen ruimte is voor een systeemplafond. Alle voorzieningen van de sprinklerinstallatie tot de ventilatieleidingen zijn daarom in de betonvloer gestort. Het kostte veel moeite om plek voor alle leidingen te vinden tussen het wapeningsstaal door.” Volgens Vossen beperkt deze aanpak de flexibiliteit van het gebouw: “Stel je wilt de ruimtes eens anders indelen dan kan dat niet meer omdat de sprinklerinstallatie en de ventilatie niet aan te passen zijn.” Een

ander nadeel van het compacte bouwen is het gebrek aan technische ruimte. “De schachten zijn zo klein dat we de installaties moesten stapelen. Stel je voor dat er met de achterste installatie iets gebeurt, dan ben je de klos want je komt er niet zomaar bij.” Behalve de aansluiting op het warmtenet, de luchtbehandeling en de koeling en heeft Ligne nog enkele duurzame bijzonderheden. De liften in het noordgebouw hebben allemaal energiezuinige motoren. De urinoirs zijn waterloos en ledverlichting is alom aanwezig. Op de daken van Ligne liggen enkele honderden PV-panelen. De daken die in het zicht liggen zijn bedekt met een mengsel van mos en sedum. Alle daken lozen hun regenwater in de Geleenbeek die naast het gebouw stroomt. Vossen: “De uitstroom van de hemelwaterafvoer ligt één meter boven de gemiddelde waterhoogte in de beek. Volgens de berekeningen zal de beek die hoogte maar eens in de honderd jaar halen. In hoeverre deze berekeningen rekening houden met de klimaatveranderingen zal de toekomst uitwijzen. Afgelopen juni steeg het water al tot aan het kritische niveau.” Inmiddels is het pauze en staat het plein vol studenten die genieten van het tropische en kurkdroge septemberweer. De beek is een klein ongevaarlijk stroompje in de diepte naast het gebouw. Vandaag is het vooral de absorptiekoeling die overuren draait. Het karakteristieke pruttelen van het verdampende ammoniawater in de koeler is goed te horen. n

Omdat de sprinklerleidingen in de vloer zijn gestort, wordt het

Aansluiting van de koelleiding op de adiabatische koelers.

Verdiepingen op minimale hoogte

Het Groene Net Chemische Industrie bepaalt sinds jaar en dag de skyline van westelijk Zuid-Limburg. Die industrie maakt behoorlijk wat warmte die verloren gaat. Het Groen Net gaat deze warmte zinvol gebruiken en distribueren, samen met de warmte die vrijkomt bij de Biomassa Energiecentrale Sittard. Het netwerk gaat jaarlijks 835 terajoulle warmte leveren. Dit komt neer op een besparing van 26 miljoen m3 aardgas en een vermindering van de uitstoot van CO2 met 47.000 ton. Zeker 5000 huishoudens en 50-70 bedrijven en instellingen worden op het warmtenet aangesloten. Dit maakt Het Groene Net het grootste warmtenet van Nederland.

aanpassen van de ruimten niet eenvoudig.

Vanwege de minimale hoogte en het ontbreken van een systeemplafond, zijn alle voorzieningen van de sprinklerinstallatie tot aan de ventilatieleidingen in de betonvloer gestort.

Installatie XL December 2016

Wanneer een hybride of all electric warmtepompsysteem? Vraag het uw Technisch Project Adviseur op www.TPAonline.nl

www.TPAonline.nl

TPAonline, het videogesprek met uw Technisch Project Adviseur Speciaal voor adviseurs, architecten en aannemers is er TPAonline, het videogesprek van de afdeling Technisch Project Advies. Met de inplanmodule op www.TPAonline.nl bepaalt u zelf wanneer en waarover u uw adviseur spreekt via een videogesprek.

Technisch Project Advies helpt u o.a. bij: • Advies op maat voor warmtepompsystemen • EPC-verlaging door juiste toestel/ installatiekeuze • Verbetering van het energielabel • Advies in all-electric oplossingen

Uw partners in duurzame totaaloplossingen

WONINGEN Nul-op-de-meter - Energiemodule - Monitoring

11.000 woningen naar nul-op-de-meter Bouwbedrijven Volkerwessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer gaan samen 11.000 woningen naar nul-op-de-meter renoveren. Dat is 2.750 woningen per bouwer. Na een moeizame opstartfase die alle bouwbedrijven kenden, komt er nu toch echt de vaart er in bij BAM. Momenteel neemt BAM 216 woningen van Stichting Woonwaard en 20 woningen van woningcorporatie Lefier onder handen. Met het doel om op te schalen. Door Tijdo van der Zee

Om maar meteen met de moeizame start te beginnen. In de eerste paar jaar van de Stroomversnelling werden door de vier bouwbedrijven samen niet veel meer dan honderd woningen gerenoveerd tot nul-opde-meter-woning (NOM-woning); een tempo waarin de doelstellingen nooit gehaald zouden worden. Het was onder meer wachten op de wettelijke verankering van de Energie Prestatie Vergoeding (EPV), zo is de verklaring van Francesco Franchimon, directeur BAM Energy Systems. Tot die tijd waren de risico’s te groot “voor met name de corporaties” en wachtte men een beetje af. Franchimon: “Dat was heel begrijpelijk, want zonder het mogen innen van een EPV door de corporaties bij hun huurders ontstaat er geen exploitabel project.” Nu deze vergoeding, die het de verhuurder mogelijk maakt de kosten van de investeringen te verrekenen in de huur, door de Eerste en Tweede Kamer is, ziet Franchimon eindelijk het tempo toenemen. “We hebben voor komend jaar bijna 500 woningen in de pijplijn zitten.” Voor BAM begon de Stroomversnelling feitelijk met 55 NOM-woningen van woningstichting Woonwaard in Heerhugowaard 49 stuks van woningcorporatie Portaal in Soesterberg. Deze werden eind 2014 opgeleverd. Een jaar later volgden nog 31 woningen van Portaal in Soesterberg en afgelopen lente kondigde BAM aan om 36 woningen in Emmen te transformeren. Daarvan is inmiddels ongeveer de helft af.

Energiemodule Standaardisering en het industrialiseren van het bouwproces is essentieel om de gewenste kosten-

Installatie XL December 2016

besparingen op termijn door te kunnen voeren, zegt Franchimon. Dat betekent dus dat elke woning ruwweg dezelfde behandeling ondergaat. Eerst wordt ieder huis in 3D ingescand, waardoor een precies passende isolerende ‘jas’ kan worden aangemeten. Dan komen de installaties. Het belangrijkste onderdeel hier is de zogeheten energiemodule die volgens Franchimon, tot nog toe achter het huis geplaatst kan worden. Hierin bevindt zich zo’n beetje alle techniek. “Daarvoor hebben we gekozen, omdat monteurs er dan altijd makkelijk bij kunnen voor onderhoud en ze het huis dus niet in hoeven, noch

“We hebben een overcapaciteit van pvpanelen op het dak, omdat panelen degraderen” bij de renovatie noch voor het onderhoud. Alle installaties buiten beperkt de geluidsoverlast voor de bewoners zoveel mogelijk.” In deze module zitten een lucht-water-warmtepomp van Mitsubishi (de installatie van een water/waterwarmtepomp is te duur en tijdrovend), een ventilatielucht terugwinunit WHR DC930 van Zehnder Stork en een Kaco-omvormer voor de AU Optronics - BenQ Solar -zonnepanelen op het dak. Er zitten twee opslagvaten in de energiemodule. Eén 200

liter boilervat is bedoeld voor warmtapwater en één 60 liter buffervat voor de verwarming. Het tweede vat is een ‘schakelvat’ dat bedoeld is om pendelen van de warmtepomp tegen te gaan, warmte te bufferen en om de verdamper te kunnen ontdooien. Er is meet- en regeltechniek van ABB aanwezig, die tot slot is verbonden met een gateway, die communiceert met de cloud, en waarin BAM samen met IBM software en algoritmes voor heeft ontwikkeld die de prestaties van de installaties bijhoudt en analyseert. Deze energiemodule is ongeveer 1 bij 1,7 bij 2,5 meter groot en wordt door installateur Breman in Genemuiden in elkaar gezet en in 1 keer op zijn plek gehesen.

Acceptatie van balansventilatie De balansventilatie-unit gebruikt de warmte die afkomstig is van de warmtepomp voor het voorverwarmen van de aangezogen buitenlucht en is daardoor nog een tikkeltje energiezuiniger dan een standaard systeem. BAM heeft ook nagedacht over acceptatie van de balansventilatie door de bewoners. Franchimon: “Het is bekend dat er in het verleden nogal wat problemen zijn geweest met balansventilatie. Door het systeem buiten neer te zetten, hebben mensen ten eerste al veel minder last van het geluid, waardoor ze minder snel het systeem uit zullen zetten. We hebben daarnaast hoge voorwaarden gesteld aan de reinigbaarheid van de kanalen. Zo hebben we hoofdzakelijk gebruikgemaakt van ronde kanalen en we vermijden scherpe hoeken, die je nog wel eens ziet in de nok van het dak bijvoorbeeld. Daar hebben we heel bewust naar gekeken.”

WONINGEN

De woningen kunnen gewoon gebruik blijven maken van de bestaande radiatoren. “De warmtepomp functioneert namelijk prima bij middelhoge temperaturen, zo tussen de 45 en 55 graden, en omdat het transmissieverlies door de goede isolatie een stuk minder is, hebben we genoeg opgesteld vermogen met de bestaande radiatoren”, zegt Franchimon, “alleen in de badkamer verwarmen we met een elektrisch element, omdat daar niet altijd een radiator zit. Deze hebben we geïnstalleerd achter de spiegel, zodat die meteen ontwasemt. Dus als je na het douchen in de spiegel kijkt, kan je jezelf nog zien.”

Overcapaciteit Dit alles moet ervoor zorgen dat de woningen gedurende de 40 jaar dat BAM het onderhoud uitvoert en

de energieprestatie garandeert élk jaar netto geen elektriciteit consumeren. Franchimon: “We hebben een overcapaciteit van pv-panelen op het dak geïnstalleerd, omdat de panelen degraderen en we, voordat de panelen vervangen gaan worden, ook nog moeten garanderen dat de woning goed presteert.”

Salderingsregeling Het systeem zoals dat nu is geïnstalleerd is qua business case volledig afhankelijk van de salderingsregeling. Dat komt doordat de opwek en het verbruik van elektriciteit niet synchroon lopen. Op momenten dat de zon uitbundig schijnt en de warmtepompen uit staan, wordt de elektriciteit ingevoerd in het elektriciteitsnet en trekt het energiebedrijf deze opgewekte kWh’s van het verbruik af. Maar de salderingsregeling

heeft in zijn huidige vorm waarschijnlijk zijn langste tijd gehad. Uiteindelijk zal er een eind aan komen, al was het alleen maar omdat het een oneerlijke regeling is: veel mensen hebben geen geschikt dak en lopen dus alleen om die reden geld mis. Maar een nette overgangsregeling is essentieel, zegt Franchimon: “Wij opteren ervoor dat de saldering gehandhaafd blijft bij inmiddels gedane investeringen. Het is eveneens niet eerlijk dat particulieren of verhuurders geïnvesteerd hebben in zonnepanelen de dupe worden van het afschaffen van de salderingsregeling. Saldering was nodig om een acceptabele terugverdientijd te krijgen. Voor het Energieakkoord zou het een enorme aderlating zijn als het Ministerie deze onduidelijkheid laat bestaan omdat de investeringsbereidheid afneemt. Zodoende halen wij de doelstellingen uit het

XL Installatiefeiten Aannemer: BAM Architect: Wenink Holtkamp Architecten Installateur energiemodule: Breman Installateur zonnepanelen: Emergo (tevens dakleveranciers) Installateur ventilatiesysteem: Bemar Zonnepanelen: BenQ Warmtepomp: Ecodan van Mitsubishi Electric/Alklima Balansventilatie: WHR DC930 wtw-unit van Zehnder Omvormer: Kaco TL3 9.0 Blueplanet

Installatie XL December 2016

EFFICIËNT

INSTALLEREN MET ONZE SYSTEMEN

SNEL BETROUWBAAR INNOVATIEF

• Snelle montage door uniek kliksysteem • Voor schuine & platte daken

Supersnelle installatie

20 jaar garantie

• Lichtgewicht systemen • Zeer geschikt voor grote projecten

Uitstekende service en advies

100% Nederlands product

www.esdec.com

105972_Esdec.indd 1

11/7/2016 11:35:31 AM

Halogeenvrij Dé kabel voor een beter milieu • tot 90°C belastbaar • montagesnoeren voorzien van Lloyd’s keur en/of KEMA-KEUR <HAR> • geen schadelijke en corrosieve gassen tijdens brand • binnen 24 uur uit voorraad leverbaar Halogeenvrije speciaalkabels? Wij ontwikkelen deze samen voor uw toepassing!

T +31 (0)475 566 767 | verkoop@eldra.nl | www.eldra.nl

WONINGEN

Energieakkoord nooit. Blijf dus af van de saldering van particulieren of verhuurders en maak een overgangsregeling richting de toekomst en indexeer deze op basis van de zonnepaneel prijzen. Natuurlijk heeft BAM geen invloed op deze politieke keuze en zoekt het ook naar alternatieven.”

Accu’s Eén van die alternatieven zijn accu’s. BAM is penvoerder van een Europa gesubsidieerd project, REnnovates. Daarin wordt onderzocht in hoeverre overtollige elektriciteit tijdelijk kan worden opgeslagen in hetzij thuisaccu’s, hetzij buurtbatterijen. Hiervoor wordt onder andere samengewerkt met het Finse Massive Cell Technologies. Zo’n batterij zou dus het overschot aan elektriciteit door de zonnepanelen kunnen bufferen, die dan op een ander moment gebruikt kan worden, zoals voor de elektrische apparatuur in huis. Maar er wordt ook over gedacht om de opslag en het slim omgaan met het verbruik van de woning als flexibiliteitsdienst aan te bieden aan de netbeheerder. Stedin is de partner in dit subsidieproject waarmee samen de business case wordt doorgerekend. Want

die zit door het groeiende en fluctuerende aanbod van hernieuwbare energie met de balans op het net in zijn maag. Overigens is handel met de netbeheerder wettelijk nog niet toegestaan. “Dit is dus net zoals

“Software en algoritmes analyseren en registreren de prestaties van de installaties”

de wetgeving rond de EPV iets waar de politiek zich over moet gaan buigen”, zegt Franchimon. De accu’s hadden rond deze tijd eigenlijk al geplaatst moeten zijn, maar de installatie is wat vertraagd. “De praktijk is weerbarstig, er zijn veel stakeholders bij betrokken”, verontschuldigt Franchimon zich, “we verwachten dat ze komende lente geïnstalleerd zullen worden.”

BAM kan dus vooruitkijken, met op de korte termijn honderden woningen in het verschiet. Maar terugkijken is ook nuttig. Wat zijn de tussentijdse resultaten? “Afgelopen zomer heeft TNO onderzoek gedaan naar de energieprestatie én naar de bewonerstevredenheid van de NOM-woningen in Heerhugowaard. Op beide punten blijken we goed te scoren. Als leerpunt nemen we mee dat bewoners moeten weten wie hun aanspreekpunt is, want nu kloppen ze met vragen nogal eens bij de verkeerde partij aan.” n

Nawoord redactie “Half oktober liet minister Henk Kamp weten dat de EPV ook voor energieneutrale woningen met gasaansluitingen bedoeld is. Dit was tegen het zere been van de leden van de Stroomversnelling, die vrezen dat hun investeringen in all-electric renovaties weggegooid geld zijn. De verwachting is immers dat het realiseren van energieneutrale woningen met gasaansluiting minder duur zal zijn.”

Stroomversnelling De Stroomversnelling is een overeenkomst tussen vier bouwbedrijven (Volkerwessels, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer) en zes woningcorporaties (Portaal, Lefier, Woonwaard, Stadlander, Tiwos en Wonen Limburg). De deal werd op 20 juni 2013 ondertekend en beoogde in eerste instantie om 11.000 woningen nul-op-de-meter te krijgen. Later haakten andere bedrijven hierbij aan en werd de ambitie opgeschroefd naar 111.000 woningen in 2020. De Stroomversnelling maakt nog niet genoeg vaart. Nog in augustus van dit jaar liet Wim van den Bogerd, CEO bij Klimaatgarant en Itho Daalderop én lid van de Stroomversnelling weten dat de deal “eigenlijk mislukt” is. Hij stelde dat NOM-renovaties veel te duur zijn.

Installatie XL December 2016

ZORGGEBOUW BIM - Prefab - Leidingwerk

BIM in de hoofdrol bij eerste protonenkliniek In de strijd tegen kanker wordt voor het eerst in Nederland een zogeheten protonenkliniek gebouwd: het Holland Particle Therapy Centre in Delft. TBI-ondernemingen Croonwolter&dros en J.P. van Eesteren hebben een huzarenstukje uitgehaald als het gaat om de energievoorziening en klimaatbeheersing van kliniek en behandelingsapparatuur. Met BIM in de hoofdrol. Door Harmen Weijer

In Nederland worden kankerpatiënten meestal behandeld door middel van chemotherapie en bestralingen. Een veel modernere en preciezere behandeling is protonentherapie, die voornamelijk in de Verenigde Staten al geruime tijd wordt uitgevoerd. Om Nederlandse patiënten sneller en dichterbij te behandelen wordt in Delft in opdracht van een consortium van de TU Delft, het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en het Erasmus Medisch Centrum (EMC) in Delft het Holland Particle Therapy Centre (HollandPTC) gebouwd.

Vier meter dik beton De TBI-ondernemingen J.P. van Eesteren en Croonwolter&dros hebben begin 2015 de aanbesteding van deze bouw gewonnen. Belangrijk in de aanbesteding was de verzekering dat het behandelgedeelte van het gebouw, inclusief het merendeel van de technische installaties, nauwgezet en in korte tijd kon worden opgeleverd. Eerder dit jaar in mei is dat de TBI-ondernemingen gelukt. Dat was conform de opdracht in precies een jaar tijd. “Dat we dit hebben kunnen halen zonder dat we ook maar een fout hebben gemaakt, was alleen mogelijk doordat we het gehele complex in BIM hebben ontworpen”, vertelt projectmanager Robin Alberts van Croonwolter&dros, verantwoordelijk voor de w-techniek. “BIM is niet nieuw maar staat nog wel in de kinderschoenen, zeker bij dit soort complexe projecten. Wat het voor ons extra uitdagend heeft gemaakt, is vooral hoe we de leidingen gingen leggen in het deel waar de protonenbehandeling plaatsvindt. Die behandeling vindt plaats in drie behandelruimten met betonwanden van tot wel 4 meter dik. Door deze dikte worden protonen die vrijkomen bij de behandeling opgevangen door het beton.”

Geen enkele leiding recht In die dikke betonwanden zijn de mantelbuizen en leidingen ingestort, die geprefabriceerd zijn bij

Installatie XL December 2016

Croonwolter&dros in Amersfoort. Daarna zijn ze naar Delft getransporteerd om voor de betonstorting ingepast te worden. Een huzarenstukje, want het aantal kilometers leidingen voor stroom, gas, water, koelwater en data is indrukwekkend: in totaal is voor 3,5 km aan kunststofleidingen, 600 meter aan rvs-leidingen en 23 km aan databekabeling in beton gestort. Alberts: “Het bijzondere is dat geen enkele leiding recht loopt; dat was een eis vanuit de opdrachtgever.” Dat moet natuurlijk precies worden uitgevoerd, want je kunt tijdens de bouw niet even een paar leidingen verleggen in enkele meters dik beton. “Zeker niet als deze ook nog eens kriskras door elkaar lopen. Daarom hebben we dit helemaal integraal in 3D ontworpen. En

“Wat is bijvoorbeeld het effect van de warmte in het beton op de kunststofleidingen?” dat in slechts twaalf weken tijd”, vult projectmanager elektrotechniek Kees Luijk aan. De TBI-bedrijven namen geen enkel risico bij de daadwerkelijke realisatie. Daarom hebben ze eerst een proefstort van een betonnen blok van 4 meter breed en lang en 2 meter hoog gemaakt met daarin alle mogelijke leidingen en verbindingen verwerkt. Alberts: “Wij wilden van tevoren weten of alle zaken die we hebben bedacht en in BIM hebben ontworpen ook goed gaan. Wat is bijvoorbeeld het effect van de warmte in het beton op de kunststofleidingen? Zo hebben we gezien dat de leidingen iets begonnen te drijven, waardoor we meer zijn gaan beugelen. Dat hebben we allemaal getest bij afvalverwerkingsbedrijf

SITA, zodat als we het beton weer zouden afbreken dit ter plekke kon worden afgevoerd.”

Prefab Minstens net zo bijzonder is dat ook de technische ruimte met daarin de klimaatinstallaties, luchtbehandelingskasten en eigen persluchtinstallatie geheel prefab is gerealiseerd. “Dat was nodig omdat we eveneens volgens het bestek slechts tien weken hadden om de techniekruimte inclusief installaties in Delft te bouwen. We hebben deze niet alleen prefab gerealiseerd, maar ook deels opgebouwd in een gecontroleerde omgeving. Dat heeft als voordeel dat we een paar kleine zaken vanuit het ontwerp hebben kunnen aanpassen in de praktijk. Zo kwamen we er achter dat sommige flenzen niet te dicht bij elkaar moesten liggen.” Deze delen van de techniekruimte zijn in hapklare brokken naar de bouwlocatie getransporteerd en hier als een soort Lego-blokken in elkaar gezet. “Op deze grote schaal hebben we nog niet eerder een techniekruimte van tevoren in elkaar gezet en op locatie ingebouwd”, zo vervolgt Alberts, “Daarmee hebben we veel tijd bespaard en faalkosten kunnen voorkomen.” Daarnaast zorgde deze manier van engineering ervoor dat er zo min mogelijk op de bouwlocatie gewerkt zou worden, niet meer dan het klaarmaken van de technische installaties voor gebruik. “De leverancier van de speciale behandelapparatuur, Varian Medical Systems NL, wil aan de slag met dure apparatuur in een zo schoon en droog mogelijke kliniek. Dan moet je niet meer aankomen met nog eens volop te moeten gaan boren. Dat levert teveel stof en vervuiling op”, aldus Luijk.

Stroomverbruik cyclotron Die behandelapparatuur vormt het hart van de protonenbehandeling en daarmee van de kliniek. Het gaat om het cyclotron, twee gantries, een onderzoeksruim-

ZORGGEBOUW

Beeld: de Jong Gortemaker Algra

Geen enkele leiding in de gehele protonenkliniek loopt recht en ook nog eens kriskras door elkaar. Daarom is de kliniek door de TBI-ondernemingen geheel integraal in BIM ontworpen.

XL Installatiefeiten Gebouw: Holland Particle Therapy Centre Opdrachtgever: HollandPTC, Consortium Erasmus Medisch Centrum, Leids Universitair Medisch Centrum en Technische Universiteit Delft Projectmanagement: AT Osborne Bouwer: TBI-onderneming J.P. van Eesteren Installatieadviseur: Sweegers & De Bruijn Installatie e + w: TBI-onderneming Croonwolter&dros Belangrijkste componenten: Luchtbehandelingskasten (4) Verhulst Koelmachine (1) Carrier Meet- en regeltechniek NuNu Isolatie en brandwerend Hervo Bevochtigingsinstallatie Condair

Alle componenten in de technische ruimte zijn prefab gerealiseerd, zodat het inbouwen slechts een kwestie is van aansluiten van de apparatuur.

Installatie XL December 2016

Sweegers en de Bruijn, partner HollandPTC

VLOERVERWARMING. VOOR IEDERE SITUATIE.

voor ontwerp, BIM-modelling en advisering van technische installaties en medisch technische inrichting RENOVATIE

MAGNUM Mat (4mm)

MAGNUM TubeMat (9mm)

MAGNUM SlimFit (12mm)

NIEUWBOUW

Sweegers en de Bruijn, adviseurs voor een duurzaam binnenklimaat en technische installaties Gezondheidszorg & Wonen

Retail & Appartementen

Justitie

Duurzaamheid & Energie

Industrie & Laboratoria

Beheer & Onderhoud

Onderwijs

Monumenten

Cultuur & Recreatie

Kantoren

MAGNUM Cable (7mm)

MAGNUM Tacker (30-40mm)

MAGNUM Noppenplaat (20-40mm)

HOUTEN VLOEREN

Europalaan 12g, 5232 BC â&#x20AC;&#x2DC;s-HertPHFOCPTDI t Internet www.swebru.nl E-mail info@swebru OM t Telefoon 088 030 7300

MAGNUM Foil (0,4mm)

MAGNUM DryFloor (25mm)

THERMOSTATEN 201

MAGNUM X-treme Control

MAGNUM W-Controller

Gebruiksvriendelijke aansturing

HELDER IN KWALITEIT EN SERVICE Met de huidige bouwtechnische ontwikkelingen, stelt de consument steeds meer belang bij een comfortabel en gezond woonklimaat. Wij produceren en leveren voor elke verwarmingsvraag een passende oplossing. Kijk voor meer informatie op magnumheating.nl of bel tijdens kantooruren naar 0166-609 300.

Totaaloplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat Hoogrendement WTW i.c.m. warmtepomp, plug & play Luchtvolumes van 1.000-13.500m3/h, maatwerk op aanvraag

www.thermoair.com www.thermoair.com 105831_ThermoAir.indd 1

11/7/2016 11:55:51 AM

Onze producten worden uitsluitend geleverd via de technische groothandel.

ZORGGEBOUW

De behandelapparaten van de protonenkliniek zijn echte stroomvreters. Van buiten komt 23 kV binnen. In de techniekruimte op de tweede verdieping staan twee 1.600 kVA-transformatoren voor deze apparatuur.

In totaal is voor 3,5 km aan kunststofleidingen, 600 meter aan rvs-leidingen en 23 km aan databekabeVanaf de hoofdverdeelkast voedt een grote spanningsrail van 2.300 A de apparatuur van Varian.

te en een ruimte voor de behandeling van oogtumoren. Het cyclotron is de deeltjesversneller waarin de protonen voor de behandeling worden opgewerkt. In de gantries worden de patiënten vervolgens bestraald. De apparaten zorgen voor een stevige stroomtoevoer naar de kliniek. Luijk: “Via het inkoopstation aan de Watermanweg komt 23 kV binnen. Op de begane grond staan twee transformatoren van elk 800 kVA, die zijn bedoeld voor stroomtoevoer naar de behandelkamers en de kantoren. Op de tweede verdieping in de techniekruimte staan twee 1.600 kVA-transformatoren voor de behandelapparatuur.” Vanaf de hoofdverdeelkast voedt een grote spanningsrail van 2.300 A de apparatuur van Varian. “Aftakkasten met separate voedingen zorgen voor de voeding van deze apparatuur. Die zijn voor noodstroom aangesloten op de UPS-installatie, die ook in de technische ruimte op de tweede verdieping staat.”

Aspiratiesysteem In die technische ruimte is verder de blusgasinstallatie gerealiseerd. “We hebben gekozen voor een installatie op basis van een aspiratiesysteem. Die zuigt continu lucht aan en als die te veel roetdeeltjes detecteert, treedt de blusinstallatie in werking en gaat een sirene af. Daarnaast zijn in de laboratoria in deze kliniek speciale gassen nodig, zoals stikstof, zuivere zuurstof en CO2. Die installatie is eveneens in de techniekruimte gerealiseerd.” Ook bijzonder is de uitvoering van het datanetwerk. Deze bestaat uit twee separate netwerken: eentje voor de apparatuur van Varian en een voor de kantoren en de behandelkamers van HollandPTC. Luijk: “Belangrijkste reden hiervoor is dat met de gegevens heel vertrouwelijk omgegaan moet worden. Met twee verschillende netwerken is dat mogelijk.” Om zowel de kantoren als het behandeldeel van verwarming maar vooral koeling te voorzien wordt

ling ingestort.

gebruik gemaakt van een bestaande WKO met een capaciteit van 1.970 kW . Op de tweede verdieping, in de techniekruimte, en op de begane grond in het behandeldeel bevinden zich zogeheten close-control units. Die bestaan uit een koelbatterij, ventilator en de temperatuurregeling. Voor de behandelkamers en kantoren worden er klimaatplafonds en luchtbehandelingskasten gebruikt. Alleen in de ontvangsthal wordt gebruik gemaakt van vloerverwarming. De installaties van Croonwolter&dros zijn afgelopen mei op tijd opgeleverd. Daarna is Varian aan de slag gegaan met het naar binnenhijsen en aansluiten van onder andere het cyclotron en de gantries. HollandPTC wordt begin 2017 opgeleverd. De kliniek zal vanaf augustus 2017 zeshonderd patiënten per jaar behandelen. Daarmee is de weg geopend voor protonenbehandelingen van kankerpatiënten in Nederland. n

Installatie XL December 2016

KERK Vloeverwarming - Aardwarmte - Warmtepomp

Kerk met 6 km leiding voor vloerverwarming Al sinds 1873 siert de Donatuskerk het aanblik van Bemmel. De bevolking kwam in opstand tegen de sloop van de kerk en eind 2015 was de kogel door de kerk. De kerk krijgt een nieuwe bestemming als theater met multifunctionele ruimtes en een verwarming op basis van aardwarmte.

Stichting Kerk Bemmel, die is ontstaan om de kerk een nieuw leven in te blazen, had als wens om alle installatietechnische werkzaamheden uit te laten voeren door bedrijven uit de regio. Vandaar dat het lokale Installatiebedrijf Hans van ’t Hullenaar is ingeschakeld. Hoofd Project Techniek Maurice Verploegen, verantwoordelijk voor het ontwerp vertelt dat al in december 2014 is begonnen met het bezichtigen van de kerk voor de eerste offertes: “Een jaar na de eerste offertes hebben we de opdracht gekregen. In de tussentijd heeft er veel overleg plaatsgevonden met de stichting en de architect. Hoe pak je dat nou aan met een kerk? Hoe ontwerp je de installaties en hoe voer je dit uit? Uiteindelijk hebben we een oplossing gevonden die perfect paste bij de wensen van de stichting.”

Multifunctionele ruimte Op de bouw zijn de eerste tekenen van het theater al zichtbaar. “Vanaf het begin was het al duidelijk dat de kerk een multifunctionele theaterkerk zou gaan worden en ook de hele indeling was al vrij snelbekend. Zo komt er een inschuifbare tribune, verschillende oefenruimtesen een centrale bar”, vertelt Noud van ’t Hullenaar, directeur van het gelijknamige installatiebedrijf.

Grondboringen Ondertussen (voorjaar 2016, red.) zijn de mannen van Nathan Projects nog flink aan het boren. Want om de theaterkerk van aardwarmte te kunnen voorzien, worden er op het terrein in totaal tien grondboringen uitgevoerd van 160 meter diep. Deze bronnen worden vervolgens aangesloten op de warmtepomp die voor de verwarming en koeling van het gebouw gaat

Installatie XL December 2016

zorgen. De locaties van de tien grondboringen zijn zorgvuldig uitgezocht, wat nog een hele puzzel bleek te zijn. Verploegen: “Aan de linkerkant van de kerk ligt een kerkhof, dus boren is geen optie aan deze zijde. In eerste instantie zouden we met 13 grondboringen aan de slag gaan, maar deze konden we gewoonweg niet kwijt. Nathan heeft toen het voorstel gedaan om minder grondboringen te boren, maar dieper te boren dan in eerste instantie het plan was. Op deze manier bereiken we hetzelfde resultaat.”

Zo duurzaam mogelijk “De stichting wil een zo duurzaam mogelijk gebouw. Wij zijn ons de laatste jaren meer en meer aan het profileren op de duurzaamheidsmarkt. Hier heb je een lange adem voor nodig, want je bent natuurlijk niet

Om de theaterkerk van aardwarmte te voorzien worden tien grondboringen uitgevoerd van 160 meter diep het enige bedrijf dat zich hier mee bezighoudt. Maar ik moet eerlijk zeggen dat het nu wel zijn vruchten begint af te werpen. Vandaar dat we ook zo’n mooi project hebben weten te scoren, de kerk hier in Bemmel”, vertelt van ‘t Hullenaar trots. En Verploegen vervolgt: “Op het moment dat wij de verschillende opties doornamen voor de kerk, hebben veel mogelijkheden de revue gepasseerd. We zijn begonnen met hr-ketels, gevolgd door biomassa pelletketels, maar dit werd

van de tafel geveegd toen het hele toekomstplaatje inclusief de opstellingsruimte en de exploitatiekosten inzichtelijk werd.” “Vervolgens zijn wij gaan kijken naar de warmtepompen van alpha innotec, die uiteindelijk als beste uit de bus kwamen, voornamelijk door de uitstekende COP-waarden. Dit paste qua budget ook in het plan, mede vanwege de nieuwste subsidieregeling.” Edwin Kuster, Sales Advisor bij Nathan haakt hier graag op aan: “Ja, die subsidieregeling is wel erg interessant voor dit project. De meeste warmtepompen van alpha innotec komen in aanmerking voor deze subsidieregeling. Hierdoor merk je ook dat er steeds meer vraag is naar warmtepompen.”

Werken met warmtepompen Nieuw is het werken met warmtepompen voor niet voor het installatiebedrijf. Zeven jaar geleden plaatste het bedrijf haar eerste warmtepomp. Tevens gebruikt het bedrijf zelf een warmtepompopstelling om het gehele bedrijf te voorzien van koeling en verwarming. Inmiddels worden er maandelijks er door het Bemmelse bedrijf warmtepompen geplaatst in de hele regio. In de kerk wordt de alpha innotec SWP 691 uit de Professional-serie geïnstalleerd. Hiervoor is een transmissie- en een koellastberekening gemaakt,

XL Installatiefeiten W- en E-installaties: Installatiebedrijf Hans van ’t Hullenaar Warmtepomp: alpha innotec SWP 691 Vloerverwarming: Uponor

KERK

Installatie XL December 2016

Ideaal in combinatie met de HRE en de HReco. De Intergas Kombi Kompakt HReco is al twee keer door de consumentenbond uitgeroepen tot de beste in zijn soort. Met een jaartaprendement van ruim 101% en maximale winst in CO2-reductie is de Intergas Kombi Kompakt HReco goed voor het milieu en niet onbelangrijk, goed voor de portemonnee.

in warmte

KERK

waar vervolgens uitkwam dat er een warmtepomp van groot formaat moest komen vanwege de benodigde hoge capaciteit. Via een gebouwbeheerssysteem monitort het installatiebedrijf het eerste stook- en koelseizoen gemonitord wat de temperaturen zijn, zodat dit eventueel op afstand kan worden bijgesteld. Na dit jaar wordt er een onderhoudsplan ontwikkeld speciaal voor de theaterkerk. De beheerder van de kerk zal worden geïnstrueerd hoe hij de kloktijden kan verzetten via het Luxtronic digitale bedieningspaneel, dat de warmtepomp en de luchtbehandelingskasten in een gebouwbeheerssysteem integreert.

Vloerverwarming Voor de vloerverwarming is er gekozen voor het Uponor Tacker natbouwsysteem. Deze flexibele leidinginstallatie schikt zich goed naar alle ruimtegeometrieën en zorgt voor een comfortabel warmteafgifte over

het gehele oppervlak. De warmte- en contactgeluidisolerende tackerplaten zorgen voor zo min mogelijk energieverlies. Op de 2 cm hoge isolatieplaat komt de 17x2 Uponor Comfort Pipe PLUS vloerverwarmingsleiding te liggen. Naast de warmtepomp komen er in de kerk twee grote luchtbehandelingskasten die ervoor zorgen dat er in de zomer en in de winter gekoelde of verwarmde geventileerde lucht de ruimte in wordt geblazen of afgezogen. Samen met het systeem van de vloerverwarming ontstaat er een geconditioneerde ruimtetemperatuur. In deze luchtbehandelingskasten bevinden zich koelen verwarmingsbatterijen, die worden aangestuurd door de warmtepomp.

Zes kilometer leiding “De ruim 6 km leiding voor de vloerverwarming gaat op een heel speciale manier gelegd worden, name-

lijk door vrijwilligers van de stichting. Het geluk wil dat zich onder de vrijwilligers een gepensioneerde monteur van het installatiebedrijf bevindt, die samen met een andere gepensioneerde vrijwilliger de monteerwerkzaamheden aanstuurt. “Wij blijven natuurlijk eindverantwoordelijk, dus wij leveren de tekening en persen uiteindelijk zelf af. Tijdens het leggen van de vloerverwarming zal ik ook regelmatig aanwezig zijn om een oogje in het zeil te houden, maar alle leidingen worden door de vrijwilligers gelegd”, vertelt Verploegen enthousiast. “Soms sta ik er echt van te kijken met hoeveel enthousiasme ze aan het werk zijn. In totaal is het een groep van maar liefst 90 vrijwilligers en is het een heel divers gezelschap. Zo wonen er altijd twee hoofdvrijwilligers de bouwvergaderingen bij. Ik heb ze weleens met twintig man tegelijk zien scheppen, slopen en monteren!” n

De technische ruimte van de Bemmelse kerk tijdens de renovatie, met alpha innotec swp warmtepomp.

Installatie XL December 2016

“Unica is een sociale werkgever,

“Unica gaat steeds klantgerichter

“Wij zijn niet zomaar een installatie-

die oprecht begaan is met haar

werken. Ik vind het een uitdaging om

bedrijf, Unica is een technisch

mensen. Tijdens evaluatiegesprekken

Unica hierbij te helpen en ideeën aan

dienstverlener. Een dynamisch bedrijf

is er naast werk ook ruimte voor

te dragen waar echt iets mee wordt

dat meedenkt met klanten, een

privézaken. Ik houd van de vrijheid in

gedaan. Ik ben blij met deze mooie

oplossing bedenkt voor de meest

mijn werk. Mijn dag is goed als mijn

kans om mezelf te ontwikkelen.”

complexe vraagstukken en daarbij

klanten tevreden zijn.”

graag een stapje verdergaat.”

- Ricardo Diemel (27),

- Derek Pas (24),

- Hugo Jonker (34),

servicemonteur

commercieel trainee

werkvoorbereider contracten

Wij zijn Unica Unica biedt duurzame technologische oplossingen voor veiligheid, comfort, ICT en energie. Hierbij werken we vanuit onze kernwaarden: we gaan voor onze klanten, we gaan voor resultaat en we doen het samen.

WWW.WERKENBIJUNICA.NL

Zonne-energie maakt waterbehandeling „groener“

Met een oppervlakte ter grootte van vijf voetbalvelden, is het 3 MW-systeem op het dak van de Aquiris waterzuiveringsinstallatie de grootste in zijn soort in België. Combiner boxen van Weidmüller zorgen ervoor dat de 10.000 geïnstalleerde fotovoltaïsche modules meer dan 3,2 MW top-notch vermogen genereren. De circa 1,4 miljoen inwoners van de Brusselse hoofdstad produceren ongeveer 275 miljoen liter afvalwater per dag. Er is jaarlijks 182 MWh nodig om dit watervolume te behandelen in de Aquiris zuiveringsinstallatie. Om ervoor te zorgen dat deze energie wordt gegenereerd in de meest milieuvriendelijke manier mogelijk, zijn waterkracht en de productie van biogas onlangs aangevuld met een fotovoltaïsche installatie op het dak van de afvalwaterzuiveringsinstallatie. Deze drie technologieën omvatten nu een kwart van de totale stroom die nodig is voor het behandelen van het afvalwater. Continue prestatie transparantie Drie 1 MW omvormers van de Finse fabrikant VACON® zorgen voor een schone levering van energie in het nationale elektriciteitsnet. Een belangrijk voordeel is het „Multimaster“ -concept waarmee VACON® verzekert dat het fotovoltaïsche systeem altijd de hoogste output genereert overeenkomstig met de intensiteit van de zon op ieder moment. Dankzij remote monitoring en communicatie via Modbus TCP / RTU, kan de

Weidmüller is er in geslaagd te voldoen aan VACON® eisen met voorgestekkerde combiner boxen

operator het output profiel online volgen en ontvangt meldingen van de laatste ontwikkelingen via SMS-berichten. Stilstandtijden kunnen derhalve efficiënt worden geminimaliseerd. Monitoring van de afzonderlijke strings In het kader van deze monitoring, spelen de 60 combiner boxen die VACON® heeft afgenomen van Weidmüller een beslissende rol. Geïnstalleerd tussen de zonnepanelen en de omvormer, verbinden ze de opgewekte elektriciteit. Hierdoor kan de vermogensintensiteit van afzonderlijke strings bewaakt worden voor diagnostische doeleinden, zodat lage-output strings snel kunnen worden geïdentificeerd en onderhouden. „Op basis van de terugkerende eisen van de klant, hebben we al vele beproefde configuraties voor fotovoltaïsche installaties ontwikkeld. Zo zijn we erin geslaagd om aan de VACON® eisen de voldoen met voorgestekkerde boxen“, aldus Rudi Vanderstraeten, Industry Manager bij Weidmüller, die VACON® heeft geadviseerd tijdens het project. „Dankzij de configuratie van componenten voor overspanningsbeveiliging en het string monitoren, profiteren onze klanten van de voordelen van een holistische systeemoplossing die bijzonder eenvoudig is te implementeren in de bestaande SCADA topografie

kwaliteitseisen die we stellen aan de ontwikkeling en productie van onze fotovoltaïsche oplossingen. Het vervolgbezoek aan België diende alleen om te laten zien dat onze normen voortdurend worden gehandhaafd bij toepassing „, legt Klaus Hölterhoff, hoofd van de Application -Specific Solutions Divisie. „Op het dak van de waterzuiveringsinstallatie, lag de belangrijkste focus op de geïnstalleerde combiner boxen, die we hebben ontworpen volgens de specifieke eisen van de installatie en de bijzondere locatie.“

Gasten uit het Land van de rijzende zon Een waterzuivering systeem dat op drie manieren zelf in zijn energie behoefte voorziet is zeker iets speciaals. Het heeft in ieder geval zeker indruk gemaakt op de Japanse klanten van Weidmüller die de fotovoltaïsche installatie in België bezocht hebben. „Tijdens een bezoek aan onze productie- faciliteiten en in-house laboratorium, waren we in staat om onze gasten uit Japan een aardig goed beeld te geven van de hoge

Duidelijk geïnspireerd door de door hen onderzochte fotovoltaïsche oplossingen, hebben de Weidmüller gasten uit Japan zelf al een aantal nieuwe projecten opgestart in Japan. Het „Land van de Rijzende Zon“ is een van de belangrijkste markten voor zonneenergie. De opwekking van zonneenergie is een zeer relevant nationaal project voor de op vier na grootste verbruiker van Weidmüller is er in geslaagd te voldoen aan VACON® eisen met energie in de wereld.

www.winled.nl

Ontdek het belang van goed licht Maak kennis met de ledverlichting van WinLed WinLed ontwikkelt en produceert innovatieve led armaturen voor toepassing in bedrijfsmatige omgevingen, zoals kantoren, fabriekshallen, opslagruimtes en buitenterreinen. Fraaie ledverlichtingsarmaturen van Nederlands fabricaat met een goede prijs/kwaliteitsverhouding. Industrieweg 8 7102 DZ Winterswijk Postbus 268 7100 AG Winterswijk Tel. 088-4404420 info@winled.nl www.winled.nl

ARBEIDSMARKT THEMA: RIOLERING / POMPEN Functies - Salarissen - Werving & Selectie

“Het aantal vacatures is nu hard aan het stijgen” Werkgevers vinden steeds moeilijker goed technisch personeel. Hoe zit dat in de installatiesector? Lukt het hier om talent binnen te halen en te behouden? Wij vroegen vroeg het aan Remco Verkerk, hoofd P&O bij Van Vulpen en Roy Fasen, recruiter bij Kropman Installatietechniek. “Het is een kwestie van vraag en aanbod. Partijen zullen marktaandeel kopen door hogere salarissen.” Door Tijdo van der Zee

Installatie XL December 2016

RETHINK CLIMATE IMPROVE LIFE

Dus wij dachten –

we laten zien dat het anders kan

Afwijken van de status quo. Alleen zo maak je panden klaar voor de toekomst. “Blijven hangen in oude oplossingen is een gevaar. Zeker bij renovatieprojecten”, vertelt projectontwikkelaar, vastgoedbeheerder en ICT’er Martin Klop. Wat begon met een binnenklimaatprobleem in één van zijn kantoorpanden, mondde uit in een uitgesproken visie op gebouwbeheer. “Alle gebouwgebonden installaties integreren in één systeem, de gasaansluitingen eruit en een automatische klimaatregulering erin, per ruimte te activeren. Dat is de toekomst, maar ik begin daar nu al mee!” Zijn pand aan de Spijksedijk in Gorinchem had de primeur. Maar meer panden volgen. Martin: “Overal waar mensen werken, is het binnenklimaat comfortabel. Doordat het klimaat per ruimte te regelen is, hebben we minder capaciteit nodig dan vroeger. Dat betekent kleinere leidingen én een veel lager energieverbruik dan een traditionele cv-installatie. Nog meer voordelen: de bank financiert graag duurzaam vastgoed en ik heb tevreden huurders!” Het kán anders. Daikin laat het zien met de VRV-IV.

www.daikin.nl

EFFICIËNT

INSTALLEREN MET ONZE SYSTEMEN

SNEL BETROUWBAAR INNOVATIEF

• Snelle montage door uniek kliksysteem • Voor schuine & platte daken

Supersnelle installatie

20 jaar garantie

• Lichtgewicht systemen • Zeer geschikt voor grote projecten

Uitstekende service en advies

100% Nederlands product

www.esdec.com

105972_Esdec.indd 1

11/7/2016 11:35:31 AM

ARBEIDSMARKT

Technisch geschoold personeel wordt schaarser, zo blijkt uit de jaarlijkse Talent Shortage Survey van Manpower. Technische vacatures zijn het moeilijkst in te vullen; moeilijker nog dan medische of IT-vacatures. Het percentage Nederlandse bedrijven dat moeite heeft om vacatures in te vullen is in twee jaar tijd gestegen van 5% naar 17%. “Het wordt nu inderdaad wel lastiger. We zien aankomen dat we een tekort aan mensen krijgen”, zegt Remco Verkerk van Van Vulpen (350 fte), een installatiebedrijf dat zich met name bezighoudt met ondergrondse infra, zoals de aanleg en het onderhoud van ondergronds buizen-, kabel- en leidingenwerk voor gas, water, elektriciteit, warmte, verlichting en data- en telecomstromen. Van Vulpen is de laatste jaren altijd gegroeid, ook tijdens de crisis. Het vinden van geschikt personeel was tijdens de crisis eenvoudiger, heeft Verkerk ervaren. Dit kwam mede, zo stelt hij, doordat de crisis in de bovengrondse infra zo hard toesloeg. Mensen die daar geen emplooi konden vinden, richtten zich daarom op bedrijven als Van Vulpen. “Die overstap is snel gemaakt. Als je weet hoe je ‘bovengrondse’ installaties moet tekenen, dan kun je dat voor de ondergrondse infra ook wel leren.” Maar nu ook de bovengrondse installatiesector aantrekt, kan Van Vulpen niet meer van die luxe omstandigheid profiteren.

Krapte over hele breedte Ook Roy Fasen, recruiter bij Kropman Installatietechniek (800 fte) uit Nijmegen voelt de druk toenemen: “Het aantal vacatures is nu hard aan het stijgen. Er is een krapte over de hele breedte van de installatiebranche aan het ontstaan. Dit dwingt ons om creatiever te worden. Breder kijken dan voorheen en kritischer te kijken naar de behoefte. In elke markt waar je concurrentie hebt, zul je partijen hebben die dat marktaandeel kopen door hogere salarissen.” Uiteindelijk zal dat leiden tot hogere lonen. De krapte is echter niet bij alle functies even nijpend. Verkerk ziet dat er bijvoorbeeld extra veel behoefte is

“Er ontstaat krapte over de hele breedte van de installatiebranche”

Personeel van Van Vulpen aan het werk.

Werving en selectie aan engineers, tekenaars en werkvoorbereiders. En dat heeft een logische reden: “Vanwege de ketenverschuiving. We nemen steeds meer taken over die vroeger bij de opdrachtgever – netbeheerders – lagen.” Maar daarnaast heeft Van Vulpen ook gewoon mensen nodig omdat het bedrijf groeit. “Monteurs, voormannen, uitvoerders, projectleiders. Alle functies eigenlijk.” Ook Kropman heeft specifieke functies die lastig in te vullen zijn, zegt Fasen. “Wij hebben veel vacatures voor servicemonteurs. Dat komt omdat onze tak ‘Service en Onderhoud’ heel hard groeit en omdat we

Van Vulpen maakt gebruik van werving- en selectiebureaus voor nieuw personeel. Dat zijn Voort dat in september ontstond uit een fusie van Tracé en KP&T - en Continu. “Via deze bureaus werven we vooral het UTA-personeel, zoals tekenaars, engineers, werkvoorbereiders en uitvoerders. Meer en meer richten we ons daarbij op civieltechnische Hbo’ers. De vakmensen buiten vinden we vooral in onze netwerken en door open sollicitaties. Maar we gaan binnenkort ook met een postercampagne leerlingen werven. Het midden en hoger kader personeel proberen we vooral uit de eigen gelederen te halen, door de doorontwikkeling van talenten.” Bij Kropman daarentegen houden ze de werving in eigen hand. Fasen: “Dat doen we onder andere via de site Werkenbijkropman. nl. Daarnaast werven we via de netwerken van onze eigen collega’s en recruit ik online via Social Media zoals LinkedIn.”

Installatie XL December 2016

“Duco heeft het ontbrekende puzzelstuk voor uw bouwproject”

Bent u als installateur ook steeds op zoek naar totaaloplossingen die gezondheid, comfort en energiezuinigheid aan elkaar koppelen? Dan bent u bij Duco aan het juiste adres. Met diverse kwalitatief hoogwaardige Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen, een eigen opleidingscentrum en gebruiksvriendelijke tools kan de West-Vlaamse ventilatie- en zonweringfabrikant een optimale ondersteuning bieden als garantie voor een optimaal binnenklimaat. En dat is juist waar het bij Duco al sinds zijn ontstaan om draait. De ene bouwsituatie is de andere niet en dat zal ook u ongetwijfeld kunnen beamen. In de complexe wereld van (natuurlijke) ventilatie is het daarom veelal een intense zoektocht naar de meest efficiënte weg voor het realiseren van een gezonde, comfortabele én energiezuinige leefomgeving. Energiezuinige ventilatie Vanuit die optiek ontwikkelde Duco met de DucoBox Focus een alles-in-één-oplossing. Als kloppend hart van Duco’s ventilatiesystemen zorgt deze compacte, duurzame en uiterst energiezuinige afvoerventilator voor een mechanische afvoer van vervuilde en/of vochtige lucht. De DucoBox Focus beschikt over de mogelijkheid om zeer snel en eenvoudig een gepatenteerd regelkleppensysteem te voorzien in de afvoerbox zelf. De regelkleppen, op basis van CO2- en vochtsturing, garanderen een slimme en efficiënte afvoer, enkel waar en wanneer nodig én in de juiste hoeveelheid, wat resulteert in een optimale energiebesparing. De DucoBox Focus staat dan ook synoniem voor de slimste box van Europa.

Kwaliteitsvolle service Bovendien bent u met Duco zeker van een kwaliteitsvolle service op elk moment! Naast een eigen studiedienst en een gebruiksvriendelijk ventilatieberekeningsprogramma vindt u op de website ‘Duco Installateur’ alle informatie die u nodig heeft. Een handige en eenvoudige dealerlocator voor een overzicht van ventilatiespecialisten in uw buurt, nieuwe en vernieuwde reportages op www.duco.tv die perfect illustreren hoe Duco’s ventilatiesystemen in een handomdraai kunnen ingeregeld en onderhouden worden, en het downloaden van allerlei documentatie zoals de ‘Duco Catalogus’ vormen slechts een greep uit de talrijke mogelijkheden. Duco Academy: win-win situatie Een efficiënt ventilatiesysteem is één, een correct functionerend systeem is echter vaak een heel ander verhaal. Maar ook hier staan installateurs er dankzij Duco niet alleen voor. Met de Duco Academy kunnen zowel beginnende als ervaren installateurs genieten van een doorgedreven én praktijkgerichte opleiding, die geheel kosteloos zowel bij Duco als bij de installateur ter plaatse kan worden gegeven. De opleiding tot erkend installateur van Duco’s Vraaggestuurde Natuurlijke Ventilatiesystemen is een win-winsituatie voor alle partijen, van fabrikant over finale gebruiker tot installateur. Zo levert het de installateurs tal van voordelen op, én de eindklant is verzekerd van een optimale werking van het toegepaste ventilatiesysteem.

Dankzij zijn jarenlange ervaring biedt Duco kortom voor elke situatie het antwoord dat u zoekt! www.duco-installateur.nl

ARBEIDSMARKT

sterk inzetten op remote services.” Daarnaast zoekt Kropman veel werkvoorbereiders, projectleiders, modelleurs, engineers, teamleiders, en managers. “Het zwaartepunt ligt op HBO-functies of hoger”, zegt Fasen. In de hele installatiesector is er de afgelopen decennia een trend gaande geweest van ‘buiten’ naar ‘binnen’, ofwel minder mensen buiten aan de slag en meer mensen op kantoor aan het werk. Was voorheen de verhouding binnen/buiten ongeveer 1 op 7, tegenwoordig ligt dit eerder op 1 op 3. Opdrachtgevers stellen nu eenmaal meer eisen rond kwaliteit, veiligheid en duurzaamheid. En dat werk gebeurt nu eenmaal vooral vanachter het bureau. Verkerk: “Je kunt je daar ook mee onderscheiden en dus opdrachten binnenhalen. Bovendien genereren engineers tegenwoordig vaak zelf ook omzet.”

Vraag en aanbod “Voorheen kozen maar weinig studenten tijdens hun opleiding voor een specialisatie waar inmiddels veel vraag naar is, zoals remote services. Dat is nu wel op gang aan het komen, maar we zien dat hier het verschil tussen vraag en aanbod nog groot is,”

zegt Fasen, wanneer hem gevraagd wordt naar een mismatch tussen wat pas afgestudeerden kunnen en wat de markt van ze verlangt. Volgens Remco Verkerk sluiten de opleidingen over het algemeen prima aan op de marktvraag. Maar op een ander vlak ziet hij wel dat opleidingen steken laten vallen. “De kennis van

“Het zwaartepunt ligt op HBO-functies of hoger”

de Nederlandse taal laat te wensen over. Die is vaak beneden peil, ook bij HBO’ers. En dat komt slordig over. Alles gaat tegenwoordig per mail en als daar allemaal foutjes in zitten…voor het bedrijf is een mail toch ook een visitekaartje.” Het mag duidelijk zijn dat als er buiten een strijd gaande is om het beste personeel, je ook binnen het bedrijf je best moet doen om het niveau van je personeel op peil te houden, ze te laten doorontwik-

kelen en ze tevreden te houden. “Het klinkt misschien gek voor een recruiter”, zegt Fasen, “maar ik voorkóm vacatures liever. Door mensen zich constant te laten ontwikkelen, zodat het team optimaal functioneert. Dat doen we onder meer door het intensief gebruiken van big data.” Maar soms komt er ineens een groot project voorbij, waarvoor instant werkkracht nodig is, die niet direct door eigen mensen in te vullen is. “Daar zet je dan een vacature voor uit. Maar we denken natuurlijk ook langer vooruit. Je weet bijvoorbeeld dat je over twee jaar modelleurs nodig zult hebben. Dan kunnen we een starter aannemen, die nog niet kan modelleren, maar die vaardigheid binnen Kropman kan ontwikkelen, zodat hij over twee jaar volledig mee kan draaien”, aldus Fasen. Zo staat ook Verkerk er in: “Wij geloven in ons eigen ontwikkelplan en interne opleiding van personeel. Medewerkers komen vaak rechtstreeks van school bij ons terecht. Een mooie cijferlijst is natuurlijk meegenomen, maar niet bepalend. Het gaat er ook om wat voor een soort mens je bent. Met inzet kun je veel bereiken. De kennis en kunde brengen wij ze wel bij.” n

Kropman verzorgde de installaties bij het ROC in Nijmegen.

Een servicemonteur van Kropman aan het werk in een cleanroom.

Installatie XL December 2016

DISTRIBUTIECENTRUM WKO - LED - Restwarmte

Impressie van het gebouw. “In Waddinxveen is onze klimaattechniek zo’n 19 procent energie-efficiënter dan in Heerenveen”, zegt Arnold Baas, bij Lidl verantwoordelijk voor de BREEAM-certificering.

Distributiecentrum Lidl haalt winst uit slim gebruik restwarmte “Hoe haal je met je hagelnieuwe distributiecentrum een nóg hogere BREEAM-score dan dat je met je vorige distributiecentrum deed, terwijl je daar alles al uit de duurzame kast getrokken hebt? Je gaat ‘innovatiepunten’ verzamelen, want die tellen extra. Bij Lidl’s nieuwe distributiecentrum in Waddinxveen worden deze punten onder meer gehaald door op een inventieve manier de restwarmte van de koelinstallatie te benutten. Het leidde tot een BREEAM-ontwerpcertificaat Outstanding”. Door Tijdo van der Zee

Installatie XL December 2016

DISTRIBUTIECENTRUM

Lidl is na Albert Heijn en Jumbo de derde supermarktketen van Nederland. Om de distributiecentra van het bedrijf in Zwaag, Etten-Leur en Tiel te ontlasten, heeft de supermarktketen er sinds eind oktober een nieuwe vestiging van 52.000 m2 in Waddinxveen bij. Die kan 80 tot 100 winkels bevoorraden. Het distributiecentrum van 70 miljoen euro dat hoofdaannemer Van de Ven in Waddinxveen bouwt, is voorlopig het duurzaamste in Nederland. Een kroon op het werk van Lidl, dat al jaren bezig is met verduurzaming. In 2013 leverde het bedrijf namelijk al een distributiecentrum in Heerenveen op dat vier sterren scoorde bij BREEAM. Wat heeft Lidl in Waddinxveen gedaan om een nog duurzamer gebouw neer te kunnen zetten dan in Heerenveen? Daar werd namelijk alles al uit de kast getrokken, zoals een WKO-systeem, led-verlichting (in totaal 3.500 armaturen) met aanwezigheidsdetectie en driedubbele beglazing. “In Waddinxveen is onze klimaattechniek zo’n 19 procent energie-efficiënter dan in Heerenveen”, zegt Arnold Baas, bij Lidl verantwoordelijk voor de BREEAM-certificering. En die stoot 7,8 ton per jaar minder aan CO2 uit. “Die winst halen we bijvoorbeeld door ons slimme gebruik van restwarmte. De warmte van onze koelmachines verdwijnt bij Heerenveen in de warme put van de WKO, maar in Waddinxveen kan het zo geregeld worden dat deze warmte direct gebruikt wordt in de vloerverwarming, waarna het restant wordt opgeslagen in de WKO.” En het mooie is: met dit warmere water kan in de winter efficiënter koeling worden gemaakt.

In het hele gebouw is geen tl-buis of halogeenlamp te vinden. Alles is led. Bron: Lidl

Innovatiepunten En dát levert punten op bij BREEAM. En geen gewone punten, maar ‘innovatiepunten’. De BREEAM-NL systematiek bevat namelijk innovatiepunten, die verder gaan dan de standaard crediteisen. Deze leveren per innovatiepunt 1% extra op voor de eindscore, met een maximum van 10%. Maar hoe zit de restwarmteinstallatie dan precies in elkaar? Dat weet Norddin Boutkabout, die als installatieadviseur én BREEAMexpert van Nieman-Valk bij de nieuwbouw betrokken is. Een distributiecentrum verkeert in de gelukkige omstandigheid dat er vaak tegelijkertijd koude en warmte nodig is. Boutkabout: “In de verschillende koelcellen varieert de temperatuur van 14 graden, voor producten zoals groenten en fruit, tot -28 graden, voor de diepvriesproducten.” Tegelijkertijd is er in de opslaghallen en kantoren warmte nodig om de temperatuur op een comfortabele temperatuur van 20 tot 22 graden te houden (“met vloerverwarming met een aanvoertemperatuur van 35 graden, wat veel zegt over de mate van isolatie van het gebouw”). En ook de overige hallen in het distributiecentrum blijven via vloerverwarming op een aangename 18 graden. Tussen deze warenkoelinstallatie en de verwarminginstallatie is in Waddinxveen een koppeling gelegd. Die koppeling is behoorlijk ingenieus. Dat heeft er mee te maken dat koeling en warmtevraag elkaar nooit in de weg mogen zitten. Het is namelijk niet de bedoeling om de warenkoelinstallatie aan te zetten, puur

Op het dak zijn 4.000 dunne film pv-panelen gemonteerd. Deze foto is uit juli, toen de installatie nog in aanbouw was. Bron: Lidl

en alleen omdat het kantoorpersoneel het een beetje koud heeft. Ideale situatie is als er tegelijkertijd naar beide vraag is.

WKO-bron Als er geen warmtevraag is, dan worden eerst de hallen en een 10 m3 buffervat verwarmd en daarna

“De warmte van onze koelmachines wordt direct gebruikt in de vloerverwarming”

de WKO-bron. Alleen als de hallen, het buffervat en de ‘bodemaccu’ vol is, zal restwarmte afgefakkeld worden. Andersom geldt hetzelfde: als de koelcel op temperatuur is, dan is het niet de bedoeling dat die nog verder gekoeld wordt, alleen maar om de ver-

warming aan te kunnen zetten. In dat geval slaan de ‘gewone’ warmtepompen aan. Door de warmte eerst het gebouw in te leiden in plaats van dit via de bodembron te doen wordt energie bespaard. Boutkabout: “Dat is efficiënter omdat je geen transportverliezen en bodemverliezen hebt.” Overigens komt airco voor de kantoren ook uit de koelinstallatie, op een temperatuur van 6 graden. Dit alles “leidt tot een COP van 6.3 voor het ‘Lidl-systeem’ ten opzichte van een COP van 5.1 voor traditionele systemen”. Boutkabout: “Het systeem is uniek omdat ervoor gekozen is om de functie van de warmtepomp te integreren in de koeltechniek. De koeltechniek geeft zijn restwarmte af aan de hal en het kantoor en door de integratie van de warmtepompfunctie kan via hetzelfde leidingenstelsel de aanvullende warmte van de WKO ook afgegeven worden aan de hal en het kantoor. Bij activering van de WKO-installatie gaat de compressor in de koeltechniek op aangepaste settings draaien ten behoeve van een zo hoog mogelijk rendement.” De koeltechniek is samengesteld uit meerdere samenwerkende compressoren. Het aantal is uitgelegd op zomerbedrijf wanneer de belasting het grootst is. “Hierdoor zijn er in de winter één of meerdere com-

Installatie XL December 2016

Duidelijke contractafspraken met zachte kanten Veel opdrachten die in de markt worden weggezet zijn in feite dichtgetimmerde afspraken met minimale vrijheid voor bouwende partijen, waarbij de prijs ook nog eens het belangrijkste bepalende element is. Gaat er iets mis, dan komen partijen vaak in een vechtcultuur terecht. De gemeente Den Haag en ontwerpen installatiebedrijf PCO. Infra besloten het anders te doen. Op basis van vertrouwen en transparantie realiseerden beide partijen de verlichting aan de Grote Marktstraat in hartje Den Haag. De Grote Marktstraat is één van de beeldbepalende winkelstraten in het hartje van de Hofstad. Zes jaar geleden werden de eerste plannen gemaakt om de straat van een facelift te voorzien. Dit voorjaar werden de werkzaamheden afgerond met de installatie van 58 druppelvormige verlichtingselelementen (zie kader). Na aanleg van het nieuwe maaiveld en het plaatsen van het straatmeubilair was de verlichting het slotakkoord op de herinrichting. In de uitvraag heeft de Gemeente Den Haag de invulling van het verlichtingsplan neergelegd bij de aannemer. Verschillende ideeën passeerden de revue alvorens een geschikt ontwerp gevonden werd dat ook in de praktijk goed uit te voeren was. Uiteindelijk werd er voor gekozen om het project in Bouwteam-verband tot het gewenste resultaat te brengen.

Productie van de druppelvormige verlichtingselementen vond plaats bij metaalbewerkingsbedrijf J.A. Remmerswaal, Smederij Van Rijn en Lux Lumen.

Eisen De gemeente ging met de projectleider Edwin Baars op zoek naar een geschikte partner voor de realisatie van het ontwerp van de druppels en het bijbehorende installatiewerk. “Het werk is redelijk gecompliceerd, omdat het ontwerp voor 60 procent vaststond maar de beoogde aannemers een deel zelf in konden vullen. Tegelijkertijd wilden we wel graag meekijken, omdat het hier een beeldbepalende straat betreft. Kortom: je legt een stuk verantwoordelijkheid bij de opdrachtnemer neer, maar wil tegelijkertijd wel een stevige vinger in de pap houden. Dat is best lastig”, vertelt Baars. “De opdrachtnemer mocht

Afhankelijk van het evenement kan de kleur van de verlichting aangepast worden.

Balzaal PCO.Infra plaatste de verlichting aan de Grote Marktstraat in Den Haag. De luxe bestrating, nieuwe banken en nieuwe verlichting geven de winkelstraat meer sfeer en doen denken aan een ‘balzaal’. De verlichting bestaat uit 58 sierlijke druppelvormige verlichtingselementen. Onderin de korven zit de armatuur met functionele verlichting. Deze verlichting brandt elke nacht. Elke lamp heeft bovendien zestien gekleurde LED spots voor sfeerverlichting. Deze worden in overleg met onder andere bewoners en winkeliers ingezet bij bijvoorbeeld feestdagen en evenementen.

met het proces van totstandkoming. Daar is lef voor nodig, want je moet je kwetsbaar durven opstellen. ” Ook Baars ervaarde dat deze maximale transparantie een gunstig effect had op de samenwerking. ”Als opdrachtgever wisten we exact hoe het proces vorderde. Waar zat de kink in de kabel? Waar konden we een versnelling plaatsen? De transparantie is alleen mogelijk als er ook wederzijds vertrouwen is. Op het moment dat het proces stokt, moet je eerlijk tegen de andere partij kunnen zeggen wat daarvan de oorzaak is. Dat is best lastig in deze wereld en vraagt om een andere mindset.”

zelf op zoek naar een partner die het ontwerp, de druppels, kon realiseren en installeren. Het bevestigen via spankabels van de elementen in de gevels van monumentale panden was een belangrijk issue, waarbij de gemeente inspraak en toezicht wilde houden. Daarnaast was er weinig tijd, omdat we de winkelstraat niet wilden afsluiten voor winkelend publiek en het gehele project in verband met aflopende subsidie uiterlijk 31 maart afgerond moest zijn.” Hybride contractvorm Allemaal eisen waardoor de gemeente zich wel realiseerde dat het hier een uitzonderlijke uitvraag betrof, die nogal wat eisen stelde aan de opdrachtnemer. De klus kwam terecht bij PCO. Infra. Beide partijen namen bij het vastleggen van de afspraken met een open mind plaats aan tafel. PCO.Infra-directeur Commandeur: “Er is een soort hybride contractvorm ontstaan met maximale transparantie in de uitvoering. Een tussenvorm tussen een RAW-contract (Rationalisatie en Automatisering Grond-, Water-, en Wegenbouw) en een UAV-GC-contract (Uniforme Administratief Voorwaarden-Geïntegreerde Contractvormen). We hebben met de gemeente overlegd en gezegd: ‘Oké, we kunnen het werk realiseren, maar dat vraagt flexibiliteit, vertrouwen en transparantie van beide kanten. Die zachte kant van een contract is belangrijk, maar is niet tot achter de komma vast te leggen op papier. Zo ontstond een goede wisselwerking in het Bouwteam om de voorliggende problemen tot een snelle oplossing te brengen. Je hebt uiteindelijk beiden belang bij een maximaal resultaat. Wij kregen het vertrouwen van de gemeente Den Haag. Dat wil je niet beschamen”, zegt Commandeur. Lef Beide partijen hielden elkaar gedurende het proces doorlopend op de hoogte van de vorderingen. Commandeur: “Was er een probleem, dan werd dat gezamenlijk besproken en gingen we samen op zoek naar de oplossing. Werd er afgeweken van de gemaakte afspraken, dan legden we dat ook op tafel, inclusief de uitleg over het hoe en waarom. We hebben figuurlijk de muren om ons bedrijf weggehaald, zodat de gemeente mee kon kijken

Het bevestigen van de spankabels in de gevels van (deels) monumentale panden vroeg om een zorgvuldige afstemming tussen de aannemer, de gemeente en de eigenaren van de panden.

Wederzijds begrip De samenwerking tussen de gemeente Den Haag en PCO. Infra pakte goed uit en beide partijen zijn er dan ook van overtuigd dat vertrouwen, transparantie en de focus op het eindproduct veel vaker de uitgangspunten moeten zijn bij contractvormen en samenwerkingsverbanden. Commandeur: “Bij de aanbesteding moet sprake zijn van een goede prijskwaliteitverhouding. Dat klinkt voor de hand liggend, maar nu ligt nog heel vaak de nadruk op de prijs. Het is beter om je te focussen op de kwaliteit. Daar worden beide partijen beter van.” Ook Baars ziet dat het van de opdrachtgeverskant goed is om meer te focussen op het eindresultaat. “Op het moment dat er wantrouwen is, ga je steeds meer op de letters van het contract focussen en minder op het eindresultaat. Uiteindelijk betekent dat ook veel meer administratieve werkzaamheden en dus kosten en ben je aan het eind van de rit duurder uit.” Commandeur weet dat het lastig is uit te leggen, omdat ‘vertrouwen’, ‘transparantie’ en ‘flexibiliteit’ rekbare begrippen zijn: “Dat realiseer ik me, maar als je gedurende het hele proces steeds ook een kijkje in de keuken geeft, ontstaat er wederzijds begrip. Wat ons betreft zouden de zachte kanten vaker de basis moeten zijn bij een contractvorm. Op deze manier hebben we het hele project binnen de afgesproken tijd en binnen budget kunnen realiseren.”

DISTRIBUTIECENTRUM

pressoren beschikbaar om de warmtepompfunctie te vervullen”, zegt Boutkabout. In het systeem wordt verder uitsluitend gebruik gemaakt van natuurlijke koudemiddelen (NH3 en CO2). “Dit verschilt van traditionele systemen, omdat in deze systemen gebruik wordt gemaakt van een apart warmtepompcircuit en veelal synthetische koudemiddelen.”

Grijswater Dat is de restwarmte, maar er is nog veel meer de moeite waard in Waddinxveen. “Bij zo’n distributiecentrum gaat alles in het groot”, zegt Boutkabout. Dat geldt bijvoorbeeld voor de grijswaterinstallatie. Daarbij wordt regenwater verzameld in een grijswatertank met een nuttige inhoud van 15.700 liter. Na filtering kan het water hergebruikt worden om op het distributiecentrum de wc’s mee door te spoelen. Daarnaast wordt regenwater van de daken en het terrein gebruikt om de kassen in de buurt te beregenen. Hiervoor is het noodzakelijk om het regenwater te filteren door zogenaamde olie- en benzine-afscheiders. Op jaarbasis levert Lidl 62.000 m3 water aan telers. Doordat het distributiecentrum is gebouwd op een kunstma-

tige heuvel, zodat vrachtwagens gelijkvloers kunnen docken, is er een waterveilige situatie gecreëerd en is het risico op wateroverlast minimaal. Verder liggen op het dak zo’n 4.000 zonnepanelen in oost-west-oriëntatie, in tegenstelling tot de meer

“Regenwater van de daken en het terrein wordt gebruikt om de kassen in de buurt te beregenen”

gangbare zuid-opstelling. Ook is gekozen voor dunne film pv-panelen en niet voor polykristallijn, dat in principe een hogere kilowatt piek per paneel levert. Een rationele keuze, zegt Baas. “Dunne film haalt relatief meer energie bij lagere zoninstraling. En zo zit dat ook met een oost-west-oriëntatie. Wij willen de zonneenergie zoveel mogelijk ter plekke gebruiken en niet

terugleveren aan het net. Dat lukt het best als we de opbrengst zoveel mogelijk uitsmeren over de dag.” Om optimaal gebruik te maken van het zon-pvpotentieel, zou je de geproduceerde elektriciteit kunnen opvangen in accu’s en deze op een later tijdstip gebruiken. Dat gebeurt in Waddinxveen niet, zegt Boutkabout, maar er wordt over gedacht om dit bij het volgende distributiecentrum in Oosterhout wél te doen. Arnold Baas licht toe: “We onderzoeken op dit moment de mogelijkheden voor opslag van energie. Het doel is energie-autonoom opereren. Op dit moment rekenen we met 10.000 kWh batterijcapaciteit en 200.000kWh -waarschijnlijk- waterstof.” “Op 31 oktober werd het distributiecentrum in Waddinxveen feestelijk in gebruik genomen. Het was oorspronkelijk de bedoeling om op die dag het Outstanding oplevercertificaat aan het publiek te tonen, maar omdat er nog een paar puntjes op de ‘i’ gezet moesten worden, liep de certificering enkele weken vertraging op. Op het moment van schrijven was niet precies duidelijk wanneer dit zou gebeuren. Lidl ging er eind oktober vanuit dat het BREEAM-certificaat eind november op de gevel geplakt kon worden.” n

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Lidl Nederland GmbH Ontwerp: FKG Architecten aan de Zaan Installatie advies en BREEAM: Nieman Groep Uitvoering Bouwbedrijf: v.d. Ven BV, Veghel E-Installatie: Kromwijk Elektro W-installatie: Kin Installatietechniek Sprinklerinstallatie: Kuijpers Infra: Van de Beeten - Meulendijks

Installatie XL December 2016

DIVISION INSULATION

Maak kennis met het uitgebreide assortiment van UNILIN

ISOLERENDE DAKELEMENTEN EN ISOLATIEPLATEN Als opdrachtgever of ontwerper stelt u hoge eisen aan de gebouwschil. UNILIN heeft het meest uitgebreide assortiment aan isolerende dakelementen en isolatieplaten. Denk daarbij aan duurzaamheid, maatwerkoplossingen en een zeer ruime keuze aan afwerkingen en toepassingsmogelijkheden. UNILIN heeft de technische kennis en jarenlange ervaring om samen met u de optimale gebouwschil te ontwerpen en te realiseren.

UNILIN Insulation bv - Beneluxstraat 1 - 5061 KD Oisterwijk - T +31(0)13 523 13 13 - info.nl@unilin.com - www.unilininsulation.com/nl

BEVEILIGING THEMA: RIOLERING / POMPEN Sensoren - Onderhoud - Integratie

High end security vraagt altijd om innovatie Het Science Park Bilthoven beslaat meer dan twintig hectaren bevolkt door stakeholders uit uiteenlopende disciplines, met als belangrijkste het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Onder de taken van het RIVM vallen onder meer het ontwikkelen en produceren van vaccins. Als grote vaccin-ontwikkelaar bepaalt RIVM de beveiliging op het park, waar dagelijks duizenden medewerkers en bezoekers komen en gaan. Een stevige beveiligingsopdracht. Door AndrĂŠ Weigand

Installatie XL December 2016

PELI

IBK ENERGY POWER

DUURZAME ENERGIE Door integratie van gelijktijdige warmte- en koudeproductie in één enkele unit zijn de units uit de EnergyPower-range de meest geavanceerde en betrouwbare high efficiency oplossingen voor 4-pijp systemen.

ENERGY POWER VOORDELEN: l

HOOG VERMOGEN MET VERNIEUWDE TECHNOLOGIE

l l l

Gelijktijdig verwarmen en koelen, 4-pijps systeem Hoge efficiency, TER 8,66 Luchtgekoeld en watergekoeld Scroll- en (inverter) schroefcompressoren Eenvoudige installatie

l l

Koelvermogen 50 – 1130 kW, verwarmend vermogen 65 – 1180 kW Warmwater uittrede temperaturen tot 55°C 45°C uittrede warme zijde bij -15°C buitenluchttemperatuur

DE NIEUWE 7100 EN 7600 OPLAADBARE LED VERLICHTING De 7100 en de 7600 zijn Peli´s meest krachtige, compacte en tactische zaklantaarns tot nu toe. De hoge prestaties van de 7600 (tot wel 944 lumen, slechts 15,7 cm lang) en de 7100 (tot wel 695 lumen, slechts 13 cm lang) gecombineerd met USB op te laden batterij, zijn pas het begin van deze multi getalenteerde producten. Ze bevatten een instelbare hoge, medium, lage en knipper modus en een fulltime batterijniveau-indicator. Daarnaast heeft de Peli 7600 een rode en groene led. Deze nachtzicht kleuren kunnen gebruikt worden voor o.a. verkeerscontroles. Met de nieuwste functies, innovaties en IPX8 zijn de 7100 en de 7600 de beste partner voor professionals in het veld.

www.ibkgroep.nl

Vonk B.V. Voorstraat 41 - 3265 BT PIERSHIL - Tel. 088-0330300 info@vonkbv.com - www.vonkbv.com

Design radiatoren

Comfortabele ventilatie

Verwarmings- en koelplafondsystemen

Clean air solutions

Altijd het beste klimaat voor een

EENVOUDIGE INSTALLATIE De Award-winnende Zehnder Zmart radiator overtreft de conventionele stalen radiatoren op het gebied van opslag, transport, handling en bovenal zijn gewicht. Met de slimme 360° aansluittechnologie kan de Zehnder Zmart in vrijwel alle bestaande CV-systemen geïntegreerd worden. Dankzij zijn lage gewicht is iedere stap in het installatieproces sneller, efficiënter en daardoor winstgevender. Ontdek meer dan alleen de eenvoudige installatie op www.zehnderzmart.com

15 jaar fabrieksgarantie op de componenten en 5 jaar fabrieksgarantie op de thermostaat en het ventielelement

BEVEILIGING

“De security-uitvraag per gebouw is bij het RIVM heel divers”, vertelt Jan Peter Jonkman, directeur Unica Security. “Wij lopen er permanent met vier man. Dat zijn servicetechnici en ook een contractbeheerder. Zij doen het preventief onderhoud, ook modificaties, en de integratie daarvan. Soms wil men bijvoorbeeld dubbele authenticatie - met biometrie. Er bestaan daar verschillende security grades; in schillen met oplopende intensiteit.” “De relatie van Unica met RIVM is nog pril”, memoreert Jonkman. “Eerder was Imtech daar verantwoordelijk voor de security. Toen Imtech failliet ging, zocht RIVM een nieuwe partij om de continuïteit te waarborgen en de risico’s te beperken. Unica had weliswaar Imtech contractinformatie gekocht, maar dat is niet hetzelfde als het overnemen van lopende verplichtingen - geen contracten dus. Eén van de dossiers betrof het RIVM en, eenmaal in gesprek, was er binnen een week een contract getekend. Wij hadden aangegeven dat Imtech-personeel, voor zover betrokken bij het securitycontract, meteen bij ons in dienst kon. Die medewerkers wilden dat zelf ook graag. RIVM zocht continuïteit, en wij konden een track record op hoog risico securitygebied laten zien. Dat alles speelde in de tweede helft van 2015.”

Vertrouwen in medewerkers “Imtech was toch wel een heel ander bedrijf dan Unica. Voor RIVM speelde het vertrouwen in de overgestapte medewerkers een belangrijke rol. In feite konden we op dat moment de verschillen in bedrijfscultuur niet helemaal overzien. We namen als Unica dus wel een bepaald risico. Maar alle medewerkers die

“Functionele beschikbaarheid van sensoren wordt in deze markt een unieke factor” toen overstapten, zijn er nog steeds - dat zegt genoeg. En het contract is weer verlengd, de komende tweeëneenhalf jaar zitten we daar zeker nog.” “In het kader van het lopende contract hebben we RIVM gekend in waar wij momenteel mee bezig zijn - te weten de functionele beschikbaarheid van componenten. Zij kijken graag mee, want direct daaraan gerelateerd is het reduceren van onderhoud. Dat zou heel mooi passen in het nieuwe RIVM-pand dat momenteel wordt gebouwd. De bal ligt nu bij het consortium dat de nieuwbouw verricht. Daar is Unica vooralsnog niet bij betrokken. Voor het RIVM betekent die nieuwbouw meteen een heel andere manier van werken en organisatie - niet uitgewaaierd over een groot terrein, maar geconcentreerd in één hoogbouw. Weliswaar is er van RIVM-zijde de nodige interesse, maar feit is dat de aanbesteding al achter de rug is, en de gunning

definitief. Misschien dat iemand toch openingen ziet, al zijn de kaarten in feite geschud?”

Functionele beschikbaarheid “Met functionele beschikbaarheid doel ik op de zekerheid dat de sensor die je ophangt, nog steeds dezelfde functionaliteit heeft en aantoonbaar zijn technische specificaties haalt. Er hangt een sensor met één doel: signaleren wanneer iemand de ruimte betreedt. Hoe weet je nu zeker dat die sensor dat zal detecteren? Dat was een vraag van een van onze andere opdrachtgevers, die op elk moment bevestigd wilde zien dat zijn

sensor het doet. Niet even ‘pingen’, want dat zegt nog niets over de gespecificeerde reikwijdte van de component. Als Unica Security zijn we in een vergevorderd stadium met het ontwikkelen van een technologie die de functionaliteit van sensoren aantoont. Het impliceert dat we op elk moment kunnen nabootsen dat iemand de ruimte betreedt en ook weer verlaat. We kunnen dat loggen, registreren, terugkoppelen, er actie op ondernemen, en patronen analyseren. Stel dat iemand een kast plaatst voor een dergelijke sensor, of een wand… dan ziet die sensor niets meer. Met onze technologie wordt dat meteen opgemerkt.”

Installatie XL December 2016

Henrad Softline ECO radiatoren

JE KRIJGT ER ZOVEEL WARMTE VOOR TERUG

Henrad Softline ECO radiatoren. Het toonbeeld van duurzame innovatie. Met z’n zuinige energievraag draagt deze radiator bewezen bij aan een lagere EPC en een verbeterde Energie-Index. Bovendien is de radiator geschikt voor moderne lage én conventionele hoge temperatuurverwarming. Ideaal voor nieuwbouw en renovatie dus. Flexibel en snel te monteren, mooi in elke ruimte, zuinig met de lasten.

Henrad Softline ECO. Daar maak je opdrachtgevers pas écht blij mee!

HENRAD SOFTLINE ECO. EXCLUSIEF VERKRIJGBAAR BIJ RENSA. WWW.HENRADSOFTLINE.NL

SOFTLINE ECO

BEVEILIGING

“Op dit moment hebben we getest op zestig vierkante meter, maar we willen dat natuurlijk naar grotere ruimtes trekken. Voor onderhoud hoeft er dan niemand meer langs - een drastische reductie van kosten. Door iets meer investeren aan de voorkant (zwaardere ontwerpeisen), bespaar je verderop in de keten aanzienlijk. Belangrijk is ook dat het proces van de klant niet wordt verstoord. Neem een ruimte waar toevallig de hele dag wordt vergaderd - hoe ga je die melder afvinken op je onderhoudslijst? Voor alle duidelijkheid, het gaat hier niet over intrinsieke, interne intelligentie van de sensor zelf; het is een externe technologie. We willen er Unica intellectueel eigendom van maken… dus meer zeg ik er niet over.”

Prestatiecontracten “Klanten in het high-security segment stellen andere, zwaardere eisen. Zij hebben veel meer belang bij validatie- en verificatieprocessen dan bij zoiets als een BORG-richtlijn. Ze willen weten of het securitybedrijf aan de hand van een validatie- en verificatieproces ook gaat leveren wat in de uitvraag is geformuleerd. Technisch requirement dat de klant formuleert aan het begin, moet aantoonbaar aan de hand van validatie- en verificatietesten - worden gehaald.” “Wij zien een markt opkomen waarin securitybedrijven - zeker bij high end security - steeds meer te maken krijgen met all-in-contracten, prestatiecontracten ‘security-as-a-service’. Unica kan inzake deze DBFMO-contracten (design, build, finance, maintain, operate) steeds meer betekenen voor haar klanten. Met RIVM hebben we overigens niet een volledig security-as-a-service contract. Maar er zitten wel prestatie-elementen in, bijvoorbeeld storingsafkoop. Er is maandelijks overleg waarin die prestaties worden besproken.” Jonkman: “Wij hebben als Unica inmiddels een nadrukkelijke track record van projecten met hoge gevoeligheid, zoals TNO en defensie. Van het Rijksmuseum hebben we het volledige design & build gedaan: weer zo’n high-security object met een hoge status en herkenbaarheid in de samenleving. Daar is niet alleen prestatie belangrijk, maar ook kennis en kunde van het domein.”

Toegevoegde waarde voortraject Hoewel in het geval van RIVM de race dus al was gelopen, wil Jonkman best iets kwijt over aanbestedingen: “Als de uitvraag in de vorm van bestek binnenkomt, houden wij expertsessies, waarin we aan de potentiële klant ons kennen en kunnen laten zien om straks interpretatieverschillen te voorkomen. Want als je een prestatiecontract niet goed met elkaar doorspreekt, ontstaan er in de uitvoeringsfase problemen. Juist in het voortraject vinden we toegevoegde waarde enorm belangrijk. In de aanbestedingsfase zijn expertsessies heel doeltreffend. Praten over de uitgevraagde stukken, aangeven waar de risico’s van de klant liggen, waar de klant moet meedenken, waar hij verduidelijking kan bieden, en waar wij als partij sturing kunnen geven. De klant is dan wel gebonden aan zijn contract en aan het bestek, maar kan zo beter vergelijken wat wordt aangeboden.” “Wij vinden transparantie het belangrijkst”, benadrukt Jonkman. “Bij DBFMOprojecten, met prestatiecontracten die tien, vijftien jaar lopen, zijn transparantie en duidelijkheid naar elkaar toe noodzakelijk om lang met elkaar aan het werk te kunnen. Dat is meteen ook één van de grootste nadelen van een DBFMO-project… je moet wél vijftien jaar met elkaar door. Als je het aan het begin verkeerd doet, heb je later een enorm probleem.” Jonkman overziet de markt nog eens: “In security management systemen komt steeds meer integratie. In slimme gebouwen schuift security nadrukkelijk naar de facilitaire kant; er komen allerlei koppelingen. ‘Hoelang is men binnen in een vergaderruimte.’ ‘Is daar überhaupt iemand geweest?’ ‘Moet die ruimte nu worden schoongemaakt?’ Die linken met elkaar komen er steeds meer. En wat altijd speelt: onderhoud op locatie. Niet voor niets onderzoeken we op dit moment de al genoemde mogelijkheid om juist niet meer op locatie te komen voor onderhoud. Functionele beschikbaarheid van sensoren wordt in deze markt een unieke factor, een unieke marktpropositie waar we veel van verwachten. High end-security vraagt altijd om innovatie. Fenomenen zoals drones, of cyber security, hebben een enorme impact op onze business. Klanten vragen altijd: hoe heb je de achterdeur geregeld?” n

Perfecte oplossingen voor bekabeling

Installatie XL December 2016

DISTRIBUTIEHAL Koeling - Verlichting - Noodstroom

‘Koelbox’ maakt overslag van farmaproducten op Schiphol mogelijk Een box in een box, of beter gezegd, een ‘koelbox’ in een grote distributiehal. Zo kan het eerder dit jaar geopende Life Science Competence Center van DHL Global Forwarding getypeerd worden. In deze temperatuurgecontroleerde hal van duizend vierkante meter worden farmaceutische en medische producten tijdelijk opgeslagen om daarna verder vervoerd te worden. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2016

DISTRIBUTIEHAL

DHL Global Forwarding, de lucht- en zeevrachtspecialist van vervoerder DHL, heeft op bedrijventerrein Schiphol Zuid-Oost een fors distributiecentrum. Dit centrum doet dienst als hub in zowel het luchtvrachtals het wegtransport. Na goede ervaringen in Duitsland, Frankrijk en Spanje wilde DHL ook op Schiphol een zogeheten Life Science Competence Center opzetten. “Het hoort in ons portfolio van services als logistiek specialist voor de life science en health care sector”, vertelt Désirée Biemans, Facility Manager bij DHL Global Forwarding. Bijzonder aan een dergelijk centrum is dat het moet voldoen aan de zogeheten GDP-norm (Good Distribution Practices, oftewel goede distributiepraktijk). “Deze norm stelt strenge eisen aan de logistiek van geneesmiddelen en andere medische producten, en dat heeft gevolgen gehad voor de bouw van dit nieuwe centrum”, vertelt Henk Donders van Denc, verantwoordelijk voor het bouwkundig en installatieadvies. “Zo’n centrum moet niet alleen schoner dan schoon zijn, maar ook kunnen voldoen aan strikte voorwaarden wat betreft toegangscontrole, compartimentering en temperatuur en deze kunnen garanderen. En uiteraard is er deskundig personeel nodig, dat weet waarmee en conform welke protocollen gewerkt dient te worden.” Het Competence Center dient als een hub voor het

transport, de transportvoorbereiding en de tijdelijke opslag van farmaceutische, medische en aanverwante producten, die bij bepaalde temperatuur opgeslagen en vervoerd moeten worden. Dat betekent dat een installatie nodig is die verschillende temperaturen kan garanderen. “Hoewel de installatie bij DHL in de volksmond ‘de koelcel’ genoemd wordt, gaat het in dit geval om meer dan dat”, vertelt Donders. “Er zijn twee ruimtes met verschillende temperatuurzones gebouwd. Een grotere ruimte met een temperatuurbereik van 15 tot 25° Celsius waar ongeveer 300 pallets opgeslagen kunnen worden en een gekoelde ruimte met een temperatuur van 2 tot 8° Celsius voor de opslag van zo’n 75 pallets.”

Capaciteitsberekening Die variatie in temperatuur vraagt om een nauwkeurige capaciteitsberekening van het benodigde koelvermogen door de installateur. Donders: “Met DHL hebben we een heel aantal punten van tevoren goed doorgesproken: welke producten gaan er opgeslagen worden, op welke temperatuur komen deze binnen en hoe lang blijven deze zendingen in de betreffende ruimte? Vooral de temperatuur die de producten hebben als ze binnen komen, is een belangrijk gegeven voor de capaciteit van de installatie. Die heeft immers

de taak om de zendingen op de juiste temperatuur te brengen en te houden. Daarbij is ‘de echte koelbox’ waar het niet warmer mag zijn dan 8°C, de grootste uitdaging voor het koelvermogen.” Tijdens de aanbesteding viel het Donders op dat de verschillen in capaciteitsberekeningen door installateurs groot waren. “Uiteindelijk konden we met een koelvermogen van 40 kW af, terwijl er ook voorstellen binnenkwamen met een koelvermogen van 100 kW. En dat scheelt veel energie en kosten.” Het grootste verschil zat in de berekeningen voor het koelvermogen in de opslagruimte van 2 tot 8° C. “In dit deel van het Competence Center komen de producten al gekoeld binnen, via gekoelde containers. Het is dan dus niet nodig een koelvermogen te hebben dat bijvoorbeeld kan terugkoelen van 20° naar 2°C.” Om tot de meest bedrijfszekere installatie te komen, is er gekozen voor drie koelunits van elk 13,5 kW. “Ze zijn in cascade opgesteld, waarbij er steeds twee units in bedrijf zijn en de derde stand-by staat. Als één unit in storing valt, schakelt de derde unit bij. Hiermee is een belangrijke zekerheid ingebouwd, zodat bij uitval van één van de units de andere dit kan opvangen. Door alle units wisselend in te schakelen wordt bovendien de hoogst haalbare levensduur gerealiseerd.” De actief gekoelde containers, die tijdens transport

XL Installatiefeiten Gebouw: Life Sciences Competence Center Opdrachtgever: DHL Global Forwarding Bouwer: Samen Sterker, KIM Nederland Bouw- en Installatieadviseur: Denc Netherlands Installatie e + w: Voets & donkers, De Beij Elektra ULD Handling System (Truckdocks): SPS Master Equipment Belangrijkste componenten: Koelunits (3): GEA Goedhart / Kelvion Refrigeration Sprinklers: Aqua+ Sprinklersystemen

Installatie XL December 2016

DISTRIBUTIEHAL

elektrisch via accu’s worden gekoeld, kunnen in de vooropslagruimte direct aan de stroomvoorziening worden geplaatst. Er is ruimte voor circa 20 containers. Ook de van de opslag afgescheiden laad- en losruimte is temperatuurgecontroleerd.

Heftafels voor pallets én vliegtuigcontainers Voor de overslag is bewust gekozen voor een vooropslagruimte met een gelijkvloerse oplossing met heftafels: een loading dock geschikt voor het laden en lossen van zowel ULD’s (unit load device, vliegtuigcontainer, red.) als pallets. Hierdoor kon een tijdrovende en kostbare constructie van cross-docks met een laadkuil achterwege blijven. “De heftafels kunnen zowel pallets als ULD’s afhandelen en dat is vrij uniek”, vertelt Biemans. “In het overige deel van het distributiecentrum hebben we heftafels voor pallets, maar voor ULD’s gebruiken we platenbanen. In het Competence Center wilden we beide kunnen gebruiken, om zo flexibel mogelijk te kunnen zijn naar onze klanten.”

Stroomvoorziening Om voldoende koelvermogen te kunnen behalen was het qua stroomtoevoer in dit deel van het bedrijventerrein spannend of de bestaande trafo zou voldoen. “We hebben het totale stroomverbruik geïnventariseerd evenals de noodstroomvoorzieningen en de redundantie, maar ook bekeken hoeveel voorzieningen er gelijktijdig van stroom worden voorzien. In het

Installatie XL December 2016

geval van incidenten in de stroomvoorziening is er een noodstroomaggregaat die het dan overneemt voor het Competence Center. Maar wat gebeurt er als er opnieuw wordt ingeschakeld? Het mag dan niet zo zijn dat er een piekspanning ontstaat waardoor het weer mis gaat.” De bestaande trafo en installaties bleken uiteindelijk voldoende te zijn, zodat er geen aanpassingen gedaan hoefden te worden en dat was een welkome tijds- en kostenmeevaller. “Dat had zo maar zes maanden vertraging kunnen opleveren”, weet Donders. Opvallend is ook het hoge verlichtingsniveau in alle ruimtes. “Ook dat is een vereiste vanuit de GDP-norm, want die stelt als voorwaarde dat de etiketten goed leesbaar moeten zijn. Je moet immers wel weten wat je ontvangt en verzendt. Daarom hebben wij gekozen voor 500 lux verlichting, met aanwezigheidsdetectie en niet voor 250 lux, zoals in magazijnen gebruikelijk is,” aldus Donders.

vraagt nauwkeurige afstemming tussen de installateurs van de koelunits en sprinklerinstallatie. De sprinklerinstallatie voor het Life Science Compe-

Sprinklers

Condensatie

In de opslagruimte van 15 tot 25° Celsius is een deel gereserveerd voor gevaarlijke stoffen. “Dat is heel duidelijk rood gemarkeerd op de vloer, zodat we precies weten waar deze stoffen moeten en mogen staan”, zegt Donders. “Dat is weer van belang voor de sprinklerinstallatie.” Ook het plaatsen van de sprinklers naast andere installaties, zoals koelunits en lichtarmaturen, vereiste de nodige afstemming. “Rond de sprinklerkoppen is slechts een beperkte luchtsnelheid toegestaan en dat

De ruimtes zijn voorzien van temperatuur- en vochtigheidssensoren die onmiddellijk alarm slaan als de omstandigheden afwijken van de vastgestelde parameters. Condensatie zou zo’n probleem kunnen zijn. Biemans: “We willen natuurlijk voorkomen dat de producten van onze klanten nat worden als gevolg van condensatie. Dat risico bestaat bij warm weer.” Omdat condenswater het kleinst mogelijk gaatje altijd weet te vinden, is na oplevering iedere mogelijke kier dan ook nauwkeurig afgedicht. n

“Wij hebben gekozen voor 500 lux met aanwezigheidsdetectie en niet voor 250 lux, zoals gebruikelijk in magazijnen” tence Center is als een aparte sectie geïnstalleerd in de bestaande sprinklerinstallatie van het complete distributiecentrum van DHL.

THEMA: RIOLERING / THEATER POMPEN WKO - Ventilatie - Veiligheid

Theater Singer is engineering op een postzegel Theater Singer is een begrip in Laren en omgeving. Maar het gebouw moest nodig aangepakt worden. Renoveren was niet voldoende, zodat na bijna zestig jaar trouwe dienst het theater een nieuw onderkomen krijgt. Veel meer ruimte dan het oude theater is er echter niet, en dat vraagt ook voor de e- en w-installaties slim engineeren op een â&#x20AC;&#x2DC;postzegellocatieâ&#x20AC;&#x2122;. Door Harmen Weijer

Installatie XL December 2016

THEATER

Theater Singer ligt midden in Laren en grenst direct aan het gelijknamige museum, beide een erfenis van de Amerikaanse kunstverzamelaar William Singer die in het begin van de vorige eeuw hier een grote villa liet bouwen. Uiteindelijk werd die villa uitgebouwd tot een middelgroot theater. Daar waar het Singer Museum in 1994 nog is gerenoveerd, is voor het theater nu gekozen voor nieuwbouw. Maar wel zo dat beide gebouwen nog steeds goed bij elkaar passen, zodat niet alleen het theater, maar heel Singer Laren een nieuw gezicht krijgt. Door het Amsterdamse architectenbureau KRFT is een ontwerp gemaakt, dat voorziet in onder meer één gezamenlijke transparante entree en een daktuin die vanuit het theater bereikbaar is. Wat de inwoner van Laren naast de hoge, glazen gevel verder zal opvallen is de hoge toneeltoren. Voor schouwburgen die grotere voorstellingen willen binnenhalen, is een dergelijke toren pure noodzaak, zodat doeken tijdens voorstellingen gemakkelijk verwisseld kunnen worden.

XL Installatiefeiten Gebouw: Theater Singer Laren Opdrachtgever: Stichting Singer Laren Projectmanagement: Galdey en Young Realestate Bouwer: IBB kondor Installatieadviseur: Lisoba bv Installatie e + w: Unica projectenbedrijf Noord/oost

Belangrijkste componenten: Warmtepompen, tegenstroomapparaten en droge koeler Ventilatie-units en luchtcomponenten Ventilatoren CV ketel Vloerverwarming/koeling Circulatiepompen Hemelwaterafvoersysteem Terreinleidingen Vuilwaterpompen

Schacht als luchtkanaal Ciat Trox Systemair Remeha TCS Grundfos Wavin Isoplus Xylem

Maar ook op het gebied van binnenklimaat wordt het nieuwe theater volledig up to date gemaakt, vertelt Michiel de Boer, manager projecten bij Unica, verantwoordelijk voor de elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties. “Dat betekent voor het opwekken van duurzame warmte en koeling een wko, waarvoor een open bron van 20 m3 onder de tuin van het museum is aangelegd. In de kelder van het theater is de technische ruimte gerealiseerd, waar de warmtepompinstallatie wordt geïnstalleerd. De componenten van de technische ruimte zijn geheel geprefabriceerd in onze werkplaats; het is een kwestie van aansluiten op de kanalen in de kelder.” Voor de luchttoevoer naar boven zijn geen luchtkanalen aangelegd, vertelt De Boer. “Het ontbrak daarvoor aan de ruimte, want in dit beperkt stukje Laren is er niet veel ruimte beschikbaar voor het nieuwe theater. Dat betekent ook voor de ventilatie passen en meten. We hebben gekozen voor een bouwkundige oplossing door de leidingschachten luchtdicht te maken en te laten dienen als toevoer- en retourventilatiekanaal.”

Tribunes als drukdoos In de theaterzaal wordt weer aangesloten op de kanalen onder tribunes. “We gebruiken de tribunes als een soort drukdoos: onder de stoelen blazen we met een beetje overdruk lucht in het theater voor de luchtverversing. Bovenin zuigen we met plenumafzuiging de lucht weer af. Ook kan de toren dienen als afzuiging, bijvoorbeeld bij voorstellingen waar theaterrook wordt gebruikt en er in korte tijd meer rook moet worden afgezogen.” Naast de technische ruimte, de forse keuken en de toiletvoorzieningen is in de kelder nog een bijzondere ruimte gerealiseerd, speciaal gereserveerd voor de ‘buren’: het depot van niet-gebruikte museumstukken. “Voorheen was die in het museum zelf gevestigd. Maar deze nieuwbouw biedt de kans om daarvoor een grotere ruimte onder het theater te maken. Om deze doeken heen en weer te kunnen vervoeren is ook een ondergrondse tunnel gerealiseerd.” Het depot vraagt wel om een goede conditionering,

Installatie XL December 2016

THEATER

vertelt De Boer. “De temperatuur moet continu 19 graden Celsius zijn bij een luchtvochtigheid van 53 procent. Om dat te regelen komt hier een separate closecontrol unit te staan voor de juiste temperatuur met een stoombevochtiger voor de juiste vochtigheidsgraad.” “In de herfst bijvoorbeeld komt er meer vocht binnen en wordt er eerst gekoeld om het vocht te verwijderen om daarna weer te verwarmen naar 19 graden Celsius. Dat is nu eenmaal nodig om kunstobjecten goed op te slaan.”

Hoge grassen in daktuin Goed voor het binnenklimaat is ook het sedumdak. Wat opvalt is dat tuinarchitect Piet Oudolf relatief hoge grassoorten wil gebruiken. En dat heeft gevolgen voor de dakconstructie, want het sedumdak wordt daarmee een heuse daktuin. “Er komen grassoorten die wel twee meter hoog kunnen worden. Dat vraagt om een stevigere dakconstructie dan bij normale sedumdaken, want er ligt voor 50 cm aan grond op het dak. Dat is duidelijk meer dan de 30 cm waarmee je met normale sedumdaken af kunt. Dat is trouwens niet om die grassoorten nog meer te laten groeien, maar om te voorkomen dat bij de eerste beste forse windvlaag de grassen beneden liggen.” De daktuin en het dakterras komt boven de foyer en is vanuit de tweede verdieping in het theater bereikbaar.

Omdat niet al het water in de grond van daktuin kan worden opgevangen, wordt het hemelwater afgevoerd. “Daarvoor leggen we een drainsysteem tegen de gevel aan, die het hemelwater afvoert naar een infiltratiesysteem onder de straten rondom het nieuwe Singer theater.” Bij plekken waar veel mensen tegelijk kunnen komen - het theater krijgt een capaciteit van 800 bezoekers – is goede beveiliging van levensbelang.

wikkeling staat deze uitgeschakeld en moet het personeel de brandbeveiliging overnemen.” In de foyer is gekozen voor infrarood brandbeveiliging met beams. De Boer: “Dat zijn kleine apparaatjes die een infraroodsignaal aan elkaar door geven. Is er rookontwikkeling treedt de brandbeveiliging in werking. In musea wordt dit vaker gebruikt en ook in theaters, puur omdat de zogeheten ‘nood-uitjes’ esthetisch niet mooi zijn.”

Nieuwe trafo

“De leidingschachten zijn luchtdicht gemaakt om als ventilatiekanaal te kunnen dienen”

Anderzijds is nooduitgangverlichting niet bevorderlijk om tijdens voorstellingen te kunnen zien. “We willen daarom deze verlichting boven de nooduitgangen zo klein mogelijk houden, en dat kan als er voldoende personeel aanwezig is ter bewaking. We hebben verder een aspiratiesysteem geïnstalleerd, maar ook tijdens voorstellingen met veel rookont-

Een dergelijk nieuw theater vraagt meer elektrisch vermogen dan het oude theater en daarom is de binnenkomende voeding aangepast aan de huidige tijd. De Boer: “Die komt overigens binnen via het museum. We hebben die trafo aangepast naar 630 kVA. Maar dat vraagt wel nauwgezette afstemming bij stroomverbruik, want in het theater wordt met pieken en dalen stroom verbruikt. Op het podium zijn zes aansluitingen, die weliswaar niet allemaal tegelijk worden gebruikt.” Via een nieuwe hoofdverdeelkast in het museum wordt elektriciteit naar een tweede hoofdverdeelkast in het nieuwe theater gevoerd. Via onderverdeelstations wordt stroom her en der door het theater verdeeld. En hoewel het flink puzzelen is op deze postzegellocatie, heeft Laren vanaf volgend jaar zomer een splinternieuw en duurzaam theater. Toekomstbestendig voor de volgende 60 jaar. n

3D-weergave van de wko-ruimte, met de warmtepompskid in het midden. Geheel links is een

In de techniekruimte, onderin de kelder van het nieuwe theater, zoals hier in 3D is weergegeven,

cv-ketel ingetekend, die voor piekmomenten ingezet kan worden. Rechts is een hydrofoorpomp

zijn de luchtbehandelingskasten opgesteld. Vanuit deze units worden luchtkanalen aangelegd voor

gepland, die ervoor dat de waterleiding op druk gehouden wordt in het theater

buitenluchtafzuiging en –afblaas, en zijn toevoer- en afzuigkanalen ingetekend.

Installatie XL December 2016

Famostar, werkt

aanstekelijk

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Kroonjuwelen als verlichting in openlucht balzaal

‘De verlichting moet bij onze filosofie passen’

Honderden nieuwe armaturen voor Arena

Bijna 9 kilometer nieuwe lichtlijnen

OPENBARE RUIMTE Led - Armaturen - Besturing

Kroonjuwelen als verlichting in openlucht balzaal De Grote Marktstraat in Den Haag is getransformeerd tot een openlucht balzaal voor de stad waar unieke verlichtingselementen de straat een bijzondere sfeer geven. Glasvezel wordt ingezet om de data voor de verschillende lichtscenario’s bij het juiste armatuur te krijgen. Door Evi Husson Beeld: Petra Appelhof

De Grote Marktstraat in Den Haag was aan vernieuwing toe. Het moest “een winkelboulevard met internationale allure” worden, vond De Gemeente Den Haag en selecteerde hiervoor Architectenbureau duCroq Van Zutphen Architects uit Rijswijk, om die gedachte in realiteit om te zetten. Het architectenbureau haalde inspiratie uit de rijke geschiedenis en uniciteit die Den Haag draagt. Architect Lana du Croq: “Den Haag is de internationale stad voor vrede en recht. Het hof, de regeringskringen en de internationale diplomatie hebben een rijke en inspirerende collectie kleding, stoffen maar vooral ook patronen en ornamenten nagelaten, die nauw verbonden zijn met de Haagse geschiedenis. Met die geschiedenis en uniciteit van Den Haag in het achterhoofd, hebben wij een ontwerp gemaakt die de straat een specifiek Haagse identiteit geeft”. De Grote Marktstraat is getransformeerd tot een openlucht balzaal voor de stad; rijkelijk versierd met innovatieve materialen en geaccentueerd met unieke verlichtingselementen, “de kroonjuwelen”. De officiële opening vond in maart dit jaar plaats.

Vorm accentueren Voor de totstandkoming van de kroonjuwelen nam het architectenbureau in de ontwerpfase onder andere contact op met verlichtingsbedrijf Lux Lumen uit Antwerpen. Rudi Antonissen legt uit: “In april 2015 klopte het architectenbureau bij ons aan. Een eerste concept voor de verlichtingselementen was op dat moment al bepaald. De structuur van het object was druppelvormig en had een lengte van drie meter. Het oorspronkelijke verlichtingsidee was om met glasvezelkabeltjes langs de druppelvormige armatuur van de

Licht XL December 2016

luchter te werken, die met een glasvezelbron zouden worden aangelicht. Dit bleek echter geen efficiënte oplossing aangezien het rendement te laag zou zijn en het onderhoud lastig.” Een andere oplossing moest worden gezocht. “Belangrijk was om de vorm van het object te accentueren, terwijl we de bekabeling en andere storende elementen zoveel mogelijk moesten zien weg te werken.”

Van binnenuit De beste oplossing was om van binnenuit de draadstructuur te accentueren. “We werkten in de testfase met afzonderlijke ledspotjes om de draadstructuur te belichten terwijl het functionele downlight om de straat te verlichten een vast object zou worden.” Bij het testen van het prototype bleek dit de juiste denkrichting. “Toch waren we nog niet helemaal tevreden

deeld: Het bovenste niveau verlicht het bovenste deel van de draadstructuur waarbij we een druppelvormige armatuur hebben ontworpen waar vier RGB-lichtbronnen in zitten. Het armatuur sluit mooi aan rond de centrale buis in het object. Voor het middelste niveau hebben we een armatuur gecreëerd dat een verlengde was van de vorm van een designarmatuur voor de functionele verlichting zodat zo weinig mogelijk opviel dat er een extra element aan het object was toegevoegd. Hierin plaatsten we zes RGB-lichtbronnen, om het middendeel te verlichten. Tot slot werd in het onderste deel naast het downlight drie armaturen met steeds 2 RGB-lichtbronnen geplaatst dat eveneens mooi aansluit bij het geheel.” De componenten om de ledverlichting aan te sturen, werden zorgvuldig weggewerkt in een centrale buis

“Er moet voldoende warmteafgifte zijn, ze moeten waterdicht en weersbestendig zijn en bovendien onderhoudsvriendelijk”

aangezien de positie van de ledbronnen nog niet optimaal was om het gewenste resultaat te bereiken. Een meer geïntegreerde opstelling zou een betere dynamiek creëren.” “Uiteindelijk zijn we tot een oplossing gekomen waarbij de sfeerverlichting in drie niveaus is opge-

en in het downlight-armatuur voor de functionele verlichting zodat er geen loshangende snoertjes en drivers zijn te zien in de lichtobjecten. “Dit was een behoorlijke uitdaging, maar doordat we het armatuur zelf hebben ontworpen, konden we met de eisen van de architect vanaf het begin rekening houden.”

OPENBARE RUIMTE Maatoplossingen Na aanbesteding van de realisatiefase is een bouwteam geformeerd met de hoofdaannemer PCO.infra. Elk verlichtingselement werd vervolgens op maat gemaakt, net als de armaturen binnen het lichtobject maatoplossingen zijn. Deze moesten naadloos op elkaar aansluiten. “De partijen die de lichtobjecten hebben geproduceerd (Remmerswaal metaalbewerking uit Den Haag en Smederij van Rijn, uit Hazerswoude-Rijndijk, red.) werkten erg professioneel waardoor de verschillen tussen de 58 lichtobjecten die uiteindelijk in het straatbeeld zouden komen te hangen, minimaal waren. Dit gaf ons geen extra moeilijkheden.” Toch brengt iedere maatoplossing uitdagingen met zich mee. “Elk project is uniek waardoor je steeds nieuwe elementen tegenkomt. Bij een op maat gemaakte armatuur met geïntegreerde elektronica is het bijvoorbeeld noodzakelijk om alles vanaf het begin op elkaar af te stemmen. Er moet voldoende warmteafgifte zijn aan de behuizing, de lichtobjecten hangen dag en nacht buiten waardoor ze waterdicht en weersbestendig moeten zijn en bovendien was een onderhoudsvriendelijke oplossing noodzakelijk. Het volledige plaatje moest vanaf het begin kloppen.”

Van kleur veranderen Eveneens werden vanaf de beginfase de diverse mogelijkheden van aansturing onderzocht. “Sturen we het lichtobject als geheel aan waardoor we het volledige object in z’n geheel van kleur kunnen veran-

“Doordat we het armatuur zelf hebben ontworpen, konden we vanaf het begin rekening houden met de eisen van de architect” deren zoals in het eerste concept met de glasvezelkabels was bedacht? Of kiezen we voor meer dynamiek nu het glasvezelkabelidee van de baan is?” In samenspraak met de architect en het bouwteam is gekozen voor de dynamische optie. “Elk lichtobject bestaat uit zestien RGB-ledbronnen die we allen apart wilden aansturen. Die lijn wilden we verder doortrekken zodat we ook alle 58 lichtobjecten afzonderlijk zouden kunnen aansturen. Uiteindelijk betekent dit dat 960 RGB led-lichtpunten individueel bestuurbaar zijn vanuit een centrale sturing via een glasvezelnetwerk in de straat. De centrale besturing maakt het mogelijk om automatisch verschillende sfeerbeelden op te roepen voor specifieke perioden of gebeurtenissen gedurende het jaar.” Dit vergt een goede programmering. “De sfeerverlichting draait op een computersysteem van Pharos Systems, dat gespecialiseerd is in het maken van architecturale besturingen.” Een goed besturingsprogramma alleen is echter niet genoeg. “Wij zijn

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Gemeente Den Haag Architectenbureau: duCroq van Zutphen architects, Rijswijk Hoofdaannemer inrichting maaiveld: HABO GWW, Den Haag Hoofdaannemer verlichting: PCO Infra, Den Haag Bestrating: Klostermann, Coesfeld Banken: Boeg, Scheveningen Verlichting: - Luxlumen, Antwerpen - Har Hollands, Eindhoven - Remmerswaal metaalbewerking, Den Haag

- Smederij van Rijn, Hazerswoude-Rijndijk - PCO Infra, Den Haag Gebruikte componenten: - 58 lichtobjecten - 16 RGB ledbronnen per lichtobject - 960 Osram RGB leds - Vermogen: 9W / RGB ledbron - Combinatie van 18° en 30° lenzen voor de RGB ledbronnen - Downlight: led 3000K, 40W, 6468lm - 2.880 DMX kanalen - 6 DMX universes - Pharos besturingssysteem

Licht XL December 2016

Luxe villa’s optimaal verlicht Op steenworp afstand van het authentieke vissersplaatsje Arnemuiden en het middeleeuwse stadje Veere, omsloten door het Veerse Meer, de Noordzee en de Westerschelde, worden prachtige vakantiehuizen gerealiseerd door Harbour Village. Kroneman Installatietechniek is naast o.a. de dakbedekking en de riolering tevens verantwoordelijk voor de installatie van Lumiko led-spots in deze villa’s. Tekst: Nick van de Klundert Beeld: Nico Brons

Het project, wat Het Zilveren Schor wordt genoemd, moet plaats gaan bieden aan 71 vrijstaande luxe recreatiewoningen en 8 extra luxe strandwoningen. Allen met een inpandig boothuis; uniek in Zeeland en alleen op deze locatie mogelijk omdat het Veerse Meer geen eb en vloed kent. Ten tijde van schrijven is de eerste modelwoning af en is er reeds begonnen met de bouw van meerdere villa’s en de eerste strandwoningen. Rijkjan van Ginkel van Kroneman Installatietechniek, licht toe: “Deze villa’s moeten luxe uitstralen en de beleving die de verlichting oproept speelt daarbij een grote rol. Daarom hebben we gekozen voor de Bonnita uit de Lumiko serie van Klemko Techniek: een duurzame led-spot met het lichtbeeld van halogeenverlichting. Duurzaamheid is een belangrijk uitgangspunt in dit project. Naast ledverlichting dragen een hoge kwaliteit isolatie en afwerking hier aan bij.”

Klemko waren de juiste producten beschikbaar op het juiste moment.” Terwijl we over de bouwplaats lopen geeft van Ginkel links en rechts aanwijzingen aan monteurs. Wanneer we in de modelwoning aankomen is er ook nog even tijd om van de zon te genieten op het terras aan het water. Van Ginkel: “Ik zou hier wel aan kunnen wennen. Maar voorlopig is er nog genoeg te doen!”

Nieuw lijn ledverlichting Van Ginkel verwacht namelijk nog wel een tijd bezig te zijn met de bouw van het park: “Er komt nog een horeca paviljoen met de centrale balie, een restaurant en een zwembad.” Verder ligt er nog een uitdaging bij de woningen zelf. “We zijn natuurlijk pas net met de eerste woningen begonnen. Het exterieur van deze woningen is overal gelijk, maar de eigenaren kunnen in het interieur variaties aanbrengen. Dat is zeker bij de strandwoningen van belang. Efficiënt installeren Daar komt een persoonlijke inrichting nog veel Van Ginkel raakte bekend met Klemko Techniek sterker aan bod.” Daarvoor kijkt Van Ginkel ook doordat hij verschillende werkzaamheden bij naar Klemko: “Ik hoor dat er een nieuwe lijn Klemko zelf uitvoerde: “Klemko heeft recent ledverlichting is gelanceerd: Lumiko Modulair. haar bedrijfspand uitgebreid en Kroneman Dan kan ik de eigenaren verschillende opties heeft daar de installatie uitgevoerd met voor armaturen voorleggen en samen met hen Klemko’s eigen Lumiko producten. Daardoor een persoonlijk lichtbeeld samenstellen. Het is raakten wij vertrouwd met het materiaal.” voor ons natuurlijk wel prettig als de producGebruiksgemak was hierin een leidende factor: ten bij dezelfde leverancier vandaan komen.” “Een groot voordeel is dat de producten op elkaar zijn afgestemd. Per recreatiewoning Meer weten over het project Het Zilveren installeren we 64 extra warm witte (2700K) Schor? Kijk dan op www.harbourvillage.nl. Voor Bonnita led-spots en per strandwoning 74 meer informatie over Lumiko, de Bonnita en spots. Dan wil je dat dimmers, drivers en spots Lumiko Modulair kunt u terecht op perfect met elkaar werken zodat je efficiënt www.klemko.nl of bellen met 088-0023300. kunt installeren. Bovendien kunnen de spots gedimd worden met een 1-10V potentiometer. Een groot voordeel van deze potentiometer is dat deze voorzien kan worden van alle merken schakelmateriaal. De spots zijn tevens leverbaar met een IP44 behuizing voor buiten op het terras.” Betrouwbare aanvoer Om het gehele proces efficiënt te laten verlopen is ook een betrouwbare aanvoer van producten essentieel. Van Ginkel: “Oosterberg in Ede heeft speciaal artikelen op voorraad gelegd om snel met ons te kunnen schakelen. Samen met hen en de accountmanagers van

Verlichting XL Zilveren Schor.indd 1

4-11-2016 11:03:31

OPENBARE RUIMTE

een technisch bedrijf dat zich niet bezighoudt met het bepalen van de juiste sfeer die een architect voor ogen heeft. Dit hebben we vanaf het begin duidelijk in het bouwteam besproken. Lichtarchi tect Har Hollands werd daarom bij het project betrokken. Vanuit de technische kant zijn de mogelijkheden en beperkingen van het systeem met de lichtontwerper doorgenomen terwijl Har Hollands zelf ook de software grondig heeft bekeken om zich in te leven in het geheel. Dankzij deze nauwe samenwerking is er een aantal scenario’s gebouwd die de sfeer creëren die de architect voor ogen had. Dat is erg goed gelukt.”

Data Het geheel zorgt voor een grote hoeveelheid aan te verwerken data die vanuit de centrale sturing worden aangestuurd. “Aangezien de straat een lengte heeft van

ongeveer duizend meter en er tussen de lichtelementen toch een redelijke afstand ligt, heeft het ontwerpteam de keuze gemaakt om het geheel van een glasvezelnetwerk te voorzien. Elke overspanning heeft een aparte kabel met spanning en data-aansturing die worden aangesloten op een aantal grondputten met besturingskasten, aanwezig in de straat. Deze kasten zijn vervolgens verbonden met de centrale besturingsruimte.” Het project werd in maart dit jaar opgeleverd. “Wij zijn sinds april vorig jaar bij het project betrokken terwijl het project in maart 2016 werd opgeleverd. Een vrij korte periode om alles te engineeren, ontwikkelen en produceren. Vervolgens heeft PCO Infra de objecten in het straatbeeld geïnstalleerd.” Momenteel is het project nog een allerlaatste fase ingegaan. Nieuwe scenario’s en shows worden bedacht zodat het mogelijk wordt om een range van scenario’s voor een jaar in het systeem te laden terwijl

voor ieder bijzonder tijdstip een gepaste sfeer kan worden gecreëerd. “En natuurlijk blijft het mogelijk om

“Het zorgt voor een grote hoeveelheid te verwerken data vanuit de centrale besturing” op afstand in te loggen en voor bijzondere momenten een andere setting te kiezen. Op die manier zullen passanten op ieder moment van het jaar van een bijzondere sfeer kunnen genieten in de Grote Marktstraat in Den Haag.” n

Licht XL December 2016

SLV NEDERLAND. BRON VAN VERLICHTING.

SLV heeft voortaan een eigen vestiging in Nederland. Al meer dan 35 jaar zorgen wij ervoor dat licht zich continu ontwikkelt - met innovatieve lichtoplossingen voor binnen en buiten. Ontwikkeld in Duitsland, ontworpen in Europa. Gefocust op designen technologietrends. 98% van onze 3.500 artikelen is uit voorraad leverbaar, met een evenwichtige verhouding tussen prijs en kwaliteit. De nieuwe BIG WHITE 2017 catalogus is zojuist verschenen en bevat meer dan 3000 van onze producten voor woningen, kantoren, horeca, winkels, tuinen en openbare ruimtes. Bestel een gratis exemplaar via onze website www.slv.nl.

www.slv.nl

DE 4 PIJLERS VAN ONS MERK. KWALITEIT. ENGINEERED IN GERMANY. DESIGNED IN EUROPE.

DESIGN- EN TECHNOLOGIE TRENDS: GEFOCUST OP FASCINATIE EN WERKING.

EXTREEM HOGE LEVERPRESTATIES: WIJ ZIJN UW MAGAZIJN.

PRIJS EN KWALITEIT: EEN EVENWICHTIGE VERHOUDING.

Aan al onze producten stellen wij hoge eisen op het punt van design en engineering. Technisch ontwikkelen we onze producten in ons hoofdkantoor in Duitsland. Het design ontstaat hoofdzakelijk in samenwerking met creatieve ontwerpers in Europa. Ons ultramoderne laboratorium in Übach-Palenberg test onze producten uiterst grondig – van EMC, energieefficiëntie en lichtkwaliteit tot spatwaterdichtheid en weersbestendigheid wordt alles hier doorgelicht.

We letten op de innerlijke en uiterlijke waarden, zodat de producten niet alleen een streling zijn voor het oog, maar ook voldoen aan de hoge markteisen zoals efficiëntie en een lange levensduur. Wij sporen nieuwe designen technologietrends vroeg op. Zo ontstaat in ons ideeënrijke inhouse designteam, in samenwerking met gerenommeerde productontwerpers en toonaangevende technologiepartners, elk jaar een groot aantal nieuwe producten. Van SLV-producten word je blij.

We leveren overal ter wereld extreem snel en betrouwbaar, zodat u onmiddellijk over uw producten kunt beschikken. Hiervoor is ons uiterst efficiënt logistiek centrum verantwoordelijk, waar 98% van onze 3.500 artikelen voortdurend op voorraad zijn. Zodra u uw artikelen besteld heeft, zijn ze al naar u onderweg: in Duitsland leveren wij binnen 24 uur, in delen van Europa binnen 48 uur.

Bij SLV is de prijskwaliteitverhouding uitstekend. Zo kunt u altijd op het beste resultaat rekenen. De hoge kwaliteit, de nieuwste designen technologietrends als ook een uitstekende leverbetrouwbaarheid zijn kenmerkend voor ons – en dat allemaal tegen aantrekkelijke prijzen. Stel ons eens op de proef!

KWALITEIT

TRENDS

24 UURS LEVERING

SLV Nederland Noorderpoort 28 5916 PJ Venlo Nederland T +31 77 3204343

PRIJS-KWALITEIT

www.slv.nl

VOETBALSTADION Energieneutraal - Slagvaste armaturen - Ledbuizen

Honderden nieuwe armaturen voor Arena Amsterdam ArenA wil bezoekers de best denkbare stadionbeleving bieden en blijft continu vernieuwen. Van het plaatsen van roltrappen tot nieuwe verlichting. Tegen het EK in 2020 heeft de thuisbasis van Ajax een metamorfose ondergaan. Door Evi Husson beeld Jorrit Lousberg

Nieuw aan de veldverlichting is dat er kleurvariatie wordt toegevoegd om het entertainmentniveau te verhogen. De nieuwe ledverlichting wordt ingezet bij voetbalwedstrijden en concerten om extra beleving en sfeer te creĂŤren.

Licht XL December 2016

VOETBALSTADION

De gevel van het stadion wordt vernieuwd waarmee het stadion een metamorfose ondergaat. Met de verbouwing wordt geprobeerd om zoveel mogelijk extra duurzame en innovatieve maatregelen te nemen. In de nieuwe gevel zullen zonnecellen geïntegreerd worden en wordt regenwater opgevangen en gebruikt voor de toiletten. Binnen wordt uitsluitend met ledverlichting gewerkt.

Amsterdam ArenA heeft sinds de oplevering in 1996 al diverse stappen gezet om te moderniseren, denk aan het plaatsen van roltrappen (2005), een nieuw hoofdgebouw (2013), de aanleg van een wifi- en 4G-netwerk (2014) en een uitbreiding van het aantal zitplaatsen (2013 en 2015) naar een capaciteit van ruim 53.000. De komende jaren wordt opnieuw fors geïnvesteerd in de ArenA, met het oog op vier belangrijke wedstrijden tijdens het EK2020 die de UEFA aan Amsterdam heeft toegekend. Het gaat om de grootste verbouwing sinds de opening. Zo zal niveau 7, achter de tweede ring van het stadion, ingrijpend worden gemoderniseerd. Deze omloop wordt drie keer zo breed, waardoor voor de fans veel meer ruimte, maar ook licht en lucht ontstaat. Ook komen er extra liften, toiletten, cateringpunten en roltrappen. Door de verbreding van de omloop transformeert het stadion van hol naar bol waarbij ook de gevel van het stadion wordt vernieuwd. Met de verbouwing wordt geprobeerd

om zoveel mogelijk extra duurzame en innovatieve maatregelen te nemen.

Energieneutraal ‘Duurzaamheid staat erg hoog op de agenda van Amsterdam ArenA’, vertelt Martijn Bankert, projectleider BAM Bouw en Techniek, verantwoordelijk voor het dagelijks onderhoud, gefaseerde aanpassingen en verbouwingen van alle elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties. ‘In 2010 werd het plan opgevat om het stadion te verduurzamen en energieneutraal te maken door onder andere gebruik te maken van wind- en zonne-energie, hergebruik van grijs water en een waterbesparingsonderzoek. De warmte komt nu uit de nabijgelegen Diemercentrale, de kou uit de Ouderkerkerplas, het dak van de ArenA ligt vol met 4.178 zonnepanelen en twee windmolens in het westelijk havengebied draaien bijna exclusief voor de ArenA.’ Tijdens de verbouwingen die nog op til zijn, zullen

bovendien in de nieuwe gevel zonnecellen worden geïntegreerd. Regenwater wordt opgevangen en gebruikt voor de toiletten en bij het plaatsen van nieuwe verlichting wordt uitsluitend met LED gewerkt.

Installatiegemak Een aantal lichtprojecten zijn inmiddels afgerond. Bankert: ‘Vorig jaar zijn we gestart met de eerste fase van de verlichting in de ring op niveau twee terwijl we die fase deze zomer hebben afgerond.’ Deze ring is de plek waar VIP’s tijdens events hun auto kunnen parkeren en dient tijdens de werkuren als parking voor auto’s van werknemers werkzaam in de ArenA. ‘De installatie van de verlichting was eigenlijk bijzonder eenvoudig, dankzij een goed voortraject’, geeft Bankert aan. ‘We hadden het plan opgevat om niet alleen de 65 Watt TL-lampen, maar ook de armaturen te vervangen. Deze armaturen waren twintig jaar oud. De kunststof behuizing was na zo’n lange tijd buiten te hebben gehangen aangetast en uitgedroogd. We

Licht XL December 2016

VOETBALSTADION

moesten dus op zoek naar een oplossing die tegelijkertijd energiezuiniger was en qua installatie zo gemakkelijk en snel mogelijk kon worden uitgevoerd.’ Er werd gezocht naar armaturen die qua maatvoering overeenkwamen met de bestaande armaturen. ‘We hebben uiteindelijk gekozen voor spatwaterdichte en slagvaste IP65-armaturen van NeoFos. Daarbij kozen we bewust voor een doorzichtige overkapping om te laten zien dat het om ledverlichting gaat.’ Bij de installatie verliep alles vlekkeloos. De grootste moeilijkheid bleek vooral de coördinatie op de locatie zelf. ‘De rondgang heeft een hoogte van zes meter waardoor we de armaturen met behulp van een kleine hoogtewerker moesten vervangen. Om de werken te kunnen uitvoeren, moesten we iedere keer gebieden in de ring afzetten zodat deze vrij waren van auto’s. Eenmaal dat goed was geregeld verliep de installatie zonder problemen en konden de armaturen eenvoudig worden uitgewisseld.’

Slagvast Ook de verlichting in de tien trappenhuizen is volledig vernieuwd. ‘De trappenhuizen bevatten in totaal zo’n 400 armaturen. De organisatie om de nieuwe verlichting in de trappenhuizen te plaatsen, bleek veel eenvoudiger aangezien deze alleen worden gebruikt wanneer er evenementen in de hal plaatsvinden. ‘Ook daar zijn we op zoek geweest naar armaturen die zowat één op één de oude armaturen konden vervangen. Bij iedere installatie is het namelijk lastig als je ook wat aan de bekabeling moest doen, dus daar hebben we vóór het project goed op gelet.’ Omdat armaturen in een trappenhuis een stootje moeten kunnen verduren is wederom is gekozen voor

slagvaste IP65-armaturen met ledbuizen van dezelfde leverancier.

de assemblagetijd is korter en de foutmarge ligt lager. En mocht een ledbuis onverhoopt toch stuk gaan, dan is deze eenvoudig te vervangen.’

Zaanstreek Leuke bijkomstigheid, die eveneens past in het thema duurzaamheid, is dat deze verlichting niet in China, maar in de Zaanstreek is geassembleerd. Robbert Bloem, development manager bij NeoFos licht toe. ‘Enige jaren geleden hebben we de ledbuisproductie weer terug vanuit China naar Nederland gehaald. China kon niet de kwaliteit leveren die wij wilden. Nederland kon dat wel terwijl het eveneens past in de duurzaamheidsfilosofie van ledverlichting. In China hanteerden ze bijvoorbeeld een andere volgorde van hoe wij producten zouden assembleren. Daarnaast is solderen in Chinese fabrieken gebruikelijk, maar dit willen wij in het productieproces vermijden. Het kost tijd, je hebt additionele assemblagemiddelen nodig zoals extra afzuiging, verlichting en dat soort zaken. Nu hebben we een product waarvan de kwaliteit uiteindelijk hoger is.´ De verlichting die in de rondgangen en trappenhuizen hangt, is onderhevig aan trillingen. ‘Daarom is solderen in dergelijke gevallen te vermijden aangezien het een hoger risico heeft om los te laten dan andere methodieken.’ De armaturen voor de rondgang en trappenhuizen werden in Hongarije geproduceerd. De assemblage van de ledbuizen vond plaats in Purmerend in een sociale werkvoorziening. ‘Hier in Nederland hebben we meer zicht op het productieproces en kunnen we de kwaliteit beter controleren. We werken met een bepaald kliksysteem zodat assemblage van onderdelen maar op één manier mogelijk is. De manier van assembleren zit zo veel logischer in elkaar,

Veldverlichting De verlichting in de trappenhuizen en ring zijn in hun laatste fase beland. Verder op de planning staat dit jaar nog de vervanging van de veldverlichting. Dit zal tijdens de aankomende winterstop gebeuren. Ook hier worden bij de plaatsing van de verlichting geen enorme moeilijkheden verwacht. Bankert: ‘Er komen nagenoeg geen nieuwe armaturen waardoor de verlichting bijna één op één zal kunnen worden vervangen. Philips Lighting zal deze werkzaamheden uitvoeren. Hier en daar zal een armatuur worden verplaatst waardoor wij voor extra bekabeling zorgen, maar ook daar verwachten we geen problemen.’ Nieuw aan de veldverlichting is dat er kleurvariatie wordt toegevoegd om het entertainmentniveau te verhogen. De nieuwe ledverlichting wordt ingezet bij voetbalwedstrijden en concerten om extra beleving en sfeer te creëren. Het is led-veldverlichting die voldoet aan de strengste eisen van internationale televisiezenders en sportfederaties. Met deze nieuwe verlichting wordt het mogelijk om specifieke delen van het stadion uit te lichten tijdens evenementen in het stadion. Welke technologie hierachter zit, wil het Eindhovense concern pas na de volledige oplevering verder toelichten. Bankert licht tot slot nog toe dat ook het automatische managementsysteem in de periode tot 2020 een upgrade krijgt. Welke veranderingen precies zullen worden doorgevoerd, zal inde volgende jaren nog verder worden vormgegeven. n

XL Installatiefeiten • Circa 800 IP65- armaturen van NeoFos, voorzien van RVS clips • ArenaVision led--veldverlichting van Philips • Beweegbare kleurenspots van Philips

Licht XL December 2016

BEDRIJFSRUIMTE THEMA: RIOLERING / POMPEN Interieurontwerp - Lichtontwerp - Lichtinstallatie

‘De verlichting moest passen bij onze filosofie’

Quooker, producent van kokend-waterkranen in Ridderkerk vatte het idee op om de bedrijfsruimte uit te breiden. Het was de laatste keer dat het productie- en assemblagebedrijf van kookkranen een aangrenzend pand kon kopen op dezelfde locatie. Het nieuwbouwproject van zo’n 6.000 vierkante meter betrof een grote opslaghal, nieuwe kantoren, een exporuimte, een nieuwe kantine en een ruimte voor productie. Diverse partijen werden betrokken bij het installeren van de verlichting. Door Evi Husson Foto’s Inga Powilliet Photography

Licht XL December 2016

BEDRIJFSRUIMTE

Quooker breidde uit met een nieuw pand, dat op alle fronten moest passen bij de filosofie van het bedrijf. Kirsten van den Berg, projectleider van het nieuwbouwproject licht toe: ‘Onze producten, de kokendwaterkranen, zijn sterk gericht op duurzaamheid. Dit aspect wilden we doortrekken in het ontwerp en de uitvoering van het nieuwbouwproject. Het dak is bijvoorbeeld voorzien van 1.488 vierkante meter zonnepanelen die ons 238.500 watt aan piekvermogen kunnen leveren zodat ze voldoende elektriciteit leveren voor de gehele bedrijfsvoering. Wat betreft de verlichting hebben we bewust gekozen voor ledverlichting als energiezuinige manier van verlichten. Dat was het uitgangspunt.’

Lichtpartners

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Quooker Interieurontwerp: Studio Inamatt Algemene installaties: Boonstoppel Engineering Lichtontwerp: DPL Helmond Installatie verlichting: Terberg Totaal Installaties Toegepaste armaturen Bureauverlichting: • Smart balance LED pendelarmatuur direct/ indirect stralend Directiekamer: • Flos Smithfield Railspots: • Front Light LED 3-fase railarmatuur ww High output/Medium beam angle Dimbaar • Front light LED 3-fase railarmatuur ww Medium output/Flood beam angle • Front light Small body LED 3-fase railarmatuur, 25W/2300lm, warmwit Medium, kleur grijs Inbouwspots • Pixel Pro inb LED High output Medium beam warm wit medium richtb. wit driver, Dimbaar • Pixel Pro opti beam 3.000K, wit Algemene verlichting • LED inb Medium 3100K wit Deep Laserframeversie

Licht XL December 2016

• DPL LED inbouw kantelbaar ww kleur wit • Rekta LED Maatwerkarmatuur, 3000K, geanodiseerd aluminium, LXBXH 2840x65x65mm Lampen kantine boven tafels: • Gangster armaturen van Karman Entree + Buitenverlichting: • Nitor LED medium output inbouwarmatuur 3000K, incl. driver, GST 18/3 en witte trim Buitenverlichting • Maxi Woody compact CDM-T 35W wideflood, opbouwarmatuur, grijs, IP67, diameter 260mm, lengte 270 mm • Philips CDM-T Elite UP 35W kleur 930 G12 VIDE Decoratief • Coconarmaturen van Bel+bo • Maxi Woody compact, LED 36W, 4000lm, wideflood, Dali regelbaar, opbouwarmatuur, grijs IP 67, diameter 260mm, lengte 270mm Aansluitmaterialen • Aansluitsnoer 2,0m (3x1,5) geaarde stekker en wieland • Koppelsnoer 2m (3x1,5) GST 18 male/female • T-splitter gst 18 • Wieland tbv LED armatuur • Rail+ ophanging tvb Lichtplan Dimbaar

Quooker ging op zoek naar een partij die een lichtplan voor hen kon ontwerpen. ‘Het was een behoorlijke zoektocht om een lichtplan te vinden dat bestaat uit ledverlichting dat de juiste sfeer creëert en tegelijkertijd heel functioneel is is. Niet te opvallend, passend in het interieur en behoudend in armatuurkeuze, maar vooral ook aangenaam om in te werken. We hebben in veel van onze ruimtes daarbovenop geen systeemplafond, waardoor alle installaties onder de betonnen vloer lopen. Bij de installatie was het dus belangrijk dat de bekabeling op een nette manier zou worden weggewerkt.’ Quooker werkte samen met DPL Helmond, die een schetslichtplan opstelde, binnen het basisontwerp voor alle installaties door Boonstoppel Engineering. DPL werd aangedragen door de interieurontwerpers voor de nieuwbouw, Studio Inamatt, die goede ervaring met hen had bij andere projecten. ‘Aan de hand van een video werd in 3D het lichtontwerp gemaakt zodat we een beeld kregen hoe het eindresultaat zou worden. Vervolgens werkten we dit op detail en qua kosten verder uit. Er zijn verschillende types verlichting geplaatst van verschillende merken, ingekocht bij één leverancier. In het kantoor hebben we bijvoorbeeld gekozen voor Smart Balance van Philips die voor 70 procent naar beneden en 30 procent naar boven verlichten. Deze verlichting straalt naar boven tegen de witte akoestische plafondeilanden boven de werkplekken en geeft door reflectie meer algemeen licht. Dit geeft rust en ruimtelijkheid en accentueert de werkplekken in de grote kantoortuinen heel goed. In de open ruimte kozen we voor een eyecatcher, een twintigtal grote glazen ‘ballen’ (zie kader), waarbij de associatie met kokend water kon worden gemaakt.’

Managementsysteem Naast de keuze van de verlichting was de beslissing welk managementsysteem er zou komen, een lastig onderwerp, geeft de projectleider aan. ‘Quooker is een bedrijf dat in principe altijd wil dat je een schakelaar gebruikt als je er bent en deze weer uitschakelt als je weggaat zodat iedereen zich verantwoordelijk voelt voor waar je wel en niet licht laat branden. Vanuit die gedachte hebben we ervoor gekozen om in de afzonderlijke kamers met lichtschakelaars te werken. Uitzondering hierop zijn de ruimtes waar een auto-

BEDRIJFSRUIMTE

DPL heeft bijgedragen aan het ontwerp voor de techniek. De interieurbouwer RPI heeft het door interieurontwerper Inamatt ontworpen ophangsysteem gemaakt. De installatie was vrij eenvoudig. Er werden stroompunten en spanningsrails aan het plafond bevestigd door Terberg Totaal Installaties en de verlichting werd hier door Quooker en Jeannine van Erk van bel+bo zelf opgehangen.

Adverteerdersindex ABT Adviesbureau Buva Rationele Bouwproducten Cox Geelen Daikin

matisch systeem voordelen biedt om het bijvoorbeeld te koppelen aan een alarm. Het is met andere woorden een dubbel systeem geworden, waaraan ook gedeeltelijk DALI is toegevoegd op de plekken waar we de lichtsterkte willen kunnen terugbrengen. Voor ons was het een eye opener dat er aan dergelijke systemen voor ledverlichting een behoorlijk prijskaartje vasthangt. In totaal hebben we ongeveer tussen de 200.000 en 300.000 euro in verlichting geïnvesteerd.’

Oud en nieuw De installatie van de verlichting werd uitgevoerd door Terberg Totaal Installaties. Projectleider Casper Hoogstrate geeft aan hoe het project is uitgevoerd: ‘Het verliep in twee fases. De eerste fase bestond uit het plaatsen van verlichting in de nieuwbouw (kantoor en magazijnen) en de tweede fase omvatte de renovatie van het reeds bestaande gebouw. Dit gaf wel enige uitdagingen. Bij nieuwbouw begin je opnieuw en kun je aan de hand van tekeningen en lichtplannen de volledig nieuwe installatie bedenken. Bij het oudere gedeelte ging het om een installatie die de afgelopen vijftien jaar onderhevig zijn geweest aan diverse uitbreidingen en wijzigingen. Dat gaf veel voorbereidingswerk. We moesten grondig uitzoeken of ieder kabeltje dat er liep ook effectief de juiste kabel was die op de tekening stond, zodat men bij het doorknippen van een kabel niet ergens spanning afhaalde van een gedeelte dat nog onder spanning

34 2 14 16, 54

Niko Nederland

PCO Infra

Rensa

20, 66

Renson Ventilation

28, 29

Duco Ventilation & Sun Control 3, 56

Sweegers en De Bruijn

Eldra 40

Technische Unie

Esdec

Thermo-Air

40, 54

Famostar Emergency

Toverli Lighting & Effects

Flamco

Ubbink Nederland

Hans Grohe

Unica Installatiegroep

Have-Digitap

Unilin Beheer

HellermannTyton

Vaillant Group Netherlands

Vonk

WAGO Nederland

IBK Groep Intergas Verwarming Klemko Techniek

34, 64 48 24, 78

Walraven

Lagotronics

Weidmuller

LEDVANCE Benelux

Winterwarm Heating

Magnum 44

Zehnder Group Nederland

Mercedes Benz Nederland

Ziut 88

Licht XL December 2016

PROJECT

Ringweg Groningen onderging metamorfose De Oostelijke en Noordelijke Ringweg in Groningen zijn in de afgelopen vijf jaar op de schop gegaan. Aan Ziut de uitdagende opdracht de openbare verlichting volledig aan te passen. Om de doorstroming van het verkeer tijdens de werkzaamheden te garanderen heeft Ziut op een aantal locaties tijdelijke verkeersregelinstallaties aangebracht. Het totale project was in deelprojecten opgesplitst waarvan Ziut een deel rechtstreeks voor de Provincie heeft uitgevoerd en een deel in aanbesteding. Het ontwerp van de openbare verlichting werd grotendeels uitgevoerd, bestaande uit masten van 4 meter hoog tot zelfs een hoogte van 15 meter. Verschillende lichttechnieken zijn op dit project toegepast, dit heeft te maken met het feit dat dit project vijf jaar heeft geduurd en de ontwikkelingen in lichttechnologie elkaar snel opvolgen.

Techniek staat niet stil Aan elk deelproject ligt een apart ontwerp ten grondslag. De eisen voor wat betreft de verlichting werden met de provincie besproken, waarbij Ziut bij ieder deelproject een adviserende rol vervulde. Zo werden de verouderde masten met sox-armaturen vervangen door nieuwe. De masten op de Beneluxweg N46 zijn uitgevoerd met SON hogedruk natrium lampen. Het meest recente deelproject, de Plataanlaan en Noordzeeweg, is uitgevoerd met LED-techniek. De uitdrukkelijke wens van de provincie was zoveel mogelijk rust creëren in het straatbeeld. Het ontwerp werd voorzien van een middenbermopstelling en grotere afstanden tussen

de masten. In de nachtelijke uren is de verlichting statisch gedimd. Het dimprogramma is afgestemd op een meting van de verkeersintensiteit op de ringweg.

Vriendelijke verlichting voor vleermuizen Op de N46 Beneluxweg is bijzondere verlichting geplaatst. Ter hoogte van het fietsviaduct Stadsweg zijn drie masten uitgevoerd met een vleermuisvriendelijke verlichting, aangebracht vanwege een vleermuisroute die de weg kruist. Traditionele verlichting trekt insecten aan waardoor vleermuizen rond de verlichting blijven hangen. Op deze vleermuisroute is nu amber rood verlichting aangebracht die minder interessant is voor insecten. De vleermuizen vliegen nu door. Bij het passeren van deze plek neemt de automobilist een rode baan in de verlichting waar, die wordt versterkt doordat de masten daar niet 15 maar 8 meter hoog zijn uitgevoerd. Dit is gedaan om de vleermuisroute niet te onderbreken. Buiten de vleermuisvriendelijke verlichting heeft Ziut ook verlichting aangebracht in een viertal faunatunnels. Dit betreft duikers van 80 centimeter in diameter met een gezamenlijke lengte van 135 meter, waarin wit LED-verlichting is toegepast, die gedimd is tot 1 Lux. Dat is vergelijkbaar met maanlicht. De ondergrondse infrastructuur is door Ziut aangepast omdat masten van de zijbermen naar de middenberm verplaatst moesten worden. Ook dit was een uitdagende opdracht aangezien de

continuïteit van het verkeer gewaarborgd moest zijn. Naast de verlichting op de ringweg van de Provincie Groningen, is tevens de verlichting langs de toegangswegen en fietspaden van de gemeente aangepakt. De kabelnetten zijn zodanig ontvlochten dat zowel de gemeente Groningen als de provincie Groningen ieder hun eigen openbare verlichting kunnen aansturen. Binnenkort start Ziut het laatste deelproject van de ring noord-oost ‘N370 Noordzeeweg/N46 Eemshavenweg’ waar 80 lichtmasten en 117 armaturen worden vervangen.

Door Ziut uitgevoerd: n n

n n n n n

400 lichtmasten geplaatst 130 armaturen met hogedruk natrium lampen aangebracht 450 armaturen met LED aangebracht, waarvan 8 vleermuisvriendelijke 25 tunnelarmaturen met LED aangebracht 20 grondinbouwspots aangebracht 10 nieuwe schakelkasten geplaatst 5 schakelkasten omgebouwd 4 faunatunnels verlicht met LED-strips over een lengte van 135 meter Kilometers nieuw openbaar verlichtingsnet aangelegd Alle oude verlichting verwijderd

Specialist in de

slimme openbare ruimte

Je staat er eigenlijk nooit bij stil. Maar Ziut doet dat wel. Wij werken dagelijks aan de veiligheid in de openbare ruimte, aantrekkelijkheid van steden en dorpen en goede doorstroming van het verkeer. Ziut is gespecialiseerd in openbare verlichting, verkeersregelinstallaties, ‘Talking Traffic’ (coöperatieve verkeerssystemen), camerabewaking en smart city-technologie. Dit is een combinatie die opdrachtgevers veel extra werk bespaart. Daarnaast zorgt Ziut, als onafhankelijk systeemintegrator, ook technisch voor goede afstemming tussen diverse systemen in de openbare ruimte.

Grote leveranciersonafhankelijke inkoopkracht Maarten de Graaf, accountmanager Ziut: ‘Wij zijn in heel Nederland actief en regionaal vertegenwoordigd. Ons marktleiderschap en onze leveranciersonafhankelijkheid geven inkoopkracht waarvan

ASSEN

opdrachtgevers profiteren. Jarenlang werken in opdracht van bouwondernemingen maakt dat Ziut goed op de hoogte is van de gang van zaken van grote en kleine projecten.’

AMSTERDAM APELDOORN

Toegang tot het ondergronds netwerk Maarten: ‘Groot voordeel is dat Ziut in grote delen van Nederland toegang tot het ondergrondse netwerk heeft waardoor wij snel kunnen schakelen. Hierdoor kunnen wij projecten aanzienlijk sneller uitvoeren dan bedrijven die deze toegang moeten aanvragen of uitbesteden. Vaak zijn wij zelfs dagelijks aanwezig in het gebied omdat we daar voor de betreffende gemeente aan het werk zijn. In combinatie met ons grote aantal hoogwerkers en ander materieel kunnen wij vaak kostenefficiënt aanbieden.’

BLEISWIJK

ARNHEM

WEERT

>100

inleenkrachten

>500

medewerkers

Kennis Ziut onderscheidt zich doordat we veel kennis hebben van openbare verlichting en verkeersregelinstallaties. Ook op het gebied van Design & Construct-opdrachten, die in toenemende mate voorkomen, kunnen wij opdrachtgevers ondersteunen en ontzorgen. Dit wordt in de toekomst steeds belangrijker.

1,3miljoen lichtmasten in beheer

hoogwerkers

vrachtwagens

€

€100 miljoen omzet per jaar (circa)

1.200

VRl’s in beheer

200

servicevoertuigen

Totaalpakket Ziut biedt een totaalpakket, van ontwerp, werkvoorbereiding en begeleiding, uitvoering tot beheer en onderhoud. Ziut werkt met zowel traditionele als innovatieve contracten zoals RAW-contracten, Design & Construct en geïntegreerde contracten.

Wilt u meer informatie? Stuur een e-mail aan: info@ziut.nl.

PROJECT

Traverse Dieren

Singelring-oost Roermond

Ziut is onderdeel van de combinatie Traverse Dieren. Contractvorm: UAV-GC, Design & Construct. Werkzaamheden: compleet ontwerp, levering en realisatie van 4 verkeersregelinstallaties, openbare (tunnel)verlichting en dynamisch verkeersmanagement, inclusief systems engineering.

Contractvorm: Europese aanbesteding ARW 2012. Werkzaamheden: aanleg 7 verkeersregelinstallaties in verband met reconstructie, in combinatie met civiele aannemer. Verkeersregelinstallaties zijn gekoppeld met glasvezel. Drie verkeersregelinstallaties uitgevoerd met dome-camera’s ten behoeve van monitoring ‘groene golf’.

PROJECT Aanleg fase 2 Randweg Zuid-West Bergen op Zoom Ziut verricht werkzaamheden in opdracht van Boskalis. Contractvorm: in onder aanneming. Werkzaamheden: verzorgen van tijdelijke verlichting, realisatie verkeersregelinstallaties op 4 kruispunten, realisatie van openbare verlichting waaronder vleermuisvriendelijke verlichting.

BEDRIJFSRUIMTE

moest blijven. We hebben hier veel gemeten en getest voor we echt actie konden ondernemen.’

Afwerking Nog een uitdaging vond Hoogstrate terug in de bijzondere afwerking. ‘Quooker is qua kwaliteitsniveau heel erg veeleisend geweest. We hebben de beste monteurs moeten inzetten om een mooie zichtinstallatie voor elkaar te kunnen krijgen. De bekabeling kon niet achter een systeemplafond worden weggewerkt aangezien met open plafonds werd gewerkt. Om alles tot in detail netjes af te werken, hebben we continu overlegd met de opdrachtgever en een aantal voorstellen gedaan qua type en kleur van de kabeldozen, schakelmateriaal, de hoogte van de verlichting,… Er zijn veel lichtlijnen aan de kabelgoot verbonden dus bij die verdeling werd de klant ook vaak betrokken. Het beeld dat ze erbij hadden moest goed overeenstemmen met het geïnstalleerde. Het esthetische aspect was erg belangrijk.’ Hoogstrate geeft nog een voorbeeld van de bijzondere afwerking. ‘Op een bepaald moment werd een wand in een kantoor geplaatst, waar gestoffeerde bekleding op werd bevestigd voor de akoestiek. Deze bekleding is 3 à 4 centimeter dik. Aan de achterkant van de wand bevonden zich onze inbouwdozen voor

Licht XL December 2016

het schakelmateriaal. Deze moesten we met opzetringen verdikken om het naar voor te kunnen halen. Dat was een behoorlijk arbeidsintensief werk. De meubelmaker kwam met een oplossing met een houten ring die er vervolgens op kon worden geplaatst voor

“Er zijn verschillende types verlichting geplaatst van verschillende merken, ingekocht bij één leverancier” die verdikking zodat het schakelmateriaal netjes voor de stoffen wand uit kwam. Dat is voor ons niet gebruikelijk en behoorlijk wat maatwerk om het esthetisch volledig te kunnen laten kloppen.‘

Noodverlichting Ook bij het plaatsen van noodverlichting voerde esthetiek de boventoon. ‘We hebben waar het mogelijk was, decentrale noodverlichting geplaatst. In een

lichtlijn werden een aantal lichtpunten voorzien van een decentrale noodstroomvoorziening in de vorm van een noodstroomaccu. Dat is geïntegreerd in de andere lichtlijnen. Waar dit onmogelijk bleek, zijn de welbekende decentrale noodverlichtingsarmaturen geplaatst, in een gepaste kleurstelling met de achterliggende wand zodat ze zo min mogelijk opvallen.’

Samenwerking Terugkijkend op het project verliep het heel erg vlot, geeft Hoogstrate aan. ‘Bijzonder was de afwerking, die van een erg hoog niveau was, met een prachtig eindresultaat. Ik kom vaker in nieuwbouwprojecten maar kwam bijvoorbeeld nog maar zelden in aanraking met de hoeveelheid hout die is gebruikt in de afwerking van het gebouw. Het zorgt voor een bijzondere sfeer en akoestiek. Quooker is voor ons echt een voorbeeldklant. De samenwerking verliep vlot en het eindresultaat is heel bijzonder wat zorgt voor een goede referentie.’ n

THEMA: RIOLERING /KANTOOR POMPEN Energiebesparing - KNX - Armaturen

Hoofdkantoor uit 1972 weer helemaal state of the art Wie de afgelopen jaren over de Beatrixlaan in Den Haag liep, kan het niet ontgaan zijnâ&#x20AC;Ś de renovatie van het Nederlandse hoofdkantoor van Siemens. Het bedrijf trok alles uit de kast om van het hoofdkantoor uit 1972 een state of the art-gebouw te maken. Daarbij mikkend op een LEED-Gold Label. Door Gerard Vos, beeld Winand Stut

Licht XL December 2016

KANTOOR

De renovatie bij Siemens startte begin 2014. Het karakteristieke hoofdkantoor uit 1972 van Van Mourik Vermeulen architecten werd flink aangepakt. Het naastgelegen gebouw K/R wordt eveneens gerenoveerd. De panden hebben gezamenlijk een omvang van zo’n 29.000 vierkante meter. Bam begon in mei 2014 met het strippen van het hoofdkantoor. Paula Batist, projectmanager bij Siemens Real Estate: “Het strippen van het pand betrof vooral de installaties. Alles is naar het niveau van 2016 getild en voorzien van de producten van Siemens.” Met de renovatie is een energielabelsprong gemaakt van G naar B. “We realiseren overall zo’n 35 procent energiebesparing op de gebouweninstallaties”, vertelt Batist. Het gebouw diende deels in gebruik te blijven tijdens de uitvoering. Batist: “Dat was nog wel een hele klus. We moesten de overlast voor het personeel zoveel mogelijk beperken. Dan ontkom je er niet aan om ook in het weekend zaken op te pakken.”

Nieuwe werken Het karakteristieke hoofdkantoor uit 1972 van Van Mourik Vermeulen architecten werd flink aangepakt.

Adviseur bij Deerns Nederland Henk Dijkstra was betrokken bij deze flinke klus: “Samen met Siemens stelden we een programma van eisen op. Siemens wilde de gebouwen zelf renoveren. Als je zelf aan het stuur zit, kun je bepalen wat voor materialen er worden gebruikt. Een logische keuze, aangezien Siemens leverancier is van veel installatiecomponenten.” De renovatie was een mooi moment om het nieuwe werken in te voeren. Hierbij wordt gebruik gemaakt van het Siemens Office Concept - een door het Duitse moederbedrijf ontwikkelde standaard voor het nieuwe werken. Batist: “Meer dan 1.200 Siemens-medewerkers komen in het gerenoveerde hoofdkantoor te zitten en daar zijn zo’n 900 flexplekken voor beschikbaar. Het grootste gedeelte van de ruimten bestaat uit flexibele werkplekken. Daarnaast zijn er specifieke ruimtes als belcellen, concentratiewerkplekken, en overlegplekken.” Ook zijn er in het gebouw creativity rooms, living rooms en coffee corners te vinden.

Installaties

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Siemens Real Estate Den Haag Eigenaar: PingProperties Amsterdam Adviseur installaties: Deerns Nederland b.v. Rijswijk E- en W-installaties: Bam Bouw en Techniek regio Zuid-West Architect: JHK Architecten Utrecht Aannemer: Bam Bouw en Techniek regio ZuidWest

Licht XL December 2016

Toegepaste producten - gebouwbeheersysteem Desigo (Siemens); - Total Room Automation (aansturing ruimteklimaat, verlichting en zonwering); - schakelen verdeelinrichtingen; - brandmeldinstallaties; - ontruimingsalarminstallatie; - inbraakmeldinstallatie; - temperatuuropnemers, ruimtebedienunits, schakelaars, contactdozen, frequentieregelaars; - EMC Energy Monitoring Controlling; - armaturen en verlichting Osram / Siteco.

Batist hield zich ook nadrukkelijk bezig met de fit-out, dat willen zeggen de complete afbouw, inclusief de installaties. “We hadden oorspronkelijk verwarmingselementen in de gevel. Alle denkbare installaties zitten nu in het plafond. Hier hebben we fancoil-units gebruikt omdat compacte installaties de voorkeur hebben.” De ventilatorconvectoren worden toegepast voor koelen, verwarmen en ventileren. Batist: “We hebben vervolgens het klimaatsysteem in de fancoilunit geïntegreerd.” Dijkstra: “Als ik kijk naar onze ontwerppraktijk dan zijn de installaties niet helemaal state of the art, maar er is hier goed gekozen tussen het investeringsniveau en het klimaatcomfort. Het gebouw is aangesloten op stadsverwarming en de koelmachines waren een paar jaar geleden al vervangen. Die wilden we in principe handhaven. Om energetisch zo gunstig mogelijk uit te komen, hebben we lage temperatuurverwarming toegepast en hoge temperatuurkoeling. Met de bestaande opwekkers hebben we de temperatuurstrajecten

KANTOOR

gewijzigd en een ander afgiftesysteem erin gestopt. We hebben fancoilunits in het plafond gemonteerd, waarmee we verwarmen en koelen. Een klimaatplafond was een fraaiere oplossing geweest, maar daar hangt wel een ander prijskaartje aan.” Alle gebouwgebonden installaties worden zo efficiënt en integraal mogelijk aangestuurd. Batist: “We kozen voor één infrastructuur voor zowel de E- als W-installaties. Hier maken we gebruik van KNX.” Het pand heeft na renovatie overal daglichtafhankelijke lichtregeling, aanwezigheidsdetectie en individuele regelbaarheid van licht en thermisch comfort.

Flexibele installatieopzet In de gebouwkern bevindt zich het centrale hoofdstijgpunt. Hierop hebben alle technische installaties, zowel de elektrotechnische verdelers als de klimaatinstallatie, een aansluiting. Er is een speciale ruimte voor ingericht. In de kern bevindt zich het sanitair en archief. In de zones eromheen bevinden zich de flexibele werkplekken, creativity rooms en andere ruimtes. Henk Dijkstra: “We maken hier gebruik van een flexibele installatieopzet die indeelbaar is op 1 meter 80 en regelbaar op 3 meter 60. Daarmee kunnen we kleine units bouwen van 1 meter 80, dan wordt er niet

zelfstandig geregeld, maar op het moment dat het 3 meter 60 is de ruimte zelfstanding te regelen en te bedienen. Gaan we naar 5 meter 40 dan kunnen we een deel van de installaties ‘omstekkeren’.”

Gebouwautomatisering Met het TRA-systeem (Total Room Automation) wordt het klimaat, de verlichting en de zonwering aangestuurd. Batist: “De sensor van het TRA-systeem ziet dat de gebruiker aanwezig is. Als er op een werkplek zon binnenkomt dan gaat automatisch de zonwering naar beneden en dimt het licht. Daar ligt een flinke besparing in het energieverbruik. Hier telt voor het binnenklimaat mee dat het belangrijk is dat je de warmte tegenhoudt, want dan hoef je niet te veel bij te koelen.” Het gebouwautomatiseringssysteem levert een additionele besparing op omdat het regelen van de verlichting gebeurt op basis van daglichtinval en aanwezigheidsdetectie. Door deze regeling, gecombineerd met de toegepaste energiezuinige verlichting, kan de besparing oplopen tot 75 procent van de oorspronkelijke kosten voor de verlichting.

Verlichting

daard voor verlichtingsbesturing is weer gekoppeld aan KNX. Dit maakt dat iedere armatuur heel nauwkeurig aan te sturen is met de ruimteregelaars. Batist: “In totaal zijn er meer dan KNX-actoren op KNX toegepast, en 8.000 Dali-gestuurde armaturen.” Osram hield zich bezig met de verlichtingssystemen. Er is gekozen voor op maat gemaakte 35 watt T5 fluorescentiearmaturen met Dali E-VSA. Deze armaturen pasten het best bij de ‘open office’-indeling van de gerenoveerde kantoren. Batist: “Op de verlichting konden we ten opzichte van de oude situatie flink besparen. Door de 35 watt T5 Osram fluorescentiearmaturen te gebruiken in plaats van de bestaande 58 watt T8 besparen we al meer dan 45 procent ten opzichte van de oude situatie.” Voor alle overige posities, zoals verkeersgebieden en bijvoorbeeld de parkeergarage, is gekozen voor de ledverlichting van Osram. Het hoofdkantoor werd eind april officieel geopend. Het voldoet aan de LEED Gold-standard for New Construction and Major Renovations gebouwen. Bam Bouw en Techniek regio Zuid-West kreeg opdracht voor het prestatiegericht beheer en onderhoud van het pand tot oktober 2025. n

De armaturen zijn aangesloten op Dali. Deze stan-

Het kantorencomplex aan het Haagse Beatrixkwartier bestaat uit twee delen, is eigendom van PingProperties en wordt langjarig gehuurd door Siemens. Eerder dit jaar werd de renovatie van het eerste deel al gehonoreerd met het LEED Gold certificaat, zoals in dit artikel beschreven. In dit uit de jaren zeventig stammende gebouw is het hoofdkantoor van Siemens Nederland gevestigd. Het naastgelegen gebouw dat nu de LEED Platinum status heeft verkregen, wordt begin volgend jaar in gebruik genomen als Europees hoofdkantoor van het internationaal opererende ingenieursbureau Jacobs.

Licht XL December 2016

Licht is persoonlijk De standaard. Hergedefinieerd. De nieuwe LEDVANCEÂŽ LED armaturen. Duidelijke, efficiĂŤnte en eenvoudig te installeren armaturen met bewezen kwaliteit en een optimale prijs/prestatieverhouding, perfect afgestemd op uw dagelijkse vereisten. LEDVANCE biedt bovendien een garantie tot vijf jaar op haar armaturen.

3 jaar garantie

5 jaar garantie

ONTDEK DE WERELD VAN HET GEMAK

Een groot deel van de tijd bij bouwen installatieprojecten gaat op aan de organisatie van het werk. Zorgen dat de juiste materialen worden gevonden, besteld en geleverd. Dit moet zo eﬃciënt en eﬀectief mogelijk, vinden wij. Daarom doen wij iedere dag ons uiterste best om het u zo gemakkelijk mogelijk te maken. Met diensten die perfect aansluiten bij uw processen. Met specialistisch advies over passende totaaloplossingen. En door deze op tijd, compleet en op de juiste plaats te leveren. Waar en wanneer u maar wilt. Onze klanten optimaal ondersteunen bij het organiseren van hun bouwen installatieproject: dat vinden wij belangrijk bij Technische Unie. Iedere dag weer. www.technischeunie.nl

ONDERHOUDSVRIJ INSTALLEREN WINSTA® is als enige Maintenance Free

Maintenance Free

DER HO UDS STE KER VRI J B INS A A R TAL LER EN

WINSTA® is als enige Maintenance Free gecertificeerd WINSTA® is toegestaan in gesloten wanden en plafonds WINSTA® is stekerbaar installeren volgens de NEN NPR 5310 Praktijrichtlijn WINSTA® is Maintenance Free gecertificeerd middels BS 5733:2010 WINSTA® is 100% stekerbaar en 100% onderhoudsvrij