Basia Baล da Onomatopeje
BWA Zielona Gรณra 2016
2
Spis treści ad
Przedmowa 4 Co imitują onomatopeje? 7 Jak można malować dźwiękiem 9 Onomatopeje 11
3
Przedmowa
(…) Czym są onomatopeje, dlaczego są godne uwagi i czemu może służyć zestawienie ich w formie słownika? Onomatopejami nazywa się wyrazy, które swoim brzmieniem (np. doborem głosek, akcentem, intonacją), a często także zapisem (np. użyciem dywizów i wielkich liter) imitują dźwięki i ruchy, do których się odnoszą. Na przykład bim-bam-bom odnosi się do uderzeń dzwonu i jednocześnie naśladuje ich zmienny dźwięk przez wymianę samogłosek, a także przez obudowanie ich sugestywnymi spółgłoskami: zwarto-wybuchowym i dźwięcznym b, percypowanym jako silne, oraz nosowym m, odbieranym jako rezonujące. Frr oznacza dźwięk, jaki wydają skrzydła ptaka wzbijającego się do lotu, i zarazem naśladuje ten dźwięk za pomocą szczelinowego f, kojarzącego się z szybkim ruchem przedmiotu w powietrzu, wibrującego r, wymawianego długo i wyraźnie jako element w tym słowie sylabiczny, oraz dzięki intonacji rosnącej, imitującej kierunek ruchu ptaka. DRRRYŃ oznacza natarczywy dźwięk dzwonka i naśladuje go już nie tylko przez dobór głosek (silne d, wibrujące przedłużone r, rezonujące ń), ale też przez użycie wielkich liter, które wzmagają siłę naśladowanego dźwięku. W ten sposób imitowane mogą być głosy zwierząt (np. kukuryku), szum wiatru (np. wii), szmer wody (np. szsz) i inne odgłosy przyrody, ale także dźwięki pochodzące od ludzi (np. cha-cha, gadu-gadu) lub wytworzonych przez nich urządzeń (np. pstryk, zgrzyt). Ponieważ niektórym dźwiękom towarzyszą ruchy (np. pac, tup), onomatopeja może naśladować i jedno, i drugie. W niektórych onomatopejach element ruchonaśladowczy nawet przeważa (np. fajt, łaps, zerk). Imitacyjny charakter onomatopei bywał kwestionowany. Wskazywano, że onomatopeje swoim brzmieniem nie tyle imitują dźwięk, ile po prostu kojarzą się z nim, a używane są nie z chęci naśladowania czegoś, ale na mocy konwencji językowej, a więc tak samo, jak inne wyrazy. Na dowód, że onomatopeje są konwencjonalne, przytaczano różne nazwy tych samych dźwięków w różnych językach, np. polskiemu kukuryku odpowiada rosyjskie kukareku, niemieckie kikeriki, francuskie cocorico, włoskie chicchirichi, angielskie cock-a-doodle-doo itd. Przykłady takie nie mają jednak mocy rozstrzygającej: po pierwsze, koguty pieją raz niżej, raz wyżej, co pozwala ich głos naśladować różnie (czasem pieją “po polsku”, czasem “po niemiecku”); po drugie, onomatopeja nie musi być wierną kopią imitowanego dźwięku, wystarczy bowiem, jeśli przypomina go do tego stopnia, by podobieństwo zostało rozpoznane; po trzecie, różne języki używają różnych głosek, a więc to, 4
że różnie nazywają ten sam dźwięk, jest zrozumiałe i nie dowodzi, że onomatopeje mają charakter czysto konwencjonalny. W istocie elementy konwencjonalne i imitacyjne, odtwórcze i twórcze, mieszają się w nich w różnych proporcjach. Na przykład ćwir i kukuryku to nazwy w znacznym stopniu konwencjonalne: trzeba je znać, aby je rozumieć i aby się nimi posługiwać. Natomiast ich modyfikacje, takie jak ćwirrr i kukurykuuu, imitują pewne cechy dźwięku w sposób zrozumiały nawet dla osoby nie władającej językiem polskim, a ich intencjonalnie naśladowczy charakter nie budzi wątpliwości. Onomatopeje były i nadal są przedmiotem zainteresowania przedstawicieli wielu dyscyplin. Językoznawcy zastanawiali się, czy stanowią one pierwotny element języka, mowę naszych przodków, z której wyłoniły się pozostałe wyrazy. Semiotyków onomatopeje zajmowały jako znaki o naturalnej motywacji. Literaturoznawcy pisali o ich walorach poetyckich, a specjaliści od wychowania początkowego docenili ich znaczenie dla gier i zabaw dziecięcych. We współczesnej lingwistyce, która ma charakter interdyscyplinarny, bada się związki między cechami akustycznymi dźwięków i naśladujących je onomatopei, a także między zachowaniem i głosami zwierząt a onomatopejami imitującymi ich głosy. Wyrazami onomatopeicznymi interesują się nawet znawcy języka reklamy. Refleksja nad onomatopejami prowadzi do intrygującego pytania, czy dźwięki mowy znaczą coś w izolacji, poza wyrazami, w których występują. Na przykład czy znaczy (i co znaczy) samo b albo m, czy miał rację Platon, gdy głoskę a uważał za szczególnie dogodną do nazywania dużych przedmiotów, i Dionizjusz z Halikarnasu, gdy l oceniał jako przyjemniejsze niż r, i czy rzeczywiście samogłoski tylne są “większe” od przednich, jak sądziło wielu autorów. Pytania takie dotyczą tzw. symboliki dźwiękowej, która od wieków interesowała badaczy i poetów i choć długo uchodziła za dziedzinę naukowo podejrzaną, współcześnie uzyskała wsparcie ze strony nauk kognitywnych. (...) Mirosław Bańko
5
6
Co imitują onomatopeje?
Przeciętny uczeń polskiej szkoły ze słowem onomatopeja może kojarzyć Mickiewiczowski „zgrzyt żelaza po szkle”, który „przejął wszystkich dreszczem”, Deszcz jesienny Staffa lub inny przykład instrumentacji głosowej. Termin onomatopeja przywodzi bowiem na myśl figurę stylistyczną, polegającą na imitowaniu dźwięków za pomocą słów. Oto nowszy (i już nie szkolny) przykład, pochodzący z piosenki Dziecię tkaczy Jeremiego Przybory: Tatka tka i matka tka, a praczka czka i, czkając, tka! Z perspektywy językoznawczej natomiast onomatopeje to pewna klasa wyrazów, a nie figur mowy. Należą do niej wykrzykniki takie, jak bzz, chlup lub kuku, a także wyrazy pokrewne, jak bzykać, chlupot lub kukułka. Ze względu na swoją budowę, a także tzw. cechy prozodyczne (np. akcent i intonację), słowa te, jak się uważa, naśladują rzeczywistość pozajęzykową. Co właściwie naśladują onomatopeje? Na pewno dźwięki, jak w powyższych przykładach — przypomina o tym ich inna nazwa: wyrazy dźwiękonaśladowcze. Imitowane dźwięki mogą należeć do świata natury (np. hau-hau — głos psa, szsz — szum wiatru) albo cywilizacji (np. beep — dźwięk telefonu, tyr-tyr — terkot traktora). Niektóre mają źródło zewnętrzne wobec człowieka, inne pochodzą od ludzi (np. chrr — chrapanie, cha-cha — śmiech). Nieliczne dźwięki należą wręcz do języka (np. ple-ple — błaha rozmowa, albo huru-buru — słowa głośnej krytyki). Oprócz dźwięków onomatopeje mogą naśladować ruch, czasem tylko towarzyszący dźwiękom (np. prask, szur, tup), innym razem wybijający się na pierwszy plan (np. ciach, hop, łaps). Bywa, że onomatopeja sama wypowiadana jest z odpowiednim gestem (np. ciach z ruchem palców imitującym nożyce) lub z sugestywnym wyrazem twarzy (np. ble z charakterystycznym wysunięciem języka, jak przy odruchu wymiotnym). Są więc onomatopeje dźwiękonaśladowcze i ruchonaśladowcze, a jedne i drugie należą do szerszej klasy tzw. wyrazów ikonicznych, inaczej — obrazów. (...)
7
8
Jak można malować dźwiękiem
Gdy Karl Bühler w swojej Sprachteorie wysoko oceniał malarskie możliwości głosu ludzkiego, nie miał na myśli jedynie tego, że język pozwala odzwierciedlić rzeczywistość. Chodziło mu o imitacyjne walory głosu ludzkiego, a więc o malowanie dźwiękiem (por. niemieckie nazwy dźwiękonaśladownictwa: Lautmalerei, Klangmalerei). Zasób środków malarskich jest duży, obejmuje przede wszystkim barwę poszczególnych głosek, czyniącą je podatnymi do wyrażania pewnych dźwięków. Nie bez powodu głoska s występuje w słowie syk, głoska sz w słowie szum, a głoska ś w słowie świst — wszystkie trzy wyrazy są oparte na dawnych rdzeniach praindoeuropejskich, które powstały w wyniku naśladowania dźwięków przyrody. Imitacyjne cechy głosek zostały dawno temu docenione przez fonetyków, którzy ponadawali im sugestywne nazwy: głoski syczące, szumiące, wybuchowe, drżące, płynne i in. Nie dziwi więc obecność głosek wybuchowych (np. b, d, g) w wykrzyknikach oznaczających wybuch, por. bach, buch, dup, gruch, łubudu, a głosek płynnych (np. l) w wykrzyknikach mających związek z wodą, por. bluzg, bul-bul, chlap, chlust, lu, plusk. Malując dźwiękiem, można wyjść poza zasób dźwięków danego języka. Głos barana naśladujemy słowem be-e-e, artykułując głoskę e w miejscu dla niej typowym, z trzykrotnym zwarciem krtaniowym. Możemy jednak wymówić tzw. e faryngalizowane, przesuwając trzon języka ku tyłowi, co nadaje tej głosce niższe i w konsekwencji bardziej “baranie” brzmienie. Ma oczywiście rację Bühler, że swoboda jest ograniczona. Polski baran mógłby beczeć nawet po angielsku ba-a-a, ale dalsza zmiana barwy samogłoski sprowadziłaby nas na manowce, gdyż np. buuu to w polskim onomatopeikonie już nie bek, a płacz. Paleta środków służących do malowania dźwiękiem składa się nie tylko z głosek, ale też z cech prozodycznych, takich jak akcent, iloczas, intonacja. Na przykład tempo wypowiedzi może być odzwierciedleniem tempa relacjonowanych zdarzeń, intonacja rosnąca może wskazywać na wznoszenie się czegoś (por. frr — ruch ptaka wzbijającego się do lotu), a częsty w onomatopejach akcent na ostatnią sylabę podkreśla akustyczne cechy imitowanego dźwięku (por. łubudu) i czasem koresponduje z towarzyszącym mu ruchem (por. kuśtyk).
9
Onomatopeje
12
A a | aa itd. Nazwy imitujące jęk lub krzyk.
13
AAA aa | aaa itd. Nazwy imitujÄ…ce ziewanie.
14
A PSIK (a psik | aa psik itd.) || psik Nazwy imitujące kichnięcie. Dwie pierwsze pod tym względem dokładniejsze, bo w swej pierwszej części odzwierciedlają symptomatyczny wdech, a w drugiej — gwałtowny wydech. Wyrazy pokrewne: psikać, psiknąć.
15
AU (au | auu itd.) || (aua | auua itd. | auaa itd.) || auć || (jau | jauu itd.) || jauć Nazwy imitujące wycie zwierzęcia, głośny, przeciągły płacz lub głośne ziewanie. Także nazwy dźwięku, jaki wydaje mimowolnie ktoś, kogo nagle coś zabolało. Trudno je precyzyjnie rozdzielić, choć widać, że niektóre imitują przeciągły dźwięk (np. auu), inne krótki dźwięk (np. auć), a jeszcze inne jeden lub drugi zależnie od akcentu, por. au (wycie) i au (objaw bólu).
16
BAC bac Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy coś uderza w coś.
17
BAJ-BAJ baj-baj itd. || baju-baju itd. || baju-baj Nazwy imitujące opowiadanie bajki, czasem używane na znak, że mówiący powątpiewa w czyjeś słowa. Wyrazy pokrewne: bajka, bajać, bajarz i in.
18
BIM-BAM-BOM bim-bam-bom || bim-bam-bum || bim-bam || bim -bom || bim-bum || bim-bim itd. || bam-bam itd. || bom-bom itd. || bim || bam || bom. Także z przedłużonym m, np. bimm-bamm-bomm. Nazwy imitujące uderzenia dzwonu lub zegara. Swoistą melodię nadaje im stopniowe przechodzenie od samogłosek przednich do tylnych: i-a, i-o, i-a-o. Poszczególne człony są też używane parami lub osobno i powtarzane. Wyraz pokrewny: bimbać.
19
BIP (bip/beep) | (biip itd./beeep itd.) Nazwy imitujące wysoki dźwięk emitowany przez niektóre urządzenia elektroniczne. W internecie często używane w miejscu wyrazów obscenicznych, jako elektroniczny ekwiwalent wykropkowania, znany z radia i telewizji. Zapożyczenie z angielskiego beep, wymawianego „bip”. Wyraz pokrewny: biper.
20
BLA-BLA bla-bla itd. || ble-ble itd. Nazwy imitujące dźwięk słów, które są zbyt błahe, żeby je przytaczać. Pierwsza z angielskiego blah, druga może z kontaminacji pierwszej i rodzimego ple-ple. Wyraz pokrewny: blablać.
21
BLUZG bluzg Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy duża ilość jakiejś cieczy nagle wylewa się skądś. Wyrazy pokrewne: bluzgać (również w znaczeniu ‘przeklinać’), bluzgi, a także bluźnić, bluźnierca, bluźnierstwo.
22
BREKEK brekek || brekekek itd. || brekeks || brekekeks itd. Nazwa przeciągłych, rechotliwych dźwięków wydawanych przez żaby, składających się z wielu powtórzeń tego samego segmentu dźwiękowego.
23
BUCH buch Nazwa głuchego dźwięku, jaki powstaje, gdy coś mocno uderza w coś innego, wybucha lub wydostaje się gwałtownie z czegoś. Także nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć różnym nagłym zdarzeniom. Wyrazy pokrewne: buchać, buchnąć, wybuch, wybuchowy, rozbuchać się, rozbuchany i in.
24
BZZ (bz | bzz | bzzz itd.) || (bzzt | bzzzt itd.) || bzy-bzy || (bzyy | bzyyy itd.) || bzyk || bzyku || bzum 1. Nazwy imitujące głos wydawany w locie przez komary, muchy, osy i niektóre inne owady. Także nazwy podobnego dźwięku wydawanego przez lecące pociski oraz przez niektóre urządzenia mechaniczne. Wyrazy pokrewne: bzyczeć, bzykać, bzyknąć, pospolite bzykać się (o stosunku płciowym), rzeczowniki bzyk, bzykot i in.
2. Nazwy jednego z dwóch dźwięków wydawanych przy chrapaniu: chrr oznacza chrapliwy dźwięk powstający przy wciąganiu powietrza, bzz — świszczący dźwięk powstający przy wydechu, w tym znaczeniu używane tylko bzz, bzzz, bzzzz itd.
25
CHI-CHI chi-chi itd./hi-hi itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś śmieje się niezbyt głośno, cienkim głosem. Wyrazy pokrewne: chichotać, chichot, chichotliwy, chichotka, a także chichrać się, chichy, śmichy-chichy i in.
26
CHLAST-PRAST chlast-prast Nazwa dźwięków, jakie powstają, gdy coś miękkiego szybko uderza w coś innego. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć różnym nagłym zdarzeniom.
27
CHLIP chlip Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś, pijąc lub jedząc zupę, głośno wciąga płyn. Także nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś płacze cicho i żałośnie, pociągając nosem. Wyrazy pokrewne: chlipać, chlipnąć.
28
CHRR (chr/hr) | (chrr itd./hrr itd.) || chra || chrap || chrapu Nazwy świszczących lub gardłowych dźwięków, jakie ludzie czasem wydają, oddychając przez sen. Także nazwy podobnych dźwięków innego pochodzenia. Wyrazy pokrewne: chrapać, chrapnąć, chrapliwy, a także chrapy i chrapki.
29
CHRUM chrum || krum Nazwy imitujące gardłowe dźwięki, jakie wydaje świnia lub dzik. Wyrazy pokrewne: chrumkać i chrumknąć.
30
CHRUP chrup || chrupu Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy coś twardego łamie się lub kruszy. W szczególności nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś gryzie coś kruchego. Wyrazy pokrewne: chrupać, chrupnąć, chrupotać, chrupot, chrupki i in.
31
CIACH ciach || ciachu Nazwy dźwięku, jaki może powstać, gdy ktoś szybkim ruchem tnie coś. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć czyimś szybkim, zdecydowanym ruchom. Wyrazy pokrewne: ciachać i ciachnąć.
32
CIAP ciap || ciapu Nazwy imitujące czyjeś kroki po wodzie lub błocie albo inny podobny dźwięk, np. lekkie uderzenia lub szczekanie małego psa. Wyrazy pokrewne: ciapać (m. in. iść po błocie) ciapa (ciamajda, ale także błoto lub słota), ciapciak (ślamazara), ciapka (plamka, m. in. od zachlapania błotem).
33
CMOK cmok | cmokk itd. Nazwy imitujące głośny pocałunek, lub charakterystyczny dźwięk, jaki powstaje, gdy ktoś wciąga ustami powietrze, np. aby wyrazić zadowolenie lub przywołać konia. Wyrazy pokrewne: cmokać, cmoknąć, cmoktać, smoktać.
34
DMUCH dmuch | dmuuch itd. Nazwy dźwięku, jaki towarzyszy dmuchnięciu. Wyrazy pokrewne: dmuchać, dmuchnąć, dmuchawa, dmuchawiec, wydmuszka i in.
35
DRAP drap || drapu Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś drapie coś lub kogoś. Wyrazy pokrewne: drapać, drapnąć i in.
36
DREP drep || dryp || drept || dreptu Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś idzie małymi krokami. Wyrazy pokrewne: dreptać, dreptanina.
37
DRR (drr | drrr itd.) || (dryń | drryń itd. | dryyń itd. | dryńń itd. | drryyńń itd. || drrń || dyryń Nazwy imitujące dźwięk dzwonka lub podobny dźwięk innego pochodzenia.
38
DUP dup | dupp itd. Potoczne, dosadne nazwy imitujące nagłe uderzenie, wybuch lub inne nagłe zdarzenie. Motywowane tyleż naśladowanym dźwiękiem, co skojarzeniem ze słowem dupa i jego liczną rodziną.
39
DYG dyg || dygu Nazwy imitujące dziewczęcy ukłon z ugięciem kolan, w gwarach też kroki. Wyrazy pokrewne: dygać, dygnąć, rzeczownik dyg, a także dygotać.
40
DYNDU dyndu Nazwa ruchów, jakie wykonuje coś, co wisząc porusza się w tył i w przód lub na boki. Wyrazy pokrewne: dyndać, zadyndać.
41
DYR-DYR dyr-dyr itd. Zazwa dźwięku, jaki może powstać, gdy ktoś szybko idzie lub biegnie drobnymi krokami. Wyraz pokrewny: gwarowe dyrdać, potocznie w dyrdy.
42
DZIÓB dziób || dziob Nazwy imitujące uderzenie dziobem. Wyrazy pokrewne: dziobać (rzadziej dzióbać, dawniej pisane dziubać), dziobnąć, dziób, dzióbek, dziobak, dziobaty.
43
E e | ee Nazwy imitujące krótki lub przeciągły głos ludzki, będący wyrazem różnych uczuć i emocji, np. niedowierzania, rozczarowania, lekceważenia, zaskoczenia. Czasem w połączeniu e tam.
44
EO eo Nazwa sygnału karetki pogotowia lub syreny innego pojazdu.
45
FF ff | fff itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś dmucha lub gwiżdże, rzadziej — gdy głośno wciąga powietrze.
46
FIR fir || firli Nazwy imitujące głos skowronka, rzadziej podobny głos innego pochodzenia.
47
FRR (fr | frr itd.) || (fru | frru itd.) || (fur | furr itd.) || furk || furku Nazwy dźwięku, jaki wydaje ptak, gdy szybko porusza skrzydłami, zrywając się do lotu. Także nazwy podobnego dźwięku innego pochodzenia. Wyrazy pokrewne: fruwać, frunąć, furczeć, furkotać, furkot.
48
FRU fru | fruu itd. Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkim czynnościom, zwykle w połączeniu i fru. Wyrazy pokrewne: fruwać, frunąć, furczeć, furkotać, furkot.
49
FU (fu | ffu itd. | fuu itd. | ffuu itd.) || fuk || fe || fuj Nazwy imitujące sapanie, dyszenie lub dmuchanie, u ludzi będące często objawem niezadowolenia lub nawet obrzydzenia. Wyrazy pokrewne: fukać, fuknąć.
50
GADU-GADU gadu-gadu itd. Nazwa imitująca odgłosy rozmowy, zwłaszcza błahej. Wyrazy pokrewne: gadać, gadanina, gaduła, gadulstwo, gadatliwy i in.
51
GU (gu | guu itd.) || (ga | gaa itd.) Nazwy imitujące gaworzenie niemowlęcia, zwykle powtarzane. Niemowlęta wydają też inne dźwięki, np. ba-ba, da-da lub ma-ma, ale nie wszystkie są jednakowo chętnie używane przez dorosłych do naśladowania ich głosu.
52
GUL-GUL gul-gul itd. || gulu-gulu itd. || glu-glu itd. || glukgluk itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś głośno coś łyka lub gdy woda przelewa się skądś dokądś. Także nazwa głosu wydawanego przez indyki. Wyrazy pokrewne: gulgotać, gulgot.
53
HAM ham Nazwa imitujÄ…ca szczekanie psa.
54
HAU hau | hauu itd. Nazwy imitujÄ…ce szczekanie psa.
55
HEJ SIUP hej siup Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć czyimś skokom.
56
HM (hm | hmm itd.) || (hum | humm itd.) Nazwy nieartykułowanego, nosowego dźwięku, jaki ludzie wydają, gdy nie są czegoś pewni i zastanawiają się, co powiedzieć.
57
HOP (hop | hoop itd.) || hopaj || hopa || hopla || hopla la || (hops | hoops itd. | hopss itd.) || hopsa || hopsasa itd. Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć czyimś skokom i podskokom. Wyrazy pokrewne: hopki, hopsać i hopnąć.
58
HUSI husi Nazwa imitująca nucenie kołysanki.
59
HYC hyc Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć czyimś skokom. Wyrazy pokrewne: hycać, hycnąć.
60
IGLIO-DYGLIO iglio-dyglio || iglio-diglio Nazwa głosu wydawanego przez wilgę (ściśle biorąc, samca).
61
IHAHA (ihaha/ichacha) || ihahaha || ihahaa itd. || iaa itd. || (i-ja | i-jaa itd. | i-jja itd. | i-jjaa itd.) Nazwy głosu wydawanego przez konia.
62
III iii | iiii itd. Nazwa wysokiego dźwięku, jaki wydaje jakaś osoba lub zwierzę. Także nazwy podobnego dźwięku będącego objawem lekceważenia kogoś lub czegoś, czasem w połączeniu iii tam.
63
JEB (jeb/jep) | (jebb itd./jepp itd.) Potoczne, dosadne nazwy imitujące wybuch czegoś lub mocne uderzenie czegoś w coś. Wyrazy pokrewne, równie dosadne, a nawet wulgarne: jebać, jebnąć i in.
64
KACHU kachu Nazwa imitująca kaszlnięcie. Wyrazy pokrewne: kasłać, kaszlnąć.
65
KAP kap || kapu Nazwy imitujące odgłos spadających kropli. Wyrazy pokrewne: kapać, kapnąć, kapanina, kapka.
66
KIC kic Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć skokom jakiegoś małego zwierzęcia, np. zająca lub żaby. Wyrazy pokrewne: kicać, kicnąć.
67
KIWI (kiwi | kiwii itd.) || (kiwit | kii-wit) Nazwa głosu czajki.
68
KLE (kle | klee itd.) || klek || kla Nazwy imitujące głos bociana, rzadziej podobny głos innego pochodzenia. Wyrazy pokrewne: klekotać, klekot, klekotka (drewniana kołatka).
69
KŁAP kłap Nazwa imitująca dźwięk powstający przy nagłym zamknięciu szczęk lub dzioba. Wyrazy pokrewne: kłapać, kłapnąć.
70
KRA (kra | krra itd. | kraa itd.) || krak Nazwy niskiego, skrzeczącego głosu niektórych ptaków, np. kruków, wron. Wyraz pokrewny: krakać.
71
KUJ kuj Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiemu ukłuciu kogoś lub czegoś. Wyraz pokrewny: kujnąć.
72
KUKU (kuku | ku-kuu itd.) || ku-kuk Nazwy głosu kukułki (ściślej biorąc, samca). Wyrazy pokrewne: kukać, kuknąć, kukułka, kukułeczka, a także rzeczownik kuku (np. skaleczenie) i różne związki wyrazowe, np. a kuku, kuku na muniu, tere fere kuku.
73
KUKURYKU (kukuryku | kukurykuu itd.) || kikiriki || kikiryki Nazwy głosu wydawanego przez koguta. Dwie ostatnie powstały pod wpływem niemieckim. Wyraz pokrewny: kukurykać (rzadki, ale spotykany u różnych autorów).
74
LI-LI li-li itd. Nazwy imitujące nucenie kołysanki.
75
LU-LU lu-lu itd. || lu-li Nazwy imitujące nucenie kołysanki. Wyrazy pokrewne: lulać, lulu.
76
ŁAA łaa | łaaa itd. Nazwy imitujące czyjś głos pełen przerażenia.
77
ŁAP łap || łaps || łabas Nazwy imituące nagłe chwycenie czegoś. Wyrazy pokrewne: łapać, łapczywy, łapka (na zwierzęta), pułapka, na łapu-capu i in.
78
ŁAP-CAP łap-cap || łapu-capu Nazwy imitujące nagłe chwycenie czegoś.
79
ŁYK łyk || łyku Nazwy imitujące głośne łyknięcie czegoś. Wyrazy pokrewne: łykać, łyknąć, łkać a także rzeczownik łyk.
80
MLI mli Nazwa imitujÄ…ca mlaskanie.
81
MMM mmm | mmmm itd. 1. Nazwy nieartykułowanego, nosowego dźwięku, jaki ludzie wydają, gdy zastanawiają się, co powiedzieć.
82
2. Nazwy nieartykułowanego, nosowego dźwięku, jaki ludzie wydają, gdy coś im się bardzo podoba, a zwłaszcza bardzo smakuje.
MNIAM (mniam | mniaam itd. | mniamm itd. | mniaamm itd.) mniammniam Nazwy dźwięków wydawanych przy jedzeniu. Częściej używane po prostu jako sygnał, że komuś coś bardzo smakuje.
83
MRAU mrau | mrauu itd. Nazwy imitujące mruczenie kota, powstałe chyba ze skrzyżowania kociego mrr z kocim miau.
84
MRUG mrug Nazwa imitująca mrugnięcie. Wyrazy pokrewne: mrugać, mrugnąć.
85
NIUCH niuch | niuuch itd. Potoczne nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś głośno wciąga powietrze nosem, wąchając coś. Wyraz pokrewny: niuchać.
86
O o | oo itd. Nazwy imitujące krótki lub przeciągły głos ludzki, wydawany na wydechu lub na wdechu, będący wyrazem różnych uczuć i emocji, np. bólu, oburzenia, zdziwienia, podziwu.
87
ODKLUK odkluk Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś otwiera coś z klucza. Używana przez dzieci. Wyrazy pokrewne: klucz, kluczyć i in.
88
O-OP o-op Nazwa dźwięku, jaki towarzyszy szybkiemu uniesieniu czegoś w górę. Często funkcjonuje jako zachęta do podniesienia czegoś ciężkiego. Wyrazy pokrewne: hop i jego rodzina.
89
PATATAJ patataj Nazwa imitująca dźwięki towarzyszące jeździe na koniu, zwłaszcza rytmiczne uderzenia kopyt. Wyrażenia pokrewne: na patataj, na patatajkę (zrobić coś).
90
PĘC pęc Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy jakaś rzecz spada na ziemię lub uderza w coś.
91
PFE (pfe | pfee itd.) || (pfu | pfuu itd.) || pfuj || pfy || pff Nazwy imitujące splunięcie, czasem używane tylko jako wyraz niezadowolenia, pogardy lub na znak, że ktoś się przejęzyczył i chce się poprawić, a przy tym niejako „wypluć” niewłaściwe słowo. Oparte na spółgłoskach wargowych, szczególnie dogodnych do wyrażania takich uczuć lub intencji.
92
PI pi | pii itd. Nazwy niezbyt głośnego, wysokiego dźwięku, jaki wydają małe zwierzęta (rzadziej ludzie) lub urządzenia elektroniczne. Wyrazy pokrewne: piszczeć, pisnąć, pisk, piskliwy, piszczel, piszczałka, pisklę, piskorz.
93
PIERDU-MERDU pierdu-merdu Potoczna, dosadna nazwa imitująca słowa błahej rozmowy. Pierwszy człon pokrewny wyrazom pierdzieć, pierdolić i in. Drugi od francuskiego merde ‘gówno’.
94
PIERDUT pierdut | pierdutt itd. Potoczne, dosadne nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy coś uderza mocno w coś, upada ciężko lub wybucha. Wyrazy pokrewne, równie dosadne a nawet wulgarne: pierdzieć, pierdolić i in.
95
PIF-PAF pif-paf | piff-paff itd. Nazwy imitujące wystrzał lub podobny dźwięk innego pochodzenia. W odróżnieniu od paf, pif-paf może oznaczać też dwa strzały następujące po sobie.
96
PIT-PILIT pit-pilit Nazwa imitująca głosy niektórych ptaków, zwłaszcza przepiórki.
97
PLASK plask || plasku Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy coś płaskiego uderza o wodę lub inną powierzchnię. Wyrazy pokrewne: plaskać, plasnąć i rzeczownik plask.
98
PLUM plum || plums Nazwy niskiego dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś np. trąci strunę w instrumencie muzycznym lub gdy coś dość dużego wpadnie do wody. Wyraz pokrewny: plumkać (np. na pianinie).
99
PRASK prask Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy coś rozbija się lub uderza o coś. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć nagłej czynności. Wyrazy pokrewne: praskać, prasnąć.
100
PRYSK prysk || prysku Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć rozpryskiwaniu się czegoś. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiej ucieczce. Wyrazy pokrewne: pryskać, prysnąć.
101
PSIK psik Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś rozpyla płyn w aerozolu lub pod ciśnieniem. Wyrazy pokrewne: psikać, psiknąć.
102
PSYK psyk Nazwa syczącego dźwięku, jaki powstaje, gdy powietrze wydobywa się skądś, np. z aerozolu. Wyrazy pokrewne: psykać, psyknąć.
103
PUC puc Nazwa imitująca uderzenie czegoś.
104
PUF puf | puff itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy sprężone powietrze nagle wydobywa się skądś, np. z komina parowozu lub z lufy przy strzelaniu.
105
PYK pyk Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś wypuszcza dym z fajki. Także nazwa podobnych dźwięków innego pochodzenia. Wyrazy pokrewne: pykać, pyknąć.
106
PYRG pyrg Nazwa dźwięku, jaki może towarzyszyć rzuceniu czegoś. Wyrazy pokrewne: gwarowe pyrgać i pyrgnąć.
107
RACH-CIACH rach-ciach || rach-ciach-ciach || rachu-ciachu Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiej czynności. Często używane w przyśpiewkach.
108
RADE rade Nazwa skrzekliwego głosu wydawanego przez żaby, zwłaszcza — w bajkach — cieszące się ze śmierci bociana. Stąd wtórny (jeśli nie pierwotny) związek z przymiotnikiem rad ‘zadowolony’.
109
SKIK skik || skiku Nazwy dźwięków, jakie powstają, gdy ktoś lub coś skacze. Pokrewne gwarowemu czasownikowi skikać.
110
SMARK smark Potoczna nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś głośno czyści nos. Wyrazy pokrewne, równie potoczne: smarkać, smarknąć, smarkacz, smarkula, smarkaty, rzeczownik smark i in.
111
SMYRG (smyrg/smyrk) || szmyrg Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiemu ruchowi, np. rzuceniu czymś lub rzuceniu się do ucieczki. Wyrazy pokrewne: smyrgnąć, smyrgać.
112
SSS (sss | ssss itd.) || (tss | tsss itd.) Nazwy imitujące głos żmii, dźwięk powietrza wydobywającego się skądś pod ciśnieniem i in. Także nazwy cichego, przeciągłego dźwięku, którym ktoś reaguje na nagły ból. Wyrazy pokrewne: syczeć, syknąć, syk.
113
SZCZEK szczek Nazwa głosu wydawanego przez psa. Pochodna od czasownika szczekać.
114
SZCZYP szczyp || szczypu Nazwy imitujące uszczypnięcie kogoś lub czegoś. Wyrazy pokrewne: szczypać, uszczypnąć, szczypawka, szczypce, szczypior i in.
115
SZEM szem Nazwa cichych, jednostajnych dźwięków, jakie powstają, gdy płynie woda lub ludzie rozmawiają półgłosem. Wyrazy pokrewne: szemrać, szmer.
116
SZSZ (szsz | szszsz itd.) || (szu | szszu itd. | szuu itd.) Nazwy niskiego, jednostajnego dźwięku, jaki wydaje np. płynąca woda lub wiatr. Także nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś szepcze. Wyrazy pokrewne: szumieć, szum, szumny, szeleścić, szelest, a także szeptać, szept.
117
SZUST szust || (szus | szuss itd.) Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiej zmianie położenia kogoś lub czegoś. Wyrazy pokrewne: szustać, szusnąć i rzeczownik szust. Dalekie pokrewieństwo łączy wyrazy te z rzeczownikiem oszust (od dawnego oszustać ‘okłamać’), natomiast obcy im genetycznie jest rzeczownik szus (‘szybki zjazd na nartach’, z niemieckiego Schuss ‘strzał, rozpęd’) i pochodny czasownik szusować.
118
ŚWIR (świr | świrr itd.) || świrk Nazwy głosu wydawanego przez niektóre małe ptaki, np. wróble a także przez świerszcze. Wyrazy pokrewne: świe(r)gotać, świergolić, świe(r)got, świergotek (ptak), świerszcz.
119
TAP tap Nazwa słabego dźwięku, jaki powstaje, gdy coś uderza o coś.
120
TA-TA ta-ta itd. 1. Nazwa imitująca dźwięki muzyki, odgłos strzałów, kopyt i in.
2. Nazwa imitująca dźwięki czyichś słów, używana dla wyrażenia ich krytycznej oceny.
121
TFU (tfu | tfuu itd.) || tfy || tfuj Nazwy imitujące splunięcie, czasem używane tylko jako wyraz niezadowolenia, pogardy lub znak, że ktoś się przejęzyczył i chce się poprawić, a przy tym niejako „wypluć” niewłaściwe słowo. Oparte na spółgłoskach szczególnie dogodnych do wyrażania takich uczuć lub intencji.
122
TIO tio || tjo || tijo || tiu || tju || tiju || tjuku Nazwy imitujące wysokie, melodyjne głosy ptaków, zwłaszcza słowika. Z ich zróżnicowaną budową idzie w parze zróżnicowana wymowa i takież akcentowanie: oprócz jedno- i dwusylabowych tio, tijo, tiu i tiju z akcentem na ostatniej sylabie możliwe są też warianty z akcentem paroksytonicznym: tio, tijo, tiu i tiju. Autorzy wierszy o ptasich śpiewach mogą z nich łatwo komponować całe melodie.
123
TIU tiu 1. Nazwa imitująca głos niemowlęcia, używana także przez opiekunów w rozmowach z dziećmi.
124
2. Nazwa imitująca głos kogoś, kto się mizdrzy i mówi zbyt pieszczotliwie.
TRACH trach | trrach itd. | traach itd. | trraach itd. Nazwy głośnego dźwięku, jaki powstaje np., gdy coś pęka lub wybucha. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć nagłym zdarzeniom. Wyraz pokrewny: trachnąć.
125
TRR trr | trrr itd. Nazwy imitujące dźwięk dzwonków elektrycznych lub telefonicznych, strzałów z broni maszynowej, a także podobnych dźwięków innego pochodzenia. Wyrazy pokrewne: terkotać, terkot, terkotliwy, a także trajkotać, trajkot, trajkotka.
126
TRZASK trzask || (trask | trrask itd.) || trzast Nazwy krótkiego dźwięku, jaki powstaje, gdy np. pęka sucha gałąź lub gwałtownie zamykają się drzwi. Także nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć nagłym zdarzeniom. Wyrazy pokrewne: trzaskać, trzasnąć, trzeszczeć, rzeczowniki trzask, zatrzask, potrzask i in.
127
TU tu-tu itd. || tuu itd. || (tut | tuut itd.) Nazwy imitujące krótkie lub przeciągłe dźwięki różnego pochodzenia, często sygnał telefonu lub trąbki.
128
TUR-TUR tur-tur itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy coś toczy się lub obraca się głośno. Wyrazy pokrewne: turkotać, turkot, terkotać, terkot, turlać się.
129
UF uf | uff itd. Nazwy dźwięku, jaki wydaje ktoś, kto czuje się zmęczony wysiłkiem lub upałem, często z ulgą, że coś nieprzyjemnego się skończyło.
130
UMPA umpa || umpapa Nazwy rytmicznych, niskich dźwięków głośnej muzyki, zwłaszcza instrumentów dętych lub perkusyjnych. Zapożyczenie z angielskiego oompah.
131
WIJE wije || wijo Nazwy imitujące wysoki, melodyjny głos słowika lub innych małych ptaków.
132
WIU (wiu/wju) | ( wiuu itd./wjuu itd.) || (wiut | wiuut itd.) Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy silnie wieje wiatr lub gdy ktoś lub coś szybko porusza się, zwłaszcza pokonując opór powietrza. Te z literą i wymawiane jednosylabowo (jak wyżej) lub dwusylabowo („wiju”), z akcentem na ostatniej lub przedostatniej sylabie. Wyrazy pokrewne: wiać, wionąć.
133
WZZ wzz | wzzz itd. Nazwy dźwięku, jaki powstaje, gdy coś się szybko przemieszcza.
134
ZAKLUK zakluk Nazwa dźwięku, jaki powstaje, gdy ktoś zamyka coś na klucz. Używana przez dzieci. Wyrazy pokrewne: klucz, kluczyć.
135
ZIU (ziu | zziu itd. | ziuu itd. | zziuu itd.) || (ziut | zziut itd. | ziuut itd.) Nazwy dźwięku, jaki może towarzyszyć szybkiemu ruchowi czegoś, np. rzuceniu czymś.
136
ZOFIJO zofijo || zofija Nazwy głosu wydawanego przez wilgę (ściślej biorąc, samca). Ptak ten przylatuje do Polski w połowie maja, kiedy imieniny ma Zofia — stąd nazwa naśladująca jego głos.
137
Katalog zrealizowany w ramach wystawy Basi Bańdy Onomatopeje. Zielona Góra, 05.2016r. Wydawca:
Galeria BWA Zielona Góra Aleja Niepodległości 19 65-048 Zielona Góra www.bwazg.pl dyrektor: Wojciech Kozłowski Galeria BWA jest finansowana z budżetu miasta Zielona Góra Współwydawca:
Miejskie Biuro Wystaw Artystycznych w Lesznie ul. Jana Matejki 8 64-100 Leszno www.mbwa.leszno.pl dyrektor: Marcin Kochowicz Koncepcja katalogu: Basia Bańda Teksty: Mirosław Bańko, Wojciech Kozłowski Redakcja i korekta tekstów: Karolina Spiak, Wojciech Kozłowski Projekt: Honza Zamojski Zdjęcia: Tomasz Pastyrczyk Druk: Drukarnia Moś & Łuczak Nakład: 500 Zielona Góra 2016 ISBN: 978-83-61440-84-0 Teksty i hasła na podstawie książki: Mirosław Bańko, Słownik onomatopei czyli wyrazów dźwięko- i ruchonaśladowczych ©Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 ISBN 978-83-01-15799-9
Dziękujemy J.S. za pomoc w wydaniu książki.