Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στο Ηράκλειο | Ευγενία Λαγουδάκη | Εκδόσεις Ιωλκός

Σχεδιασμός, τυπογραφική επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Διορθώσεις τυπογραφικών δοκιμίων: Χαρά Μακρίδη Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου

© Copyright κειμένου: Ευγενία Λαγουδάκη

© Copyright έκδοσης: Εκδόσεις Ιωλκός

Γραμματοσειρά Iolkos Apla [αποκλειστική χρήση]

Ιούνιος 2023, α΄ έκδοση

Ε κ ΔΟΣΕ ι Σ ι ΩΛ κ ΟΣ Ανδρέου Μεταξά 12 ϗ Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684, 210-3304211 e-mail: iolkos@otenet.gr

www.iolcos.gr

ISBN 978-960-640-130-5

της εργατικής τάξης του Ηρακλείου, σε πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο επίπεδο· να διερευνήσει τις εργατικές αξιώσεις, τα μέσα διεκδίκησής τους, τη στάση των εργοδοτών και των τοπικών κρατικών αρχών απέναντι

στις εργατικές διεκδικήσεις· να περιγράψει τις σχέσεις

του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος του Ηρακλείου με τις δευτεροβάθμιες και τριτοβάθμιες συνδικαλιστικές ενώσεις, τις δηλώσεις και τις πρακτικές

αλληλεγγύης του στις δυναμικές κινητοποιήσεις εντός και εκτός του νησιού το ίδιο χρονικό διάστημα. Επίσης, να εξετάσει την ένταξη των Μικρασιατών προσφύγων στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα του Ηρακλείου, την ιδεολογική-πολιτική επιρροή του ΣΕΚΕ/ΚΚΕ και

του ΕΑΜ καθώς και την παρέμβαση των κομμουνιστών σε επίπεδο πόλης στην πορεία του. Ο χρονολογικός ορίζοντας της μελέτης έχει σημείο εκκίνησης το 1902, που συγκροτήθηκε η πρώτη επί Κρητικής Πολιτείας συντεχνία στο Ηράκλειο , και φθάνει ως το 1947, που δολοφονήθηκε από την Ασφάλεια Ηρακλείου ο Στρατής Περγαλίδης, πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου. Επικεντρώνεται στις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, στον Μεσοπόλεμο και στην περίοδο της εμφύλιας διαμάχης, 1944-1947. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στις απεργιακές στιγμές του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος του Ηρακλείου, όπως αυτές προκύπτουν μέσα από την ανάγνωση του τοπικού αστικού και κομμουνιστικού Τύπου της εποχής και του Ριζοσπάστη.

Η έρευνα εστιάζεται στην πόλη του Ηρακλείου γιατί, ως προς τη γεωγραφική τους κατανομή, οι εργατικές ενώσεις είχαν έδρα το Ηράκλειο.

Η μελέτη αρθρώνεται σε έξι μέρη. Στο πρώτο μέρος

δίδεται η ιστορία του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος στο Ηράκλειο κατά το διάστημα 1902-1922. Προτάσσεται συνοπτική αναφορά στις εξελίξεις στο Κρητικό Ζήτημα, καθώς η Κρήτη εντάχθηκε στον εθνικό κορμό στα 1913· δίδονται η εξέλιξη του πληθυσμού της πόλης, η σύνθεση και η απασχόλησή του, οι οικονομικές δραστηριότητές του, η μορφή της βιομηχανίας που αναπτύχθηκε από τα τέλη του 19ου αιώνα ως το 1920, η ανάπτυξη του λιμανιού και των θαλάσσιων μετα -

φορών, προϋπόθεση και αποτέλεσμα της

της βιομηχανίας και του εμπορίου · εξιστορούνται οι

εξελίξεις στον πρωτοβάθμιο συνδικαλισμό, η ίδρυση

και η πορεία του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου (19151920) και περιγράφονται οι εργατικές αξιώσεις και οι

απεργιακοί αγώνες της περιόδου 1904-1921.

Στο δεύτερο μέρος ασχολούμαστε με το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στο Ηράκλειο κατά τον Μεσοπόλεμο. Παρουσιάζονται η δημογραφική εξέλιξη

της πόλης, οι εργασιακοί τομείς που απασχολούσαν

τον παραγωγικό πληθυσμό της, όψεις της οικονομι -

κής ζωής της πόλης, τα λιμενικά έργα, αναγκαία για

τις μεταφορές ανθρώπων και εμπορευμάτων, και τα

δίκτυα κοινής ωφέλειας. Εξιστορούνται οι εξελίξεις

στα συλλογικά όργανα των εργατών, περιγράφονται

τα αιτήματα της εργατικής τάξης και η απεργιακή

δράση της περιόδου. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην

απεργία των σταφιδεργατών (1935). Παρουσιάζεται η

αντιμετώπιση των εργατικών διεκδικήσεων από τους

εργοδότες και τις τοπικές κρατικές αρχές.

Σε ξεχωριστό κεφάλαιο δίδονται οι σχέσεις του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και των Αρχών Κατοχής

με τον τοπικό συνδικαλισμό.

Στο τρίτο μέρος εξιστορούνται γεγονότα που έχουν σχέση με το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα στο Ηράκλειο κατά την περίοδο 1944-1947. Προτάσσονται

όψεις του μεταπολεμικού Ηρακλείου. Παρουσιάζονται η αναδιοργάνωση των πρωτοβάθμιων εργατικών ενώ-

σεων, η ίδρυση νέων, η αναδιοργάνωση και η πορεία

του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου ως το 1947· οι παρεμβάσεις των κρατικών αρχών στο εσωτερικό των εργατικών σωματείων, τα αιτήματα της εργατικής

τάξης της εποχής, οι εργατικοί αγώνες και η αποτελεσματικότητά τους. Λεπτομερής αναφορά γίνεται στην απεργία των εργατών τυπογράφων (1947).

Στο τέταρτο μέρος διερευνάται η διασύνδεση Μικρασιατών προσφύγων-εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος του Ηρακλείου και στο πέμπτο, η διασύνδεση κομμουνιστικού και εαμικού κινήματος - εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος του Ηρακλείου.

Στο έκτο μέρος δίδεται το ιστορικό του εορτασμού

της εργατικής Πρωτομαγιάς στο Ηράκλειο (19261947). Η μελέτη ολοκληρώνεται στον Επίλογο με τη διατύπωση των συμπερασμάτων.

Μετά το κύριο σώμα της εργασίας ακολουθεί ένα Παράρτημα με στοιχεία που ενισχύουν την έρευνα, η Βιβλιογραφία και το Ευρετήριο προσώπων.

Η μελέτη είναι αποτέλεσμα πολυετούς και επίπονης έρευνας. Στηρίζεται σε εκτεταμένο αρχειακό υλικό: Αρχεία του Δήμου Ηρακλείου, Γενικά Αρχεία του

Κράτους-Αρχεία Νομού Ηρακλείου, Αρχεία του Πρωτοδικείου Ηρακλείου, Αρχεία του Επιμελητηρίου Ηρακλείου, Αρχείο του Νίκου Βασιλάκη, που φυλάσσεται

στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου.

Ο τοπικός αστικός και αριστερός Τύπος της εποχής μελετήθηκε διεξοδικά και ιδιαίτερα στα σημεία που

εντοπίζονται άρθρα για εργατικά ζητήματα. Η συντριπτική πλειονότητα των ψηφισμάτων διαμαρτυρίας, των υπομνημάτων, των απεργιών και των υπολοίπων

πληροφοριών διασταυρώθηκε με την αναζήτηση και τον εντοπισμό τους σε πάνω από μία ή δύο εφημερί-

δες. Για τις ανάγκες της έρευνας μελετήθηκε, επίσης, ο Ριζοσπάστης.

Έγινε συστηματική αποδελτίωση στην Επίσημη

Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας, στο Παράρτημα

της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος εν Κρήτη, και στα Φύλλα Εφημερίδας της

Κυβερνήσεως και καταγραφή των σχετικών με το εργατικό κίνημα διαταγμάτων

που

και η απαραίτητη

στις επίσημες στατιστικές του κράτους για τη διερεύνηση των αριθμητικών μεγεθών μέσα στον χρόνο.

Για μια πιο σφαιρική διερεύνηση του θέματος θα συνέβαλαν πηγές, όπως το Αρχείο του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου και τα καταστατικά των εργατικών

σωματείων μετά την ψήφιση του Νόμου 281/1914. Το Αρχείο του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου της περιόδου που εξετάζουμε δε διασώζεται και σε σχετική εκτενή έρευνά μου στο Πρωτοδικείο Ηρακλείου δεν μπόρεσα να εντοπίσω τα καταστατικά των εργατικών σωματείων. Θα συνέβαλαν επίσης μαρτυρίες των πρωταγωνιστών των κοινωνικών αγώνων της εποχής αλλά αυτοί δε βρίσκονται πια στη ζωή. Σε επικοινωνία μου με τη ΓΣΕΕ αναζήτησα αρχεία

σχετικά με το θέμα μου, αλλά πήρα τη διαβεβαίωση ότι δε σώζονται αρχεία πριν από το 1954.

Στο κύριο σώμα της εργασίας περιέχονται αποσπάσματα από τα πρωτότυπα αρχειακά έγγραφα χωρίς

καμιά αλλαγή στη γλώσσα και την ορθογραφία, με εξαί-

ρεση τη διαφοροποίηση στο σύστημα τονισμού.

Ευχαριστώ τον κ. Νικόλαο Κουκή για τις πληροφορίες που μου έδωσε, την κ. Βάνα Τσομπανοπούλου, τον κ. Παναγιώτη Παπάζογλου και τον κ. Ναπολέοντα

Περγαλίδη για το υλικό που μου εμπιστεύτηκαν.

Ευχαριστίες οφείλω στον κ. Δημήτρη Σάββα , Προϊστάμενο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης , τον κ. Στέφανο Γρατσέα, τον κ. Μηνά Γεωργιάδη και την κ. Στεφανία Τερζάκη της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, για την πολύτιμη βοήθειά τους. Στην διευθύντρια του Επιμελητηρίου Ηρακλείου κ. Μάνια Τζανάκη, την κ. Άννα Μάλη και κ. Λίλα Ελιώτη των Γενικών Αρχείων του Κράτους-Αρχεία Νομού Ηρακλείου.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στις εκδόσεις «Ιωλκός» για την επιμέλεια και την έκδοση της μελέτης.

ΕΥΓΕΝια ΛαΓΟΥΔακΗ

αΔΗκ: Αρχεία Δήμου Ηρακλείου Κρήτης

αΕΗ: Αρχεία Επιμελητηρίου Ηρακλείου

αΕκΗ: Αρχεία Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου

αΕΣ: Ανεξάρτητα Εργατικά Συνδικάτα

ακΕ: Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας

αΝ: Αναγκαστικός Νόμος

αΠΗ: Αρχεία Πρωτοδικείου Ηρακλείου

ΒΔ: Βασιλικό Διάταγμα

ΒΔΒΗ: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου

Γακ: Γενικά Αρχεία του Κράτους

ΓΣΕΕ: Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος

ΓΣΥΕ: Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος

ΕαΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΕΓΣΕΕ: Ενωτική Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος

ΕΕαΜ: Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΕΕκΗ: Εθνικό Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Ηρακλείου

ΕΕκΠ: Επίσημος Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας

Εκα: Εργατικό Κέντρο Αθηνών

ΕκΗ: Εργατικό Κέντρο Ηρακλείου

ΕκΛ: Εργατικό Κέντρο Λασιθίου

ΕκΠ: Εργατικό Κέντρο Πειραιά

ΕκΡ: Εργατικό Κέντρο Ρεθύμνου

ΕκΧ: Εργατικό Κέντρο Χανίων

ΕΛαΣ: Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

ΕΛΔ-ΣκΕ: Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας-Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας

ΕΟκ: Εθνική Οργάνωση Κρήτης

ΕΡΓαΣ: Εργατικός Αντιφασιστικός Συνασπισμός

ικα: Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων

κΕ: Κεντρική Επιτροπή

κΕΠΠΘΣΝΗ: Κεντρική Ένωση Παλαιών Πολεμιστών και Θυμάτων Στρατού Νομού Ηρακλείου

κκΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος

κΟΒ: Κομματική Οργάνωση Βάσης

κΣΟΣ: Κοινοπραξία Συνεταιριστικών Οργανώσεων Σουλτανίνας

ΝΔ: Νομοθετικό Διάταγμα

ΟκΝΕ: Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας

ΠαΠΗ: Πολιτικές Αποφάσεις του Πρωτοδικείου Ηρακλείου

ΠΓ: Πολιτικό Γραφείο

ΠΔ: Προεδρικό Διάταγμα

ΠΕκκ: Παράρτημα της

ΠΕΟ: Πανελλήνια Εργατική Ομοσπονδία

ΠΣΕ: Πανελλαδική Συνομοσπονδία

ΣΕκΕ: Σοσιαλιστικό

Σκ-ΕΛΔ: Σοσιαλιστικό

κρατίας

ΣΣΠ: Σοσιαλιστική

ΥΕΟ: Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας

ΦΕκ: Φύλλο Εφημερίδος

ML: Military Liaison

TUC: Trades Union Congress

UNRRA: United Nations Relief and Rehabilitation Administration

και διέταξε  Κρητικούς αξιωματικούς να οργανώσουν επαναστατικά σώματα στο νησί. Όταν όμως οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν να προχωρήσουν σε διεθνή κατοχή

του νησιού ( Φεβρουαρίου ), η ελληνική κυβέρνηση έστειλε τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο,

διοικητή ενός σώματος .00 ανδρών, να καταλάβει

το νησί και να κηρύξει την ένωσή του με την Ελλάδα.

Μπροστά σε αυτές τις εξελίξεις, οι Μεγάλες Δυνάμεις

πρότειναν τη λύση της αυτονομίας ( Φεβρουαρίου

), αλλά οι Κρητικοί και η ελληνική κυβέρνηση την

απέρριψαν κατηγορηματικά. Ο ατυχής ελληνοτουρ -

κικός πόλεμος του  ( Απριλίου- Μαΐου )

ανάγκασε την Ελλάδα να αποσύρει τον στόλο και το

εκστρατευτικό σώμα του Βάσσου από την Κρήτη.

Η Γενική Συνέλευση των Κρητών στο Μελιδόνι με ψήφισμά της ( Οκτωβρίου ) προς τους ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων έκανε δεκτή την αυτονομία της Κρήτης. Στις  Ιουλίου  γνωστοποιούσε στον κρητικό λαό την απόφασή της να δεχθεί

το σχέδιο της προσωρινής διοίκησης της Κρήτης που

προτάθηκε από τους ναυάρχους, σύμφωνα με την απόφαση των προστάτιδων δυνάμεων. Επίσης, εξέλε-

νησιού ως την άφιξη του Ύπατου Αρμοστή, του πρίγκιπα της Ελλάδας Γεωργίου, δευτερότοκου γιου του Βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α΄. Η μεγάλη σφαγή της  ης Αυγούστου  στο

Ηράκλειο επέσπευσε τη λύση του κρητικού δράματος. Ισχυρή μοίρα αγγλικού στόλου υπό τον Νοέλ κατέπλευσε στο λιμάνι του Ηρακλείου και ο τουρκικός

στρατός διατάχθηκε να αποχωρήσει από το Ηράκλειο

και από τα άλλα φρούρια της Κρήτης. Στις  Νοεμβρί-

ου  και ο τελευταίος στρατιώτης εγκατέλειπε την

Κρήτη. Ένα μήνα αργότερα, στις  Δεκεμβρίου ,

ο πρίγκιπας Γεώργιος αποβιβάστηκε στη Σούδα ως

εντολοδόχος των Μεγάλων Δυνάμεων.

Στις  Ιανουαρίου  διεξήχθησαν οι εκλογές

για την ανάδειξη των πληρεξουσίων της Κρητικής

Συνέλευσης και στις  Φεβρουαρίου η πρώτη συνεδρί-

αση της Συνέλευσης. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η

Συνέλευση ψήφισε το Σύνταγμα της Κρητικής Πολι-

συγκροτήθηκε η πρώτη πολιτική

Η κυβέρνηση εργάστηκε με ζήλο και απέδωσε σημαντικό έργο σε

σύντομο χρονικό διάστημα. Εξέδωσε νόμους και διατάγματα, θέσπισε τη δραχμή ως επίσημη νομισματική μονάδα (κρητική δραχμή), ίδρυσε την Κρητική

Τράπεζα, οργάνωσε την ταχυδρομική υπηρεσία και τη Χωροφυλακή και μερίμνησε για την εκπαίδευση και τη δημόσια υγεία. Τον Μάρτιο του 0 ξέσπασε το επαναστατικό κίνημα του Θερίσου. Η επαναστατική ηγεσία προέβαλε ως βασικά αιτήματα την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και τη ριζική μεταβολή των όρων της εσωτερικής διακυβέρνησης. Πέτυχε την αποπομπή του

πρίγκιπα και την αντικατάστασή του από τον Αλέ -

ξανδρο Ζαΐμη.

Τη λύση του Κρητικού Ζητήματος επέφερε η επιτυ-

χής έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων. Με τη Συνθή-

κη του Λονδίνου ( Μαΐου ) ο Σουλτάνος παραι-

τήθηκε από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας ή οτιδήποτε

 Η κυβέρνηση απαρτιζόταν από τους: Ελευθέριο Βενιζέλο, Σύμβουλο της Δικαιοσύνης, Κωνσταντίνο Φούμη, Σύμβουλο των Οικονομικών, Μανούσο Κούνδουρο, Σύμβουλο των Εσωτερικών, Νικόλαο Γιαμαλάκη, Σύμβουλο της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και Θρησκευμάτων, Χασάν Σκυλιανάκη, Σύμβουλο των Συγκοινωνιών και της Δημοσίας Ασφάλειας.

άλλο απέναντι στην Κρήτη, την οποία εκχωρούσε σε όλους τους συμμάχους. Με την ελληνοτουρκική Συνθήκη των Αθηνών ( Νοεμβρίου ), ο Σουλτάνος

παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας στη Μεγαλόνησο. Την η Δεκεμβρίου  έγινε η επίσημη

ανακήρυξη της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.

Ο πληθυσμός της πόλης

Στις αρχές του 0ού αιώνα, το Ηράκλειο ήταν μία πόλη που περικλειόταν από τα ενετικά σε πολυγωνικό σχήμα τείχη με τέσσερις πύλες, τρεις στον χερσαίο περίβολο (Πύλη του Παντοκράτορα ή Χανιώπορτα, Πύλη του Ιησού, Πύλη του Αγίου Γεωργίου) και μία στον παραθαλάσσιο (Πύλη του Μόλου), που αποτελούσαν τα φυσικά της σύνορα με τον έξω κόσμο.

Στην πόλη είχαν την έδρα τους οι πολιτικές, οικο-

 Πρώτος Νομάρχης Ηρακλείου διορίστηκε ο Γεώργιος Μαρής, Διάταγμα της    περί διορισμού Νομαρχών, ΕΕΚΠ, έτος Α΄, αριθ. /... Τα επόμενα χρόνια έως και το  Νομάρχες Ηρακλείου διορίστηκαν οι: Νικόλαος Μαλατάκης, Νικόλαος Σκαμνάκης, Μανούσος Ξανθουδίδης, Γεώργιος Δουκουμετζίδης, Στυλιανός Φωτάκης, Εμμανουήλ Σειραδάκης, Γεώργιος Μοάτσος, Παναγιώτης Σκουριώτης, Λ. Λεόντιος, Μιχαήλ Σγουρός ( ,  0-  ), Εμμανουήλ Λυδάκης ( -  0), Γιώργος Παναγιωτάκης, Το Ηράκλειο και η Νομαρχία του, Νομαρχιακή

Αυτοδιοίκηση Ηρακλείου, Ηράκλειο 00, σ. , Εμμανουήλ Γ. Λυδάκης, Πώς ήρχισαν και πώς εξελίχθησαν αι σχέσεις μου με τον

νομικές,

θρησκευτικές, δικαστικές

και

διοικητικές αρ-

χές του νομού. Παρέχονταν συστηματική εκπαίδευση

και νοσοκομειακή περίθαλψη.

Βενιζέλον και η δράσις μου ως Νομάρχου Ηρακλείου Κρήτης, Ν.

Αλικιώτης και Υιοί, Αθήνα , σ. -, Αλήθεια, ..0, Νέα

Ελευθερία,   0,   0,   0, Ελπίς,   0, Εργάτης, .., , 0.., Λαός, .., Νέα Εφημερίς, 0.., , .., .., .., .., 0.., .., ,   0, 0.0.,   , Ίδη,   0,   0,   , 0.., .., ..0.

 Το Σύνταγμα του  καθιέρωσε την υποχρεωτική εκπαίδευση.

Για την οργάνωση της εκπαίδευσης βλ. Διάταγμα του υπ’ αριθ.

Νόμου / περί οργανισμού της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως,

ΕΕΚΠ, έτος Β΄, αριθ. /.0..



Στο υπό Οθωμανική κυριαρχία Ηράκλειο υπήρχαν δύο νοσο -

κομεία, ένα χριστιανικό, που στεγαζόταν σε οίκημα στην οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου, στη θέση του σημερινού ο Δημοτι-

κού Σχολείου, και το συντηρούσε η χριστιανική κοινότητα και

ένα οθωμανικό, στη θέση του παλιού Μουσείου (σήμερα οδός Ιδομενέως). Στις  Μαΐου  τέθηκε ο θεμέλιος λίθος ενός

νέου νοσοκομείου, με δαπάνη του Πανανού Θεοδουλάκη και της

συζύγου του Αθηνάς. Τα εγκαίνια του νοσοκομείου έγιναν στις

0 Φεβρουαρίου 0. Μετά τα εγκαίνια οι κατασκευαστές το

χάρισαν στην Κοινότητα του Αγίου Μηνά, η οποία το διατήρησε

για ένα χρόνο. Επειδή η Κοινότητα αδυνατούσε να το συντηρήσει, το παραχώρησε στον Δήμο Ηρακλείου, με τον όρο αυτός να το

ενισχύει οικονομικά. Το οίκημα μεταβιβάστηκε στον Δήμο Ηρα-

κλείου το , αΝ 0/ περί μεταβιβάσεως εις τον Δήμον

Ηρακλείου Κρήτης τής προς τον ναόν του Αγίου Μηνά δωρηθεί-

σης οικοδομής υπό των Πανανού και Αθηνάς Θεοδουλάκη υπό

τον όρον της συντηρήσεως του Πανανείου Νοσοκομείου, ΦΕΚ

/Α΄/ 0.. Το νοσοκομείο λειτούργησε ως το 

εξέλιξη (. το , 0. το 00) εξαιτίας της φυσικής αύξησής του και του επαναπατρισμού όσων χριστιανών είχαν εγκαταλείψει

την πόλη κατά τη διάρκεια των εξεγέρσεων του ου αιώνα. Αντίθετα ο μουσουλμανικός πληθυσμός συρρικνώθηκε (. το , . το 00), γιατί έγινε αθρόα μετανάστευσή τους ύστερα από την εγκαθίδρυση

 Νικόλαος Σταυράκης, Στατιστική του πληθυσμού της Κρήτης μετά διαφόρων γεωγραφικών, ιστορικών, αρχαιολογικών, εκκλησιαστικών κ.λπ. ειδήσεων περί της νήσου , Τυπογραφείον

«Παλιγγενεσία» Ιω. Αγγελόπουλου, Αθήνησι  0, σ.  0,  , [Στατιστική της Κρήτης: Πληθυσμός], Απογραφή του πληθυσμού κατά την 4/17 Ιουνίου 1900, Παράρτημα του υπ’ αριθ. 

φύλλου Β΄ τεύχους της Επισήμου Εφημερίδος της Κυβερνήσεως

εν Κρήτη, εν Χαλέπα τη  Μαρτίου 0, σ. , ΥΕΟ/Διεύθυνσις

Στατιστικής, Απαρίθμησις των κατοίκων των νέων επαρχιών

της Ελλάδος του έτους 1913, Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις

, σ. , ΥΕΟ/Διεύθυνσις Στατιστικής, Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920, Πραγματικός πληθυσμός κυρωθείς διά του από 31 Αυγούστου 1921 Β. Διατάγματος, Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις , σ. 0, .



Μανόλης Πεπονάκης, «Η τουρκοκρητική μετανάστευση του

 -  », στο Η τελευταία φάση του Κρητικού Ζητήματος ,

της Κρητικής Πολιτείας.

Σύμφωνα με την απογραφή του 00, οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων ήταν η βιομηχανία, η γεωργία και το εμπόριο. Με τη γεωργία ασχολούνταν . κάτοικοι (,%), τη βιομηχανία . (,%), από τους οποίους .0 ήταν άνδρες και  γυναίκες: νηματουργοί, πιλοποιοί, ράπτες/τριες, πλύστρες-σιδερώστρες, εφαπλωματοποιοί, βυρσοδέψες, υποδηματοποιοί, βαρελοποιοί, εβενουργοί-επιπλοποιοί, ξυλουργοί, αμαξοποιοί-καροποιοί, σαγματοποιοί, μηχανουργοί, σιδηρουργοί, χαλκουργοί, χρυσοχόοι, μαχαιροποιοί, ελαιουργοί, σαπωνοποιοί, ποτοποιοί, κηροποιοί, αρτοποιοί, ζαχαροπλάστες-πλακουντοποιοί, κρεοπώλες-αλαντοποιοί  , τυροκόμοι, ποτοποιοί, σιγαροποιοί, κουρείς0, μυλωθροί (μυλωνάδες),

επιμ. Θεοχάρης Δετοράκης-Αλέξης Καλοκαιρινός, Εταιρία Κρη-

τικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο 00, σ.   [Στατιστική της Κρήτης: Πληθυσμός], Απογραφή του πληθυσμού

κατά την 4/17 Ιουνίου 1900, ό.π., σ. 0-. Βλ. επίσης, Εκλογικός

κατάλογος του Δήμου Ηρακλείου, 0. 0, Γακ-Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, φωτοαντίγραφο, φυλάσσεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

 Για τους αρτοποιούς βλ. ΕΕΚΠ, έτος Δ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /  0, /..0, έτος Ε΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, /0..0, /..0. Βλ., επίσης, α ΔΗκ, ./-0, , , , ,  /-0.

 Για τους κρεοπώλες βλ. αΔΗκ, ./-0, ./-, ./-.

0 Για τους κουρείς βλ. ΕΕΚΠ, έτος Δ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /.0.0, έτος Ε΄, τχ. Γ΄, αριθ. /  0, / 0.0

πετροπελεκητές, βαφείς, κεραμοποιοί, τυπογράφοι, λιθογράφοι,

βιβλιοδέτες, καμιναδοποιοί, κατασκευαστές μουσικών οργάνων, κ.λπ.· το εμπόριο . (,%): υπάλληλοι τραπεζών, παραγγελιοδόχοι, έμποροι υφασμάτων-ετοίμων ενδυμάτων-ασπρορούχων κ.λπ., έμποροι τροφίμων, σιδηρικών, οικιακών συσκευών, κοσμηματοπώλες, ωρολογιοπώλες, βιβλιοπώλες, πιλοπώλες, υποδηματοπώλες, καπνοπώλες, ξενοδόχοι, καφετζήδες, εστιάτορες, παντοπώλες, πωλητές και ενοικιαστές μεταγωγικών ζώων και αμαξών· τη μεταφορά  (,%): εφοπλιστές, εμποροναυτικοί, λεμβούχοι, αμαξηλάτες, καραγωγείς, αχθοφόροι, εκφορτωτές πλοίων ή αμαξών, ταχυδρομεία, τηλέγραφοι.

Σχετικά με το είδος των επιχειρήσεων του δευτερογενούς τομέα, οι κλάδοι που κυριαρχούσαν ήταν οι υποδηματοποιοί (), οι ξυλουργοί (), οι ράπτες () και οι κτίστες-πετροπελεκητές (), ενώ από τους κλάδους που κυριαρχούσαν στην εμπορική δραστηριότητα την πρωτοκαθεδρία είχε το επάγγελμα

 Για τους ξενοδόχους και τους πανδοχείς, βλ. ΕΕΚΠ, έτος Β΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, έτος Δ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, έτος Ε΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, έτος Στ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0.

 Για τους εστιάτορες, τους ιδιοκτήτες μαγειρείων και τους ζαχαροπλάστες βλ. ΕΕΚΠ, έτος Β΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, έτος Δ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, /..0, /.0.0, /..0, έτος Ε΄, τχ. Γ΄, αριθ. /  0, /  0, έτος Στ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0.



Για τους παντοπώλες βλ. ΕΕΚΠ, έτος Δ΄, τχ. Γ΄, αριθ. /..0, αΔΗκ,  /-, ,  /-

του έμπορου-πωλητή μεταπράτη (0) και ακολουθούσαν οι ξενοδόχοι, οι καφετζήδες, οι εστιάτορες και παντοπώλες (0), επαγγέλματα δηλαδή που ικανοποιούσαν τις βασικές ανάγκες των κατοίκων.

Στα 0, στον βιομηχανικό κλάδο της οικονομίας

εργάζονταν . (,0%) άτομα, στη γεωργία . (,%), στο εμπόριο . (,%), στις προσωπικές υπηρεσίες  (,%) και στη μεταφορά-συγκοινωνία  (,0%). Οι κλάδοι στους οποίους απασχολούνταν ο παραγωγικός

Μεταφορά  ,

Εμπόριο . ,

Δημόσια δύναμη  0,

Διοίκηση  0,

Ελευθέρια επαγγέλματα-κλήρος  0,

Δικαστικά επαγγέλματα  0,

Ιατρικά επαγγέλματα  ,0

Εισοδηματίες  ,0

Οικιακές εργασίες . ,

Γενικές δηλώσεις * . ,

Άεργοι αγνώστου επαγγέλματος   0,

ΣύΝΟΛΟ . ,

ΠΗΓή: [Στατιστική της Κρήτης: Πληθυσμός], Απογραφή του πληθυ-

σμού κατά την 4/17 Ιουνίου 1900, ό.π., σ. -.

* Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι εργάτες ημερόμισθοι, υπηρέτες καταστημάτων, ξενοδοχείων κ.λπ. που ανέρχονταν . ( άνδρες, 0 γυναίκες).

Πί Ν ακας 2

Ε Π α ΓΓ έ ΛΜ αΤα ΤΩΝ καΤΟ ίκ ΩΝ

ΤΟΥ Δή ΜΟΥ Η Ρακ ΛΕ ί ΟΥ, 1920

καΤΗΓΟΡίΕς ΕΠαΓΓΕΛΜάΤΩΝ άΤΟΜα ΠΟΣΟΣΤό %

Γεωργία   ,

Κτηνοτροφία-Θήρα  0,

Αλιεία

Μεταλλεία-Ορυχεία  0,0

Βιομηχανία

Μεταφορά-Συγκοινωνία  ,0

Εμπόριο . ,

Πίστη, ανταλλαγή και μεσολάβηση  0,

Προσωπικές υπηρεσίες

Ελευθέρια επαγγέλματα

Δημόσιες υπηρεσίες  ,

Χωρίς επάγγελμα .  ,0

Μη δηλώσαντες ή μη ορίσαντες

ακριβώς επάγγελμα . ,0

ΣύΝΟΛΟ . ,

ΠΗΓή: ΥΕΟ/ΓΣΥΕ, Στατιστικά αποτελέσματα της απογραφής του πλη-

θυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928, ΙΙΙ: Επαγγέλματα, τεύχος

πρώτον, ό.π., σ. .

Όπως φαίνεται από τους δύο πίνακες, η πλειονότητα

των κατοίκων ασχολούνταν με τη βιομηχανική παραγωγή.

Το λιμάνι

Αποκλειστικό μέσο σύνδεσης της Κρήτης με τον υπόλοιπο κόσμο αποτελούσε η ναυτιλία. Τα τρία σημαντι-

κότερα κρητικά λιμάνια, του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου, αδυνατούσαν να φιλοξενήσουν τα μεγάλα ευρωπαϊκά πλοία γιατί ήταν εκτεθειμένα στους βόρειους ανέμους και καθιστούσαν δύσκολη την είσοδο των πλοίων κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ήταν αβαθή, στερούνταν των κατάλληλων αποβαθρών και είχαν μικρή χωρητικότητα. Τα ατμόπλοια μεγάλης χωρητικότητας αγκυροβολούσαν έξω από τα λιμάνια και η επιβίβαση και αποβίβαση των επιβατών και η φόρτωση και εκφόρτωση των εμπορευμάτων γίνονταν με βάρκες. Η ανάπτυξη της ναυτιλίας και η αλματώδης ανάπτυξη της εμπορικής κίνησης στο λιμάνι του Ηρα-

ο ωφέλιμος χώρος της λιμενικής λεκάνης

και να δημιουργηθούν νέα κρηπιδώματα, ώστε να εξυπηρετούνται τα μεγαλύτερα πλοία.

Η πρώτη συζήτηση για τη βελτίωση των λιμανιών

έγινε μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας () που είχαν πυκνώσει τα δρομολόγια των ατμοπλοϊκών δρομολογίων και είχε αλλάξει το πολιτικό καθεστώς. Το πρώτο σχέδιο για τη διαμόρφωση του λιμανιού του Ηρακλείου

εκπονήθηκε από τον Γάλλο μηχανικό Ραβά την εποχή

του Γενικού Διοικητή Κρήτης Ιωάννη Φωτιάδη (). Στα χρόνια των διαδόχων του Φωτιάδη εκπονή-

θηκε νέο σχέδιο από τον Κωνσταντινουπολίτη μηχανι-

κό Γεδεών. Και τα δύο σχέδια καταστράφηκαν κατά την

πυρπόληση της Γενικής Διοίκησης Κρήτης στα .

Αγαθάγγγελος, Ανδ.  Αγγελάκης, Ανδρέας 0, 151, , 384, 386 Αγγελάκης, Αντώνιος 117 Αγγελόπουλος, Γεώργιος ,  Αγγουράκης, Μιχαήλ (εμποροϋπάλληλος) 0, 387 Αγγουράκης, Μιχαήλ (βιομήχανος) 285 Αγλούπας, Θεόδωρος 56,  Αδαμάκης, Ιωάννης  Αδαμάκης, Ν. 395 Αδελιώτης, Κ. 

Αθανασιάδης, Σπυρίδων -, 47-48

Αθανασιάδης, Στέφανος 47

Αθανασίου, Κωνσταντίνος 

Άκρατος (οικογένεια) 

Άκρατος, Γεώργιος Ε. , 47

Άκρατος, Εμμανουήλ Γ. 118, 0, , 285

Άκρατος, Μιχαήλ Εμμ. 285

Αλεξανδράκης, Βασίλειος 395

Αλεξάτος, Γιώργος 70, 89, 417

Αλεξίου, Σπυρίδων 

Αλεξίου, Στυλιανός 186, 307

Αλεπουδέλη, Μαρία Παναγιώτη 286

Αλεπουδέλης, Θρ. 47

Αλεπουδέλης, Βύρων Π. 286

Αλεπουδέλης, Ευάγγελος Π. 286

Αλεπουδέλης, Θεόδ. Π. 286

Αλεπουδέλης, Κωνσταντίνος

Π. 286

Αλεπουδέλης, Οδυσσέας Π. 286

Αλεπουδέλης, Παναγιώτης , 43, , 47-48, 

Αληγιζάκης, Ιωάννης 117

Αλμπάνης, Αθανάσιος , 233, 0

Αμάραντος, Σταύρος , , 227, 387

Αμπατζής, Ηλίας 368

Αναγνωστάκης, Γεώργιος 115 Ανδρικόπουλος, Απόστολος  Ανδρουλάκης, Βλάσσης , 258, -, , 267 Ανδρουλάκης, Νικόλαος  Ανδρουλάκης, Παναγιώτης 48 Ανεμογιάννη, Ελένη Αντ. 118 Ανεμογιάννη, Χριστοθέα 285286 Ανεμογιάννης, Αντώνιος (παππούς) 41 Ανεμογιάννης, Ανδρέας Αντ.

, 41 Ανεμογιάννης, Αντώνιος Ανδρ 41, 118, 285 Αντίοχος, Σαράντης 73 Αντωνακάκης, Ζαχαρίας 202 Αντωνακάκης, Εμμανουήλ 56, -, 89, 0, 202 Αντωνογιαννάκης, Αθανάσιος

 Ανωγειανάκης, Ευάγγελος 117, 276, 0 Αξελός, Λουκάς 79 Αποστολάκης, Γεώργιος 47 Αποστολίδης, Άκης 403 Αποστολίδης, Μηνάς Αντων.

285

Αραπάκης, Αλή  Αργυρός, Αθανάσιος 117, 0 Αρετάκης, Κ.  Αρναουτάκης, Χουσεΐν , , 89

Ασπράκης, Τασίχ 43

Ατσαλάκης, Στυλιανός  Αυγήτας, Κώστας 365 Αυγουστίδης, Άγγελος 289-291, 297, 312, 421

Αφεντακάκης, Μουσουρέτ Ριφάτ 43

Αφεντάκης, Μιχαήλ 157, 

Βαβουράκης, Βενιζέλος 

Βαγιάκης, Γεώργιος 47

Βαγιάκης, Μιχαήλ 47

Βαϊκούσης, Στ. 0

Βαμβουκάκης, Εμμανουήλ 

Βαμβουκάκης, Κ. 376

Βαμβουλάκης, Χαράλαμπος 48

Βαρβαρέσος, Κυριάκος 0-, 

Βαρδαβάς, Κωνσταντίνος 202

Βαρδάκη, Ελένη 178

Βαρδάκης, Γεώργιος 48

Βαρδαξόγλου, Κωνσταντίνος

0, 140

Βασιλάκης (οικογένεια) 

Βασιλάκη, Αικατερίνη Εμμ.

285-286

Βασιλάκης, Γεώργιος 

Βασιλάκης, Εμμανουήλ Μιχ. 285

Βασιλάκης, Εμμανουήλ Νικ. , 43, 118, 0, , 285

Βασιλάκης, Ευάγγελος 202

Βασιλάκης, Λάμπρος 396

Βασιλάκης, Μιχαήλ Νικ. 118, 0, , 285

Βασιλάκης, Νικόλαος Εμμ. (έμπορος) 47

Βασιλάκης, Νίκος , 71, 168, 251, 293, 302, 306, 319, 353, , 379, , 

Βασιλάκης, Χρίστος Εμμ. 285286

Βασιλακόπουλος, Αθανάσιος 115

Βασιλείου, Γεώργιος 

Βασσάλος, Γεώργιος 85

Βάσσος, Τιμολέων 

Βάφφας, Αντώνιος 118

Βεληβασάκης, Ιωάννης 

Βελιγραδής, Κωνσταντίνος 387, 0, 410

Βενιέρης, Γεώργιος 0, 151, , 0, 177

Βενιζέλος, Ελευθέριος 25, , , , 73, , 202

Βεργετάκης, Δημήτρης 207

Βεργόπουλος, Κωνσταντίνος

192

Βερέμης, Θάνος 61

Βερουδάκης, Κωνσταντίνος

47-48

Βιενόπουλος, Α. , 151, 0

Βιτσαξάκης, Δημήτριος 116

Βλαντάς (ή Βλαντάκης), Ελευθέριος 

Βλαντάς, Δημήτρης (Μήτσος)

56, 66, 71, , 89, 98, 102, 104, 155, 256, 302-303, , 329, 359, 374

Βλαστός, Γ. 0-0

Βλαστού, Ανδρομάχη 420 Βλαχούτση, Ευαγγελία 420

Βλησίδης, Ανδρέας 368

Βογιατζάκης, Ιωάννης (Δήμαρχος) 0

Βολουδάκης, Μανούσος 277

Βούλγαρης, Παντελής 250

Βούλγαρης, Πέτρος , 315, 0, 340, 

Βουρεξάκης, Εμμανουήλ 

Βουρεξάκης, Ηλίας 202

Βραζεράκης, Ζαφέρ βέης 42

Βρέντζος, Φραγκίσκος -

Βρεττάκη, Μαρία 286

Γαλανάκης, Γεώργιος 

Γεδεών 

Γέμελος, Αντώνιος 

Γέμελος, Κωνσταντίνος , 227, , , 251, , 367, , 386

Γέμελος, Νικόλαος 

Γενετζάκης, Γεώργιος 

Γερωνυμάκης, Γεώργιος 

Γεωργαράκης, Ιωάννης 

Γεωργιάδης, Αλέξανδρος 47

Γεωργιάδης, Εμμανουήλ 47

Γεωργιάδης, Μηνάς , 117, 

Γεωργιάδης, Μηνάς (υπάλληλος) 

Γεωργιάδης, Τίτος 203

Γεώργιος Α΄ (βασιλιάς) 

Γεώργιος Β΄ (βασιλιάς) 167, 

Η παρούσα μελέτη εξιστορεί τα γεγονότα που σχετίζονται με το Εργατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα στο Ηράκλειο από το 1902, που συγκροτήθηκε η πρώτη επί Κρητικής Πολιτείας συντεχνία, ως το 1947, που δολοφονήθηκε από την Ασφάλεια Ηρακλείου ο Στρατής Περγαλίδης, πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις απεργιακές στιγμές του, όπως αυτές προκύπτουν μέσ’ από την ανάγνωση του τοπικού αστικού και κομμουνιστικού Τύπου της εποχής και του Ριζοσπάστη. Παράλληλα, επιχειρεί να φωτίσει την οργανωτική συγκρότηση της εργατικής τάξης του Ηρακλείου, να διερευνήσει τις εργατικές αξιώσεις, τα μέσα διεκδίκησής τους, τη στάση των εργοδοτών και των τοπικών κρατικών αρχών απέναντι στις εργατικές διεκδικήσεις, να περιγράψει τις σχέσεις του Εργατικού Συνδικαλιστικού Κινήματος με άλλες

συνδικαλιστικές ενώσεις, τις δηλώσεις και τις πρακτικές

αλληλεγγύης του στις δυναμικές κινητοποιήσεις εντός

και εκτός του νησιού, να εξετάσει την ένταξη των Μικρασιατών προσφύγων, την ιδεολογική-πολιτική επιρροή του

ΣΕΚΕ/ΚΚΕ και του ΕΑΜ καθώς και την παρέμβαση των

κομμουνιστών σε επίπεδο πόλης στην πορεία του.

0