ΒΑΣίΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚόΣ
ΠΌΙΗΜΑΤΑ
Επιμέλεια-Ανθολόγηση: Θ ανάσης Θ. Νιάρχος
ΙωΛΚόΣ
Ανθολόγηση-Επιμέλεια: Θανάσης Θ. Νιάρχος Τυπογραφική επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Διορθώσεις: Δανάη Αλεξοπούλου Kαλλιτεχνική επιμέλεια: Δημήτρης Κουρκούτης Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου © Copyright κειμένου: Βασίλης Βασιλικός © Copyright έκδοσης: Εκδόσεις Ιωλκός Γραμματοσειρά Iolkos Apla, fonts.gr [αποκλειστική χρήση] Μάρτιος 2020, Α΄ Έκδοση Ε Κ ΔΟΣ Ε Ι Σ Ι Ω Λ ΚΟΣ Ανδρέου Μεταξά 12 ϗ Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684 - Fax: 210-3304211 e-mail: iolkos@otenet.gr www.iolcos.gr ISBN 978-960-640-027-8
Π Ο Ι Η Μ ΑΤΑ
Ο Βασίλης Βασιλικός γεννήθηκε στην Καβάλα. Από το 1953 μέχρι σήμερα έχει εκδώσει περισσότερους από 120 αυτοτελείς τόμους βιβλίων (πεζογραφία, δοκίμιο, θέατρο, ποίηση). Είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος Έλληνας πεζογράφος μετά το Νίκο Καζαντζάκη. Ανάμεσα στα χίλια βιβλία που πρότεινε στους αναγνώστες της η αγγλική εφημερίδα The Guardian (1.000 novels everyone must read, 21/1/2009) περιλαμβάνονται δύο μόνο ελληνικά: το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη και το Ζ του Βασίλη Βασιλικού. Το 2017 τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων στα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας. Είναι παντρεμένος με την υψίφωνο Βάσω Παπαντωνίου και έχουν μία κόρη, την Ευρυδίκη.
ΒΑ Σ Ι Λ Η Σ ΒΑ Σ Ι Λ Ι ΚΟΣ
Π Ο Ι Η Μ ΑΤΑ Επιμέλεια-Ανθολόγηση: Θανάσης Θ. Νιάρχος
Ι Ω Λ ΚΟΣ
Στο Γιάννη Βαρβέρη, στο Γιάννη Κοντό, στο Χριστόφορο Λιοντάκη
ΤΑ Ε Φ Η Β Ι Κ Α [1948-1951]
10
Ε Μ Μ Ε Τ ΡΑ
11
12
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κι ας μη νομίζουμε πως είμαστε μεγάλοι, τρανοί, υπερκόσμιοι κι αθάνατοι ποιητές. Περνούμε εμείς· έρχονται πίσω άλλοι κι όλοι μας είμαστε φτωχοί τραγουδιστές. Ξεπέσαμε –πουλιά αποπλανεμένα– στη γη· κι αναρωτιόμαστε: «πού πάμε;» Κι εκεί που άλλοι μισούνε –μάταιη έννοια– τις ομορφάδες της, περνώντας τραγουδάμε. Αδιόρθωτοι κι ανώφελοι νεφοπαρμένοι –κι ίσως για σε, αναγνώστη, να ’μαστε τρελοί– μας τυραννά στο διάβα μας η σκέψη: «τι απομένει;» κι ένα αναπάντητο κι ασίγαστο «γιατί;». Κι έτσι φεύγουμε εμείς· μας ακολουθάνε άλλοι· με άλλα τραγούδια τραγουδούν τις ομορφιές. Δεν είμαστε τρανοί· δεν είμαστε μεγάλοι. Μόνο περνούμε σαν φτωχοί τραγουδιστές.
13
Τ Ο Χ Ι Ω Τ Ι ΚΟ Γ Ι Α Σ Ε Μ Ι Έξω, στο μπαλκόνι ανθισμένο, σε μια γλαστρούλα φτωχική, από το Μάη εκεί έχω φυλαγμένο χιώτικο ένα γιασεμί. Ανθάκια κάτασπρα του σκέπαζαν τα κλωνιά και τις γλυκές τους σκορπίζαν μυρουδιές, λες και η άνοιξη του έφερε τα χιόνια μέσα στις ξένοιαστές τους μέρες και βραδιές. Κάθε πρωί περνούσα από κει πλάι· πως μπόρες, του έλεγα, θα έρθουν, να κρυφτεί· όμως γεννήθηκε, το έρμο, μέσ’ στο Μάη και Μάης νόμισε πως είναι κι η ζωή… Κι ήρθανε κάποτε τα κρύα που νεκρώνουν κάθε ανοιξιάτικη, γλυκιά μυροπνοή· χειμώνες ήρθανε, βοριάδες που παγώνουν κάθε ανέτοιμη κι ανίδεη ψυχή. Έξω, στο μπαλκόνι χιονισμένο, σε μια γλαστρούλα φτωχική, λίγες ημέρες είναι τώρα εκεί θαμμένο χιώτικο ένα γιασεμί.
14
Π Ο Ι Η Μ ΑΤΑ Τ Η Σ ΑΥ Τ Ο Ε Ξ Ο Ρ Ι Α Σ [ 19 6 7-197 3 ]
43
44
Μ Ε Σ Α Σ Τ Η Ν Υ Χ ΤΑ … Μέσα στη νύχτα της Ασφάλειας, κρατούν τον οικοδόμο. Έγραφε, λεν, συνθήματα στους τοίχους. Με την τανάλια τού ξερίζωσαν τα νύχια ένα ένα, καθώς μαδούν τα πέταλα της μαργαρίτας: «Μ’ αγαπάς; Δεν μ’ αγαπάς;» Για την περίσταση: «Ελευθερία ή Θάνατος». Στο πέμπτο δάχτυλο, με το μεγάλο νύχι, εκείνο που καθάριζε το αυτί του, βρήκαν «Ελευθερία». Όμως στο δέκατο τον βρήκε ο «Θάνατος». Αντί να τον σκοτώσουν, του ζήτησαν να υπογράψει πως είναι με το καθεστώς. Και είπε: «Τα χέρια μου είναι για τις σκαλωσιές. Δεν ξέρουν, ακόμα κι αν μπορούσαν, πώς να κρατούν μολύβι. Ένας χτίστης λιγότερο, δεν είναι ένα σπίτι που λείπει». Μέσα στη νύχτα της Ασφάλειας, κρατούν τον οικοδόμο. Τα νύχια φυτρώνουν μόνα τους, καθώς τα γένια των νεκρών πέρα απ’ το θάνατό τους.
45
Α Π Ο Τ Ο « Π ΑΤ Ρ Ι Ω Τ Ι ΚΟ Μ Ε Τ Ω Π Ο » 2 Στο Γιώργο Κουπαρούσο Συλλογίστηκε κανένας τι υποφέρει ένας ευαίσθητος φαρμακοποιός που διανυκτερεύει;
Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ
Εγώ ξέρω τι σκεφτόσουν τα βράδια εκείνα στην πλατεία Κάνιγγος, δίπλα στο «μικρό Χόλιγουντ», όταν κερνούσαμε μαζί ουίσκι και καταπραϋντικά τους νυχτερινούς πελάτες. Ο κουλουρτζής με τα κουλούρια του. Κι ήταν η νύχτα πιο ομαλή χωρίς τις δηλητηριάσεις. Πίσω απ’ τον πάγκο σου, Γιώργο, ήξερες να περιμένεις την ανατολή, μέσα από τα γκρίζα κτίρια της πλατείας. Τα πρωινά λεωφορεία στην αφετηρία τους, το σαλέπι και τα πρώτα φύλλα των εφημερίδων… «Τα τανκς μες στην πόλη της Αθήνας».
46
Κι ήταν η φωνή σου, ζεστή ακόμα στο φαρμακείο σου, με τα υδρόφιλα μπαμπάκια και τα μαξιτόν. Πρόβαλες πάλι πρώτος, Γιώργο, παιδί της Μακεδονίας, μες στη λευκή σου την ποδιά, προσφέροντας φάρμακα για την ευλογιά, τα εκζέματα, τις δηλητηριάσεις, τις διαταραχές, τις πληγές από μια δικτατορία.
47
3 Στον Ι. Π.
Γλυκό παιδί που έμοιαζες του Υβ Μοντάν, Ιάσονα, εσύ, τώρα μην πιστεύεις στα δεκαπέντε χρόνια που σε δίκασαν. Η δική σου «Μήδεια» δεν σκότωσε παιδιά. Απαγορεύτηκε στο φεστιβάλ του Ηρώδη. Μήπως χάλασε το λάστιχο; Το μπροστινό φανάρι τρεμοσβήνει. Τι σκοτεινιά μάς άφησε η στρατευμένη στάχτη! « Ήθελε ώρα ακόμη για να φέξει». Ήθελε ώρα. Ήθελε… Ένα χαμόγελο γλυκό, μια σιγουριά στο μέλλον: ο Σαίξπηρ, μέγας λ ε υ κ ό ς και ποιητής για τον τρίτο κόσμο. Κι ο κισσός που ντύνει τα βαθύρριζα δέντρα συνάμα τα στραγγίζει. Μια μέρα, αύριο, Ιάσονα, μαζί θα τραγουδήσουμε κάτω στα Λεμονάδικα, στο Φαληρικό Δέλτα. 48
5 Στη Ρηνιώ Παπανικόλα
Σου είχα πει κάποτε πως τα μάτια σου είναι πολύ μεγάλα, ξεχειλίζουν με περιρρέουν. Ο κύκλος τετραγωνίζεται μες στη θήκη του. Μικρή πωλήτρια μεγάλων δίσκων… Μια ζωγραφιά απαλύνει την έκπληξη. Μια ελιά γονατίζει στο βάναυσο φως. Ένα μικρό αμπέλι προστατεύει τις αλεπούδες. Μια μικρή κόρη αγναντεύει τη μάνα της προσμένοντας να πάρει τη σκυτάλη από κει που η γιαγιά της την άφησε πίσω απ’ το γυμνό κιγκλίδωμα μιας αίθουσας στρατοδικείου.
49
ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟ Παίρνω φτερά για ν’ ανεβώ να σε κοιτάξω σύννεφο με κόκαλα ψαριού στο θόλο τ’ ουρανού που τόσο άνετα αγκαλιάζεις. Υγρά τα μάτια σου κρατούν την αρχοντιά του ελαφιού στα ξέφωτα του δάσους, ενώ αστείοι κυνηγοί με δίκαννα και φλόμπερ –σκάγια της ζήλιας, βόλια του θυμού– σε έχουνε περικυκλώσει. Υγρά τα μάτια σου, στην κλίμακα του πρώτου πάθους, φωτογραφία από ψηλά, αρνητικό της ζωής σου, ξοδεμένη σε χιλιάδες αντίτυπα, άσωτη πηγή, εικονοστάσι στη στροφή όπου παραλίγο να συμβεί «τροχαίο ατύχημα».
50
ΠΟΙΗΜΑ Οι γλάροι πετούν πάνω απ’ το παλιό τέλμα. Κάποτε ήταν θάλασσα μακριά, πολύ μακριά απ’ τη θάλασσα. Δεν έχουν άλλο έρμα απ’ το ιδανικό. (Παπαδόπουλου: Πολιτικά ή Το Πιστεύω Μας.) Άσπρα πουλιά, μες στο γκριζοπράσινο της βλάστησης όπου πέρδικες, λαγοί και φασιανοί θρέφονται για να σφαχτούν το Πάσχα. Το Πάσχα του κυνηγού είναι η περίοδος. Ο σκύλος ξέμαθε τις μυρωδιές των πουλιών. Μικροί λαγοί τρέχουν το κατόπι του, μιμούμενοι το περπάτημά του. Τον κοροϊδεύουν. Το σπίτι είναι μικρό κι η αγάπη δεν χωράει, γιατί είναι ανύπαρκτη. Όπως ανύπαρκτη είναι κι η θάλασσα που βούλιαξε για πάντα. Αγάντα αγάντα ένα όνειρο βλασταίνει απ’ το θολό ρυάκι, μα τα κουνούπια το εμποδίζουν. Το δέρμα γέμισε σπυριά. Εδώ μπορείς να ξεχάσεις τις στατιστικές και την κοινωνία της κατανάλωσης. Μπορείς να σταθείς μακριά
51
απ’ τις μάζες, ενώπιος ενωπίω και να πεις πως η Ελλάδα είναι μια Ατλαντίδα που όλοι την ψάχνουν και κανείς δεν τη βρίσκει. Η ελπίδα δεν χάθηκε. Μόνο λυπάμαι τους γλάρους. Ο πατέρας της ήταν φαροφύλακας κι ήξερε τη μοναξιά. Λίγο λίγο αναδύομαι μες απ’ τα γεγονότα: βλέπω βουνά απείραχτα να καθρεφτίζονται μέσα σε απείραχτες λίμνες. Κι οι μνήμες αντικαθιστούν τα όνειρα. Ο γέρος κυνηγός, κάποτε παππούς μου, με το σκύλο του –πώς τον έλεγαν;– στα Δαρδανέλια της αυλής, φύλακα της Κατοχής, κι αργότερα του εμφυλίου, περαστικά, νοσταλγικά, κατοχικά, μακεδονίτικα αποκρυπτογραφημένα μυστικά, το όπλο, μικρός εγώ, στην εκστρατεία των όπλων, στον κάμπο του Σαρί-Σαμπάν, έξω απ’ τη Νέα Καρβάλη, ανάμεσα Ελευθερούπολη και Ξάνθη, όπου λειτούργησε ο βουβός εγκληματίας. Σύμβολα αθωότητας σε εποχή ενοχής.
52
Όλα αρχίζουν και τελειώνουν εκεί που άρχισαν, κι οι γλάροι, σταχτιοί, μες στο σύθαμπο της βροχής, ψάχνουν, ψάχνουν, για το χαμένο έλος, λίμνη ή θάλασσα. Την πόλη θα την κουβαλάς παντού όπου κι αν πας. Ντίσελντορφ, Λιέγη, Κοπεγχάγη. Πικρή ανάμνηση, Ελλάδα, ασήκωτο όνειρο, φουνταρισμένο, άψαυστο, προδομένο. Γιατί τόσα χρόνια πέρασαν χωρίς να καταλάβουμε πόσο λίγα κι απλά πράγματα φτιάχνουν ή δεν φτιάχνουν τη ζωή μας; Όλοι αγωνίζονται και κανείς δεν κερδίζει. Εκείνος που ορίζει είναι ο βλάκας, ο ηλίθιος, ο ρεμπεσκές. Η U.S.I.S., η C.Ι.Α., η θεία, ο χαφιές. Το καράβι βυθίστηκε. Η ελπίδα μένει. Αν όχι για μας, τουλάχιστο για τα παιδιά μας που δεν έχουμε.
53
Π ΡΑ Ξ Ι ΚΟ Π Η Μ Α Μας περιέχουν τα στοιχεία της φύσης. Υπνοβατώντας ανακαλύπτουμε τη σημασία τους. Γράφουμε άχρηστα, γιατί ζούμε έτσι. Θα ’θελα να ’χα ένα σύνταγμα, έναν ουλαμό, να κάνω πραξικόπημα για να επιβάλω την ποίηση. Με τέσσερις γορίλες δίπλα μου, με την Ασφάλεια ενσωματωμένη στο πετσί μου, ο κόσμος θα πρόσεχε πιο πολύ αυτά που έχω να πω. Έτσι όπως είμαι, χωρίς ένα ελικόπτερο για όχημα, δεν μπορεί να υπάρξει καν ταξίδι. Πολύ λιγότερο δε, ποίησις. Η ποίηση είναι το πραξικόπημα της πραγματικότητας: για να καρποφορήσει χρειάζεται αίμα. Αποφάσισα να σκοτώσω τους εχθρούς μου, να εξορίσω τους αντιγνωμούντες, να θέσω σε διαθεσιμότητα τους βασιλόφρονες. Κι έτσι, επίγειος πια, να αναρριχηθώ στα νέφη.
54
Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε ΝΑ
177
178
ΤΑ ΕΦΗΒΙΚΑ [1948-1951] — ΕΜΜΕΤΡΑ Ε Ι ΣΑ ΓΩ Γ Η
[ 13]
ΤΟ Χ Ι ΩΤ Ι ΚΟ Γ Ι Α Σ Ε ΜΙ Α ΠΟΤ ΕΛ Ε Σ Μ Α
[14]
[15 ]
ΣΤΟ Δ Ι Α ΒΑΤΑ Ρ Η Χ Ρ ΟΝΟ Λ ΙΟΓ Ε Ρ Μ Α
[ 18]
Ο ΚΟΥ Ρ ΚΟΣ
[ 19]
ΟΚΤΑ ΣΤ Ι ΧΟ
[ 20]
ΣΤ Ι Γ Μ Ε Σ
[ 21 ]
ΤΟ Δ Ε Ν Τ Ρ Ο Γ Ι ΑΤ Ι ;
[16]
[ 2 2]
[ 23]
Α ΠΟΛΟΓ Ι Σ ΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ Ε Π Ι ΛΟΓΟΣ
[24]
[ 25]
ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ Ε ΝΑ Σ ΦΙ ΛΟΣ ΕΦΕΥ Γ Ε…
[29]
ΜΟΥΣ Ι ΚΟΙ Σ ’ Ε ΝΑ Π Α ΡΑΘΑ Λ Α Σ ΣΙΟ ΚΕΝΤΡΟ Η Ε Ξ Υ Π Ν Η Α Ρ Τ Ι ΣΤΑ ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ
[31]
[32]
ΣΥΛ Λ Ε ΚΤ Η Σ ΝΑ Ρ Γ Ι Λ ΕΔΩΝ Μ Ε Σ ΟΝ ΥΧΤ Ι
[34]
Ο Α ΝΘΡ Ω ΠΟΣ Μ Ε ΤΟ Α ΔΕΙΟ
179
[33] [35]
[30]
Η ΕΛ Α Χ Ι ΣΤ Η ΚΙΝΗΣΗ ΤΟ Λ ΑΤ ΙΟ
[36]
[37]
Ε Χ Α ΣΑ ΤΟ ΠΟΡ ΤΟΦΟΛΙ ΜΟΥ
[38]
Ε Ι Σ ΑΥ Τ Η Ν ΤΗΝ ΕΠΟΧΗΝ
ΤΟΥ ΘΑ Λ Ε Ρ ΟΥ ΜΑΪΟΥ Ε ΚΦΡΑ ΣΤ Ι ΚΑ…
[39]
[ 41]
E H BI E N MON ÂME…
[4 2]
ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΥ ΤΟΕ Ξ ΟΡ Ι Α Σ [1967-197 3 ] — Μ Ε ΣΑ ΣΤ Η Ν ΥΧΤΑ…
[45 ]
Α ΠΟ ΤΟ « Π ΑΤ Ρ Ι ΩΤ Ι ΚΟ ΜΕΤΩΠΟ» ΣΤΟΝ Γ Ι Α Ν Ν Η ΡΙΤΣΟ ΠΟΙ Η Μ Α
[46]
[50 ]
[51]
Π ΡΑ Ξ Ι ΚΟΠ ΗΜΑ
[54 ]
Π Α Ι Δ Ι Κ Η Α ΝΑΜΝΗΣΗ
[55 ]
Π Ι ΝΟΝ ΤΑ Σ ΟΥ Ζ Ο SANS RIVAL
[57 ]
Γ ΡΑ Μ Μ Α Ε Ξ ΟΡ Ι ΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Π Ρ ΟΣ ΤΟΝ ΦΥΛ Α Κ Ι Σ Μ ΕΝΟ ΕΚΔΟΤΗ ΤΟΥ Λ Α Κ Α-Σ ΟΥΛΙ Ο Λ Η Ξ Ι Α ΡΧΟΣ
[58]
[60 ] [90]
Α Σ Μ Α ΔΟ Ξ Α ΣΤ Ι ΚΟ Γ Ι Α ΤΟΥΣ ΒΡΑΖΙΛΙΑΝΟΥΣ
Α Π Α ΓΩ Γ Ε Ι Σ ΤΟΥ Α Μ Ε Ρ ΙΚΑΝΟΥ ΠΡΕΣΒΗ Λ Ε Ν Ι Ν Γ Κ ΡΑΝΤ
[12 2]
ΒΙΟΜ Η Χ Α Ν Ι Κ Α ΧΩΡΑΦΙΑ Π ΤΩΧΟΠ Ρ ΟΔ Ρ ΟΜΙΣΜΟΣ
180
[124] [129]
[120 ]
Π Ε Ν Τ Ε Α Ι Σ ΙΟΔΟ Ξ Α ΠΟΙ ΗΜΑΤΑ
[131]
Ε Ι ΚΟΝ Ε Σ Α ΠΟ Μ Ι Α Ε ΚΘΕΣΗ ΤΟ Μ Π Α Λ ΚΟΝ Ι
[136 ]
[137]
BE L LA C I AO
[ 139]
Η Λ Ι Ε ΜΟΥ, Α Ρ ΤΑ Ξ Ε Ρ Ξ Η ΜΟΥ BE SA NÇ ON
[ 150]
Α Μ Α ΡΑ Ν ΤΟ
[ 151]
ΠΟΙ Η Σ Η ΟΣΤ Ι Α
[140]
[ 152] [ 153 ]
ΒΕ Ν ΕΤ Ι Α Η Π Λ Η Μ Μ Υ Ρ Ι Σ ΜΕΝΗ ΡΩΜΗ
[ 156]
ΣΤΑ Δ ΙΟΔ Ρ ΟΜ Ι Α
[158]
Ε Ξ ΟΔΟΣ
[ 159]
ΕΚΕΙΝΗ
[ 160]
ΒΡΑ ΧΥ ΚΥ Κ Λ Ω Μ Α ΟΝ Ε Ι ΡΑ
[162]
[ 163 ]
Μ Ι Α Α ΠΟΨ Η Γ Ι Α Τ Η ΔΥΣΗ Η Τ ΣΑ Ν ΤΑ
[ 165]
Ε Π Ι ΛΟΓΟΣ
[ 166]
Κ Α ΒΑ Λ Α
[164]
[ 167]
Η Μ Ι Κ Ρ Η ΒΔΟΜ Α Δ Α
181
[154]
[168]
182
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΠΟΙΗΜΑΤΑ» ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ σε επιμελεια-ανθολογηση θαναση θ. νιαρχου ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΕΙΡΑ IOLKOS APLA ΠΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΥΠΟΘΗΚΗ. ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ ΧΑΡΤΙΑ ACQUERELLO & CHAMOIS ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 2020 ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΙΩΛΚΟΣ».
www.iolcos.gr
183
184