ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2016 -2017
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος……………………………………...……………...………………….……...……8 Νίκος Δεμερτζής Εισαγωγή…………………………………...…………………………..………….….....…..11 Διονύσης Μπαλούρδος
Πρώτη Ενότητα Μετανάστευση, Προσφυγική Κρίση και Πολιτικές Ελληνική μεταναστευτική πολιτική………………………….…...……………...……..…13 Αντώνης Κόντης Η ‘μεταναστευτική κρίση’ στην Ελλάδα της οικονομικής ύφεσης: Αναζητώντας ένα νέο πλαίσιο για την προσέγγιση του φαινομένου …………….…..…………………………....33 Απόστολος Παπαδόπουλος Το φαινόμενο της επιστημονικής νέο-μετανάστευσης: η μεγάλη έξοδος………………….59 Αλίκη Μουρίκη Συνθήκες στέγασης και στεγαστικός αποκλεισμός των μεταναστών………..…...…...83 Ευαγγελία Γεωργιάδου, Γιώργος Κανδύλης Η Προσφυγική Κρίση στην Ελλάδα και την ΕΕ: Πολιτικές και Κοινωνικές Διαστάσεις………………………………………………………………………………..…101 Άγγελος Τραμουντάνης
Δεύτερη Ενότητα Η συνεχιζόμενη Κρίση στην Ελλάδα: Κοινωνικές και Οικονομικές Προεκτάσεις The relative failure of the modernization of Greek society: economic crisis or societal crisis?......................................................................................................................................119 Eduardo Bericat, Mercedes Camarero Η Ελλάδα της Κρίσης: Κοινωνικές Προεκτάσεις και Αναγκαίες Πολιτικές…...…….…141 Θεόδωρος Μητράκος, Μαρία Μπότσαρη Συστημικές αιτίες της οικονομικής κατάρρευσης και στρατηγικές επιλογές πολιτικής για την βιώσιμη ανάκαμψη της απασχόλησης……………….…..……………….……...165 Ηλίας Κικίλιας Η συμβολή της μείωσης του κόστους εργασίας στην αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και η αναγκαία παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης……...….…185 Νίκος Σαρρής
6
Οι Κοινωνικές και Οικονομικές Διαστάσεις της Ανάπτυξης του Τουρισμού στην Ελλάδα………………………………………….………………………………………...…207 Πάρις Τσάρτας, Γεωργία Δεσποτάκη, Έφη Σαραντάκου
Τρίτη Ενότητα Κοινωνικές Διαστάσεις της Κρίσης στην Ελλάδα Η αυτοκτονία στην Ελλάδα της κρίσης. Μια κοινωνιολογική προσέγγιση με βάση επίσημα στοιχεία………………………………………………………………………...…………...227 Ιωάννα Τσίγκανου Υπαγωγή σε μειονοτική ομάδα και κοινωνική ταυτότητα: Προφίλ, στάσεις και επαγγελματικές στρατηγικές Ρομά και μουσουλμάνων μεταναστών………….………...241 Κατερίνα Ηλιού Κοινωνικές εξελίξεις στα Ανατολικά Παράλια της Αττικής………………………….….261 Καλλισθένη Αβδελίδη, Κώστας Γκόρτσος Το δικαίωμα στη στέγαση και η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα……………..………283 Χριστίνα Βαρουξή Ο γάμος στην οικονομική κρίση και η κρίση στο γάμο………………………………...…299 Καλλιρρόη Κιντή
Τέταρτη Ενότητα Συνθήκες Διαβίωσης και Ανισότητες στην εποχή της οικονομικής κρίσης Κρίση κατανάλωσης και κρίση status: ταξικές διαφορές των επιπτώσεων της κρίσης και δείκτες ευζωίας στην Αθήνα του 2013……………………………………………………313 Δημήτρης Εμμανουήλ Κοινωνικά προσδιορισμένες ανισότητες πρόσβασης στην Ανώτατη Εκπαίδευση στην Ελλάδα σε συνθήκες οικονομικής κρίσης……….……..………………………………….335 Βίβιαν Γαλατά, Μανώλης Χρυσάκης Κατανομή εισοδήματος και επίπεδο διαβίωσης στην Ελλάδα της κρίσης…….……369 Μαρία Κετσετζοπούλου Αστική φτώχεια και «καλή διακυβέρνηση» στην Ελλάδα: Μία πρώτη προσέγγιση……385 Διονύσης Μπαλούρδος
7
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2016 -2017 Πρόλογος Αρχικά, τέλη του 2009 - αρχές του 2010, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που πίστευαν ότι δεν ήταν παρά μία διαχειρίσιμη δημοσιονομική ύφεση. Στο κάτω-κάτω, ήταν υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Παπανδρέου ο οποίος επέμενε ότι σε δύο χρόνια η Ελλάδα θα επέστρεφε στις «αγορές» για να στηρίξει το εξωτερικό της χρέος. Σύντομα όμως, όταν τα μέτρα έκτακτης ανάγκης έγιναν μόνιμα, η συντριπτική πλειονότητα συνειδητοποίησε ότι το έλλειμμα, η ύφεση και τα μέτρα λιτότητας ήρθαν για να μείνουν μαζί μας για πολύ περισσότερο χρόνο. Αρκεί να αναφερθεί ότι, παρόλο που το 2010 ήταν 120 τοις εκατό, υπολογίζεται ότι το 2017 η αναλογία εξωτερικού χρέους προς το ΑΕΠ θα φτάσει το 199 τοις εκατό και ότι η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους τίθεται εν αμφιβόλω. Μετά από αυτή τη συνειδητοποίηση, η οποία υπήρξε αποτέλεσμα μιας τραυματικής κοινωνικής κατολίσθησης, δημοσίου διαλόγου σε εθνική και διεθνή κλίμακα, λαϊκών και λαϊκιστικών κινητοποιήσεων, καθώς και της κάλυψης των ειδησεογραφικών μέσων, οι σκληρές οικονομικές συνθήκες έχουν αρχίσει να βιώνονται και να χαρακτηρίζονται ως μια αμετάκλητη και πολύπλευρη κρίση. Στο πλαίσιο της κοινωνικής κατασκευής της κρίσης διαφορετικές κοινωνικο-επιστημονικές, δημοσιογραφικές και πολιτικές αφηγήσεις ήρθαν στο προσκήνιο αναφορικά προς τις αιτίες και τις συνέπειές της, καθώς και τη διαχείρισή της. Οι αφηγήσεις αυτές περιέχονται σε ένα πραγματικά εκπληκτικό αριθμό βιβλίων, άρθρων, μελετών, συνεδρίων και σεμιναρίων είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό, offline και online. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που βασίζονται στη βιβλιογραφική βάση Scopus (που αντλεί προνομιακά από την αγγλόφωνη παραγωγή), μεταξύ 2009 και 2013, ο αριθμός των κοινωνικο-επιστημονικών έργων που αναφέρονται στην ελληνική κρίση έφτασε στο 203. Στο μεταξύ φυσικά ο αριθμός αυτός υπερ-πολλαπλασιάστηκε. Αν μη τι άλλο, έχει γίνει κατανοητό ότι δεν μιλάμε μόνο για δημοσιονομική ή οικονομική κρίση, αλλά διοικητική κρίση, κρίση νομιμοποίησης, καθώς και για κρίση ταυτότητας και κινήτρων. Έχουμε να κάνουμε με μια πολυεπίπεδη κρίση που τροφοδοτείται από προηγούμενες εδραιωμένες δυσλειτουργίες των μηχανισμών διοικητικής πηδαλιούχησης και του οικονομικού υποσυστήματος, καθώς και με αλληλοαναιρούμενους χαρακτήρες της πολιτικής κουλτούρας: εκτεταμένη προσοδοθηρία (άντληση, δηλαδή, εισοδημάτων από το κράτος χωρίς παραγωγικό αντίκρισμα), παραοικονομία, φοροδιαφυγή και φοροαποφυγή, περισσότερο εσωστρεφής και πολύ λιγότερο εξωστρεφής οικονομική δραστηριότητα, κακής ποιότητας δημόσια υγεία και παιδεία, υποχρηματοδότηση της έρευνας, έλλειψη διοικητικού σχεδιασμού και αξιολόγησης βάσει αποτελεσμάτων, απουσία μεταναστευτικής αλλά και δημογραφικής πολιτικής, «πολιτική» και «διοικητική» διαφθορά, δυσλειτουργικό δικαστικό και στρεβλό ασφαλιστικό/συνταξιοδοτικό σύστημα, πολύ περιορισμένο γεφυρωτικό (bridging) και διασυνδετικό (linking) κοινωνικό κεφάλαιο, συντεχνιακή και κρατικο-κορποραστική οργάνωση συμφερόντων, κατακερματισμός και χρόνιος επιπολασμός ομάδων συμφερόντων και πίεσης, υπερβολικά ακριβό (αν και αδύναμο) κράτος εν σχέσει προς το εύρος και την ποιότητα των υπηρεσιών του, εξαιρετικά χαμηλή πολιτική εμπιστοσύνη, χρόνια έλλειψη ικανοποίησης από τη ζωή: είναι ίσως τα κυριότερα δομικά στοιχεία στη μακρά και μέση διάρκεια που συνθέτουν το πλαίσιο εντός και εξαιτίας του οποίου ενέσκηψε η κρίση. Το βέβαιο είναι πως η κρίση στην Ελλάδα επέτεινε τις υπάρχουσες και επέφερε νέες πρωτοφανείς εισοδηματικές και άλλες ανισότητες δημιουργώντας καινούργιους χαμένους αλλά και κερδισμένους. Αντισταθμίζοντας την ως ένα βαθμό εδραία πεποίθηση εγχώριων και ευρωπαϊκών ελίτ περί ελληνικού «εξαιρετισμού», έγινε κατανοητό πως η ελληνική κρίση είναι αναπόσπαστο μέρος της κρίσης της Ευρωζώνης η οποία, μεταξύ άλλων, συρρίκνωσε το κοινωνικό κράτος και υπονόμευσε τις δημοκρατικές πολιτικές διαδικασίες. Τούτου δοθέντος, διατυπώνονται κατά καιρούς ερωτήματα ως προς το αν η παρούσα κρίση είναι αποτέλεσμα του ατελούς εκσυγχρονισμού της Ελλάδας, ή αντιστρόφως- είναι προϊόν δομικών αντιφάσεων της ευρωπαϊκής (μετα)νεωτερικότητας ακριβώς διότι η χώρα συνιστά τον πλέον ίσως αδύναμο κρίκο. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ο ιστορικός χρόνος συμπυκνώνεται καθώς οι πολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες αλλάζουν ταχύτατα, κατά κανόνα επί τα χείρω για τους πλείονες. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι δύσκολα μπορούν να διατυπωθούν, προπάντων δε να εδραιωθούν επιστημονικά δόκιμες εξηγήσεις και ερμηνείες των αιτιών και των συνεπειών της κρίσης. Φυσικά για συνομωσιολογικές εξηγήσεις και για δοκιμιακού τύπου ελεύθερη κριτική, ούτε λόγος να γίνεται. Από την ατελεύτητη τελικά βιβλιογραφία, αρθρογραφία και μελέτες διατυπώνονται κατά καιρούς προτάσεις
8
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2016 -2017 εξόδου μέσα από την οικοδόμηση ενός νέου παραγωγικού μοντέλου στη βάση δημιουργίας ανταγωνιστικών εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών. Μοντέλου, το οποίο προϋποθέτει την χτυπητή απομείωση των δυσλειτουργιών που προαναφέρθηκαν και το οποίο βεβαίως οφείλει να λειτουργήσει στη βάση προγραμματικών αρχών που δεν μπορούν παρά να προκύψουν μέσα από συμβιβασμούς, εξισορροπήσεις αλλά και αντίβαρα ισχύος και όχι από την εφαρμογή/επιβολή ουδέτερων, υποτίθεται, τεχνοκρατικών επιλογών. Είναι όμως τέτοιες και τόσες οι αδράνειες που, παρά την σωρευμένη πείρα και συναίνεση επί θεμελιωδών παραδοχών για τη λειτουργία της χώρας εντός του διεθνούς οικονομικού της περιβάλλοντος (π.χ. μείωση των ελλειμμάτων, «επανίδρυση του κράτους»), μέχρι τώρα οι προτάσεις αυτές παραμένουν στα χαρτιά εν είδει διακηρύξεων. Η Ελλάδα έχει ή τείνει να καταστεί πλέον χώρα ανέργων και συνταξιούχων. Ανέργων από τους οποίους οι εννέα στους δέκα δεν λαμβάνουν επίδομα από τον ΟΑΕΔ, και συνταξιούχων το 60% των οποίων έχει σύνταξη κάτω από τα 700 ευρώ. Από το ότι, με στοιχεία του 2015, ο οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός ανήλθε σε 3.296.280 άτομα επί ενός συνόλου 3.591.407 απασχολούμενων συνεπάγεται ότι το κοινωνικό πορτραίτο της χώρας καθίσταται ίσως ανεπιστρεπτί δύσμορφο καθώς το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα κρίνεται ως μη βιώσιμο και μη ανατάξιμο. Πέραν αυτού όμως, λιγότερο συχνά – ευθέως ή εμμέσως- διατυπώνεται το ερώτημα αν όντως βρισκόμαστε σε κρίση ή αν τελικά έχουν αλλάξει οι καταστατικοί όροι της «συστημικής» και «κοινωνικής ολοκλήρωσης», αν έχουν μεταλλαχθεί οι οργανωτικές αρχές της κοινωνίας, οι ίδιες οι συνθήκες της αυτοπαραγωγής και της ιστορικότητάς της. Οι κρίσεις -ως καταστροφή ή ως ευκαιρίαείναι σχετικά σύντομα ιστορικά επεισόδια. Επτά χρόνια είναι ήδη πολλά κι όταν μάλιστα λέγεται ότι, αν δεν υπάρξουν ισχυροί ανασχετικοί παράγοντες, η οικονομική κατάσταση της χώρας το 2050 θα έχει φτάσει στο επίπεδο που ήταν το 2009 εύκολα καταλαβαίνει κάποιος πως το στοιχείο της παροδικότητας της «κρίσης» έχει ήδη εξαλειφθεί. Οι συντεταγμένες της χώρας έχουν μετατοπιστεί χωρίς πάντα αυτό να συνειδητοποιείται σε όλη του την έκταση από άτομα και ομάδες ποικίλων κατηγοριών. Ενίοτε λέγεται και γράφεται πως το ουσιαστικό πρόβλημα της χώρας είναι πολιτικό και όχι οικονομικό: ότι δηλαδή είναι οι τρόποι λειτουργίας των πολιτικών ελίτ που εμποδίζουν να γίνουν οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. Ωστόσο δεν φαίνεται να υπάρχει συναίνεση ως προς ποιες ακριβώς είναι αυτές οι «μεταρρυθμίσεις», ποιο το αξιακό βάθρο και συνεπώς η κατεύθυνση που αυτές οφείλουν να λάβουν. Με αυτό συνδέεται άμεσα η ρευστότητα, η ασάφεια και ο κλυδωνισμός του συμβατικού αλλά και αντισυμβατικού πολιτικού λόγου. Εκ παραλλήλου, δεδομένης της εκ παραδόσεως απουσίας ισχυρής αστικής τάξης και παρουσίας ισχυρής μεταπρατικής και προσοδοθηρικής ελίτ, είναι εξίσου ασαφές ποιες είναι εκείνες οι ομάδες επιχειρηματιών που θα ήταν πρόθυμες να αναλάβουν επενδυτικά ρίσκα εφόσον υπάρξουν οι εν λόγω «μεταρρυθμίσεις». Κατά κόρον γίνεται επίκληση στη γκραμσιανή σύλληψη της κρίσης ως περαίωσης του παλαιού και αδυναμίας γένεσης του νέου. Θαρρώ πως βάσει της προαναφερθείσας, συμβολικής οπωσδήποτε, προοπτικής του 2050 ίσως η μεταφορά αυτή να μην ευσταθεί πλέον και πως καλύτερα θα ήταν να περιγραφεί αυτό που μας συμβαίνει ως μια μόνιμη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Και τούτο διότι πέρα από τις όποιες αναγκαίες και ενίοτε αυτονόητες μεταρρυθμίσεις- η Ελλάδα, όπως όλες ανεξαιρέτως οι χώρες πλην όμως σε διαφορετικό βαθμό, έχει ενταχθεί ανεπιστρεπτί στην χρηματοπιστωτική «οικονομία του χρέους», η οποία δεν συνιστά παθολογική παρέκβαση του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά τη νέα συνθήκη λειτουργίας του. Εντός του πλαισίου αυτού δεν θα ήταν αδόκιμο το κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας να φιλοτεχνηθεί αίφνης ως μια «μπλοκαρισμένη κοινωνία», όπου τα κατεστημένα -υλικά και ιδεατά- συμφέροντα ή/και ο δομικός συντηρητισμός και “αντιδραστισμός” (reactionism: στάση που υποστηρίζει οικονομικο-κοινωνικές αλλαγές προς τα πίσω) αναστέλλουν τις όποιες αναγκαίες αλλαγές προς τα εμπρός για την περιστολή των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, των διακρίσεων και της αποπτώχευσης. Νίκος Δεμερτζής Διευθυντής και Πρόεδρος ΔΣ ΕΚΚΕ
Ενδεικτική βιβλιογραφία Γεωργαράκης Ν., Δεμερτζής Ν. (επ.), 2015, Το πολιτικό πορτραίτο της Ελλάδας. Κρίση και αποδόμηση του Πολιτικού, Αθήνα, Gutenberg/EKKE. 9
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2016 -2017 Γιαννίτσης Τ., Ζωγραφάκης Σ. Ε., 2016, Ανισότητες, φτώχεια, οικονομικές ανατροπές στα χρόνια της κρίσης, Αθήνα, Πόλις. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 2011, Η Ελλάδα σε κρίση. #134 (ειδικό τεύχος σε επιμέλεια Έρσης Ζακοπούλου και Μαρίνας Πετρονώτη). Επιστήμη και Κοινωνία, 2013/2014, Αιτίες της κρίσης. #31 (θεματικό αφιέρωμα που επιμελήθηκε ο Ηλίας Κατσούλης). Τριανταφυλλίδου Ά., Γρώπα Ρ., Κούκη Χ., 2013, Ελληνική κρίση και Ευρωπαϊκή νεωτερικότητα. Αθήνα, Κριτική. Τσακλόγλου Π., κ.ά., 2016. Χάρτης εξόδου από την κρίση. Ένα νέο παραγωγικό μοντέλο για την Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. διαΝΕΟσις. Ιορδάνογλου Χ., 2013, Κράτος και ομάδες συμφερόντων. Μια κριτική της παραδεδεγμένης σοφίας, Αθήνα, Πόλις. Κατσούλης Η., 2012, Η επιστροφή της πολιτικής. Χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός και «νέα» παγκοσμιοποίηση, Αθήνα, Ποταμός. Κοινωνιολογική Επιθεώρηση, 2015, Ερευνητικές πρακτικές και μεθοδολογικές προκλήσεις στη μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης.#2-3 (θεματικό αφιέρωμα που επιμελήθηκαν η Στεφανία Καλογεράκη και η Μαρία Κούση). Lazzarato M., 2014, Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου. Δοκίμιο για τη νέο-φιλελεύθερη κατάσταση (μτφρ. Γ. Καράμπελας), Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Schäfer A., Streeck W. (επ.), (2013), Politics in the Age of Austerity. Cambridge: Polity Press. Karyotis G., Gerodimos R. (επ.), 2015, The Politics of Extreme Austerity: Greece in the Eurozone Crisis, New York, Palgrave Macmillan, Basingstoke.
10
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2016 -2017 Εισαγωγή Το 2012, όταν παρουσιάσαμε την έκδοση του Κοινωνικού Πορτραίτου της Ελλάδας, η οποία ήταν αφιερωμένη στην κρίση, είχαμε υποσχεθεί να επανέλθουμε πολύ σύντομα όταν όλα θα ήταν καλύτερα και πιο αισιόδοξα. Επρόκειτο για μία προσδοκία η οποία αποδείχτηκε λανθασμένη πέρα ως πέρα. Η συνεχής ρευστότητα, οι αλλαγές και οι ανακατατάξεις που επικράτησαν στους τομείς των εργασιακών σχέσεων, της απασχόλησης και της λειτουργίας του κοινωνικού κράτους, καθώς και η αυξημένη ανασφάλεια που έχει, μεταξύ άλλων, και ψυχολογικές συνέπειες σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο, έχουν διαμορφώσει ένα περιβάλλον όπου τα δεδομένα αναθεωρούνται με «καταρρακτώδεις» ρυθμούς και η αβεβαιότητα γίνεται ενδημική. Έχουμε ένα νέο τοπίο: Από τη μία κυριαρχεί η μηχανική της λιτότητας και από την άλλη οι κοινωνικές ανατροπές της. Χάνουμε μία μεγάλη, βασική μεσαία τάξη, δεχόμαστε πρόσφυγες, παράγουμε ισχνές δημογραφικές κοόρτες, παιδιά δεν γεννιούνται και οι νέοι μεταναστεύουν για να βρουν καλύτερη εργασιακή υποδοχή. Από την άλλη, σπάει και το νοτιοευρωπαϊκό μοντέλο. Η χώρα μετά από πολλά χρόνια λιτότητας βρίσκεται πλησιέστερα σε πρώην σοσιαλιστικές χώρες με τα χαμηλότερα επίπεδα ευημερίας, με υψηλό κίνδυνο αστικής υλικής στέρησης κυρίως και μέλη νοικοκυριών να διανύουν την πορεία ενός «κολοβού» κύκλου: σπουδές και εργασία σε έναν «νεοανερχόμενο κλάδο», τα «θελήματα προς τρίτους» και αμοιβή «χαρτζιλίκι». Έχουμε χώρες, πόλεις, δήμους, γειτονιές και ανθρώπους δύο ταχυτήτων και δύο επιλογών: να είσαι απόλυτα ή σχετικά φτωχός. Τι άραγε θα ακολουθήσει; Οι απαντήσεις κατά έναν βαθμό μπορεί να αναζητηθούν στα κείμενα του παρόντος τόμου. Το «Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας 2016-2017» περιλαμβάνει άρθρα από την ερευνητική δραστηριότητα και τις επιστημονικές ενασχολήσεις των μελών του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών, πανεπιστημιακών και έγκριτων επιστημόνων. Αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται αναλύσεις για τη μετανάστευση και την προσφυγική κρίση. Στη δεύτερη ενότητα επιχειρείται η προσέγγιση των κοινωνικών και οικονομικών προεκτάσεων της παρατεταμένης ύφεσης στην Ελλάδα. Στην τρίτη, σκιαγραφούνται οι κοινωνικές διαστάσεις της κρίσης και, τέλος, στην τέταρτη ενότητα αποτυπώνονται, με νέες αναλύσεις και δεδομένα, οι εξελίξεις στις συνθήκες διαβίωσης, τη φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες. Αθήνα, Απρίλιος 2017 Διονύσης Μπαλούρδος Διευθυντής Ερευνών
11