6-E-296_SAMPLE_ Η σχολική τάξη & η δημιουργική αταξία στην προσχ. & σχολ. εκπαίδευση. Ανωγιαννάκη

ΜΕΡΟΣ 1

Η «ΑΙΘΟΥΣΑ ΣΠΙΤΙ». ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΣΥΜΒΟΛΗ ΜΑΘΗΤΩΝ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΓΟΝΙΩΝ

2. Ο χώρος 2.1 Ο χώρος και η επιρροή του στην ανάπτυξη συμπεριφοράς

Σε μια προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας του χώρου και της σημασίας που έχει στη συμπεριφορά που αναπτύσσει το άτομο που συνδιαλέγεται με αυτόν, θα κάνουμε αρχικά μια απόπειρα να προσεγγίσουμε τον ορισμό και να σταθούμε στην ανθρωποκεντρική διάσταση της έννοιας του χώρου και στην επιρροή που έχει το πλαίσιο και συγκεκριμένα η σχολική αίθουσα στην ανάπτυξη συμπεριφοράς. Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι κάθε «ζωντανό σύστημα» προβάλει χωρικές ανάγκες, παρατηρούμε ότι η ανάγκη αυτή προκαλεί τόσα στα ζώα όσο και στον άνθρωπο την επιθυμία για σωματική και συναισθηματική ασφάλεια, που καλύπτεται μόνο και εφόσον το φυσικό πλαίσιο στον οποίο δρουν είναι ένα πλαίσιο που εξασφαλίζει την διαβίωσή τους με άνεση και αυθορμητισμό.

Ο Proshansky και Fabian (1987) αναγνωρίζουν ότι το παιδί ζώντας μέσα στο φυσικό περιβάλλον που του έχει οριστεί, αποκτά ταυτότητα και κοινωνικοποιείται, αναπτύσσοντας

42

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

συναισθήματα και σχέση με τους υπόλοιπους ανθρώπους που συναναστρέφεται. Ερευνώντας την ταυτότητα που προσδιορίζει ο χώρος στο άτομο και ειδικότερα στο παιδί, οι Proshansky, Fabian και Kaminoff (1983) αναφέρουν ανάμεσα σε άλλα, ότι το παιδί μπορεί να κατανοήσει τον εαυτό του μέσα από την επαφή του, τόσο με τα άλλα άτομα του φυσικού του περιβάλλοντος όσο και με την χρήση των αντικειμένων που υπάρχουν στον εκάστοτε χώρο, καθώς και στις εμπειρίες που αποκομίζει στο χτιστό περιβάλλον (Συγκολίτου, 1997).

Το παιδί, δημιουργεί και προσδίδει μια ταυτότητα στον χώρο. Μέσα στο πλαίσιο που κινείται και την επανάληψη της χρήσης του, αποκτά σχέσεις, εμπειρίες και αξίες, που το οδηγούν την εκτίμηση του εαυτού του και στην δημιουργία αυτής της ταυτότητας. Έχοντας την εμπειρία ενός πλαισίου (πχ σχολείο ή σπίτι) δημιουργεί συσχέτιση ανάμεσα στον εαυτό και στον χώρο, τοποθετώντας τον εαυτό του μέσα σε αυτόν, ανάλογα με τις σχέσεις που έχει δημιουργήσει στο εκάστοτε πλαίσιο.

Σημαντική, στην προσπάθεια προσδιορισμού της έννοιας του χώρου, είναι και η θεωρία του Katz (1937). O Katz ήταν ο πρώτος που καθιέρωσε την έννοια προσωπικός χώρος, ο οποίος δεν χρησιμοποιείται αποκλειστικά στην ψυχολογία, αλλά και στην βιολογία (Hediger, 1950) και στην ανθρωπολογία (Hall, 1968) και στην αρχιτεκτονική (Sommer, 1959).

Σύμφωνα με τον Katz, με την έννοια προσωπικός χώρος ορίζεται ο χώρος που έχει ορίσει το ίδιο το άτομο, βρίσκεται σε μια απόσταση τέτοια γύρω από το σύστημα του ατόμου που δεν επιτρέπει σε άλλους να εισχωρήσουν γιατί, αν το πράξουν, προκαλούν δυσφορία στο ίδιο το άτομο. Ο προσωπικός χώρος

Ο ΧΩΡΟΣ

43

του κάθε ατόμου δεν είναι συγκεκριμένος και αλλάζει μορφή ανάλογα με τη σχέση οικειότητας που υπάρχει ανάμεσα στο άτομο και στα άλλα άτομα που έρχονται σε επαφή μαζί του. Ο ανθρωπολόγος Edward Hall, μετά από την πολυετή επιστημονική μελέτη του για την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη σχέση της με τον χώρο (proxemics) που δημοσίευσε στο βιβλίο του «The hidden dimension» (Hall, 1966) αναφέρεται στον προσωπικό χώρο, λέγοντας ότι το άτομο δημιουργεί μια νοητή σφαίρα γύρω του, που του επιτρέπει να αισθανθεί ασφάλεια και να οργανώσει τις σχέσεις με τους άλλους και σε αυτή τη νοητή σφαίρα κυριαρχούν συναισθήματα και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Με αυτόν τον τρόπο οργανώνεται η κοινωνική ζωή του ατόμου (Συγκολίτου, 1997). Ο Hall (1966), πιστεύει ότι υπάρχουν τέσσερις ζώνες προσωπικού χώρου: α) Η οικεία απόσταση: Η απόσταση αυτή υπάρχει στις πολύ οικείες σχέσεις και είναι το ελάχιστο μέγεθος χώρου σε μια διαπροσωπική σχέση. Στην απόσταση αυτή το κεφάλι και το πρόσωπο είναι τα μόνα τμήματα του σώματος που μπορεί να δει κανείς καθαρά.

β) Η προσωπική απόσταση: Η απόσταση αυτή περιλαμβάνει και άγγιγμα και αφορά τον χώρο που δημιουργείται στην νοητή σφαίρα γύρω από το σώμα του ατόμου με το άνοιγμα των χεριών. Είναι συνήθως η απόσταση που χρησιμοποιείται σε μια συζήτηση μεταξύ φίλων. γ) Η κοινωνική απόσταση: Η απόσταση αυτή χρησιμοποιείται κυρίως από άτομα που εργάζονται μαζί και προϋποθέτει ένα επίπεδο φωνής υψηλότερο.

ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ REGGIO EMILIA

53

που σχεδιάζονται με κύριο στόχο ο χώρος να επηρεάζει και να αλληλοεπιδρά με τα μέλη του, σε μια προσπάθεια δημιουργίας δρόμων επικοινωνίας της σχολικής τάξης με το υπόλοιπο σχολείο, την οικογένεια και κατ’ επέκταση την κοινωνία. Ένα παράδειγμα σχεδιασμού σχολικής τάξης, με σαφή επιρροή από τα σχολεία Reggio Emilia παρουσιάζεται παρακάτω.

Εικόνα 1: Τάξη νηπιαγωγείου στο Parkview Children Centre Reggio Inspired.

Πρόκειται αρχικά για μια τάξη νηπιαγωγείου (Parkview Children Reggio Inspired Kindergarden) με την φιλοσοφία των σχολείων Reggio Emilia, η υλική δομή της οποίας μοιάζει περισσότερο με τους χώρους ενός σπιτιού και λιγότερο με την τάξη που γνωρίζουμε σήμερα στην ελληνική πραγματικότητα.

54

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Στο ίδιο πλαίσιο μπορεί να τοποθετηθεί επίσης η παρακάτω (Εικόνα 2), μιας τάξης δημοτικού σχολείου στην TAIWAN, στην οποία ο αρχικός σχεδιασμός είχε στόχο την άμεση επαφή της σχολικής τάξης και την σύνδεσή της με το φυσικό περιβάλλον.

Εικόνα 2: Τάξη δημοτικού σχολείου στην Taiwan Reggio Inspired.

Παρατηρούμε εδώ, ότι ο χώρος και στις δυο περιπτώσεις, δημιουργεί ένα διάλογο ανάμεσα στο παιδί και στο περιβάλλον. Στόχος μιας τέτοια κατανομής και αισθητικής του χώρου της τάξης, είναι η συνύπαρξη φύσης και σώματος στο ίδιο πλαίσιο και η αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Η φύση επικοινωνεί με τα παιδιά και στη συνέχεια εκείνα, κάνοντας χρήση της πληροφορίας από το περιβάλλον, εξελίσσουν και αναπτύσσουν τη συμπεριφορά τους.

ΜΕΡΟΣ 2

Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ REGGIO EMILIA ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ, ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ «ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ» ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕ ΕΡΕΘΙΣΜΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ

96

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

«Στις πλατείες και στους δρόμους τοποθετούμε τη δουλειά μας, πεπεισμένοι ότι η τέχνη δεν πρέπει να παραμείνει ένα καταφύγιο για τους άεργους, μια παρηγοριά για τους κουρασμένους ή μια δικαιολογία για τους οκνηρούς. Η τέχνη πρέπει να μας ακολουθεί όπου η ζωή κυλά και διαδραματίζεται».

Vladimir Tatlin, Russian painter, 1885-1953

Εικόνα 1

2. Τα σχολεία Reggio Emilia 2.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή της δημιουργίας των σχολείων Reggio Emilia

Τα σχολεία της περιοχής Reggio Emilia της Βόρειας Ιταλίας δημιουργήθηκαν το 1963 από τον Loris Malaguzzi, δάσκαλο στο επάγγελμα, ο οποίος εκείνη την περίοδο δίδασκε τους γονείς των χωριών της περιοχής μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Οι εργαζόμενοι γονείς αναζητούσαν χώρους φροντίδας των παιδιών τους, που θα προήγαγαν την κριτική και δημιουργική σκέψη και θα βασίζοντας στις αρχές της συνεργασίας, της ανακάλυψης, της περιέργειας και του σεβασμού (Edwards, Gandini, & Forman, 1998)

Μετά από την πώληση ενός τανκ, εννιά αλόγων και ενός στρατιωτικού φορτηγού για την εξεύρεση χρημάτων, δημιουργήθηκε το πρώτο σχολείο που άνηκε στον Δήμο με την συμβολή στο χτίσιμο τόσο των γονιών όσο και όλης της κοινότητας της περιοχής Reggio Emilia.

Στη συνέχεια δημιουργήθηκαν δεκάδες άλλα τέτοια σχολεία στην περιοχή και μέχρι τα τέλη του 1970, τα σχολεία εξυπηρετούσαν περισσότερα από τα μισά παιδιά της πόλης

102

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Reggio. Σήμερα, τα σχολεία προσχολικής εκπαίδευσης της περιοχής Reggio Emilia, έχουν αναγνωριστεί από την παγκόσμια εκπαιδευτική κοινότητα και τα επισκέπτονται με ερευνητικό ενδιαφέρον επιστήμονες από όλο τον κόσμο, με στόχο την εμβάθυνση στην προσέγγισή τους και στην υψηλή ποιότητα προσχολικής εκπαίδευσης (Gardner, 2003).

2.2 Η φιλοσοφία των σχολείων Reggio Emilia

Η φιλοσοφία των σχολείων Reggio Emilia βασίζεται σε μια κοινωνικο-κοντρουκτιβιστική διάσταση της παιδαγωγικής και τα τρία σημεία στα οποία δίνει ιδιαίτερη έμφαση είναι: το παιδί, ο χώρος και ο παιδαγωγός.

Οι αρχές της προσέγγισης Reggio είναι δομημένες επάνω στις ακόλουθες αξίες: – Τα παιδιά πρέπει να έχουν τον έλεγχο στην κατεύθυνση της μάθησης.

– Τα παιδιά πρέπει να έχουν την ευκαιρία να μάθουν μέσα από τις εμπειρίες και τις αισθήσεις τους.

– Τα παιδιά πρέπει να έχουν σχέσεις με τους συνομήλικους και τα υλικά του περιβάλλοντος που καλούνται να εξερευνήσουν.

– Τα παιδιά πρέπει να έχουν αμέτρητους τρόπους και ευκαιρίες να εκφραστούν.

Τόσο το παιδί, ο χώρος και ο ρόλος του παιδαγωγού όσο και οι παραπάνω αρχές της προσέγγισης Reggio βρίσκονται μεταξύ τους σε μια σχέση αλληλεξάρτησης και δεν λειτουργούν αυτόνομα, μιας και κύριο σημείο της φιλοσοφίας είναι ότι το παιδί μαθαίνει από την αλληλεπίδραση που έχει με τους

106

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Εικόνα 2: Τάξη σχολείων Reggio Emilia.

Ο χώρος αποτελείται από φυτά εσωτερικού χώρου και άπλετο φως. Όλες οι αίθουσες διδασκαλίας οδηγούν σε μια κεντρική πλατεία (piazza) όπου τα παιδιά από όλες τις τάξεις συναντιόνται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Υπάρχουν μεγάλα παράθυρα σε κάθε αίθουσα και η σύνδεση με την υπόλοιπη κοινότητα γίνεται επίσης μέσω αυλών που διαθέτει η κάθε τάξη. Στους τοίχους των εσωτερικών χώρων υπάρχουν αναφορές, σε ιστορικό δράσεων που πραγματοποιεί κάθε ομάδα, τα οποία είναι ορατά σε κάθε επισκέπτη και σε όλους όσοι κινούνται μέσα στο σχολείο, ενισχύοντας και πάλι σε μια κυκλική διάδραση την ανταλλαγή της πληροφορίας με τον έξω από το σχολείο

ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ REGGIO EMILIA

Εικόνα 3: Τάξη σχολείων Reggio Emilia.

Εικόνα 4: Τάξη σχολείων Reggio Emilia.

107

3. Κατασκευάζοντας το παιδαγωγικό περιβάλλον μάθησης. Πειραματική πρόταση δράσης Μετά τη σύντομη αυτή παρουσίαση των βασικών σημείων παιδαγωγικής προσέγγισης και φιλοσοφίας των σχολείων Reggio Emilia της Ιταλίας, θα προχωρήσουμε στην πρόταση ενός σχεδίου δράσης, το οποίο βασισμένο στην παραπάνω προσέγγιση θα μπορούσε να εφαρμοστεί πειραματικά σε χώρους παιδικών σταθμών και νηπιαγωγείων, με στόχο την παρατήρηση και την έρευνα επάνω στο ερώτημα: Μπορούν τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας να «κατασκευάσουν» μόνα τους τον χώρο και το περιβάλλον μάθησης, σύμφωνα με τις ανάγκες τους στα πλαίσια μιας μετασχηματιστικής μάθησης με την συμβολή της τέχνης; Το παραπάνω ερώτημα μας οδηγεί σε μια πρόταση τεσσάρων σταδίων δράσης που θα μπορούσαν να μας επιβεβαιώσουν το αρχικό ερώτημα ή να μας το αποκλείσουν, λαμβάνοντας υπόψιν μας τόσο τον ρόλο του παιδαγωγού και την στάση του σε όλη τη δράση, όσο και ότι για να μπορέσει

110

Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ίσως να εφαρμοστεί η σκέψη που θα αναλυθεί παρακάτω, χρειάζεται να ενθαρρύνουμε τα παιδιά στην ανακάλυψη και στην περιέργεια. Κάθε στάδιο που παρουσιάζεται, οδηγεί μεν στο επόμενο αλλά δεν έχει καθορισμένο χρονικό περιθώριο στο πόσο θα διαρκέσει ή πόσο θα τραβήξει το ενδιαφέρον των παιδιών και για τον λόγο αυτό η περιγραφή των σταδίων αναφέρεται καθαρά στην διαδικασία που θα μπορούσαμε να ακολουθήσουμε και όχι σε άλλες παραμέτρους (π.χ. διαίσθηση του εκπαιδευτικού για τις ανάγκες της ομάδας).

Η γενική θέση της παρακάτω πρότασης, αφορά στο να δοθεί μια ευκαιρία στα παιδιά της ομάδας για μια συν-κατασκευή του χώρου, μέσα στον οποίο θα δράσουν μια ολόκληρη σχολική χρονιά. Στόχος μας είναι να δώσει η σχολική αίθουσα στην ομάδα, μια δυνατότητα επικοινωνίας μαζί της, όπου ο χώρος δεν θα αποτελεί ένα πλαίσιο που θα δημιουργηθεί από τους παιδαγωγούς με στόχο τη χρήση του από την ομάδα, αλλά ένα πλαίσιο ανοιχτό προς μια συν-διαμόρφωση με βάση τις ανάγκες των ίδιων των παιδιών. Η πρόταση μπορεί να εφαρμοστεί σε παιδιά προσχολικής ηλικίας (4+) καθώς και σε παιδιά πρωτοσχολικής ηλικίας.

3.1 Στάδιο 1: Το πλαίσιο και η τέχνη της ζωγραφικής ως αφορμή για την ανακάλυψη

Ιδιαίτερη σημασία στην αρχική ιδέα της πρότασης μας δίνεται στο πλαίσιο, δηλαδή στο χώρο που θα φιλοξενήσει την μέλλουσα τάξη των παιδιών. Για την πραγματοποίηση της πρότασης, ο χώρος χρειάζεται να είναι άδειος από ερεθίσματα,