276
Μεταβολές Θαλάσσιας Στάθμης
οι κεραμικές οπές χελιών, καθώς επίσης για τη δημοφιλία των ενδοχωρικών μικρών δεξαμενών με γλυκό νερό και για τη χρήση του γλυκού νερού στις δεξαμενές θαλασσινού. Η εξέταση επικεντρώνεται σε θέματα σχετικά με την επιλογή της θέσης, την κυκλοφορία του νερού, τη ρύθμιση της αλμυρότητας, την κατασκευή και τη σχεδίαση.
Κατασκευή ρωμαϊκών ιχθυοδεξαμενών
Οι Ρωμαϊκές ιχθυοδεξαμενές εντοπίζονται είτε υποσκαμμένες σε παράκτιες πλατφόρμες είτε μερικώς ή ολικώς κατασκευασμένες. Η κατασκευή είναι στενά συνδεδεμένη με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της ακτής. Ο Λατίνος συγγραφέας Columella, τον 1ο αι. μ. Χ., διαχωρίζει τρεις τύπους ιχθυοδεξαμενών, στους οποίους το βάθος ποικίλει. Σε αυτές που υποσκάπτονται σε πετρώδη πλατφόρμα και συχνά αποτελούνται από μερικά χτιστά τείχη και περιλαμβάνουν κανάλια προσαγωγής, που ξεκινούν από το εξωτερικό όριο της πλατφόρμας. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του τύπου είναι οι ιχθυοδεξαμενές Torre Valdaliga και Mattonara στην Ιταλία (Εικ. 2, 3).
Εικόνα 2. Η Torre Valdaliga είναι ένα σπάνιο παράδειγμα ιχθυοδεξαμενής διανοιγμένης εξολοκλήρου σε πέτρωμα. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2010.
Αρχαιολογικοί Δείκτες
277
Εικόνα 3. Κανάλια διανοιγμένα σε πέτρωμα που επιτρέπουν στο αλμυρό νερό να εισχωρήσει στην ιχθυοδεξαμενή Mattonara. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2010.
Σε αυτές που είναι ολοκληρωτικά κατασκευασμένες στην ακτή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του τύπου είναι η Piscina di Lucullo (Εικ. 4), η Punta della Vipera (Εικ. 5), η Formia (Εικ. 6), η T. Astura, η La Banca, η Saracca και η Fosso Guardiole (A) επίσης στην Ιταλία. Ο τρίτος τύπος είναι παρόμοιος με τον προηγούμενο αλλά πιο ρηχός γιατί προορίζεται για επίπεδα ψάρια, όπως είναι οι γλώσσες. Παράδειγμα αποτελεί μια μικρή αψιδωτή ιχθυοδεξαμενή στη Fosso Guardiole (B) στην Ιταλία (Εικ. 7).
Επιλογή θέσης των ρωμαϊκών ιχθυοδεξαμενών
Τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά για την επιλογή της θέσης μιας ιχθυοδεξαμενής περιελάμβαναν τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, την εγγύτητα στις πηγές νερού και την αισθητική εμφάνιση της τοποθεσίας. Η κατασκευή τεχνητών περιφράξεων σε πετρώδεις επιφάνειες ή σε επιφανειακές εκθέσεις πετρωμάτων, που προεκτείνονται προς τη θάλασσα, είναι κοινό σχεδιαστικό χαρακτηριστικό των παράλιων ιχθυοδεξαμενών. Συχνά οι κατασκευαστές χρησιμοποιούσαν την παράκτια γεωμορφολογία και λιθολογία. Χρησιμοποιούσαν προϋπάρχοντες ορμίσκους, κοιλότητες και σπηλιές. Η επιλογή μιας
278
Μεταβολές Θαλάσσιας Στάθμης
Εικόνα 4. Η Piscina di Lucullo, αποκομμένη από τη θάλασσα, είχε πρόσβαση τόσο σε αλμυρό, όσο και σε γλυκό νερό. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2010.
πετρώδους τοπογραφίας επηρεαζόταν από την παρουσία φυσικών κοιλοτήτων και ορμίσκων, τα οποία παρείχαν έτοιμες περιφράξεις για τον περιορισμό των ψαριών.
Αρχαιολογικοί Δείκτες
279
Εικόνα 5. Η ιχθυοδεξαμενή Punta della Vipera (Evelpidou et al., 2012).
Η τοποθέτηση των ιχθυοδεξαμενών καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από την ανάγκη πρόσβασης, τόσο σε αλμυρό όσο και σε γλυκό νερό, σε επαρκείς ποσότητες, για να διασφαλιστεί η κυκλοφορία ύδατος και ο κατάλληλος βαθμός αλμυρότητας.
280
Μεταβολές Θαλάσσιας Στάθμης
Εικόνα 6. Η ιχθυοδεξαμενή Formia, στην οποία χρησιμοποιήθηκε ιδιαιτέρως το ρομβικό σχήμα. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2010.
Επιλογή είδους νερού για τις ιχθυοδεξαμενές
Αρκετοί Λατίνοι συγγραφείς αναφέρουν τη χρηστικότητα της ανάμιξης αλμυρού και γλυκού νερού για την προσέλκυση ψαριών μέσα στη δεξαμενή ή για τη μείωση της αλμυρότητας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες (Εικ. 8). Για τον λόγο αυτό μερικά κανάλια χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά γλυκού νερού (π.χ. στα ιχθυοτροφεία Grottacce και Saracca). Κατά μήκος του δαπέδου σε μια δεξαμενή στην Piscina di Lucullo (Εικ. 4) υπάρχει μια μικρή πηγή θειούχου νερού με θερμοκρασία 25οC, η οποία είχε εκτιμηθεί ιδιαίτερα από τους πληθυσμούς ψαριών (Chiappella, 1965).
Σύμφωνα με τον Columella, οι πιο πρώιμες περιφράξεις, που κατασκευάστηκαν στην Ιταλία για την καλλιέργεια ιχθύων, τροφοδοτούνταν με γλυκό νερό (Columella, De Re Rustica XVIII). Αργότερα οι Ρωμαίοι άρχισαν να χτίζουν ιχθυοδεξαμενές, στις οποίες χρησιμοποιούσαν τη θάλασσα ως πρωταρχική πηγή νερού. Αυτές οι παράλιες περιφράξεις ήταν πιο περίτεχνες και δαπανηρές από τις
Αρχαιολογικοί Δείκτες
281
Εικόνα 7. Το καμπυλόγραμμο σχήμα του ιχθυοτροφείου Fosso Guardiole χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να αντέξει στον έντονο κυματισμό (Evelpidou et al., 2012).
αντίστοιχες στην ενδοχώρα. Ο Varro επιβεβαιώνει ότι «πρώτον κατασκευάστηκαν με μεγάλο κόστος, δεύτερον εμπορευματοποιήθηκαν σε μεγάλο κόστος και τρίτον διατηρήθηκαν με μεγάλο κόστος» (Varro, De Re Rustica III).
282
Μεταβολές Θαλάσσιας Στάθμης
Εικόνα 8. Μεταφορά γλυκού νερού στην παράκτια ιχθυοδεξαμενή στην Montazah στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, με σκοπό την προσέλκυση ψαριών και τη μείωση της αλμυρότητας κατά τους θερινούς μήνες. Στο συγκεκριμένο τμήμα της ιχθυοδεξαμενής, η ανανέωση θαλασσινού νερού από τα κανάλια πρέπει να γινόταν πιο δύσκολα, εξαιτίας της μεγάλης της απόστασης από αυτά. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2014.
Οι ιχθυοδεξαμενές, που βρίσκονται σε παράκτιες τοποθεσίες, εκμεταλλεύονται το πλεονέκτημα των φυσικών δυνάμεων της θάλασσας να κυκλοφορούν το θαλασσινό νερό εντός των περιφράξεων. Οι ιχθυοδεξαμενές, που τροφοδοτούνται με θαλασσινό νερό, ήταν πάντα κοντά στη θάλασσα (Higginbotham 1997). Το θαλασσινό νερό μετακινούνταν από τη δύναμη της παλίρροιας και των κυμάτων και για αυτό δεν κυκλοφορούσε μακριά από την πηγή τροφοδοσίας του (Εικ. 9). Σύμφωνα με τον Columella, οι ιχθυοδεξαμενές αλμυρού νερού θα έπρεπε να σχεδιάζονται έτσι ώστε τα εισερχόμενα κύματα να μπορούν να κινούν το νερό και να μην επιτρέπουν σε λιμνάζοντα νερά να παραμείνουν εντός της περίφραξης. Μια ιχθυοδεξαμενή είναι περίπου όπως η ανοιχτή θάλασσα, όπου το ταραγμένο νερό κυκλοφορεί συνεχώς από τους ανέμους και δεν μπορεί να ζεσταθεί, καθώς τα κύματα αναταράσσουν το κρύο νερό από το βάθος προς την κορυφή. Τόσο ο Columella όσο και ο Varro επιμένουν ότι η επαρκής κυκλοφορία είναι ζωτική για την επιτυχημένη λειτουργία μιας παράκτιας ιχθυοδε-
Αρχαιολογικοί Δείκτες
283
Εικόνα 9. Το θαλασσινό μετακινούνταν από τη δύναμη της παλίρροιας και των κυμάτων εντός των ιχθυοτροφείων και ανανέωνε το νερό στο εσωτερικό τους. Το ιχθυοτροφείο Punta della Vipera στο οποίο φαίνονται τα κύματα από τον εξωτερικό κυματοθραύστη. Φωτογράφιση: Ν. Ευελπίδου, 2010.
ξαμενής. Η υδάτινη κυκλοφορία αέριζε το νερό, διατηρούσε χαμηλές θερμοκρασίες και βοηθούσε στη ρύθμιση της αλμυρότητας του νερού της δεξαμενής.
Το γλυκό νερό μπορούσε να διοχετευτεί σε πολύ μακρινές τοποθεσίες σε σχέση με τις πηγές του, δια μέσου των υδραγωγείων και των αγωγών. Η απλή ροή βαρύτητας μπορούσε να διατηρήσει ένα υδραυλικό σύστημα γλυκού νερού, μήκους πολλών χιλιομέτρων. Η υψομετρική διαφορά από την πηγή γλυκού νερού έως την ιχθυοδεξαμενή ήταν σε άμεση αναλογία με την πίεση και το ρυθμό ροής του νερού που εισερχόταν σε αυτή, παρέχοντας έτσι μια έντονη ροή, επαρκή για τις ανάγκες της κυκλοφορίας (Higginbotham 1997). Η συγκεκριμένη τεχνολογία επέτρεψε ένα μεγάλο εύρος γεωγραφικού πλάτους ως επιλογή τοποθεσίας ιχθυοδεξαμενών.