ΚΕΦΑΛΑΙΟ
3
Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σκοπός: Ο σκοπός του κεφαλαίου είναι η σύντομη παρουσίαση των δύο βασικότερων μεθόδων που εφαρμόζονται στην εκπαιδευτική έρευνα: της ποιοτικής και της ποσοτικής, ο τρόπος διεξαγωγής τους, όπως επίσης συναφή πρακτικά θέματα μεθοδολογίας εκπαιδευτικής έρευνας και στατιστικής.
Προσδοκώμενα αποτελέσματα: • • • • • • • •
Μετά τη μελέτη του κεφαλαίου, ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι σε θέση να: Ορίζει την ποιοτική έρευνα και τα είδη της· Ορίζει την ποσοτική έρευνα και τα είδη της· Συγκρίνει τους δύο τύπους ερευνητικών προσεγγίσεων· Προσδιορίζει και περιγράφει τα μέσα συλλογής δεδομένων· Περιγράφει τις κλίμακες μέτρησης και τα βασικά χαρακτηριστικά τους· Προσδιορίζει και περιγράφει τρόπους δειγματοληψίας· Απαντά σε ερωτήσεις που σχετίζονται με το μέγεθος του δείγματος.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο παρόν εγχειρίδιο, μας απασχολούν βασικά ζητήματα της «εκπαιδευτικής έρευνας», δηλαδή της επιστημονικής έρευνας που είναι εστιασμένη στις επιστήμες της εκπαίδευσης. Πολύ συχνά, η εκπαιδευτική έρευνα διεξάγεται με συνδυασμό και εφαρμογή διαφόρων ερευνητικών μεθόδων που εστιάζουν στο ίδιο θέμα (τριγωνοποίηση – triangulartion). Σημειώνεται, ότι σε μία ερευνητική εργασία η υιοθέτηση μιας ερευνητικής μεθόδου δεν αποκλείει τη χρήση και μίας άλλης. Οι σύγχρονες τάσεις ενισχύουν την άποψη της συνύπαρξης περισσοτέρων της μιας ερευνητικών μεθόδων, ώστε η προσέγγιση να είναι πιο ολοκληρωμένη. Με δεδομένο ότι η εξήγηση ή η αιτιολόγηση διαφόρων λειτουργιών, φαινομένων ή καταστάσεων είναι μία διαδικασία πολύπλοκη, πολυδιάστατη και πολυπαραμετρική, με τη χρήση περισσότερων της μιας μεθόδων μπορούμε να μελετήσουμε ένα θέμα όχι μόνον από μία οπτική γωνία και να έχουμε μια πιο λεπτομερή και πιο εξισορροπημένη
46
Η Εκπόνηση μιας Επιστημονικής Εργασίας με την Χρήση των Τ.Π.Ε
εικόνα της ερευνούμενης κατάστασης. Επίσης, αυτός ο τρόπος συμβάλλει στην αύξηση της εγκυρότητας της πραγματοποιούμενης έρευνας, αφού το ίδιο συμπέρασμα μπορεί να προέλθει από διαφορετικές προσεγγίσεις. Η τριγωνοποίηση μπορεί να αναφέρεται σε (Jick, 1979· Gorard & Taylor, 2004): • Δεδομένα (π.χ. χρήση περισσοτέρων πηγών ή περισσοτέρων του ενός είδους ή τύπου δεδομένων). • Θεωρητική προσέγγιση (π.χ. μελέτη ή ερμηνεία ενός φαινομένου με περισσοτέρων του ενός θεωρητικών σχημάτων). • Μεθοδολογική προσέγγιση (π.χ. χρήση περισσοτέρων της μιας μεθόδου ή μιας προσέγγισης ή τρόπου συλλογής δεδομένων για τη διεξαγωγή της ίδιας έρευνας). Συνήθως, κατά την τριγωνοποίηση στην ερευνητική διαδικασία, ο όρος εξαντλείται στη χρήση ποσοτικών και ποιοτικών μεθοδολογιών (λήψη, ανάλυση και ερμηνεία ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων). Όπως είναι φυσικό, στη μεθοδολογία της εκπαιδευτικής έρευνας περιλαμβάνεται και ο σχεδιασμός για τη διεξαγωγή της, ο σχεδιασμός και η κατασκευή των μέσων συλλογής δεδομένων, ο τρόπος διεξαγωγής της και άλλα συναφή ζητήματα. Βασικά στοιχεία από τα προηγούμενα θα αναλυθούν στο παρόν κεφάλαιο. Η επιλογή της ερευνητικής μεθόδου Όπως τονίστηκε και στο 1ο Κεφάλαιο, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή της ερευνητικής μεθόδου και του μέσου συλλογής δεδομένων που θα χρησιμοποιήσουμε. Όπως η εργασία εξελίσσεται και μαζί της η συλλογή των δεδομένων, μετά από ένα χρονικό σημείο είναι εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο να γίνουν υπαναχωρήσεις και επανασχεδιασμοί. Ιδιαίτερα ο σχεδιασμός του μέσου συλλογής, θα πρέπει να τεκμηριώνεται βιβλιογραφικά και εξ αρχής να σχεδιάζεται με το βλέμμα στραμμένο και στην ανάλυση των δεδομένων.
3.1 Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Κάθε προσπάθεια ταξινόμησης ή κατηγοριοποίησης της εκπαιδευτικής έρευνας μέχρι σήμερα, δημιουργεί προβλήματα και δεν αντιπροσωπεύει ξεκάθαρες κατηγορίες ή μεθόδους (Verma & Mallick, 2004). Ωστόσο, μία από τις πιο συχνά εμφανιζόμενες στη βιβλιογραφία κατηγοριοποιήσεις 1, είναι ο διαχωρισμός της εκπαιδευτικής έρευνας σε ποιοτική και ποσοτική (Brown & Dowling, 1998), σύμφωνα με τα συλλεγόμενα δεδομένα, τα οποία μπορεί να είναι αντίστοιχα ποιοτικά (qualitative data) ή ποσοτικά (quantitative data).
1 Ένας άλλος διαχωρισμός θα μπορούσε να γίνει με βάση τις διαδικασίες ή τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται σε μια έρευνα, με βάση το πεδίο εφαρμογής της ή ακόμα και με βάση το σκοπό διεξαγωγής της.
Η Μεθοδολογία της Εκπαιδευτικής Έρευνας
47
Ένα γενικό σχήμα στην πραγματοποίηση της εκπαιδευτικής έρευνας οποιουδήποτε τύπου, συνίσταται από τις επόμενες φάσεις (Maxwell, 2008): • Καθορισμός του χώρου έρευνας. • Καθορισμός των ερευνητικών ερωτημάτων – υποθέσεων. • Καθορισμός του πληθυσμού και του δείγματος. • Καθορισμός ερευνητικής μεθοδολογίας και συλλογή δεδομένων. • Ανάλυση δεδομένων. • Συγγραφή και παρουσίαση αποτελεσμάτων. • Έλεγχος ερευνητικών ερωτημάτων – υποθέσεων.
3.1.1 Η έρευνα ποιοτικής μορφής Ποιοτικά είναι τα δεδομένα τα οποία προσεγγίζουν ή περιγράφουν μια κατάσταση, ένα γεγονός ή ένα συμβάν αλλά δεν μπορούν να μετρηθούν. Σχετίζονται με την ποιότητα (με το «πώς» ή το «γιατί»). Ποσοτικά είναι τα δεδομένα, τα οποία καθορίζουν μια κατάσταση, ένα γεγονός ή ένα συμβάν και μπορούν να μετρηθούν. Σχετίζονται με την ποσότητα (δηλαδή με το «πόσο» ή το «τι») (Mason, 2003· Mertens, 2005). Οι ποιοτικές μέθοδοι έρευνας (qualitative research) συνδέονται με τη συλλογή δεδομένων που μπορούν να περιγράψουν μία κατάσταση, ένα γεγονός ή μια συμπεριφορά. Το αδύνατο σημείο τους είναι η μειωμένη αξιοπιστία, ενώ το ισχυρό τους είναι η σε βάθος και με πληρότητα παροχή πληροφοριών (Lichtman, 2006). Οι ποσοτικές μέθοδοι έρευνας (quantitative research) συνδέονται και εστιάζουν σε αριθμούς παρά σε έννοιες και προσφέρουν πληροφορίες, που είναι εύκολο να αναλυθούν στατιστικά. Αντίθετα με τις ποιοτικές μεθόδους, οι ποσοτικές ενώ διαθέτουν δεδομένα με υψηλό βαθμό αξιοπιστίας και αντικειμενικότητας, εν τούτοις δεν δίνουν τη δυνατότητα σε βάθος διείσδυσης στην ερευνούμενη κατάσταση (Cohen, Manion, & Morrison, 2007). Στις ποιοτικές μεθόδους έρευνας μέσα από μια ελαστική θεώρηση συμπεριλαμβάνονται οι εξής: Εθνογραφική, Φαινομενολογική, Μελέτη Περίπτωσης, Θεμελιωμένη Θεωρία, Συμμετοχική, Ιστορική και Βιογραφική/Αφηγηματική (Patton, 1990· Creswell, 1998· Denzin & Lincoln, 2000· Mertens, 2005· Cohen, Manion, & Morrison, 2007). • Η Εθνογραφική Έρευνα (Ethnographic Research) μελετά και περιγράφει με «ολιστικό» τρόπο την κουλούρα μιας ομάδας ανθρώπων, δηλαδή τις πρακτικές και τις πεποιθήσεις πολιτισμών και κοινοτήτων. • Η Φαινομενολογική Έρευνα (Phenomenological Research) αποτελεί ένα ολόκληρο επιστημονικό παράδειγμα αλλά και μια φιλοσοφική σχολή. Διερευνά και αναλύει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ένα άτομο ένα φαινόμενο ή μια εμπειρία του. • Η Μελέτη Περίπτωσης (Case Study) μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με άλλες ερευνητικές στρατηγικές για επεξήγηση, διερεύνηση ή περιγραφή ενός φαινομένου. Πρόκειται για μια λεπτομερή και σε βάθος ανάλυση μιας κατάστασης, ενός φαινομένου, μιας τάσης ή μιας συμπεριφοράς, με τη δημιουργία ενός μο-
48
Η Εκπόνηση μιας Επιστημονικής Εργασίας με την Χρήση των Τ.Π.Ε
ντέλου, μέσα από το οποίο έχουμε τη δυνατότητα να κάνουμε γενικεύσεις και να το μελετήσουμε καθολικά. Σχετίζεται κυρίως με ποιοτικές παρά με ποσοτικές προσεγγίσεις. • Η Θεμελιωμένη Θεωρία (Grounded Theory) έχει ως στόχο να δημιουργήσει ή να ανακαλύψει μια γενική θεωρία, η οποία μπορεί να εξηγήσει ή να φωτίσει ένα κοινωνικό φαινόμενο. Για το σκοπό αυτό εξετάζει σε βάθος και επαναληπτικά, δεδομένα που έχουν συλλεχθεί με συστηματικό τρόπο. • Η Συμμετοχική Έρευνα (Participatory Research) δίνει έμφαση στη συμμετοχή του ερευνητή και μία από τις κύριες μορφές της είναι η Έρευνα-Δράση (ActionResearch), με βασικό πεδίο εφαρμογής της την εκπαίδευση. Μέσω της έρευναςδράσης, η οποία στοχεύει σε μικρής κλίμακας παρεμβάσεις, οι ερευνητές-εκπαιδευτικοί προσπαθούν να κατανοήσουν την εκπαιδευτική πραγματικότητα μέσα στην οποία διαβιούν και δρουν, να διερευνήσουν δυσλειτουργίες και τρόπους επίλυσης ή βελτίωσής τους. Στην αναζήτηση αυτή, οι ίδιοι λειτουργούν ως υποκείμενα μελέτης, διαμορφώνουν απόψεις και εξάγουν συμπεράσματα με συνεχείς επαναλαμβανόμενους κύκλους που περιλαμβάνουν τον αρχικό σχεδιασμό, την εκτέλεση της δραστηριότητας, την αξιολόγηση, την εξαγωγή συμπερασμάτων, τον επανασχεδιασμό, κ.ο.κ. • Η Ιστορική Έρευνα (Historical Research) εστιάζει σε γεγονότα του παρελθόντος. Αποσκοπεί στην ανακάλυψη πληροφοριών που δεν είναι γνωστές, στην διαφύλαξη της πληροφορίας που συνδέεται με ιστορικά γεγονότα ή στην πρόβλεψη γεγονότων που θα συμβούν με βάση τις ιστορικές καταγραφές. • Η Βιογραφική/Αφηγηματική Έρευνα (Biographical/Narrative Research) στοχεύει στη συλλογή, στη μελέτη και στην ανάλυση προφορικών, γραπτών ή άλλων τεκμηρίων, τα οποία συνήθως, σχετίζονται με κρίσιμα σημεία στη ζωή κάποιων (κατά τεκμήριο σημαντικών) ανθρώπων. Με τον τρόπο αυτό γίνεται ένας απολογισμός, διατυπώνεται με λογικό ειρμό η ιστορία της ζωής ενός ανθρώπου και αιτιολογούνται οι πράξεις του. Από άλλη οπτική γωνία, η έρευνα με ποιοτικής μορφής δεδομένα μπορεί να είναι διερμηνευτική (interpretive – εστιασμένη στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι ερμηνεύουν και αντιλαμβάνονται γεγονότα του περιβάλλοντος με βάση τις εμπειρίες τους ή φυσιοκρατική (naturalistic – εστιασμένη στα κοινωνικά φαινόμενα, μέσα στο φυσικό πλαίσιο, στο οποίο αυτά διαδραματίζονται). Με την ποιοτική έρευνα προσπαθούμε μεταξύ άλλων, να κατανοήσουμε έννοιες, να περιγράψουμε και να εμβαθύνουμε σε εμπειρίες και γεγονότα, να περιγράψουμε και να κατανοήσουμε αξίες, πεποιθήσεις και στάσεις. Σύμφωνα με την Mason (2003, σελ. 20) την ποιοτική έρευνα απασχολεί «…ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται, γίνεται κατανοητός, βιώνεται και παράγεται ο κοινωνικός κόσμος». Στηρίζεται σε λεκτικούς χαρακτηρισμούς ή ερμηνείες και με τη χρήση της μπορεί να μελετηθεί το «γιατί» ή το «πώς» ενός κοινωνικού ζητήματος. Επιχειρείται με τον τρόπο αυτό η κατασκευή μιας θεωρίας που θα ερμηνεύει την ερευνούμενη ή παρόμοιες καταστάσεις.
Η Μεθοδολογία της Εκπαιδευτικής Έρευνας
49
Η έννοια της θεωρίας Με την έννοια «θεωρία», εννοούμε ένα αυτοτελές, συνεκτικό και αλληλοσυσχετιζόμενο σύνολο εννοιών – μεταβλητών, με τη βοήθεια των οποίων περιγράφεται και ερμηνεύεται στο σύνολό του ένα φαινόμενο. Αυτό στις θετικές επιστήμες, γίνεται μέσω της μαθηματικής μοντελοποίησης (Kerlinger, 1986· Verma & Mallick, 2004). Σημειώνεται, ότι στην ποιοτικής μορφής έρευνα έχουν μεγάλη αξία όχι μόνον οι αντιπροσωπευτικές αλλά και οι αποκλίνουσες από ένα πρότυπο ή οι αρνητικές περιπτώσεις. Σημαντικό σημείο στο οποίο θα πρέπει να εστιάσει ο ερευνητής κατά την καταγραφή δεδομένων ποιοτικής μορφής, είναι ο τρόπος έκφρασης των συμμετεχόντων, οι εκφράσεις του προσώπου, οι κινήσεις του σώματος, ο τονισμός των λέξεων και γενικότερα ο τρόπος ομιλίας τους. Αν δεν ληφθούν υπόψη και αυτά τα χαρακτηριστικά, η ανάλυση των δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε λάθος συμπεράσματα. Μία συνηθισμένη ανάλυση ποιοτικής μορφής δεδομένων για την παρουσίασή τους, ώστε να είναι δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων, είναι η ανάλυση περιεχομένου (content analysis), κατά την οποία το περιεχόμενο κωδικοποιείται εννοιολογικά και θεματικά με συστηματική διαδικασία 2 (Cohen, Manion, & Morrison, 2007). Έτσι, είναι δυνατόν να κατανοηθούν τα μηνύματα που εμπεριέχονται σ’ αυτό και από άλλους ανθρώπους εκτός του ερευνητή. Για τη διαφύλαξη της εγκυρότητας και ιδιαίτερα σε διδακτορικές διατριβές, η εννοιολογική κωδικοποίηση των τμημάτων του κειμένου μπορεί να γίνεται με τη συμφωνία τριών διαφορετικών και έμπειρων στο ερευνούμενο ζήτημα, φυσικών προσώπων. Είναι δυνατή, μετά την ανάλυση περιεχομένου, η καταμέτρηση των συχνοτήτων εμφάνισης των εννοιών και η παρουσίασή τους και με στατιστική ανάλυση (Stemler, 2001). Στην ανάλυση περιεχομένου θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, ότι η συχνότερη εμφάνιση λέξεων ή εννοιών συνδέεται με την σημαντικότητά τους ως προς το ερευνούμενο θέμα, όπως και η πολλαπλότητα στην ερμηνεία τους (Bryman, 2008). Χρειάζεται προσοχή στο σημείο αυτό, γιατί μία έννοια μπορεί να εμφανίζεται πολλές φορές από το ίδιο πρόσωπο αλλά και από διαφορετικά πρόσωπα, οπότε η απήχησή της (η βαρύτητά της) στη δεύτερη περίπτωση είναι μεγαλύτερη. Ωστόσο, όπως τονίζεται από τους Cohen, Manion και Morrison (2007), η ανάλυση περιεχομένου δε γίνεται αποκλειστικά και μόνο για την ποσοτικοποίηση των ποιοτικής μορφής δεδομένων, αλλά επειδή με την κατάτμηση ενός κειμένου και την κατηγοριοποίηση των εννοιών που εμπεριέχονται σ’ αυτό, γίνεται πιο εμφανής και πιο κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται τα πράγματα το δείγμα μας. Αυτό μπορεί να γίνει μέσα από (Holsti, 1968): την ανάλυση των τρόπων και των μοντέλων της επικοινωνίας, την περιγραφή των τάσεων, τη συσχέτιση των μηνυμάτων με τα χαρακτηριστικά του δείγματος, τη σύγκριση των μηνυμάτων με τα υπάρχοντα πρότυπα, κ.ά. 2
Η ανάλυση περιεχομένου δεν αποτελεί μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας αλλά τρόπο ανάλυσης δεδομένων ποιοτικής μορφής.
50
Η Εκπόνηση μιας Επιστημονικής Εργασίας με την Χρήση των Τ.Π.Ε
Η ανάλυση περιεχομένου Κατά την ανάλυση περιεχομένου, που αποτελεί την απλούστερη μορφή ανάλυσης ποιοτικής μορφής δεδομένων, ο ερευνητής αναλύει τμήματα κειμένου και ορίζει τις μονάδες ανάλυσης (οι οποίες μπορεί να είναι λέξεις, προτάσεις ή φράσεις), εκχωρώντας τους έναν κωδικό ανάλογα με τη σημασία τους (εννοιολογικός διαχωρισμός). Ορίζει επίσης, τις θεματικές περιοχές ή κατηγορίες ανάλυσης. Ακολούθως εντάσσει τις μονάδες ανάλυσης στις κατηγορίες. Μετά από τη διεργασία αυτή μπορεί να γίνει παρουσίαση των αποτελεσμάτων και συζήτηση για την αλληλοσύνδεση των κατηγοριών ή τη σύγκρισή τους. Έτσι, μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για τον τρόπο, με τον οποίο το δείγμα αντιλαμβάνεται κάποια ζητήματα ή ενεργεί ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται. Στη συνέχεια, είναι δυνατόν να εφαρμοστούν ποσοτικές στατιστικές μέθοδοι, όπως καταμέτρηση μονάδων και υπολογισμός συχνοτήτων. Τέλος, γραφική αναπαράσταση και περαιτέρω επεξεργασία με κατάλληλα στατιστικά κριτήρια (Ezzy, 2002· Krippendorp, 2004· Cohen, Manion, & Morrison, 2007). Σημειώνεται, ότι η ανάλυση περιεχομένου δεν είναι ο μόνος τρόπος ανάλυσης και παρουσίασης των ποιοτικής μορφής δεδομένων. Όμως είναι ο πιο συνηθισμένος. Μία άλλη εκδοχή ανάλυσης, προβλέπει την περαιτέρω και σε βάθος διείσδυση εντός των θεμάτων, στοχεύοντας σε συσχέτιση και εξαγωγή συμπερασμάτων μέσω μελέτης μεμονωμένων λέξεων και των επιθετικών προσδιορισμών τους ή συσχετίζοντας λέξεις με τόπο, χρόνο, κ.ά. Αν υποθέσουμε ότι τα δύο πιο βασικά μέσα συλλογής ποιοτικής μορφής δεδομένων είναι η συνέντευξη και η παρατήρηση, στο γενικό σχήμα που φαίνεται στον Πίνακα 3.1 παρέχεται ο τρόπος λειτουργίας του ερευνητή για την ανάλυση του υλικού του και την εξαγωγή συμπερασμάτων. Πίνακας 3.1 Τα βήματα για την ανάλυση του υλικού ποιοτικής μορφής 1 Συλλογή των κειμένων των συνεντεύξεων ή των παρατηρήσεων 2 Σημείωση της λεκτικής έμφασης σε σημεία της καταγραφής 3 Σε βάθος μελέτη των κειμένων – εξοικείωση 4 Εννοιολογική κωδικοποίηση τμημάτων κειμένου – δημιουργία θεμάτων 5 Ταυτοποίηση θεμάτων με ομοειδή εννοιολογική προσέγγιση 6 Διερεύνηση σχέσεων μεταξύ των θεμάτων και επανέλεγχος 7 Επεξεργασία και ανάλυση θεμάτων, ανάπτυξη θεωρίας ή μοντέλου 8 Σύνδεση θεμάτων με το θεωρητικό πλαίσιο και τη βιβλιογραφία Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι η ανάλυση δεδομένων ποιοτικής μορφής είναι αποστασιοποιημένη από την ηλεκτρονική επεξεργασία. Κάτι τέτοιο όμως δεν είναι αληθές (Miles & Huberman, 1994). Εδώ και αρκετά χρόνια, αλλά ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία έχουν κατασκευαστεί και χρησιμοποιούνται εφαρμογές ποιοτικής ανάλυσης ερευνητικών δεδομένων (Computer Assisted/Aided Qualitative Data Ana-
Η Μεθοδολογία της Εκπαιδευτικής Έρευνας
51
lysis Software - CAQDAS), όπως: Ν-Vivo, XSight, MAXQDA, Atlas/ti, CDC EZtext, AnSWR, AQUAD, Ethnograph, HyperQualLite, HyperRESEARCH, Transana, TAMS Analyser, Qualrus, QDA Miner, Dedoose, Coding Analysis Toolkit, The Observer XT, κ.ά. Οι εφαρμογές αυτές μπορούν να βοηθήσουν όχι μόνο στην αξιόπιστη ανάλυση ποιοτικής μορφής δεδομένων αλλά και στη βελτίωση του τρόπου συλλογής τους. Για παράδειγμα, ο υπολογιστής μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την αυτοματοποιημένη λήψη δεδομένων με προ-προγραμματισμένες ερωτήσεις που μπορούν να απαντηθούν με τη χρήση οθόνης αφής (π.χ. με το λογισμικό ACASI - Automated Computer Aided Self Interview). Μετά την ανάλυση, όπως προβλέπεται από τα προηγούμενα βήματα, ο ερευνητής προχωρά στη συγγραφή των αποτελεσμάτων της εργασίας. Στη συγγραφή των ευρημάτων και για την τεκμηρίωση της ερμηνείας είναι χρήσιμη η παράθεση αντιπροσωπευτικών και αυτούσιων αποσπασμάτων από τα κείμενα που έχουν συλλεχθεί. Η συγγραφή των αποτελεσμάτων μπορεί να γίνει με τρεις διαφορετικούς τρόπους (Krueger, 1998): (α) Με βάση μια περιγραφή του μοντέλου ή της θεωρίας που δημιουργήθηκε, η οποία θα τεκμηριώνεται εμφανώς με αποσπάσματα από όσα ελέχθησαν από τους συμμετέχοντες. (β) Με βάση μια περιγραφή του μοντέλου ή της θεωρίας που δημιουργήθηκε, η οποία θα τεκμηριώνεται εμφανώς με αποσπάσματα από όσα ελέχθησαν από τους συμμετέχοντες και θα καταλήγει με ερμηνεία του τρόπου δόμησης του μοντέλου. (γ) Με βάση κάθε ερώτηση και την παράθεση των απαντήσεων – σχολίων ή ενεργειών των συμμετεχόντων στην έρευνα.
3.1.2 Η έρευνα ποσοτικής μορφής Στις ποσοτικές μεθόδους έρευνας, μέσα από μία ελαστική θεώρηση συμπεριλαμβάνονται: οι Πειραματικές, οι Περιγραφικές και οι Συσχετιστικές (Goodwin & Goodwin, 1996· McEwan-Adkins & McEwan, 2003· Gay, Mills & Airasian, 2011). Πιο αναλυτικά: • Η Πειραματική (Experimental Research) με τη βοήθεια του πειράματος στοχεύει στη μελέτη της επίδρασης μεταβλητών σε άλλες με αντικειμενικό τρόπο (καθορισμός σχέσης «αιτίας – αποτελέσματος»), ώστε να είναι δυνατή η πρόβλεψη ή ο έλεγχος φαινομένων. • Η Περιγραφική (Descriptive ή Statistical Research) στοχεύει στον έλεγχο υποθέσεων και στη λογική διαμόρφωση απαντήσεων, σχετικών με προβλήματα της καθημερινής ζωής, τα οποία αναφέρονται σε συγκεκριμένο χώρο, χρόνο και πληθυσμό. • Η Συσχετιστική (Correlational Research) εστιάζει στη συστηματική έρευνα ή συστηματικό στατιστικό υπολογισμό των σχέσεων μεταξύ μεταβλητών για τη διερεύνηση του αν και κατά πόσον υπάρχει μια σχέση μεταξύ τους, χωρίς ωστόσο να υπολογίζει ή να καθορίζει υποχρεωτικά τη σχέση μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος (αιτιότητα). Όπως φάνηκε από τα προηγούμενα, η ποσοτική έρευνα στηρίζεται στη συσχέτιση και στην ανάλυση αριθμητικών δεδομένων με στατιστικές μεθόδους (με περιγραφική
52
Η Εκπόνηση μιας Επιστημονικής Εργασίας με την Χρήση των Τ.Π.Ε
και επαγωγική στατιστική). Με την ποσοτική έρευνα αναζητούμε την ύπαρξη σχέσεων ή διαφορών μεταξύ των μεταβλητών που περιγράφουν και επηρεάζουν ένα φαινόμενο και εστιάζουν μάλλον στην αναζήτηση του «πόσο» με τη βοήθεια της στατιστικής ανάλυσης διαφόρων μεταβλητών που προέκυψαν από τη συλλογή των δεδομένων (Mann, 2010· Babbie, 2010). Η έννοια της μεταβλητής Γενικά, μεταβλητή ονομάζεται οτιδήποτε μεταβάλλεται και μπορεί να μετρηθεί. Η περιγραφική στατιστική Η περιγραφική στατιστική είναι ο κλάδος της στατιστικής που ασχολείται με την οργάνωση, την παρουσίαση και την περιγραφή ποσοτικής μορφής πληροφοριών. Αυτό γίνεται με τη χρήση πινάκων ή/και γραφημάτων (γραφημάτων στήλης, γραφημάτων με ράβδους, κυκλικών γραφημάτων, γραφημάτων περιοχής, κ.ά.). Η επαγωγική στατιστική Η επαγωγική στατιστική είναι ο κλάδος της στατιστικής που ασχολείται με την εξαγωγή συμπερασμάτων για έναν πληθυσμό από τα δεδομένα ενός κατάλληλου δείγματος (μέρους του πληθυσμού), με βάση τις επιδράσεις και τις συσχετίσεις μεταξύ των μεταβλητών της έρευνας. Στα Κεφάλαια 5 και 6 γίνεται ανάλυση των προηγούμενων εννοιών με παραδείγματα. Ένα πολύ συνηθισμένο στατιστικό πακέτο στατιστικής ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων είναι το SPSS (ή PΑSW σε κάποιες από τις εκδόσεις 17 και 18). Για να κάνουμε τη στατιστική ανάλυση εφαρμόζοντας συγκεκριμένα στατιστικά κριτήρια, θα πρέπει προηγουμένως να γίνει κωδικοποίηση των απαντήσεων που έχουν ληφθεί. Η κωδικοποίηση επιβάλλει την απόδοση μιας αριθμητικής τιμής σε κάθε απάντηση που έχει ληφθεί, εντός της κλίμακας που έχει τεθεί.
3.1.3 Συγκριτική προσέγγιση των δύο μεθόδων Στον Πίνακα 3.2 φαίνονται οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των κύριων χαρακτηριστικών των ποσοτικών και των ποιοτικών ερευνητικών προσεγγίσεων (Lichtman, 2006 Johnson & Christensen, 2008).
Η Μεθοδολογία της Εκπαιδευτικής Έρευνας
53
Πίνακας 3.2 Σύγκριση ποσοτικών και ποιοτικών ερευνητικών προσεγγίσεων Ποσοτική Ποιοτική Επιβεβαίωση υποθέσεων Διερεύνηση φαινομένων – σχετικών με φαινόμενα – περιγραφή ή επεξήγηση πρόβλεψη – περιγραφή μεταβολών ή αλλαγών – Επιδίωξη - στόχος χαρακτηριστικών – περιγραφή ή επεξήγηση ποσοτικοποίηση συσχετίσεων ή σχέσεων Πιο ευέλικτα για Πιο αυστηρά για δημιουργία Εργαλεία δημιουργία κατηγοριών κατηγοριών απαντήσεων προσεγγίσεων Καλά δομημένες μέθοδοι Ημιδομημένες μέθοδοι (π.χ. (π.χ. ερωτηματολόγιο – Μέθοδοι συνέντευξη, παρατήρηση) πειραματικές διατάξεις) Μεγάλο και τυχαία Μικρό και μη τυχαία Δείγμα επιλεγμένο επιλεγμένο Κλειστός – οι απαντήσεις Ανοικτός – οι απαντήσεις Συνηθέστεροι τύποι δεν μεταβάλλουν τη σειρά επηρεάζουν τη σειρά των ερωτήσεων - ιεραρχία των ερωτήσεων ερωτήσεων Κειμενικός (λαμβάνεται Αριθμητικός (λαμβάνεται από σημειώσεις και Τύπος δεδομένων από εκχώρηση αριθμητικών καταγραφές με διάφορους τιμών σε απαντήσεις) τρόπους) Αναζήτηση και Αναζήτηση και ταυτοποίηση Τύπος ανάλυσης ταυτοποίηση προτύπων και δεδομένων στατιστικών σχέσεων χαρακτηριστικών Μελέτη μιας κατάστασης Μελέτη σχέσεων μεταξύ στο σύνολό της – ανυπαρξία Μεταβλητές συγκεκριμένων μεταβλητών μεταβλητών Γενικεύσιμα και αναγόμενα Συγκεκριμένα και Αποτελέσματα στον πληθυσμό υπό εξειδικευμένα προϋποθέσεις Σταθερός από την αρχή Ευέλικτος με πρόσθεση ή Σχεδιασμός έρευνας μέχρι το τέλος και αποτελεί αφαίρεση ερωτήσεων και αντικείμενο στατιστικών επαναληπτικός με συνεχή υποθέσεων και συνθηκών προσαρμογή στα ευρήματα Βαθμός Υψηλός, θέαση μίας Χαμηλός, θέαση πολλών αντικειμενικότητας πραγματικότητας πραγματικοτήτων
54
Η Εκπόνηση μιας Επιστημονικής Εργασίας με την Χρήση των Τ.Π.Ε
3.1.4 Τα μέσα – Τεχνικές συλλογής δεδομένων Για να εφαρμοστεί στην πράξη κάθε μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας, από τα δύο είδη που αναφέρθηκαν παραπάνω, απαιτούνται κατάλληλα μέσα ή τεχνικές συλλογής δεδομένων. Γενικά, στην εκπαιδευτική έρευνα η συλλογή των δεδομένων (ποιοτικής και ποσοτικής μορφής) μπορεί να γίνει (Olsen, 2012): 1. Μέσω υπηρεσιακών στοιχείων και καταγραφών στατιστικών δεδομένων (από πρακτικά, βιογραφικά σημειώματα, παρουσιολόγια, αξιολόγηση επιδόσεων, κ.ά.). 2. Μέσω καταγραφής δεδομένων από ομάδες συζήτησης, πειραματικές διατάξεις, εργαστηριακές ομάδες και ομάδες σεμιναρίων ή εκπαιδευτικών διαδικασιών. 3. Μέσω παρακολούθησης ή/και καταγραφής άτυπης – ελεύθερης συζήτησης. 4. Μέσω ανάλυσης οπτικοακουστικού υλικού (φωτογραφιών, εικόνων, ταινιών, κ.ά.). 5. Με χρήση λίστας (checklist). 6. Με παρατήρηση (συμμετοχική ή μη). 7. Με συνέντευξη. 8. Με ερωτηματολόγιο. Τα μέσα ή οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται περισσότερο στην εκπαιδευτική έρευνα, συνήθως, είναι τα δύο τελευταία: η συνέντευξη και το ερωτηματολόγιο. Το πρώτο χρησιμοποιείται για λήψη ποιοτικής μορφής και το δεύτερο για λήψη ποσοτικής μορφής δεδομένων.
3.2 ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΜΕΣΑ-ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στις επόμενες ενότητες θα αναλυθούν σύντομα τα τρία πιο βασικά μέσα συλλογής δεδομένων στις ποιοτικές και ποσοτικές μεθόδους έρευνας: η συνέντευξη, η παρατήρηση και το ερωτηματολόγιο.
3.2.1 Η Συνέντευξη Η συνέντευξη επιτρέπει τη συζήτηση πρόσωπο με πρόσωπο και την σε βάθος λήψη πληροφορίας. Υπάρχουν τρία βασικά είδη συνέντευξης, η δομημένη, η ημιδομημένη και η μη δομημένη ή ελεύθερη. Αναλυτικότερα (Bell, 2005· Φίλιας, 2007): Η δομημένη, είναι η συνέντευξη κατά την οποία υποβάλλονται ερωτήσεις κλειστού τύπου και λαμβάνονται σύντομες (ακόμα και ποσοτικού τύπου) απαντήσεις με τη σειρά, όπως σε ένα ερωτηματολόγιο (μόνο που εδώ αντίθετα με το ερωτηματολόγιο, ο ερευνητής καταγράφει τις απαντήσεις του ερωτώμενου). Κατά την ημιδομημένη συνέντευξη υποβάλλονται ερωτήσεις κλειστού τύπου αλλά και ανοικτού, σε όσα σημεία ο ερευνητής θεωρεί ότι θα πρέπει να υπεισέλθει σε βάθος στη λογική του ερωτώμενου. Η διατύπωση αλλά και η σειρά των ερωτήσεων που υποβάλλονται μπορεί να αλλάζει ανάλογα με τις απαντήσεις που λαμβάνονται. Η μη δομημένη ή ελεύθερη συνέντευξη, επιτρέπει στον συνεντευξιαζόμενο να παρουσιάσει ελεύθερα τις απόψεις του για το θέμα που του έχει τεθεί από τον ερευνητή, χωρίς προκαθορισμένες και τυποποιημένες ερωτήσεις. Η ελεύθερη συνέντευξη μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη λήψη μεγάλου αριθμού και ποικίλων απαντήσεων για το υπό ανάλυση θέμα. Αυτό όμως, δεν είναι κατ’ ανάγκη μόνον καλό.