ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Στη σημερινή κοινωνία της πληροφορίας και των ραγδαίων εξελίξεων σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας, οι υπεύθυνοι σε θέσεις διοίκησης και ηγεσίας πρέπει να μπορούν να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τα προβλήματα που τους παρουσιάζονται. Αυτό πρακτικά σημαίνει να μπορούν να πλαισιώνουν σωστά το κάθε πρόβλημα, και στη συνέχεια, ακολουθώντας έναν ορθολογικό τρόπο σκέψης, να στοχεύουν σε επιτυχείς και ικανοποιητικές λύσεις. Για πολλές δεκαετίες στην επιστήμη της εκπαιδευτικής διοίκησης κυριαρχούσαν δύο θεωρητικές σχολές: η μία υποστήριζε την ανάγκη ανάπτυξης μιας ισχυρής θεωρητικής βάσης για την εκπαίδευση των ηγετικών και διοικητικών στελεχών των σχολείων, και η άλλη πρότεινε τη μετάδοση πρακτικής γνώσης από αυτούς που διαθέτουν εμπειρία στη διοίκηση και ηγεσία των σχολικών οργανισμών. Την τελευταία δεκαετία είναι πλέον κοινά παραδεκτό σε όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα που λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τα επιστημονικά ευρήματα της έρευνας στο πεδίο αυτό, ότι η διοίκηση, διεύθυνση, και ηγεσία των σχολικών οργανισμών πρέπει να βασίζεται ταυτόχρονα και στην επιστημονικά θεμελιωμένη θεωρία, αλλά και στην εκμάθηση αποτελεσματικών πρακτικών που προέρχονται μέσα από την εμπειρία. Απαιτείται, επομένως, από αυτούς που αναλαμβάνουν θέσεις ευθύνης, να
8
Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
διαθέτουν τόσο γνώσεις και δεξιότητες, όσο και ικανότητες επίλυσης προβλημάτων και αναστοχαστική σκέψη.
Τα περισσότερα προγράμματα εκπαίδευσης στελεχών, τόσο στο εξωτερικό όσο και σχετικά πρόσφατα στην Ελλάδα, ακολουθώντας αυτή την κοινά αποδεκτή θέση των επιστημόνων του χώρου, έχουν προσαρμόσει το περιεχόμενο των μαθημάτων τους, έτσι ώστε να συνδυάζει τη θεωρητική γνώση με την πρακτική εξάσκηση και εφαρμογή. Ένας από τους τρόπους για να γίνει η σύζευξη θεωρίας και πράξης είναι η χρήση της μελέτης περίπτωσης. Η τεχνική αυτή αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της εκπαίδευσης και κατάρτισης πολλών επαγγελματιών από διάφορους επιστημονικούς χώρους, όπως γιατρών, δικηγόρων, και στελεχών επιχειρήσεων. Στο νεοσύστατο επιστημονικό πεδίο της Εκπαιδευτικής Διοίκησης η αξία της τεχνικής αυτής χρησιμοποιείται ευρέως για πολλά χρόνια σε εκπαιδευτικά προγράμματα του εξωτερικού, ενώ στην Ελλάδα χρησιμοποιείται σποραδικά από ανθρώπους του χώρου, οι οποίοι γνωρίζουν την αξία και τη σημασία της για την αποτελεσματικότερη εκπαίδευση των μελλοντικών στελεχών των σχολικών οργανισμών. Αυτό αποδεικνύεται, άλλωστε, και από την έλλειψη σχετικών εγχειριδίων στην ελληνική επιστημονική βιβλιογραφία της εκπαιδευτικής διοίκησης1.
Με έναυσμα αυτό το κενό συνέγραψα το συγκεκριμένο εγχειρίδιο, το οποίο στοχεύει στο να βοηθήσει τα μελλοντικά στελέχη των ελληνικών σχολείων να χρησιμοποιήσουν την πλούσια θεωρητική βάση που έχει διαμορφωθεί στο χώρο της εκπαιδευτικής διοίκησης για την επίλυση πραγματικών προβλημάτων και να μυηθούν σε ένα διαφορετικό τρόπο σκέψης και αποτελεσματικότερης αντιμετώπισης προβλημάτων και 1
Εξαίρεση αποτελεί το βιβλίο της Βασιλικής Μπρίνιας (2014) «Μελέτες Περιπτώσεων Εκπαιδευτικών Μονάδων», εκδόσεις Σταμούλη, Αθήνα.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
9
καταστάσεων που βιώνουν στην εκπαιδευτική τους καθημερινότητα.
Έχοντας συμπληρώσει παραπάνω από μια δεκαετία στην πανεπιστημιακή κοινότητα, μέσα από τη διδασκαλία μαθημάτων σχετικών με την εκπαιδευτική διοίκηση σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές, και σε επιμορφωτικές δράσεις εν ενεργεία στελεχών εκπαίδευσης, γρήγορα αντιλήφθηκα ότι ο καλύτερος τρόπος για να δείξω πώς μια θεωρία βρίσκει εφαρμογή στην πράξη ήταν μέσα από μια ιστορία. Στην αρχή οι ιστορίες αυτές ήταν σύντομες περιγραφές ενός προβλήματος. Η συζήτηση που ακολουθούσε στόχευε στην ανάλυση του προβλήματος και την επίλυσή του χρησιμοποιώντας τη θεωρία που είχε προηγηθεί. Κατά τη διάρκεια αυτών των ομαδικών συζητήσεων, συνειδητοποίησα, πρώτον, ότι οι συμμετέχοντες αναγνώριζαν αμέσως το κάθε πρόβλημα ως κάτι με το οποίο είχαν έρθει αντιμέτωποι στο παρελθόν, και δεύτερον ότι ο ενθουσιασμός, το ενδιαφέρον, και οι ζωντανοί διάλογοι μεταξύ τους δημιουργούσαν μια δυναμική που όμοιά της δεν είχα βιώσει σε άλλο μαθησιακό πλαίσιο. Αυτή η δυναμική γινόνταν, επίσης, αντιληπτή και από τους ίδιους, οι οποίοι αντιδρούσαν πάντα θετικά σε νέες «περιπτώσεις» που τους παρουσίαζα. Πολλοί, δε, ήταν πρόθυμοι να περιγράψουν προβλήματα που είχαν οι ίδιοι αντιμετωπίσει στο σχολικό οργανισμό που υπηρετούσαν. Σιγά σιγά αυτές οι μικρές, στην αρχή, ιστορίες έγιναν μεγαλύτερες και πιο περίπλοκες, περιλαμβάνοντας περισσότερα προβλήματα, περισσότερους πρωταγωνιστές και μεγαλύτερα διλήμματα προς επίλυση.
Στο συγκεκριμένο εγχειρίδιο επέλεξα να συμπεριλάβω μελέτες περίπτωσης, οι οποίες βασίζονται σε αληθινά γεγονότα τα οποία και αντικατοπτρίζουν τις συγκρούσεις και τις αντιφάσεις της διοικητικής πρακτικής στον ελλαδικό εκπαιδευτικό χώρο. Βεβαίως, τα ονόματα, ο τόπος, και η ακολουθία των γεγονότων έχουν παραφραστεί, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος ταυτοποίησης
10
Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
με πραγματικές καταστάσεις. Ηγετικά στελέχη από το χώρο της εκπαίδευσης που διάβασαν τις περιπτώσεις που περιγράφονται στο βιβλίο τις βρήκαν απόλυτα συμβατές με καταστάσεις, τις οποίες έχουν βιώσει ή βιώνουν στην καθημερινή τους πρακτική. Οι ενδιαφερόμενοι ανακαλύπτουν σε αυτές τις ιστορίες εκφάνσεις της διοικητικής πρακτικής, τις οποίες δύσκολα βρίσκουν μέσα σε εγχειρίδια εκπαιδευτικής διοίκησης. Το βιβλίο αυτό, επομένως, αποτελεί ένα ερέθισμα κι έναν οδηγό για όσους επιθυμούν να εισχωρήσουν πιο βαθιά στην πραγματικότητα της εκπαιδευτικής διοίκησης. Τόσο εκείνοι που έχουν εμπειρία στη διοίκηση, όσο και οι νεόφυτοι, θα ανακαλύψουν μέσα από τη μελέτη των περιπτώσεων πτυχές οι οποίες θα τους φανούν χρήσιμες στην εξάσκηση του ρόλου τους. Για να αποκομίσουν, όμως, οι εκπαιδευόμενοι τα μέγιστα οφέλη, πρέπει να γνωρίζουν ότι η μελέτη περίπτωσης, ως διδακτικό εργαλείο, απαιτεί την ενεργητική εμπλοκή και τη συμμετοχή τους σε μια διαλογική σχέση με τους άλλους. Η διοίκηση, άλλωστε, και κατ᾽επέκταση, η ηγεσία των σχολείων είναι μια κοινωνική διαδικασία. Η ανάλυση, επομένως, των προβλημάτων πρέπει να γίνεται μέσα στο κοινωνικό πεδίο. Αυτές οι περιπτώσεις μπορεί να αποτελέσουν έναυσμα για συζητήσεις, διάλογο, αντιπαραθέσεις, αναλύσεις, και επαναπροσδιορισμό των στόχων και των σκοπών της εκπαιδευτικής πράξης.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ Α: Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ........21
Εισαγωγικά στη μελέτη περίπτωσης ....................................23 Δεξιότητες που αναπτύσσονται μέσω της μελέτης περίπτωσης ...........................................................................28
Ιστορική εξέλιξη της μελέτης περίπτωσης ...........................31 Η αποτελεσματική χρήση της μελέτης περίπτωσης .............35 Η ανάλυση και η συζήτηση μιας μελέτης περίπτωσης.........37
Επίλογος ...............................................................................39 ΜΕΡΟΣ Β: ΕΝΑ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ...................................................43
Μοντέλο ανάλυσης της μελέτης περίπτωσης .......................45 Ένα παράδειγμα ανάλυσης μελέτης περίπτωσης .................48 Μοντέλο ανάλυσης της μελέτης περίπτωσης .......................49 Ανάλυση της μελέτης περίπτωσης........................................52
18
Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ
ΜΕΡΟΣ Γ: ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ..........59
Μελέτη Περίπτωσης 1: Έξω τα κινητά τηλέφωνα από το σχολείο!.....................................................................61 Μελέτη Περίπτωσης 2: Βιαστική απόφαση ή επιβεβλημένη λύση; ..........................................................63 Μελέτη Περίπτωσης 3: Μια δύσκολη περίπτωση................67
Μελέτη Περίπτωσης 4: Ένα νέο ξεκίνημα...........................69 Μελέτη Περίπτωσης 5: Ένας απαθής διευθυντής; ...............71 Μελέτη Περίπτωσης 6. Ένα περιστατικό εκφοβισμού...........................................................................73
Μελέτη Περίπτωσης 7: Γονείς: Εμπόδιο ή συνεργάτες;........................................................................76 Μελέτη Περίπτωσης 8: Δυσαρεστημένοι εκπαιδευτικοί ........................................................................80
Μελέτη Περίπτωσης 9: Μια δύσκολη απόφαση ..................83 Μελέτη Περίπτωσης 10: Ένα σχολείο στα όρια του χάους ......................................................................88 Μελέτη Περίπτωσης 11: Όταν η γιορτή της αγάπης δίνει την αφορμή για πόλεμο! .............................................................92
Μελέτη Περίπτωσης 12: Τι θα γίνει με τη Σάρα;.................96 Μελέτη Περίπτωσης 13: Ποιος νομίζεις ότι είσαι; ..............99 Μελέτη Περίπτωσης 14: Ο πόλεμος του Υποδιευθυντή .....................................................................102
Μελέτη Περίπτωσης 15: Άνθρωπος και «Ηγέτης» ή Ηγέτης και Άνθρωπος;....................................105
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
19
Μελέτη Περίπτωσης 16: Πολύ ανθρώπινος ή διοικητικά αποτυχημένος διευθυντής;.............................112 Μελέτη Περίπτωσης 17: Μία δύσκολη αρχή .....................115
Μελέτη Περίπτωσης 18: Η μάχη της αίθουσας..................119 Μελέτη Περίπτωσης 19: Ο πόλεμος της ανάγνωσης .........122
Μελέτη Περίπτωσης 20: Οι πιέσεις ενός μαθητή και της μητέρας του............................................................125 Μελέτη Περίπτωσης 21: Και τώρα τι κάνω; ......................128 Μελέτη Περίπτωσης 22: Αυτήν την τάξη ποιος θα την πάρει;.......................................................................131
Μελέτη Περίπτωσης 23: Γιατί ένα τόσο απλό θέμα πήρε αυτές τις διαστάσεις;.........................................134 Μελέτη Περίπτωσης 24: Ένας κλέφτης ανάμεσά μας!......................................................................137
Μελέτη Περίπτωσης 25: Όταν η διαφορετικότητα γίνεται αφορμή για επανάσταση.........................................140
Μελέτη Περίπτωσης 26: Αποδιοπομπαίος τράγος .............143
Μελέτη Περίπτωσης 27: Ένα αναπάντεχο γεγονός............146 Μελέτη Περίπτωσης 28: «Βγάλε το καπέλο!»...................150 Μελέτη Περίπτωσης 29: Μια διευθύντρια στα όρια της υστερίας.........................................................152
Μελέτη Περίπτωσης 30: Υπόθεση Καραμούζας................156 Μελέτη Περίπτωσης 31: Ένας ευσυνείδητος εκπαιδευτικός .....................................................................160
Βιβλιογραφία ...........................................................................165