Homo Humanus Novus Νέα Ανθρωπιστική Παιδεία Μετά την επικράτηση του Homo Oeconomicus στο σύγχρονο κόσμο, τον οποίο μερικοί έσπευσαν να χαιρετίσουν ως το «τέλος της ιστορίας», η ανθρωπιστική παιδεία υποβαθμίστηκε ως μέσο διαμόρφωσης του (Ευρωπαϊκού) ανθρώπου. Όμως το ερώτημα για τη σημασία της δεν έπαψε ποτέ να απασχολεί την επιστημονική κοινότητα, αλλά πολύ περισσότερο σήμερα το περιεχόμενό της αναδεικνύεται στο κατ’ εξοχήν διακύβευμα μίας νέας εποχής.
Τα αίτια αυτής της εξέλιξη είναι σύνθετα. Από τη μία πλευρά δεν εκπληρώθηκαν οι προσδοκίες του εκπαιδευτικού οράματος του Ουμανισμού και κυρίως του Διαφωτισμού που απέβλεπε στην τελειοποίηση του ανθρώπου μέσα από την παντοδυναμία της εκπαίδευσης. Το όραμα αυτό απώλεσε στη σημερινή εποχή την εγκυρότητά του. Αλλά και ο έτερος στόχος του Διαφωτισμού, αυτός της αυτονομίας και αυτοδυναμίας του ανθρώπου, ανέδειξε την αμφισημία του, οδηγώντας τον σε νέα αδιέξοδα. Είναι πια αποδεκτό, ότι οι διεργασίες που αρχικά εκτιμήθηκαν ως απελευθέρωση του ατόμου, ανέδειξαν
6
Homo Humanus Novus
σταδιακά τις αθέλητες, κρυφές και αρνητικές επιδράσεις τους. Η αυτοεξουσιοδότηση του ατόμου απέναντι στη φύση, κεντρικό άξονα της νεωτερικότητας, παγίδεψε το ίδιο το άτομο στην άσκηση της εξουσίας και το οδήγησε στην (αυτο) αποξένωση. Το «ημιτελές πρόγραμμα» του Διαφωτισμού (Habermas) ανέδειξε την ανικανότητα και την ανεπάρκεια του ανθρώπου να διαχειρίζεται ικανοποιητικά τις υποθέσεις του. Είναι η «silent crisis» της μετανεωτερικότητας (Nussbaum) και η αποδοχή της «τελειοποίησης του ατελούς» ανθρώπου (Wulf). Είναι χαρακτηριστικό, ότι σήμερα ενώ γνωρίζουμε τόσα πολλά για τον άνθρωπο, αδυνατούμε να τον ορίσουμε ολικά. Ο άνθρωπος, αυτό «το απολίτιστο ζώο» (Nietzsche) που «θεωρητικά δεν μπορεί να ορισθεί» (Gehlen) και «η σκέψη του είναι ανεξιχνίαστη», είναι ο «Homo absconditus» (Plessner). Από την άλλη πλευρά, η εξέλιξη των θετικών επιστημών οδήγησε στον κατακερματισμό της γνώσης και στην απλούστευσή της. Ιδιαίτερα, μετά την επικράτηση της οικονομίας της απελευθερωμένης αγοράς και της τεχνολογίας, η οποία εμπορευματοποιεί τα πάντα και έχει ως βασικό κριτήριο επιτυχίας το οικονομικό κέρδος και την οικονομική ανάπτυξη, τέθηκε στο περιθώριο οτιδήποτε δεν είναι μπορεί να «αξιολογηθεί», όπως η αισθητική γνώση.
Οι διεργασίες αυτές αποτυπώνονται και στον χώρο της εκπαίδευσης, όπου τα προβλήματα και τα αδιέξοδα τείνουν να εμφανίζονται ως ποσοτικά θέματα, δίνοντας έμφαση στην εργαλειακή γνώση. Το θεσμικό εκπαιδευτικό σύστημα υποστηρίζει και ενισχύει τις διεργασίες εκείνες που οδηγούν στην απλούστευση και όχι στην πολυπλοκότητα της γνώσης. Αντί να εστιάζει στο «καλοφτιαγμένο κεφάλι», ασχολείται περισσότερο με το «καλογεμισμένο κεφάλι» (Montaigne).
Homo Humanus Novus
7
Λησμονείται όμως στο σημείο αυτό η θεμελιώδης σημασία της εκπαίδευσης για τον άνθρωπο, ο οποίος «... μπορεί να γίνει άνθρωπος μόνο μέσω της αγωγής.... (και)... είναι το μόνο πλάσμα που πρέπει να εκπαιδευτεί» (Kant). Η ανθρωπιστική γνώση είναι «απροσπέλαστη» και αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό της conditio humana.
Η σειρά Homo Humanus Novus φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα γόνιμο χώρο προβληματισμού που θα αναδεικνύει αυτήν ακριβώς την πολυπλοκότητα της ανθρωπιστικής παιδείας και τη σημασία της για τη διαμόρφωση του ανθρώπου στη μετανεωτερική εποχή. Το εκπαιδευτικό σύστημα οφείλει να μην στοχεύει αποκλειστικά στην παροχή γνωστικής εργαλειακής μόρφωσης αλλά να εστιάζει και στη σημασία της ανθρωπιστικής παιδείας για τη διαμόρφωση του ανθρώπου, ως conditio humana. Πρόκειται για τον Homo Humanus Novus, το Νέο Άνθρωπο στο απόγειο της νεωτερικότητας, ο οποίος βασίζεται εξίσου στη δύναμη του πνεύματος του Διαφωτισμού, της αισθητικής γνώσης και του «ανυπόθετου» (Αριστοτέλης). Ο συνδυασμός τους θα οδηγήσει στην «παιδεία της ψυχής» (Καζαμίας). Γεώργιος Τζάρτζας
Πρόλογος Ο Ανδρέας Καζαμίας, Ομότιμος Καθηγητής των Πανεπιστημίων Wisconsin-Madison των Η.Π.Α. και Αθηνών και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από το 1981, ανήκει στις σπάνιες χαρισματικές προσωπικότητες που ανοίγουν δρόμους στην επιστήμη τους. Η συγκριτική εκπαίδευση συνδέεται άρρηκτα με το όνομα του πρωτοπόρου αυτού παιδαγωγού που με τιμά με τη φιλία του, προνόμιο για το οποίο, ας μου επιτραπεί να το πω, σεμνύνομαι δικαίως.
Ως πρώτος εκλεγμένος καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, κατάφορτος ήδη με τιμές και δόξες, εκφράζοντας το σωκρατικό πνεύμα αγκάλιασε με στοργή και αγάπη τους νεότερους συναδέλφους του, χωρίς το παραμικρό ίχνος έπαρσης. Οι ατέλειωτες ελκυστικές και πολλαπλώς προκλητικές επιστημονικές συζητήσεις που είχα μαζί του με έκαναν να αγαπήσω πρώτη φορά την απαξιωμένη στην Ελλάδα παιδαγωγική επιστήμη, να καταλάβω τι σημαίνει δημοκρατική παιδεία, ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση και ελευθερία της σκέψης. Έδειχνε και δείχνει στην πράξη τι σημαίνει σεβασμός στη διαφορετική άποψη, μεγαλοψυχία, γενναιοδωρία, και ευπρέπεια ήθους. Τους συνομιλητές του εντυπωσιάζει πάντα η ευστροφία του πνεύματός του και τα ακαταμάχητα επιχειρή-
10
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
ματα με τα οποία υποστηρίζει τις επιστημονικές του θέσεις ενταγμένες σε στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο με απώτερο στόχο την εφαρμογή τους στη διδακτική πράξη. Χαρακτηριστικό γνώρισμά του αποτελεί το καθηλωτικό σωκρατικό βλέμμα, όπως το περιγράφει ο Πλάτωνας στον «Φαίδωνα» και τον «Μένωνα».
Η γνωριμία μου με τον Ανδρέα Καζαμία υπήρξε καταλυτική για τη στροφή μου στην εκπαιδευτική γλωσσολογία, ιδίως τη διδακτική της γλωσσολογικής επιστήμης και τη σύνδεσή της με τη σχολική εκπαίδευση. Ως εθνικός εκπρόσωπος στην Επιτροπή Παιδείας του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά και ως Αντιπρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας είχα το προνόμιο να συνομιλώ με τον κορυφαίο σύμβουλο πολλών κυβερνήσεων διαφόρων κρατών για εκπαιδευτικά θέματα, να με εμπνέει και να με καθοδηγεί με τις σοφές υποδείξεις του για τη λήψη των ενδεδειγμένων αποφάσεων.
Ο συγγραφέας του πολύτιμου αυτού εδώ βιβλίου καταθέτει το καταστάλαλγμα της πείρας του, των πολυετών ερευνών και των τίμιων αγώνων του για μια καλύτερη παιδεία στον κλυδωνιζόμενο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης. Αξιοποιώντας τη διεθνή βιβλιογραφία και τις θέσεις κορυφαίων φιλοσόφων, ο Καζαμίας προβλέπει τα επερχόμενα δεινά της αυτοματοποιημένης γνώσης και της μηχανιστικής αντίληψης της ζωής και του κόσμου και προτείνει ένα δικό του «κοσμοσύστημα» με κεντρικό άξονα την ανθρωπιστική παιδεία, όπως την καλλιέργησαν οι αρχαίοι Έλληνες με αιώνιο σύμβολο τον Σωκράτη, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος «κριτικός παιδαγωγός», αληθινός «μαιευτήρας της γνώσης» και απαράμιλλος «θεράπων της ψυχής». Έμφαση πρέπει να δοθεί
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
11
ξανά στον σωκρατικό «παιδαγωγικό έρωτα», τη διαπροσωπική σχέση που συνδέει το δάσκαλο, πραγματικό φιλόσοφοπαιδαγωγό, με απώτερο στόχο την πνευματική και ηθική ολοκλήρωση των μαθητών του, οι οποίοι θα είναι οι μελλοντικοί ενάρετοι πολίτες που θα έχουν καλλιεργήσει στις ψυχές τους τις κοινωνικές αρετές της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης.
Με τον τρόπο που είναι οργανωμένο σήμερα το εκπαιδευτικό σύστημα, με έμφαση στην εργαλειακή διαχείριση της γνώσης και την τεχνο-επιστημονική ορθολογικότητα, απαξιώνονται ζωτικής σημασίας ανθρώπινες δεξιότητες, όπως η ενσυναίσθηση, η αυτορρύθμιση, η κοινωνική και συναισθηματική μάθηση και η κριτική σκέψη. Ο συγγραφέας καταδικάζει την κοινωνική ανισότητα που οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό. Επισημαίνει τα προβλήματα που δημιουργεί ο ανδροκρατούμενος οικονομικός κόσμος της υψηλής τεχνολογίας και επικρίνει την επαγγελματοποίηση της σχολικής εκπαίδευσης. Στηλιτεύει την υποβάθμιση της δημόσιας παιδείας προς όφελος της ιδιωτικής εκπαίδευσης και την επικράτηση του «κτητικού ατομικισμού» και του «ατομοκεντρικού καταναλωτισμού». Τον απασχολεί με πόνο ψυχής η συρρίκνωση της γενικής παιδείας, ιδιαίτερα της ανθρωπιστικής, η επικράτηση ενός άκρατου επιστημονισμού και η γενικευμένη κρίση αξιών. Τα πανεπιστήμια μεταμορφώνονται σε «εργοστάσια παραγωγής γνώσης» και υποβαθμίζουν την καλλιέργεια του νου και της ψυχής. Ο Σωκράτης πρέπει να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για την ισχυροποίηση της δημοκρατίας και την αντιμετώπιση της κρίσης στην παιδεία.
Ο Ανδρέας Καζαμίας συνδιαλέγεται με αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, ιδίως με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, όπως και με παλαιότερους και σύγχρονους διανοητές, κυρίως με τους
12
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
πρωτεργάτες της κριτικής παιδαγωγικής, τον βραζιλιάνο φιλόσοφο και παιδαγωγό Paulo Freire και τον καναδό καθηγητή με τις επαναστατικές ιδέες του Peter McLaren, την αμερικανίδα φιλόσοφο Martha Nussbaum, τον άγγλο ποιητή Peter Abbs, τον αμερικανό φιλόσοφο των τεχνών Elliot Eisner κ.ά. Η μετάβαση από την εθνόπολη (έθνος-κράτος) στην κοσμόπολη της ύστερης νεωτερικότητας επέφερε δραματικές αλλαγές σε λαούς και πολιτισμούς. Για την αντιμετώπιση της κρίσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και της «δημοκρατικής πολιτειακής παιδείας» ο Καζαμίας εισηγείται ένα πολυεπίπεδο πρόγραμμα πολιτικο-εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης με στόχο την αναθέσμιση της Δημοκρατίας και τη «μεταλλαγή της πολιτικής και κοινωνικο-πολιτισμικής κουλτούρας της χώρας».
Ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου με τη φιλοσοφική και ανθρωπιστική του παιδεία κατόρθωσε ακόμα μια φορά να υπερβεί την εργαλειακή ορθολογικότητα της παραδοσιακής σκέψης και να αρθρώσει αυτόνομο επιστημονικό λόγο διαχρονικής και διατοπικής εμβέλειας και αξίας. Στο καίριο ερώτημα: «πλησίασε τη δημοκρατία η ανθρωπότητα στον αιώνα μας;» απαντά αρνητικά διά στόματος του Ευάγγελου Παπανούτσου: «Όχι γιατί φταίνε οι δομές και οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά γιατί φταίνε οι άνθρωποι και η παιδεία τους». Απαιτεί να απελευθερωθούν οι εγκλωβισμένοι δεσμώτες από το σύγχρονο «σπήλαιο απαιδευσίας» με εμφανή αναφορά στην πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου. Επιμένει στην αναβίωση της «ελευθέριας ανθρωπιστικής παιδείας» μέσω ενός προμηθεϊκού ουμανισμού.
Ο Ανδρέας Καζαμίας, ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως «ελληνο-αμερικανός συγκριτικός της εκπαίδευσης, ανθρωπιστής, κριτικός διανοούμενος και σωκρατική αλογόμυγα»
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
13
οιστρηλατεί, με το πάθος του για τη δημοκρατική παιδεία και την ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, τους παιδαγωγούς ανά τον κόσμο, έχοντας δημιουργήσει, χωρίς να το επιδιώξει, την περίφημη «Σχολή Καζαμία». Ο ιδρυτής της έχει εισέλθει αισίως στη δέκατη δεκαετία του πολυκύμαντου βίου του. Ο γιος του αμπελουργού από τον Καλοπαναγιώτη, ένα πανέμορφο χωριό στις πλαγιές του όρους Τρόοδος στην Κύπρο, με μοναδικά εφόδια την ευφυία, το ανήσυχο πνεύμα, το ασυμβίβαστο του χαρακτήρα και το πάθος του για την ανακάλυψη της γνώσης και την κοινωνική προσφορά, κατόρθωσε να ανέβει με αξιοθαύμαστα αετίσια πετάγματα στη κορυφή της επιστήμης του σε διεθνές επίπεδο διατηρώντας ως σήμερα τόσο την ελευθερία του πνεύματός του, μέγιστο επίτευγμα που απαιτεί αρετή και τόλμη, όσο και τη νεανική φρεσκάδα της σκέψης του. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης
Ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Περιεχόμενα Εισαγωγή................................................................................17
I. Γιατί ο Σωκράτης σήμερα; Κρίση παιδείας και δημοκρατίας στo νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης ...................................21 II. Αγαμέμνων ενάντια Προμηθέα: Θυσία και αναβίωση της «ελευθέριας ανθρωπιστικής παιδείας» στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης.........................................57
III. Η ανθρωπιστική παιδεία στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης.........95
IV. The paideia anthropos polites: the educated citizen person in the knowledge cosmopolis................151 V. H παιδεία του πολίτη, θεμέλιο της δημοκρατίας, και η περίπτωση της νεοελληνικής πολιτείας..............169
16
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
VI. Paideia: education of mind (nous) and soul (psyche) for all: the educational imperative in the knowledge cosmopolis.....................215
VII. The owl of athena: reflective encounters with the Greeks on pedagogical eros and the paideia of the soul (psyche) – a modern european symposium ...................................................243
VIII. The owl of athena/minerva: a modern symposium on critical pedagogy with Paulo Freire, Socrates and Andreas Kazamias..............295
Εισαγωγή Κρίση παιδείας και δημοκρατίας
Σήμερα η ανθρωπότητα διέρχεται μια από τις μεγαλύτερες κρίσεις στην ιστορία της, την «κρίση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού» (Financial Times, 9,10,11/1/2012). Όμως, η κρίση είναι βαθύτερη, είναι κυρίως «κρίση κοινωνική και πολιτική, κρίση δομών, αξιών και σημασιών», που αφορά το πολίτευμα της «φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας» (Οικονόμου, 2009, σελ. 11). Προσθέτουμε ότι εγγενές χαρακτηριστικό της σύγχρονης αυτής κρίσης είναι και κρίση παιδείας. Όπως επισημαίνει και η διαπρεπής ελληνίστρια φιλόσοφος Martha Nussbaum: «Βρισκόμαστε εν μέσω μιας σοβαρής παγκόσμιας κρίσης τεράστιας διεθνούς σημασίας... Όχι, δεν εννοώ την παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008. Εννοώ μια κρίση που μακροπρόθεσμα πιθανόν να είναι πιο καταστρεπτική για το μέλλον της δημοκρατίας: μια παγκόσμια κρίση στην παιδεία» (Nussbaum, 2013, σελ. 3334).
18
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
Ο νεόκοσμος της παγκοσμιοποίησης
Ο νεόκοσμος της παγκοσμιοποίησης στον οποίο ζούμε έχει χαρακτηριστεί ως ένας τεχνολογικός κόσμος που οικοδομείται στο πλαίσιο του επιστημολογικού «παραδείγματος» της νέας πληροφορικής, ως «μια νέα παγκόσμια οικονομία βασισμένη στην πληροφορική και σε μια νέα κουλτούρα, την κουλτούρα της εικονικότητας (virtuality)» (M.Castells, 2000. σελ. 367, 381. Βλ. επίσης Stromquist and Monkman, 2000, σελ. 4, 9).
Πολιτικο-ιδεολογικά, χαρακτηρίζεται από τον νεοφιλευθερισμό, με έμφαση στις «δημοκρατίες της αγοράς» παρά σε «ρεπουμπλικανικές πολιτείες» και σε πολιτικές κοινωνίες «ελεύθερων και ίσων πολιτών» που συμμετέχουν ενεργά στον καθορισμό και την πραγμάτωση του κοινού καλού (Καζαμίας, 2008, σελ. 735. Βλ. επίσης Taguieff, 2002, σελ. 36, Morin and Nair, 1998, και Barber, 1995).
Εκπαίδευση και γνώση στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης
Στην εκπαίδευση, ιδιαίτερα στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, δινεται έμφαση στη τεχνοεπιστημονική γνώση, στον εργαλειακό ορθολογισμό (instrumental rationality), στις επαγγελματικές και κοινωνικές δεξιότητες, στα STEM (science, technology, engineering, mathematics/επιστήμη, τεχνολογία, μηχανική, μαθηματικά), στις θετικές επιστήμες και σ ’αυτό πoυ o Ισπανός κoιvωvιoλόγoς Manuel Castells έχει απoκαλέσει «Πληρoφoριακό-Τεχvoλoγικό Επιστημoλoγικό Παράδειγμα» (Castells, 2000).
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
19
Παράλληλα, όπως διαπιστώνει και η Martha Nussbaum, στο βιβλίο της με το χαρακτηριστικό τίτλο Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities το οποίο μεταφράστηκε στα Εληνικά ως Όχι για το Κέρδος: Οι Ανθρωπιστικές Σπουδές Προάγουν τη Δημοκρατία, περιθωροποιούνται οι ανθρωπιστικές επιστήμες (Nussbaum, 2013, σελ.15). Σε συνάφεια με αυτή τη διαπίστωση, προσθέτουμε ότι στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης υποβαθμίζονται η «ελευθέρια παιδεία» (liberal education, στα Γερμανικά Algemeine Bildung, και στα Γαλλικά Culture Generale), και οι καλές τέχνες. Συνοπτικά, στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης πριμοδοτούνται η τεχνοεπιστημονική γνώση, η εκπαίδευση και κατάρτιση και η καλιέργεια του νού, και υποβαθμίζονται η «ανθρωπιστική παιδεία» και η «παιδεία της ψυχής» ήτοι η καλλιέργεια αισθητικών και ηθικών διαθέσεων και αρετών. Κατά τον Άγγλο ποιητή και ακαδημαικό Peter Abbs στο βιβλίο του The Educational Imperative: A Defence of Socratic and Aesthetic Learning (Η Εκπαδευτική Επιταγή: Υπεράσπιση της Σωκρατικής και της Αισθητικής Σκέψης/Μάθησης): «Ζούμεν στο μέσο μιας πολιτιστικής καταστροφής που αφορά βαθύτατα την ποιότητα και την ουσία του ανθρώπινου πνεύματος... Παντού επικρατεί ένας ευτελής πραγματισμός... Η παιδεία έχει καταληφθεί από εργαλειακές δυνάμεις και το πρόγραμμά της έχει καταγραφεί εκ νέου από ινστρουμενταλιστές και πολιτικούς... Όμως αυτό που δεν έχουμε δει και το οποίο χρειάζεται επειγόντως είναι μία φιλοσοφική ανάλυση των εκπαιδευτικών προβλημάτων της εποχής μας, ιδιαίτερα σε ό,τι σχετίζεται με τη Σωκρατική σκέψη και την αισθητική εμπειρία».
20
Ο Σωκράτης και η ανθρωπιστική παιδεία στη νεωτερικότητα
Ανθρωπιστική παιδεία και Σωκρατική κριτική παιδαγωγική: Η εκπαιδευτική επιταγή στο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης
Τι είδος εκπαίδευσης/παιδείας και γνώσης, και για ποιό σκοπό, απαιτείται στον μεταβιομηχανικό, μεταμοντέρνο νεόκοσμο της παγκοσμιοποίησης και του διαδικτύου, του «Επιστημολογικού Παραδείγματος της Πληροφορίας και της Τεχνολογίας» και κατά τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο, «του τεχνοπωλίου, της υποταγής του πολιτισμού εις την τεχνολογίαν;»
Ως ιστορικο-συγκριτικός της εκπαίδευσης/παιδείας και της παιδαγωγικής σκέψης, αυτό το θέμα έχει πρόσφατα αποτελέσει αντικείμενο της ερευνητικής μου δραστηριότητας, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε μια σειρά μελετών οι οποίες παρουσιάζονται σ’ αυτό το βιβλίο. Όπως υπονοείται από τον τίτλο Ο Σωκράτης και η Ανθρωπιστική Παιδεία στη Νεωτερικότητα - Κρίση Παιδείας και Δημοκρατίας, σ’ αυτό το βιβλίο υποστηρίζω τη θέση ότι για την αντιμετώπιση της παγκόσμιας κρίσης στην παιδεία και τη δημοκρατία, επιβάλλεται μία Νεοουμανιστική Παιδεία σε συνδυασμό με τη Σωκρατική κριτική παιδαγωγική για την καλλιέργεια του νου και της ψυχής, στοχαστικο-κριτικών και ενάρετων δημοκρατικών ανθρώπωνπολιτών.