Περιεχόµενα
Πρόλογοι .............................................................................................................13 Υποδείξεις για την εργασία µε αυτό το βιβλίο................................................25
1.0
Πρώτες επαφές µε το αντικείµενο...................................................27
1.1 Το επιστηµονικό αντικείµενο στο πεδίο των σπουδών........................27 1.1.1 Το αναλυτικό πρόγραµµα για την Παιδαγωγική Επιστήµη ως περιεχόµενο σπουδών .............................................................................27 1.1.2 Πεδία αντικειµένου του επιστηµονικού κλάδου...................................29 1.1.3 Η Παιδαγωγική Επιστήµη και οι επιµέρους κλάδοι της .....................34 1.1.4 Η Παιδαγωγική Επιστήµη και γειτονικοί κλάδοι της Παιδαγωγικής....37 1.1.5 Παιδαγωγικά πεδία δράσης ...................................................................40 1.2 Το αντικείµενο στη θεµελίωση αυτού του βιβλίου ...............................43 1.2.1 Τέσσερα επίπεδα παρατήρησης των παιδαγωγικών φαινοµένων......43 1.2.2 Μεθοδική θεώρηση και γνωστικά ενδιαφέροντα ................................46 1.2.3 Πρώτος καθορισµός του αντικειµένου ..................................................48
2.0
Βασικές έννοιες της Παιδαγωγικής Επιστήµης και των επιµέρους κλάδων της .........................................................................49
2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2. 2.2.2 2.2.3 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3
Εκπολιτισµός ............................................................................................49 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................49 Η παιδαγωγική σηµασία του εκπολιτισµού ..........................................50 Κοινωνικοποίηση .....................................................................................52 Ορισµοί έννοιας .......................................................................................52 Η κοινωνικοποίηση ως επιµέρους διαδικασία του εκπολιτισµού ......53 Παιδαγωγικές διαπιστώσεις ...................................................................54 Αγωγή........................................................................................................56 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................56 Η αγωγή ως επιµέρους διαδικασία της κοινωνικοποίησης.................59 Η αγωγή ως συµβολική διάδραση..........................................................59
8
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.6 2.6.1 2.6.2 2.7 2.7.1 2.7.2 2.7.3 2.8 2.8.1 2.8.2 2.8.3 2.8.4 2.9 2.9.1 2.9.2 2.9.3 2.9.4
Θεσµοί.......................................................................................................60 Ορισµοί έννοιας .......................................................................................60 Σχετικά µε τη χρήση του όρου ................................................................62 Η οργάνωση ως δοµικό χαρακτηριστικό των θεσµών .........................62 ∆ράση, κοινωνική δράση ........................................................................64 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................64 Κατάταξη της δράσης σε ιδεατούς τύπους ............................................65 Παιδαγωγικές διαπιστώσεις ...................................................................66 Συµπεριφορά ............................................................................................67 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................67 Η παιδαγωγική σηµασία του µοντέλου συµπεριφοράς .......................68 Μάθηση .....................................................................................................69 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................69 Κοινωνική µάθηση ...................................................................................73 Πορίσµατα της νευροβιολογίας για τη µάθηση ....................................77 Μόρφωση..................................................................................................81 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................81 Η έννοια της µόρφωσης στις ανθρωπιστικές επιστήµες ......................82 Η έννοια της µόρφωσης στις κοινωνικές επιστήµες.............................86 Η διαλεκτική της µόρφωσης ...................................................................87 Η ανάπτυξη...............................................................................................89 Ορισµοί έννοιας ......................................................................................89 Ερευνητικές και ερµηνευτικές προσεγγίσεις........................................91 Αναπτυξιακά στάδια................................................................................93 Η ανάπτυξη ως κοινωνιογένεση.............................................................94
3.0
Η διαδικασία της κοινωνικοποίησης ..............................................97
3.1 Εισαγωγή στο πεδίο αντικειµένου .........................................................97 3.1.1 Σχετικά µε τη θεµελιώδη σηµασία της µάθησης...................................97 3.1.2 Συνοπτική παρουσίαση των θεωρητικών προσεγγίσεων της κοινωνικοποίησης............................................................................102 3.2 Η ερµηνευτική προσέγγιση της θεωρίας της συµπεριφοράς ............105 3.2.1 Ιστορικές-συστηµατικές προUποθέσεις ...............................................105 3.2.2 Η σηµασία του περιβάλλοντος .............................................................107 3.2.3 Εσωτερίκευση, αυτοενίσχυση και αυτοέλεγχος .................................112
Περιεχόµενα
3.2.4 Προγράµµατα αυτοµάθησης.................................................................114 3.3 Η ερµηνευτική προσέγγιση της θεωρίας των ρόλων ή του συστήµατος....................................................................................115 3.3.1 Ιστορικές-συστηµατικές προUποθέσεις ...............................................115 3.3.2 Το σύστηµα ως βασική έννοια..............................................................116 3.3.3 Βασικές υποθέσεις.................................................................................117 3.3.4 Η κοινωνική δράση ως δράση ρόλων εντός ενός συστήµατος ..........119 3.3.5 Κοινωνικοποίηση και ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη: S. Freud ............122 3.3.6 Η συζήτηση για τον ναρκισσισµό .........................................................130 3.4 Η ερµηνευτική προσέγγιση της συµβολικής διάδρασης ....................133 3.4.1 Ιστορικές-συστηµατικές προUποθέσεις ...............................................134 3.4.2 Θεωρητική θεµελίωση ...........................................................................136 3.4.3 Κοινωνικοποίηση και ανάπτυξη της ταυτότητας: E.H.Erikson........146 3.4.4 Τα στάδια ανάπτυξης της ταυτότητας ..................................................155 3.4.5 ∆ιαπιστώσεις ..........................................................................................160 3.5 Η ερµηνευτική προσέγγιση της γένεσης των δοµών ..........................161 3.5.1 Ιστορικές-συστηµατικές προUποθέσεις ...............................................161 3.5.2 Η σύνδεση δράσης και σκέψης.............................................................163 3.5.3 ∆οµή, λειτουργίες και γένεση των δοµών ...........................................166 3.5.4 Το µοντέλο δοµών και λειτουργιών ....................................................170 3.5.5 Γένεση δοµών και κοινωνιογένεση......................................................173
4.0
Η διαδικασία της αγωγής .................................................................181
4.1 Εισαγωγή στον τοµέα αντικειµένου.....................................................181 4.1.1 Εικόνες της αγωγής ...............................................................................181 4.1.2 Η Ανθρωπολογία ως προUπόθεση παιδαγωγικών στοχασµών για την αγωγή .........................................................................................194 4.2 Μοντέλο: Λειτουργική-σκόπιµη αγωγή...............................................198 4.2.1 Η κλασική ερµηνεία...............................................................................198 4.2.2 Η ιδεολογική ερµηνεία..........................................................................200 4.3 Μοντέλο: Η παιδαγωγική σχέση..........................................................203 4.3.1 Ορισµοί έννοιας .....................................................................................203 4.3.2 Ο κλασικός τύπος: Η παιδαγωγική σχέση .........................................205 4.3.3 Η εκπαιδευτική σχέση ...........................................................................210 4.4 Μοντέλο: Η αγωγή ως τροποποίηση της συµπεριφοράς ...................213
9
10
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4
Εισαγωγή στη θεµατική.........................................................................213 Η αγωγή ως έλεγχος της συµπεριφοράς..............................................215 Μάθηση µε παρατήρηση µοντέλου ......................................................222 Μοντέλο: Η αγωγή ως συµβολική αλληλεπίδραση ............................227 Η αγωγή ως δηµιουργία και δόµηση καταστάσεων ..........................227 Η επικοινωνία ως βασική δοµή της εκπαιδευτικής δράσης ..............230 Η σύνδεση µεταξύ παιδαγωγικής πράξης και ενδιαφερόντων.........234 Η παιδαγωγική πράξη ως ενίσχυση της ηθικής ανάπυξης ................240
5.0
Παιδαγωγικοί και µορφωτικοί θεσµοί...........................................247
5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3
Εισαγωγή στο πεδίο αντικειµένου .......................................................247 Παιδαγωγικοί θεσµοί κατά τη βιογραφία ενός ανθρώπου ...............247 Συνοπτικά το παρόν εκπαιδευτικό και µορφωτικό σύστηµα ............250 Σχετικά µε την ιστορική εξέλιξη ενός θεσµού: Το παράδειγµα του σχολείου ...............................................................258 Παιδαγωγικοί θεσµοί στο πλαίσιο κοινωνιολογικών προοπτικών ..265 Απόπειρες ανάλυσης των παιδαγωγικών θεσµών..............................266 Η οργανωτική-θεωρητική προσέγγιση ................................................267 Η συστηµατική-θεωρητική προσέγγιση...............................................275 Η διαδραστική-θεωρητική προσέγγιση ...............................................284 Η κοινωνιογενετική προσέγγιση..........................................................287 ∆οµικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά µε παιδαγωγική σηµασία...290 Ερµηνεία των ρόλων..............................................................................291 Επίδοση...................................................................................................297 Ικανότητα ................................................................................................301
6.0
Επιστηµολογικές προσεγγίσεις ......................................................307
6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.5 6.2.6
Εισαγωγή στον τοµέα αντικειµένου.....................................................307 Ορισµοί εννοιών ....................................................................................309 Επιστηµολογία........................................................................................309 Θεωρία ....................................................................................................312 Επιστήµη .................................................................................................320 Γνωσιοθεωρία ........................................................................................323 Νοητικές συλλήψεις της γνώσης...........................................................326 Το αρχιµήδειο σηµείο της γνώσης .......................................................328
Περιεχόµενα
6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.4 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4
Επιστηµολογικές θέσεις ........................................................................330 Εισαγωγή στον τοµέα αντικειµένου.....................................................330 Κλασικές προσεγγίσεις .........................................................................331 Σύγχρονες προσεγγίσεις .......................................................................338 Συµπεράσµατα........................................................................................342 Παραδείγµατα στην παιδαγωγική/ επιστήµη της αγωγής .................343 Ορισµοί και χρήσεις των εννοιών ........................................................344 Λειτουργίες ενός παραδείγµατος ........................................................347 Η αλλαγή των παραδειγµάτων .............................................................351 Το παράδειγµα των θεωρητικών επιστηµών και τα επιστηµονικά του επιτεύγµατα..................................................353 6.4.5 Το παράδειγµα των κοινωνικών επιστηµών και τα επιστηµονικά του επιτεύγµατα..................................................362
7.0 Βασικές αρχές ερευνητικών µεθόδων ...............................................373 7.1 7.1.1 7.1.2 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.2.5 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5 7.4 7.4.1
Εισαγωγή στον τοµέα αντικειµένου.....................................................373 Θεωρητικές παραδόσεις και ερευνητικές µέθοδοι ............................373 Η σύνδεση αντικειµένου και µεθόδου.................................................375 Η εµπειρία ..............................................................................................377 Η εµπειρία ως θεωρητική παράδοση...................................................378 Η υιοθέτηση της εµπειρίας στην παιδαγωγική επιστήµη...................386 Ποσοτική και ποιοτική κοινωνική έρευνα ..........................................390 Οι βασικές µέθοδοι της ποσοτικής και της ποιοτικής κοινωνικής έρευνας....................................................................................................392 Τέσσερα µοντέλα σχεδίασης για την ποσοτική και την ποιοτική κοινωνική έρευνα......................................................396 Η Φαινοµενολογία.................................................................................401 Η Φαινοµενολογία ως θεωρητική παράδοση .....................................401 Η κλασική θεωρία: E. Husserl..............................................................404 Η Φαινοµενολογία από τη σκοπιά των κοινωνικών επιστηµών .......406 Η Φαινοµενολογία µε προσανατολισµό την παιδαγωγική επιστήµη ....................................................................411 Βασικοί µεθοδικοί κανόνες για τη σχεδίαση µιας φαινοµενολογικής µελέτης ...........................................................416 Η Ερµηνευτική .......................................................................................419 ∆ιάφορες µορφές της ερµηνευτικής ....................................................419
11
12
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.5 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 7.5.5 7.5.6
Η κλασική προσέγγιση: W. Dilthey .....................................................422 Βασικές δοµές της ερµηνευτικής..........................................................426 Κανόνες για την ερµηνεία κειµένων....................................................428 Μία σύγχρονη προσέγγιση: Η «αντικειµενική ερµηνευτική»...........431 Η ∆ιαλεκτική ..........................................................................................435 Εννοιολογικές διασαφηνίσεις ..............................................................436 Μορφές της ∆ιαλεκτικής.......................................................................437 Η διαλεκτική ως συνοµιλία και ως διεξαγωγή συζήτησης ................438 Η διαλεκτική ως λογικά θεµελιωµένη γνωστική δραστηριότητα......440 Η διαλεκτική ως µεθοδικός σχηµατισµός............................................442 Η διαλεκτική ως βασική δοµή της κοινωνικής πραγµατικότητας και της κατανόησής της .........................................................................444 Βιβλιογραφία.....................................................................................................447
Πρόλογος Επιµελητή
Κάθε φοιτητής και κάθε φοιτήτρια πανεπιστηµιακών παιδαγωγικών και καθηγητικών τµηµάτων που αναφέρονται σε ειδικά γνωστικά αντικείµενα και τα οποία διδάσκονται στην εκπαίδευση, επιθυµεί να αποκτήσει µια γενική εικόνα για τα θέµατα, τα ζητήµατα και τις θεωρίες που σχετίζονται µε την Παιδαγωγική Επιστήµη. Αλλά και κάθε εν ενεργεία εκπαιδευτικός της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης που εµπλέκεται άµεσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, έρχεται αντιµέτωπος µε βασικά ζητήµατα και µε ποικίλα φαινόµενα παιδαγωγικής φύσεως. Σε αυτό το πλαίσιο συχνά καλείται να αναλύσει παιδαγωγικές καταστάσεις και εκπαιδευτικές διαδικασίες µε επιστηµονικό τρόπο, προκειµένου να δράσει ως εκπαιδευτικός ερευνητής, δηλαδή ως επαγγελµατίας εκπαιδευτικός, που προσεγγίζει τον επαγγελµατικό τους τοµέα και την οµάδα αναφοράς µε αναλυτικό τρόπο. Σε αυτή την περίπτωση χρειάζεται βασικές γνώσεις γύρω από: 1. Βασικές έννοιες ως γλωσσική κωδικοποίηση παιδαγωγικών κατηγοριών και εκπαιδευτικών φαινοµένων, 2. Θεωρίες ως εργαλεία ανάλυσης και 3. Μεθοδολογίες ως εργαλεία έρευνας. Τόσο για τους φοιτητές όσο και για τους εν ενεργεία εκπαιδευτικούς, η γνώση των θεµάτων αυτών είναι σηµαντική, γιατί αφενός σχετίζεται µε το πυρήνα της επαγγελµατικής τους δραστηριότητας, δηλαδή την εκπαιδευτική διαδικασία και αφετέρου διαµορφώνουν ένα θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς, το οποίο περιέχει βασικές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήµης. Η παρούσα έκδοση παρουσιάζει µε συστηµατικό τρόπο τοµείς και βασικές έννοιες της Παιδαγωγικής Επιστήµης, βασικές θεωρίες κοινωνικοποίησης, µοντέλα της αγωγής, παιδαγωγικούς θεσµούς, δοµές και µοντέλα ανάλυσής τους, επιστηµολογικές προσεγγίσεις και παραδείγµατα της Επιστήµης, καθώς και βασικές µεθοδολογικές προσεγγίσεις έρευνας της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στην ελληνική αγορά υπάρχουν ήδη αρκετά βιβλία που αναφέρονται στην Παιδαγωγική Επιστήµη. Αυτό σχετίζεται σίγουρα µε το γεγονός ότι η Παιδαγωγική Επιστήµη έχει καθιερωθεί επιστηµονικά σε πανεπιστηµιακό επίπεδο εδώ και δεκαετίες και µε το γεγονός ότι το περιεχόµενο της επιστήµης αυτής, πέρα από τις επιµέρους διαφοροποιήσεις, διδάσκεται στα
14
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
παιδαγωγικά τµήµατα. Ως εκ τούτου προκύπτει η ανάγκη να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήµατα: Γιατί είναι αναγκαία η έκδοση ακόµα ενός βιβλίου που αναφέρεται στην Παιδαγωγική Επιστήµη; • Αρκετά πανεπιστηµιακά εγχειρίδια παραπέµπουν σε βιβλία του Friedrich Kron. Η έκδοση αυτή δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να µελετήσει άµεσα τις θέσεις, τις αναλύσεις και τις τοποθετήσεις του συγκεκριµένου Παιδαγωγού και Θεωρητικού. Ας σηµειωθεί ότι ο Friedrich Kron έχει δηµοσιεύσει και άλλα βασικά πανεπιστηµιακά εγχειρίδια, µεταξύ άλλων: Βασικές Γνώσεις ∆ιδακτικής, Επιστηµολογία για Παιδαγωγούς, ενώ έργα του έχουν µεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες, όπως στα Πολωνικά, τα Τσέχικα, τα Κινέζικα. Πιο συγκεκριµένα: - Kron, F.: Grundwissen Pädagogik: στα Ουγγρικά, Πολωνικά, Ρωσικά, Πορτογαλικά. - Kron, F.: Grundwissen Didaktik: στα Κροατικά και Κινέζικα. - Kron, F., Sofos, A.: Mediendidaktik: στα Πολωνικά και Ελληνικά. - Sofos, A., Kron, F.: Erfolgreicher Unterricht mit Medien: στα Ελληνικά. • Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα εισαγωγικό εγχειρίδιο στην Παιδαγωγική Επιστήµη. Ως εκ τούτου παρέχει µια επισκόπηση θεµατικών πεδίων, θεωριών, προσεγγίσεων. Ο αναγνώστης µπορεί εύκολα να αποκτήσει µια εικόνα γύρω από τη συγκρότηση της Παιδαγωγικής Επιστήµης τόσο σε ιστορικό όσο και σε συστηµατικό επίπεδο. Σε ιστορικό επίπεδο παρουσιάζονται συστηµατικά η εξέλιξη της Παιδαγωγικής Επιστήµης, των παιδαγωγικών θέσεων και θεωριών, των οργανωτικών δοµών και των µεθοδολογικών προσεγγίσεων, µε αποτέλεσµα ο αναγνώστης να µπορεί να διακρίνει µια συνέχεια στην εξέλιξη του επιστηµονικού κλάδου. Στο συστηµατικό επίπεδο παρουσιάζονται αναλυτικά οι βασικές έννοιες, τα πεδία αντικειµένου, οι θεωρητικές προσεγγίσεις αναφορικά µε την κοινωνικοποίηση, την αγωγή, τη µόρφωση, τις οργανωτικές δοµές κ.α. της Παιδαγωγικής Επιστήµης. Επιπλέον, σε κάθε κεφάλαιο επισηµαίνονται (για περεταίρω µελέτη) ειδικά βιβλία που αναφέρονται σε συγκεκριµένα θεµατικά πεδία, ενώ τα βιβλίο περιέχει επίσης εκτεταµένα παραθέµατα που λειτουργούν ως σύντοµα παράλληλα κείµενα. Αυτά βοηθούν τον αναγνώστη να εντοπίσει και να µελετήσει άµεσα τις θέσεις των θεωρητικών που παρουσιάζονται σύντοµα στο βιβλίο. • Η Παιδαγωγική Επιστήµη προσεγγίζεται εδώ ως διεπιστηµονική κοινωνική επιστήµη που επιδιώκει να κατανοήσει την παιδαγωγική δράση, και κατ’ επέκταση την εκπαιδευτική διαδικασία µέσα από την ερµηνεία και να εξηγήσει µε αιτιώδεις συσχετισµούς τις διεργασίες της, τα αποτελέσµατά της, τις δοµές και τις λειτουργίες της.
Πρόλογος
• Η θεώρηση του συγγραφέα στηρίζεται στην κριτική φαινοµενολογία. Ως εκ τούτου, το παιδαγωγικό ενδιαφέρον στρέφεται σε ένα φαινοµενολογικό ορίζονται σκέψης και σε µια ανθρωπολογική υπόθεση. Η ανάπτυξη του ανθρώπου ως ατόµου, δηλαδή η προσωπική ανάπτυξη, δε θεωρείται µια µηχανική διαδικασία, αλλά µία διαδικασία που βασίζεται «σε µια αυτοδηµιουργική βάση», πάνω στην οποία «(διαµορφώνονται) το άτοµο και ο κόσµος του… παράλληλα το ένα προς στο άλλο µέσα σε µια διαλογική διαδικασία» (Langeveld 1965β, 24). Αυτή η θεώρηση χαρακτηρίζεται ως ανθρωπολογική-κριτική. Αποτελεί το διαλεκτικό αντίστοιχο της κοινωνικοκριτικής θεώρησης, καθώς γίνεται αντιληπτό ότι ανάµεσα στον άνθρωπο και στον κόσµο υπάρχει µια αναπόσπαστη σχέση αλληλεπίδρασης και ερµηνείας, αλλά και κυριαρχίας και προσαρµογής. • Σε επίπεδο µεταφρασµένης βιβλιογραφίας υπάρχουν λίγα πανεπιστηµιακά εγχειρίδια. Συχνά πρόκειται για επιστηµονικά βιβλία που έχουν µεταφραστεί από τα γαλλικά ή και από αγγλόφωνες χώρες. Αυτά µεταφέρουν µια συγκεκριµένη επιστηµολογική θεώρηση της Παιδαγωγικής Επιστήµης. Αυτή η προσέγγιση δεν αντιλαµβάνεται την Παιδαγωγική ως ενιαία και αυτόνοµη επιστήµη, αλλά θεωρεί ότι η Παιδαγωγική συγκροτείται στη βάση περισσότερων επιστηµών, οι οποίες σχετίζονται µε την αγωγή: αυτού που χαρακτηρίζεται µε τον όρο «Επιστήµες της Αγωγής». Προκειµένου να ενδυναµωθεί ο επιστηµολογικός διάλογος γύρω από τη συγκρότηση της Παιδαγωγικής, είναι σκόπιµο να παρουσιάζονται οι διαφορετικές επιστηµολογικές προσεγγίσεις. • Όπως ειπώθηκε πιο πάνω, στο βιβλίο αυτό προσεγγίζεται η Παιδαγωγική ως διεπιστηµονική κοινωνική επιστήµη. Ας σηµειωθεί ότι σε αυτήν τη βάση αρκετοί Έλληνες πανεπιστηµιακοί δάσκαλοι και ερευνητές µε γνωστικό αντικείµενο που σχετίζεται µε την Παιδαγωγική Επιστήµη έχουν προσεταιριστεί αυτήν την προσέγγιση της Παιδαγωγικής. Ενδεικτικά και µόνο αναφέρονται µεταξύ άλλων οι Ξωχέλλης, Χατζηδήµου, Μετοχιανάκης. Η θεώρηση αυτή της Παιδαγωγικής Επιστήµης ως ενιαίου επιστηµονικού κλάδου είναι αντίστοιχη µε εκείνη που διέπει και άλλες επιστήµες, π.χ. την Ψυχολογία, τη Φυσική. Έχοντας ως ενδεικτικό σηµείο αναφοράς την Ιατρική µπορούµε να επισηµάνουµε ότι δεν παρατηρείται σε επιστηµολογικό επίπεδο ένας διάλογος που προτείνει τη θεώρηση της επιστήµης αυτής ως Επιστήµες της Θεραπείας ή της Υγείας. Αντιθέτως η Ιατρική συγκροτείται ως ενιαία επιστήµη που στηρίζεται στον διεπιστηµονικό διάλογο, ενώ η συστηµατική, µεθοδική µελέτη και ενασχόληση της επιστήµης αυτής οδηγεί σε διαφορετικές κατευθύνσεις ειδίκευσης. • Σε αυτό το σηµείο αξίζει να σηµειωθεί το επιστηµολογικό παράδειγµα που έχει διαµορφωθεί στο γερµανόφωνο χώρο. Αυτό είναι σηµαντικό για
15
16
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
τον Έλληνα αναγνώστη, γιατί η δοµή του βιβλίου αντικατοπτρίζει θεµατικά, ακριβώς το επιστηµολογικό παράδειγµα που επικρατεί στα περισσότερα γερµανικά πανεπιστήµια και το οποίο συγκροτείται από συγκεκριµένα και αναγνωρισµένα θεµατικά πεδία (Module) που πρέπει να έχει µελετήσει κάθε Παιδαγωγός (B.A.). Τα πανεπιστηµιακά τµήµατα προσανατολίζονται στη συγκρότηση της Παιδαγωγικής ως ενιαίας Επιστήµης, ενώ παράλληλα συνεργάζονται µε άλλα γνωστικά αντικείµενα και πιο συγκεκριµένα µε τις Ειδικές ∆ιδακτικές που έχουν αναπτύξει τα γνωστικά αντικείµενα, π.χ. για την εκπαίδευση εκπαιδευτικών. Ο διεπιστηµονικός προσανατολισµός και η συνεργασία αυτή γίνονται σαφείς από την ακόλουθη αναφορά. • Τα παιδαγωγικά τµήµατα συγκροτούνται ως ενιαίες δοµές µε ένα βασικό πυρήνα θεµάτων µελέτης (Kerncurriculum). Οι φοιτητές της Παιδαγωγικής µελετούν βασικά θέµατα που θεωρούνται ως πυρήνας και βασικές γνώσεις της Παιδαγωγικής Επιστήµης. Οι φοιτητές που επιλέγουν να σπουδάσουν Παιδαγωγική, µετά το τρίτο εξάµηνο µπορούν να επιλέξουν ειδική κατεύθυνση, στην οποία στη συνέχει ειδικεύονται. Ανάλογα µε τις ιστορικές επιστηµολογικές δοµές και τη φιλοσοφία που έχει αναπτύξει το κάθε παιδαγωγικό τµήµα, προσφέρονται αντίστοιχα διαφορετικές κατευθύνσεις, όπως για παράδειγµα Κοινωνική Παιδαγωγική, Ειδική Παιδαγωγική, ∆ιαπολιτισµική Παιδαγωγική, Εκπαίδευση Ενηλίκων, Παιδαγωγική των Μέσων. Οι φοιτητές της Παιδαγωγικής µε κατεύθυνση την εκπαίδευση επιλέγουν έναν διεπιστηµονικό κορµό σπουδών που βασίζεται σε τρεις πυλώνες: 1ος Παιδαγωγική Επιστήµη, 2ος πρώτη Ειδική ∆ιδακτική, π.χ. Σχολική Παιδαγωγική για την πρωτοβάθµια εκπαίδευση (στο γερµανικό σύστηµα περιλαµβάνει την 1η-4η τάξη δηµοτικού) ή Φυσική ή Τέχνη ή κάτι άλλο (για τις τάξεις 5-13) και 3ος δεύτερη Ειδική ∆ιδακτική, Θεολογία ή Γλώσσα ή κάτι άλλο (για τις τάξεις 5-13). Οι ειδικές διδακτικές δεν διδάσκονται από τα Παιδαγωγικά Τµήµατα, καθώς αυτά περιορίζονται στον βασικό κορµό παιδαγωγικών γνώσεων, στον οποίο συµπεριλαµβάνεται όµως η Γενική ∆ιδακτική. Η διδασκαλία των Ειδικών ∆ιδακτικών πραγµατοποιείται από άλλα τµήµατα που έχουν αναπτύξει τον τοµέα της Ειδικής ∆ιδακτικής στο γνωστικό τους αντικείµενο, π.χ. ∆ιδακτική των Μαθηµατικών ή της Γλώσσας σε διεπιστηµονική συνεργασία εξειδικεύονται τον κύκλο σπουδών τους σε ζητήµατα πέρα από βασικό πρόγραµµα σπουδών της Παιδαγωγικής. Ολοκληρώνοντας της πανεπιστηµιακή τους εκπαίδευση, οι πτυχιούχοι µπορούν να διδάξουν δύο γνωστικά αντικείµενα στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, δηλαδή από την 5η έως την 13η τάξη. • Ειδικότερα, όσον αφορά τη δόµηση σπουδών που αναφέρεται στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση και ενδιαφέρει ως εκ τούτου τους φοιτητές των Παιδαγωγικών Τµηµάτων ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης, το πρόγραµµα σπουδών, αν εξαιρέσουµε επιµέρους διαφοροποιήσεις, έχει ως εξής: Οι φοι-
Πρόλογος
τητές επιλέγουν σε τριετές προπτυχιακό επίπεδο έναν βασικό κορµό παιδαγωγικής γνώσης που συστηµατοποιείται σε θεµατικές ενότητες και έναν επιπλέον, αυτόν της Σχολικής Παιδαγωγικής, που περικλείει συγκεκριµένο αριθµό ειδικών διδακτικών, π.χ. Γερµανικά, Μαθηµατικά, Ξένη Γλώσσα, Αισθητική Αγωγή και Μελέτη Περιβάλλοντος. Στη συνέχεια, οι φοιτητές παρακολουθούν έναν µεταπτυχιακό κύκλο σπουδών (ενάµιση έως δύο έτη). Η πρακτική άσκηση των φοιτητών είναι ενταγµένη τµηµατικά σε κάθε εξάµηνο. Προκειµένου να λάβουν τη δυνατότητα εξάσκησης του επαγγέλµατος ως εκπαιδευτικοί, γεγονός που προwποθέτει τη χορήγηση της κρατικής επάρκειας, πρέπει να εργαστούν για ακόµη ενάµιση χρόνο περίπου ως ειδικευόµενοι ή εξασκούµενοι, µε παράλληλη εβδοµαδιαία επίβλεψη και συµµετοχή σε απογευµατινά σεµινάρια και στο τέλος να εκπονήσουν µία εκτενή αναλυτική εργασία (διδακτικό σενάριο και έρευνα) περίπου 80 σελίδων. Ας σηµειωθεί, ότι στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση ο εκπαιδευτικός της τάξης διδάσκει τα γνωστικά αντικείµενα: Γερµανικά, Μαθηµατικά, ξένη γλώσσα (συνήθως Αγγλικά ή Γαλλικά), Μελέτη Περιβάλλοντος, Αισθητική Αγωγή, Γυµναστική. Τί ιδιαίτερο περιέχει το βιβλίο αυτό; • Το ανά χείρας βιβλίο ανήκει στα κλασικά πανεπιστηµιακά εγχειρίδια που διδάσκονται σε παιδαγωγικά τµήµατα της Γερµανίας και ήδη βρίσκεται στην όγδοη έκδοσή του. Αυτό σηµαίνει ότι η επιστηµονική κοινότητα αναγνωρίζει την ποιότητα των περιεχοµένου του και ότι αυτά επικαιροποιούνται συνεχώς σε κάθε επανέκδοση. • Στην 7η έκδοση του βιβλίου στα Γερµανικά οι θεµατικές και τα περιεχόµενα έχουν προσαρµοστεί στα πεδία και στα θέµατα που προτείνονται από τη Γερµανική Εταιρεία για την Παιδαγωγική Επιστήµη. Αυτά σχετίζονται άµεσα µε την αναδιοργάνωση των σπουδών σε προπτυχιακό (Β.Α.) και µεταπτυχιακό επίπεδο (Μ.Α.), σύµφωνα µε τις αποφάσεις που έλαβαν οι εκπρόσωποι των χωρών της Ευρωπαvκής Ένωσης το 1998 στην Μπολόνια για ενιαία οργάνωση των σπουδών στα πανεπιστήµια των χωρών της Ε.Ε., µε σκοπό την απονοµή προπτυχιακών και µεταπτυχιακών τίτλων. Στόχος αυτής της νέας οργάνωσης των σπουδών στη Γερµανία είναι η τυποποίηση και η άρρηκτα συνδεδεµένη µε αυτή αναγνώριση τυπικών προσόντων και ισότιµων πτυχίων. Τα περιεχόµενα του βιβλίου περιλαµβάνουν λοιπόν το θεµατικό πυρήνα του προγράµµατος των παιδαγωγικών σπουδών που εφαρµόζεται σε γερµανόφωνα πανεπιστήµια. Έτσι διαµορφώνεται έµµεσα ένα παράδειγµα για την οριοθέτηση των πεδίων και των θεµάτων της Παιδαγωγικής Επιστήµης. Αυτό είναι σηµαντικό, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του διαλόγου που διεξάγεται σχετικά µε τα περιεχόµενα και τον θεµατικό πυρήνα που θα πρέπει να περιλαµβάνει ένας συµπληρωµατικός κύκλος σπουδών, ο οποίος θα παρέχει παιδαγωγική επάρκεια.
17
18
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
Πώς µπορεί να µελετήσει κανείς το βιβλίο αυτό; • Παρόλο που η δοµή του βιβλίου παραπέµπει σε γραµµική µελέτη, έχει γίνει προσπάθεια να παρέχονται στον αναγνώστη εργαλεία που θα καθιστούν ευέλικτη την πρόσληψη του περιεχοµένου, ανεξάρτητα από τη σειρά συγγραφής των κεφαλαίων. Πέρα από τα περιεχόµενα, τη βιβλιογραφία και το ευρετήριο όρων και συγγραφέων, κάθε κεφάλαιο περιέχει τα εξής δοµικά στοιχεία: εισαγωγική περίληψη στην αρχή κάθε κεφαλαίου για τον προσανατολισµό του αναγνώστη, παραδείγµατα που επεξηγούν θεωρητικές θέσεις και αναλύσεις, ορισµούς όρων, προτεινόµενη βιβλιογραφία για βαθύτερη µελέτη σε συγκεκριµένα θέµατα, λέξεις κλειδιά που συµπυκνώνουν πολύπλοκες σκέψεις και µπορούν να ενταχθούν ευκολότερα στο γνωσιακό δίκτυο του αναγνώστη. Όλα αυτά δίνονται µε τη µορφή περικειµενικών σηµειωτικών σηµάνσεων στο περιθώριο κάθε κεφαλαίου, π.χ. Π = Παράδειγµα. • Το ανά χείρας βιβλίο είναι δοµηµένο σε θεµατικά πεδία, ανάλογα µε τις αρθρωτές ενότητες (Modul) του βασικού πυρήνα προγράµµατος σπουδών των παιδαγωγικών τµηµάτων. Ο αναγνώστης µπορεί να µελετήσει τα θέµατα, αυτά ανάλογα µε τις ανάγκες εργασίες που έχει. Αυτό σηµαίνει ότι η πρόσληψη των πληροφοριών, ο τρόπος και η σειρά µελέτης µπορεί να προσαρµοστεί από τον αναγνώστη. Επειδή καµία έκδοση βιβλίου δεν αποτελεί εύκολο εγχείρηµα και κάθε συγγραφέας και επιµελητής γνωρίζει αυτό το γεγονός πολύ καλά, θα ευχαριστήσω το διευθυντή εκδόσεων ΙΩΝ, Λευτέρη Μπαρτσώκα, για την ενίσχυση και την ουσια στική στήριξη του εγχειρήµατος αυτού, καθώς επίσης και τη µεταφράστρια του κειµένου κα Παναγιώτα Ψαλλίδα µε την οποία είχα άριστη συνεργασία. Στη συνέχεια, ευχαριστώ το συγγραφέα, πανεπιστηµιακό µου δάσκαλο και συνάδελφο Friedrich Kron µε τον οποίο συνεργάστηκα αναφορικά µε την προσέγγιση και την απόδοση εννοιών και διατυπώσεων, όπως έγινε και στο παρελθόν κατά τη συγγραφή δύο ακόµα βιβλίων. Επειδή κατά τη διάρκεια της επιµέλειας του βιβλίου βοήθησαν περισσότερα άτοµα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Αθανάσιο Ματσούκα (εκπαιδευτικό/φιλόλογο) και την Μυρτώ Βαξεβάνη (εκπαιδευτικό ξένων γλωσσών και µεταφράστρια) για τις συµπληρωµατική φιλολογική επιµέλεια του βιβλίου. Επίσης ευχαριστώ τους συναδέλφους Ελένη Σκούρτου, Καθηγήτρια, και τον Κώστα Βρατσάλη, Αν. Καθηγητή, για τις επιστηµολογικές συζητήσεις που πραγµατοποιήσαµε αναφορικά µε ζητήµατα, θέµατα, έννοιες και θεωρίες που περιέχονται στο βιβλίο αυτό. Ρόδος, Αύγουστος 2012 ΛοEζος Σοφός, Αναπληρωτής Καθηγητής Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήµιο Αιγαίου
Πρόλογος έβδοµης έκδοσης
Κάθε επιστήµη βασίζεται σε βασικές γνώσεις. Σε αυτές περιέχονται µεταξύ άλλων κανόνες επιστηµονικής γνώσης, προσεγγίσεις του επιστηµονικού κλάδου, θέµατα όπως είναι π.χ. θεωρίες, µοντέλα και συλλήψεις δόµησης των αντικειµένων και των πεδίων αντικειµένων του κλάδου και έννοιες που χρησιµοποιούνται συχνά στην επιστηµονική εργασία. Στο διαρκή διάλογο, που διεξάγει η επιστηµονική κοινότητα, µετασχηµατίζονται συνεχώς αυτές οι βασικές γνώσεις. Ωστόσο υπάρχει ένας σταθερός πυρήνας, τον οποίο αποδέχεται όλη η επιστηµονική κοινότητα. Αυτός αποτελεί και τη δεξαµενή θεµάτων από την οποία καταρτίζονται τα περιεχόµενα και τα προγράµµατα σπουδών. Το βιβλίο «Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης», το οποίο κυκλοφορεί πλέον στην 7η αναθεωρηµένη έκδοσή του, παρουσιάζει κεντρικά θέµατα αυτού του πεδίου, που θεµελιώνονται επιστηµονικά στις κοινωνικές επιστήµες και των οποίων η επιλογή έγινε µε βάση το καινούριο «πρόγραµµα σπουδών» (Kerncurricula) και τα καινούρια «πρότυπα για την εκπαίδευση εκπαιδευτικών». Ο πυρήνας του βιβλίου, όπως και στις προηγούµενες εκδόσεις, ορίζεται από τέσσερις θεµατικούς τοµείς: από τις βασικές έννοιες, τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, τη διαδικασία αγωγής και τους παιδαγωγικούς θεσµούς. Αυτός ο πυρήνας διευρύνθηκε µε την παρουσίαση θεωρητικών επιστηµονικών προσεγγίσεων και µε την περιγραφή των µεθόδων έρευνας. Και οι δύο θεµατικοί τοµείς αναπτύχθηκαν εκ νέου σύµφωνα µε τις αναλύσεις στο βιβλίο µου «Επιστηµονική Θεωρία για Παιδαγωγούς» («Wissenschaftstheorie für Pädagogen“). Τα επιµέρους θέµατα ορίζονται από το επιστηµονικό ενδιαφέρον για τα κεντρικά περιεχόµενα του κλάδου και επιδιώκουν να επεξεργαστούν τις δοµές, τις λειτουργίες και τις λειτουργικές συναρτήσεις πάνω στις οποίες βασίζεται κάθε παιδαγωγική δράση και σκέψη. Έτσι καθίσταται αναγκαία η σύνδεση µε τις αυθεντικές εργασίες και τα αυθεντικά κείµενα των ερευνητών και των ερευνητριών αλλά και η σωστή ανάλυση και κατανόηση του νοήµατός τους. Σωστά επιλεγµένα παραδείγµατα αποτελούν το εφαλτήριο και για περαιτέρω σκέψη.
20
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
Η δική µου θέση θεµελιώνεται στην θεωρητική και ερευνητική παράδοση της Φαινοµενολογίας όπου οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήµες συναντιούνται και διαµορφώνουν ένα δυναµικό πεδίο διαλόγου. Από παιδαγωγικής άποψης έχω ως θεωρητική προοπτική τον συµβολικό ιντερακτιονισµό. Εδώ η εξήγηση και η κατανόηση θεωρούνται δύο συµπλη- ρωµατικές γνωστικές δραστηριότητες. Χρησιµεύουν και απαιτούνται για την ανάλυση του πολύ διαφοροποιηµένου παιδαγωγικού πεδίου. Η διάσταση αυτή εγείρει και στρέφει το ενδιαφέρον στο δρώντα. Κατά συνέπεια εξετάζονται στο µικροεπίπεδο οι δράσεις και οι διαπροσωπικές σχέσεις του πράττοντος υποκειµένου και τίθενται στο επίκεντρο των συζητήσεων οι σχετικές διυποκειµενικές διαδικασίες και οι οπτικές των διαδρόντων ατόµων. Όπου κρίνεται απαραίτητο, εξετάζεται και το θεσµικό επίπεδο, ενώ πάντα λαµβάνεται φυσικά υπόψη και το µακροκοινωνικό επίπεδο. Σε αυτόν τον φαινοµενολογικό ορίζοντα τίθεται διαρκώς και το ανθρωπολογικό ερώτηµα για την κοινωνική και θεσµική θέση του ανθρώπου και ακολούθως υπάρχει µεγάλο ενδιαφέρον τόσο για τη βελτίωση της πράξης όσο για τα ερµηνευτικά µοντέλα της πράξης. Αυτό φαίνεται και στον έντονο πρακτικό προσανατολισµό αυτής της έκδοσης καθώς και στο ερώτηµα που προκύπτει διαρκώς για το «cui bono“ („ποιός ωφελείται;»), που σε τελική ανάλυση αποτελεί και το επίκεντρο κάθε παιδαγωγικής προσπάθειας. Κατά την αναθεώρηση αυτού του βιβλίου είχα µεγάλη βοήθεια και υποστήριξη. Θέλω να ευχαριστήσω τις συνεργάτιδες µου στις εκδόσεις Ernst Reinhardt, κυρία Χίλντεγκαρντ Βέλερ και κυρία Κριστίνα Χένινγκ, τους συναδέλφους µου Αλιβίζο Σοφό, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Βίτολντ Τουλάσιεβιτς, Πανεπιστήµιο του Κέµπριτζ, καθώς και τον διπλωµατούχο παιδαγωγικής κύριο Ράιµουντ Φέντερ, την κυρία Ανέτε Λάιχτ-Κρον και την κυρία Κριστίνε Κρον, πρεσβυτέρα. Μάιντς, Οκτώβριος 2008
Φρίντριχ Β.Κρον
Πρόλογος πρώτης και δεύτερης έκδοσης
Το παρόν βιβλίο οφείλεται στους φοιτητές µου. Αυτοί µε ενθάρρυναν ποικιλοτρόπως τα τελευταία χρόνια να καταγράψω τον κανόνα των θεµατικών τοµέων, µε τους οποίους ασχολούνται στις βασικές παιδαγωγικές τους σπουδές ανεξαρτήτως κατεύθυνσης, και στον οποίον αναφερόµουν στις παραδόσεις µου. Και το έκανα. Με αφετηρία τους κανονισµούς που ισχύουν στη Γερµανία σχετικά µε τις εξετάσεις και τους κύκλους σπουδών, µπόρεσα να διακρίνω έξι έως οχτώ διαφορετικούς θεµατικούς κύκλους. Από αυτούς οι τέσσερις παρουσιάζονται σε ξεχωριστά κεφάλαια: η κοινωνικοποίηση, η αγωγή, η οργάνωση και η διδακτική. Τρεις άλλοι βασικοί τοµείς, δηλαδή η ανθρωπολογία, η µάθηση και το σχολείο έχουν ενταχθεί στα κεφάλαια της κοινωνικοποίησης, της αγωγής και της οργάνωσης. Αυτό έγινε για λόγους συστηµατικής παρουσίασης των θεµάτων. Κατά τη γνώµη µου, η ανθρωπολογία δεν µπορεί να αποτελεί βασική αρχή της παιδαγωγικής, εφόσον η παιδαγωγική θεωρείται κατανοητική και ερµηνευτική κοινωνική επιστήµη, όπως τη θεωρώ άλλωστε κι εγώ. Το ανθρωπολογικό ερώτηµα, δηλαδή το ερώτηµα για τα ανθρώπινα πρότυπα είναι, όπως και το ερώτηµα για τα κοινωνικά και τα παγκόσµια πρότυπα, εποικοδοµητικό και θεµελιώδης για την παιδαγωγική πράξη, θεωρία και έρευνα. Καθώς αυτά τα ζητήµατα διατυπώνονται µε ρητό τρόπο φανερώνονται οι υπονοούµενες ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές θεωρήσεις και µαζί µε αυτές και το κριτικό αξίωµα της παιδαγωγικής επιστήµης. Γι’ αυτό, το ανθρωπολογικό ερώτηµα είναι ένα γενικό ερώτηµα. Η µάθηση θεωρείται µια ενδοψυχική διαδικασία. Γι’ αυτό, το φαινόµενο ανήκει βασικά στον τοµέα που µελετά η ψυχολογία. Η γνώση όµως των µαθησιακών διαδικασιών και των θεωριών για τη µάθηση είναι πολύ σηµαντική για την παιδαγωγική, αφού αποτελεί βασική προwπόθεση για την εξήγηση παιδαγωγικά σηµαντικών διαδικασιών, όπως είναι π.χ. η κοινωνικοποίηση και η αγωγή. Γι’ αυτόν το λόγο, οι σηµαντικότερες µαθησιακές θεωρίες παρουσιάζονται και στα κεφαλαία της κοινωνικοποίησης και της αγωγής. Με το σχολείο ασχολήθηκα στο κεφάλαιο για τους παιδαγωγικούς οργανισµούς, αφού στο σχολείο µπορούµε µε υποδειγµατικό τρόπο να µελετήσουµε
22
Βασικές Γνώσεις Παιδαγωγικής Επιστήµης
τα οργανωτικά προβλήµατα που προκύπτουν στα πεδία της παιδαγωγικής πράξης. Παράλληλα έγινε η προσπάθεια να δοκιµαστούν στο σχολείο µερικές από τις ερµηνευτικές προσεγγίσεις και τα µοντέλα που περιγράφονται στα κεφάλαια για την κοινωνικοποίηση και την αγωγή. Με το παρόν βιβλίο θέλουµε να προσφέρουµε µερικές «βασικές γνώσεις». Γι’ αυτό φροντίσαµε να λάβουµε υπόψη µας µία ευρεία γκάµα παιδαγωγικών ερευνών, θεωριών και αιτηµάτων για την πράξη. Αυτή η πρόθεσή µας συνδέεται στενά µε τη βαθιά µας πεποίθηση πως η θεωρητική τοποθέτηση µιας κατανοητικής και ερµηνευτικής παιδαγωγικής πρέπει να ξεπερνά τις γνωστές αντινοµίες και διχοτοµήσεις των παιδαγωγικών ζητηµάτων. Πρέπει να αναπτύξουµε µια ανεκτικότητα, ώστε να κατανοούµε και να θεωρούµε τον πλουραρισµό των ερευνητικών και θεωρητικών προσεγγίσεων καθώς και την ποικιλία και µερικές φορές και την αντιφατικότητά τους στη θεωρία και στην πράξη ως θετικά φαινόµενα, προκειµένου να διευρύνουµε τον κοινό ορίζοντα. Μετά από αυτές τις ειδικές και συστηµατικές παρατηρήσεις θα πρέπει να κάνω και µια διδακτική παρατήρηση. Αυτό το βιβλίο γράφτηκε για να το διαβάσει κάποιος και να αποτελέσει εφαλτήριο περαιτέρω σκέψης. Γι’ αυτό απέφυγα τις γραφικές αναπαραστάσεις ορισµένων σηµείων, αφού πιστεύω ότι ακόµη και το πιο σαφές σχήµα δεν µπορεί να αναπληρώσει µια πολύπλοκη και δυσνόητη γλωσσική διατύπωση. Και τα δύο µπλοκάρουν τη σκέψη. Γι’αυτό προσπάθησα να χρησιµοποιήσω µια κατανοητή, αλλά ειδική και κατάλληλη γλώσσα και να προσθέσω γραφικά µόνο όπου αυτά µπορούν να χρησιµεύσουν στην περαιτέρω πληροφόρηση του αναγνώστη. Όποιος περιµένει να βρει στο τέλος κάθε κεφαλαίου µια λίστα µε ερωτήσεις ή µε παρατηρήσεις, θα απογοητευθεί. Αυτή η µέθοδος µάθησης δεν έχει εφαρµοστεί σε αυτό το βιβλίο, καθώς τα κείµενα στοχεύουν σε µια στοχαστική ανάγνωση του συγγράµµατος και όχι στην εκµάθηση περιορισµένων µόνο περιεχοµένων. Η βιβλιογραφία, που αναφέρεται στα κείµενα, δηλώνει από που έχουν αντληθεί τα αντίστοιχα παραθέµατα και άρα µπορεί να χρησιµεύσει ως παραποµπή σε όσους θέλουν να µελετήσουν περαιτέρω και βαθύτερα τα αυθεντικά κείµενα. Κατά τη συγγραφή αυτού του βιβλίου δέχτηκα κριτικές και φιλικές υποδείξεις καθώς και ενεργητική υποστήριξη. Γι’ αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω πρώτα από όλους τη γυναίκα µου, η οποία µε στήριξε καθ’όλη τη διάρκεια της συγγραφής δείχνοντας υποµονή και κατανόηση. Στη συνέχεια, τη γραµµατέα µου, κυρία Μάρλις Γιούνγκεν, που µε βοηθήσε σηµαντικά στα τεχνικά θέµατα του βιβλίου. Έπειτα τον κύριο διπλωµ. Παιδαγ. Ράινερ Γιούνγκ, τον κύριο Βίκαρ Τίλµαν Κρον και τον κύριο ∆ρ. Κριστιάν Βουλφ, οι οποίοι µελέτησαν κριτικά από τη σκοπιά του φοιτητή ορισµένα αποσπάσµατα και µε βοήθησαν να µείνω στην ουσία. Όλα τα µέλη της οµάδας µου, ιδιαίτερα
Πρόλογος
τον εδώ και πολλά χρόνια συνεργάτη µου κύριο ∆ρ. Ούλριχ Άσελµαvερ, ο οποίος όχι µόνο µου επεσήµανε να κάνω κάποιες σηµαντικές διορθώσεις, αλλά στάθηκε στο πλευρό µου και µε τις συµβουλές του. Τους φοιτητές µου και τους υποψήφιους διδάκτορες που επιβλέπω, καθώς και τους φίλους µου δασκάλους, οι οποίοι διάβασαν το σύγγραµµα από τη δική τους θέση και µε βοήθησαν να κάνω ορισµένες απαραίτητες διορθώσεις: τον κύριο Βόλφγκανγκ Μπάουερ, τον κύριο Όλιβερ Μπάγιερλαvν, τον κύριο Ράιµουντ Φέντερ, τον κύριο πρεσβυτέριο Χέρµπερτ Φίσερ, την κυρία Άβιγκεvλ Χόχστεντ, την κυρία Ανέτε Λάιχτ-Κρον, τον κύριο καθηγητή Γυµνασίου Γκέρφριντ Σόvερµαν. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συναδέλφους και τους φίλους µου για τις επιστηµονικές συζητήσεις που είχα την ευκαιρία να κάνω µαζί τους: την κυρία Μπεν-Πέρετς (Χάιφα), τον κύριο Άουφενανγκερ (Μάιντς), τον κύριο Μπρούεν (Χάιφα), τον κύριο Χάµπουργκερ (Μάιντς), τον κύριο Μόvελερ (Μάιντς), τον κύριο Τουλάσιεβιτς (Κέµπριτζ), τον κύριο Βέλτχαους (Μάιντς). Είµαι σίγουρος ότι παρά την εντατική επιµέλεια του συγγράµµατος θα υπάρχουν ακόµη κάποια επιστηµονικά, νοηµατικά, γλωσσικά και γραµµατικά λάθη. Όποια επισήµανση ή κριτική είναι ευπρόσδεκτες. Φρίντριχ Β.Κρον
Μάιντς, Απρίλιος 1987
23