Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama Un acercamiento a la morfología en Dʉmʉna
Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama Un acercamiento a la morfología en Dʉmʉna
Sierra Nevada de Santa Marta, “bungingʉma she ʉnkangawi” o “laboratorio de lengua Dʉmʉna”. Atanquez, © 2016.
Dʉmʉnamba bungingʉma zhishunshama
Buye: Taller morfología 2016, Laboratorio de Lengua “Gugian she ʉnkangawi” zhanekuashka
Nekʉtuankandzina: Magie Romanie, Carolina Rodriguez, Ismael Conchacala, Karol Paola Ramirez, Julian Malo. Nenendzina nukuanka:
Martin Montero Gil –Rongoy zhana Bernardo Coronado Sauna –Rongoy zhana Bacilio Chimusquero Pinto –Tezhumke zhana Bacilio Chimusquero Sauna –Tezhumke zhana Pedro Alberto Mojica –Saratshui zhana Ismael Conchacala Gil–Magdalena zhana Julian Malo Barro-Wimke zhana Ana Santiaga Coronado –Rongoy zhana María Patricia Coronado Sauna –Rongoy zhana José Rosario Coronado –Rongoy zhana Laboratoiro de Lengua Dʉmʉna 2016
Morfología en Dʉmʉna
Morfologia ni guashi nekʉshena awegaru, “Bungingʉma she ʉnkangawi” kua “Laboratorio de lengua” ʉnkʉwinkuma zhimashayʉn nushi mʉndzi ima go awankura. Ukuashka ingui lingüistandzina Maggie Romanie, Carolina Rodriguezga ʉnguazi neguiyan nushi, ima zhinzhoma she ʉnkango awankura. Meme tuan nushi inzhina kʉnzhazhi shi ʉnkʉndzia awankuankura imamba mʉntuankua.
Morfo: guagashkʉru, kʉnzhʉnga guashi (forma). Logia: guagashkʉru, dugandzinagaru ciencia, tuka. Ni nandu tuazhingura ima bungingʉmamba “Recordar”, bion nana zhindzinuka. Prefijo
raíz
sufijo
Re-
-cord-
-ar
Dugandzinanzhe gʉguiamba ya verbo infinitoru ar, er, ir iwitshikandzina, awame “ar” verbo” guakʉnuka, “re” mowinanka, “cord”, bungingʉma cardio. Iwa ingui bungingʉma “preparación” zhishunsha tuankura. prefijo
raíz
sufijo
Pre- (antes, minsha)
-para-
-ción
Memeyengui bungingʉma “amablemente”. prefijo raíz
sufijo
Ama-
-mente (adverbio)
-ble-
Ima bungingʉma zhishunsha tukandzina “silaba” nekʉshenu nanakuaga.
Amablemente Ama-: ima dugandzinanzhembaru “ama” ya verbo “amar”. Iyaru nawinzhembaru “ʉguazhi”. -ble-: imaru adjetivo, iyandzinaru, ningui zhan kʉnzhʉnga guaka; zukuega, zhinuka, akuega, angiewaga. -mente:
akʉ
dugandzinazhe
gʉgiamba
kʉngui
bungingʉma
“-mente”
iwitshikandzinaru, adverbio, zhaginukandzina. Alegría
montaña
Categoría gramaticales
Niños Abuelos
mochila
Dugandzinanzhe gʉgiamba kʉngui “s” iwitshikaru, mowa kua agʉni guakʉnuka, iyandzina kima “plural” dzinguakʉnuka; niños, abuelos, mujeres. Nashka ingui shkandzina guakʉnuka. Akʉ ingui “singular” guakandzinaru inguimekin ningui zhakirteshuwanshka; alegría, montaña, mochila, niño, abuela. Nawinzhe gʉgiambaru ime tuakuaga: Bungingʉma “shkandzina”. raíz
sufijo
Shka-(singular, ingui)
-dzina (plural, bʉgui)
kʉnsi-(ingui, singula)
-mburu
(plural
diminutivo)
Sustantivo: Meme ningui guaka, shka, zhigawiga, kua ningui. Adjetivos: imagaru kʉ sustantivondzina inzhina kuega guaka. Ni nandu;
“Una niña inteligente y feliz” Dʉmʉnambaru “ima menangʉma zhigʉtshikuaga ingui zen zhiguananka kin nʉnka” ¿duga zha nʉnka? zhigʉtshikuaga ¿ja amtanka kin kuaga? Meme nanunka, zen zhiguananka kin kuaga. Aweru umba zen zhiguananka, zhigʉtshikuaga kima aweru adjetivo nʉnka. Verbo: imaru nigui kʉ zhibuneshi “acciones”. Dugandzinanzheru ar, er, ir iwitshikandzina, nashka nawinzheru, verbondzina jerundiomba nuka; gawi (escribiendo), zhamai (cantando), zhapeshi (barriendo). Preposición dugandzinanzhemba: a, de, para, por, encima, debajo etc. Interjecciones dugandzinanzhemba: ¡Ay! ¡Oh! ¡Ay! ¡Mi madre! Nawiga imandzina nekʉshena awikima, inzhina bungingʉma zhindzigumanka, morfema, zhaginuka nekʉshena awʉnka. Ime nʉnkambaru iwa nawinzhe gʉgiamba ¿ni guashi ki morfema nanu? gʉga iso awʉnkura. Nawinzhe gʉgiamba nekʉshena awegaru morfemaru, bungingʉma ʉnzhina kʉnzhʉnga tuka. Ʉwame kʉmanguʉn dugandzinaga ‘’morfologia’’ guakuwanshka, morfo (kʉnzhʉnga), logia (tuka) guashi nʉnka. Ime guashiru ingui bungingʉma zhishunsha agʉni nekʉshena awega tuka. Memeyeru bungingʉma ‘’ anzhadenzhe’’ maigua zhishunzha kʉnzhʉnga: anzhade-nzhe Anzhe-: nenenzhe guaka, kʉso neka -ade-: agʉni anzhʉnga -nzhe: agʉni anzhʉngamba ashate neka.
Bungingʉma inzhina kʉnzhʉnga nekʉshenega ingui nana nekankura
Nenendzina: Martin Montero Gil, Bacilio Sauna, Pedro Mojica, Patricia Coronado.
Ingui cartomba nekankura: Nawiga ima carton umba go, morfema ingegua agʉni mekʉshunsha awega. Memeru mʉntuankua ʉnzhina kʉnzhazhi rishenga metushishega.
Meme nazhi kʉmanguan maigua nʉyunuka carton; prefijo kʉso neka, buamba raiz, ugakaru sufijo. Meme bungingʉma nanuwanshka maigua rishenga. Ni nandu: Bunginʉma “anzhatunzhe; maigua rizhenga ¿ʉnzhue name? Anzh: kʉso neka, prefijo atu: agʉma anzhʉnga, raíz nzhe: agʉma anzhʉngamba ashate neka, sufijo. Mema ʉnkʉte nekuwanshka shkuame bungingʉma nʉnka, “anzhatunzhe”.
Ima tua ukurashka ime nekʉshenakuaga: morfema ingui, anzh- (anzisi), mowanka morfema –atu- (kashkuama), maiguanka morfemaru –nzhe (mʉkʉshi).
Mowa nana avión nekankura: Meme agʉni megʉntunsha awegaru, avionye bungingʉma nʉnka, buamba kimanguan agʉma anzhʉnga, awanshka guikʉnaru anguneka, ʉwame kʉmanguan zume naya uka memengui bungingʉma nʉnka. Memen ne nawiga itena guikʉnaru “anzh-” buambaru “ʉnkekura” (-duga-), itenaru “-anzhe” Ni nandu: anzhduganzhe anzh-: ima guikʉna prefijo -duga-:
buamba,
raíz
(ʉnkekura) -nzhe: itena guikʉna, sufijo
Prefijo
raíz
sufijo
Anzh-
-duga-
-nzhe
Prefijo, raíz prefijo, en el pronombre personal Nenega; Ismael Conchacala gil, Patricia Coronado Morfemaru bungingʉ zhishunzha asakakuaga, nekima iwa prefijo “ma-” nʉn buamba, ʉnkekura (ade, abu, guiya, noma…) nʉn sufijo “-nzhe” morfemandzina ʉkʉsuiguma nekuwanshka ingui bungingʉma kʉnzhaneka tuankura.
Imaru mowa morfema: Prefijo
Raíz
Ranzh- kua mansh-
-ade
Ni nandu, bungingʉma “ranzhadenzhe”, maigua morfema kʉnʉnka; ranzh-adenzhe. Awanka nʉnka, ingui ima agʉni shi zhakʉndzia awegaru nawiga inzhina shangonkura guakʉnkura.
Kʉsambaminsha: ʉnkekura bungingʉma go; ade , abu , kawa, asi, atu, guiya, busi, kasalu, zhema, moshi. Mawigaru agʉni ʉnkekura mʉngawazhingua. Mowina zhʉngambaru; anguakura “ra”, ima kima dugandzinagaru primera persona singular, “yo”. Meme ʉnkekuramba asuizhegaru “ranzh”, dugandzinagaru “mi”, ni nandu, “mi padre” nawinzhembaru “ranzhade”. Iwa ima megʉntsha mʉndzi ugua winʉn prefijo ransh (rashkawa), ranzh (ranzhingʉmi) go. Ni nandu: Ranzhade ranzhabu, ranshkawa, razhasi, ranzhatu, ranzhinguiya, ranzhbusi, rashkasalu, ranzhema, ranzhmoshi. Ima
bungingʉmandzinamba
“ʉnkekura”
aguma
azhʉngandzina,
akʉso
nakʉnukandzina
(prefijo)
imbuambaru “ransh” imbuambaru “ranzh”
tuʉnukura.
bungingʉma
Nashka “ranzhema”
guakʉnkurashka “ranzh” ʉweru prefijo nanuwanshka, “ema” ningua guakunka, ʉnzhuengua nanu “ema” bungingʉma “noma” dziankekamba mʉndzi ʉnkinanka name. Maigua zhanamba; ime nekʉshena awanshka iwa ingui “ʉnkekuramba” ashanukua guakuraru, sufijo. Ima bungingʉma tuanukurambaru “nzhe”, ni nandu; Ranzh-ade-nzhe. Iwa ugua wina mawigangua “nzhe” guaka, zhinge mawʉnkua. Ima maigua morfema: Prefijo (kʉso neka)
Raíz (agʉma anzhʉnga)
Sufijo (ashanuka)
Ranzh-
-ade-
nzhe
Makeguakaru;
bungingʉma
prefijo
“ranzh”,
ʉnkekura kua anguakura “ra”, sufijo “nzhe”, go mawʉnkuemdziru
ingui
bimi
zhikingamba
dugandzina winʉn zhiki mawʉkuemdziru ingui suzungʉma,
kua
sobremba
mega,
meme
dzindumenzhʉnka.
Prefijo, raíz, sufijo en la segunda persona Akʉso neka(ma), agʉni anzhʉnga (ʉnkekura), nzhe nʉna Manzh- ade-nzhe nzhe
manzh-abu --nzhe
manzh- atu-nzhe
mansh- kasalu -nzhe
mansh- kawa-nzhe
manzhin- guiya-nzhe
manzh- zhema-nzhe
manzh- busi-nzhe
manzhi- moshi-nzhe.
Prefijo, raíz, sufijo en la primera persona plural “nawi”.
manzh- asi-
Akʉso neka( nawi), agʉni anzhʉnga (ʉnkekura) nʉn sufijo nzhe Ni ndandu; Nawinzh-ade-nzhe Iyamba mʉndziru mawiga awakuaga; abu busi
kasalu
zhema
moshi.
kawa
asi
atu
guiya
Tuakuaga (anexo)