Tonische immobiliteit bij haaien

Het 'hoe en waarom' van tonische immobiliteit (TI) bij haaien.

Orka's kennen tonische immobiliteit (TI), het fenomeen van een motorisch onbeweeglijke toestand bij de haai, heel goed. Bij hun jachttechniek op de witte haai maken ze daar gretig gebruik van. Ze jagen de witte haai op en putten hem uit om hem vervolgens in zijn flank te beuken, zodat de witte haai zich op zijn rug draait. Door de haai in deze positie te houden, treedt er erg snel een motorische onbeweeglijkheid op en zo kunnen de orka's rustig aan hun feestmaal beginnen. Je zou kunnen besluiten dat deze TI bij haaien dan toch niet zo'n geweldig fijne gave is, maar het is wel degelijk nuttig.

Wat is TI nu precies?

Tonische immobiliteit (TI) wordt ook wel eens catatonische trance, verstijving, verstarring, bevriezing of gespannen onbeweeglijkheid genoemd. Je vindt deze eigenschap bij heel wat landdieren (konijnen, kippen, varkens, slangen, enz…), bij aquatische dieren (verschillende haaiensoorten, goudvisachtigen, enz…) en zelfs bij de mens terug. Het is een niet-aangeleerde en omkeerbare toestand van motorische onbeweeglijkheid die ontstaat bij een dreiging waaraan het dier niet meer kan ontsnappen. Hierdoor wordt er niet meer gereageerd op omgevingsprikkels. Deze vorm van immobiliteit moet de aanvaller van de wijs brengen en doen denken

Haaienfluisteraar Cristina Zenato

Van Cristina Zenato, haaienfluisteraar van de Bahama's, zeggen ze dat zij haaien in een staat van tonische immobiliteit (TI) brengt. Maar eigenlijk zorgt ze niet voor tonische immobiliteit. TI is een natuurlijke reactie van de dieren wanneer ze zich bedreigd voelen of gestrest zijn. Dat gedrag wordt ook waargenomen tijdens het paren. Vroeger werden haaien op deze manier in een toestand van verstarring gebracht, zodat ze van een zender konden worden voorzien. Cristina doet iets anders met de haaien: ze maakt contact met ze. Ze dwingt de haaien nergens toe en ze brengt ze ook niet in 'trance'. De interactie die ze met de haaien heeft, is zonder dwang. De haaien in de Bahama's zijn vaak ruim twee meter lang en Cristina heeft helemaal de kracht niet om zulke dieren om te draaien om ze in TI te krijgen. Er is voor die haaien geen sprake van bedreiging of stress; ze raakt ze alleen zacht aan. Ze streelt hun kop en lichaam en dat vinden ze kennelijk fijn. Ze noemt de haaien haar baby's en ze heeft er een hechte band mee. Soms komen de haaien naar haar toe en leggen ze hun kop op haar been. Zo blijven ze dan enkele minuten en soms wel 40 tot 45 minuten bij haar liggen. Ze pompen ondertussen water door hun kieuwen en kunnen ademen, maar verder blijven ze heel rustig op haar schoot liggen terwijl Cristina haar baby's aait.

Foto: cristinazenato.com

dat zijn prooi een dood dier is. Veel dieren weigeren immers een dode prooi op te eten. Het geeft tevens de kans aan het prooidier om minder 'zichtbaar' te worden voor de aanvaller. Hoe dit complexe fenomeen precies ontstaat, is nog niet volledig opgehelderd.

Bij de haai wordt TI uitgelokt door druk uit te oefenen op de rug-, borst- of staartvin (welke vin is afhankelijk van de haaiensoort) en de haai vervolgens op de rug te draaien. Hierdoor is de haai immobiel en reageert hij niet meer op pijnlijke stimuli.

TI kan ook ontstaan door veel water in de kieuwkamer te pompen. Deze toestand treedt snel op, in minder dan een minuut. TI kan snel stoppen of uren aanhouden, afhankelijk van het individu (hormonenbalans en -vrijzetting) of de haaiensoort en van omgevingsprikkels en chemische middelen.

Uitgebreid lichamelijk onderzoek heeft aangetoond dat TI flink wat negatieve effecten kan hebben op het lichaam van de haai, zeker als de TI te lang blijft duren.

het nut van TI

Maar uiteraard heeft TI ook z'n nut. De lichamelijke reacties die ontstaan voorafgaand aan de TI zijn initieel erg nuttig om de 'vecht-of-vluchtreactie' te activeren.

Zonder in detail te treden over welke ingewikkelde processen er allemaal in het haaienlichaam worden geactiveerd, zal ik één simpel voorbeeld aanhalen. Als primaire stressrespons worden glucocorticoiden aangemaakt. Dit veroorzaakt een heel snelle toename van leverglycogeen in het metabolisme, zodat er razendsnel een grote hoeveelheid energie wordt vrijgegeven, wat zinvol is als de haai snel moet weg zwemmen of in de aanval moet gaan. Ziet de haai geen kans meer in vluchten of vechten, zal TI intreden in de hoop dat de aanvaller zijn interesse verliest doordat de prooi dood lijkt. In veel gevallen helpt deze truc. Helaas voor de witte haai zijn orka's zeer intelligent en leidt dit trucje tot zijn dood.

Ook bij de voortplanting heeft TI nut. Verschillende haaien kennen een inwendige bevruchting. Denk maar aan de zandbankhaaien, verpleegsterhaaien, citroenhaaien, zebrahaaien, blauwe haaien, hondshaaien, enz. Zij maken gebruik van het TI-fenomeen tijdens de paring. Het mannetje bijt zich vast in een welbepaalde vin (welke vin is afhankelijk van de haaiensoort) van het vrouwtje en draait haar op de rug. Het vrouwtje bereikt hierdoor een TI, zodat het mannetje zijn 'claspers' rustig in de 'cloaca' kan brengen en de bevruchting kan plaatsvinden.

Foto: Andy Casagrande - Kaufmann Productions P/L.

toepassingen van TI bij haaien

Er wordt veel onderzoek gedaan naar het vinden van effectieve en makkelijke haaienwerende middelen of 'repellents' ('shark repellents'). Dit om zwemmers, surfers en duikers te beschermen tegen haaienaanvallen, maar ook om bijvangst van haaien in de commerciële visserij te verminderen.

Chemische 'repellents' worden uitgetest, evenals elektrische en magnetische pulsen, visuele en akoestische 'repellents'. Daarbij is voor de onderzoekers de TI een nuttige tool.

Ook voor dierenartsen en onderzoekers van haaien in dierentuinen, aquaria en onderzoekscentra is de TI een nuttige tool. De techniek kan vlot gebruikt worden om op een veilige manier een haai lichamelijk te onderzoeken, bloed af te nemen, wonden te behandelen, echografische drachtcontrole uit te voeren, enz.

Ook voor het toedienen van dwangvoeding of medicijnen is de TI erg nuttig.

De klaspers ('claspers' in het Engels) zijn een paar lange voortplantingsorganen op de pelvische vinnen van mannelijke haaien en roggen. Tijdens copulatie klappen deze organen naar voren uit (soms één van de twee) en penetreren ze de vrouwelijke cloaca. De 'cloaca' is een – meestal spleetvormige – opening in het lichaam van sommige dieren, waardoor zowel ontlasting en urine als genitale afscheidingen – zoals de eieren – worden afgegeven. Het orgaan behoort dus zowel tot de geslachtsorganen als tot het uitscheidingsstelsel.

Foto: Roland Bircher.

Port jackson stierkophaaien (Heterodontus portusjacksoni) paren in de wateren voor de kust van New South Wales. Net zoals bij de meeste haaiensoorten grijpt het mannetje de borstvin van het vrouwtje vast voordat hij haar lichaam ronddraait en zijn 'clasper' in de 'cloaca' van het vrouwtje steekt.

Foto: fisheries.noaa.gov En goh, wie weet, als je als duiker eens een al te opdringerige haai tegenkomt, dan weet je wat te doen om je hachje te redden: een TI uitlokken! 

KIKI VLEESCHOUWERS

Het taggen van een kleintandzaagvis gaat gemakkelijker als je hem eerst in een toestand van tonische immobiliteit brengt.

Referentie: 'Fight, flight or freeze' – Tonische immobiliteit bij haaien, door E. De Swaef, M. Vercauteren, L.Pieraerts en A.M.Declercq. Vlaams Diergeneeskundig Tijdschrift 2020, vol. 89, nr.5.

Tonische immobiliteit nuttig toegepast om een vishaak te verwijderen

De duikers houden van de vredelievende zijdehaaien en trekken er regelmatig op uit om de vishaken te verwijderen.

Techniek: de haai wordt ondersteboven gekeerd door hem voorzichtig bij de staart vast te houden en zijn lichaam te draaien.

Foto's (6): Cameron Nimmo / Barcroft Media.

Cameron Nimmo en Mickey Smith, uit Florida, maken er hun missie van om haken uit de monden en lichamen te verwijderen van de zijdezachte haaien die ze tegenkomen in hun kustwateren.

Omgedraaid: zodra de haai op zijn rug ligt, is hij tot 15 minuten verlamd. Wetenschappers zijn het oneens over de oorsprong van het fenomeen, dat verschillende soorten treft en op verschillende manieren kan worden geactiveerd.