Progressive Ideas for Central Europe by Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle'a

Progressive ideas for Central Europe

Progresywne idee dla Europy Ĺ&#x161;rodkowej

Progressive ideas for Central Europe

Edited by: MichaĹ&#x201A; Syska

The Ferdinand Lassalle Centre for Social Thought WrocĹ&#x201A;aw 2012

Cover design / Projekt okładki AGNIESZKA JAKÓBIAK

Design and editing / Opracowanie redakcyjne i techniczne RYSZARD CHYTROWSKI Photographs / Zdjęcia TOMASZ SZKLANY Tłumaczenie RYSZARD CHYTROWSKI ISBN 978-83-63901-00-4

This brochure has been published owing to the financial support from the Friedrich Ebert Foundation Broszura wydana dzięki wsparciu finansowemu Fundacji im. Friedricha Eberta

Table of Contents The social and political consequences of the economic crisis

Michał Syska Introduction

Gavin Rae Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

Magdalena Kaszulanis A crisis in Polish education: selected problems

Ilona Švihlíková The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

Jiří Koubek The economic crisis and racism in the Czech republic

In search of a social democratic alternative

Ľuboš Blaha Slovakia turned Left

Robert Braun The strategies of the Left in Hungary against the Orbán government

Jan Niklas Engels Learning the hard way: the realignment of Germany’s Social Democratic Party

Thorben Albrecht SPD before the elections in 2013: a programme for Germany and Europe

Bartosz Machalica The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

Spis Treści Społeczne i polityczne skutki kryzysu gospodarczego

Michał Syska Wstęp

Gavin Rae Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

Magdalena Kaszulanis Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy

111

Ilona Švihlíková Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

121

Jiří Koubek Kryzys gospodarczy a rasizm w Republice Czeskiej

134

W poszukiwaniu socjaldemokratycznej alternatywy

Ľuboš Blaha Słowacja skręca w lewo

139

Robert Braun Strategie Lewicy na Węgrzech wobec działań rządu Orbána

146

Jan Niklas Engels Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec

150

Thorben Albrecht SPD przed wyborami w roku 2013 – program dla Niemiec i dla Europy

160

Bartosz Machalica Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

165

Michał Syska

Introduction “Almost all countries in the European Union are governed by social democrats” was the opening line of Tony Blair's and Gerhard Schröder's famous 1999 manifesto1. In this document, the leaders of UK and German governments proposed a programme for the ideological reorientation of European social democracy. Ten years later, the political situation drastically changed. The conservative Right became the leading force in Europe, while the Left, recovering from its numerous electoral defeats began wrapping up its associations with the concepts of the Third Way and the Neue Mitte. The global economic crisis stirred up the discussion within European social democratic circles regarding a programme alternative to neoliberalism 2. Though it seems that the Left is still incapable of formulating a unified vision of economic and social change, it finally began asking the right questions and identifying its adversaries. According to Chantal Mouffe, the main mistake made by Third Way theoreticians was that they fell for the illusion that one can avoid fundamental con1 Blair, T., Schröder, G. (2001). Europa: Trzecia Droga – Nowy Środek. In T. Kowalik, Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi. Warsaw. 2 These include the debate around „The good society” document, initiated by politicians from the SPD and the British Labour Party, Andrea Nahles and Jon Cruddas; the common Policy Network and Wiardi Beckman project entitled “Amsterdam Process”; the “Next Left” project realised by the Foundation for European Progressive Studies and others.

Michał Syska

flicts of interest without knowing one's opponents. Mouffe refers to an article by Mike Rustin, in which he points out that social democracy has “always had capitalism as one of its antagonists, and its task was to confront holistically the systemic problems of inequality and instability generated by capitalism” 3. Blair and Schröder's policy was based on accepting the logic of neoliberal globalisation. It seems, however, that the Left has already closed this chapter—at least so far. During the presidential elections in France, François Hollande argued in one of his speeches, that it is the financial markets that he considers to be his main political adversary. This indicates a shift in the rhetoric among leaders of the European Left. In his political testament, Ill fares the land, Tony Judt pointed out that contemporary social democracy should make references to its achievements from the three decades before the war, when it worked on building the welfare state, which proved to be a source of high quality of life for European societies. He wrote that all political argumentation should begin with acknowledging not only the need for future improvement, but also past achievements brought about by us and our ancestors. This thought by the distinguished historian can surely serve as a valuable lesson for social democrats in Western Europe. In the case of postcommunist countries it is practically useless, due to their very different historical context and the contemporary situation they are in. People in Poland, the Czech Republic, Slovakia or Hungary can only remember “real socialism” and capitalism in its neoliberal form. Many of them consider the current model to be the only alternative for the authoritarian policies of the past. Judt rightly points out in his book that in the last two decades young people in Eastern Europe have been made to believe that economic freedom and state interventionism are mutually exclusive 4. Social mobilisation towards a progressive policy in Central-Eastern Europe is not made easy by the fact that the social democratic parties in the region assisted in the creation of a new capitalist order after 1989, often supporting neoliberal projects. All of those parties—except those in the Czech Republic— share a common genesis as the successors of authoritarian communist parties. The leaderships of social democratic parties in Central-Eastern Europe have mostly originated from the technocratic and pragmatic elites of former communist parties. Their representatives had no problems accepting the free market economy and parliamentary democracy. Assuming a social democratic identity was not a result of profound ideological debates, but rather a form of gaining legitimacy and adapting to the new political context5. 3 Mouffe, Ch. (2000). The democratic paradox. London-New York. 4 Judt, T. (2010). Ill fares the land. London. 5 Dauderstadt, M., Gerrits, A. & Markus, G. G. (1999). Troubled transition. Social democracy in East Central Europe. Bonn/Amsterdam.

Introduction

Social democratic parties have been the co-creators (some of them a number of times) of governments within Central-Eastern Europe, often carrying through radical market reforms. Their support was mostly due to social dissatisfaction, well-organised party structures and a self-made image of being a competent, modern, European force ready to provide proper governance. In post-communist countries—as opposed to Western European countries, where social democracy had its strongholds in large industrialised cities —the Left achieved the best electoral results outside of large metropolises. The transformation period in these countries was accompanied by changes within the institution of the political party (fall in the number of members, electoral approach, professionalisation of the party structure). New Central-Eastern European parties underwent these deep changes after immediately entering this phase in their development, omitting the experiences of parties from the developed democracies of Western Europe6. The period of communist, single-party governance in these countries resulted in the deep-rooted animosity and mistrust towards the political party as such (which is why the names of political groups in Central-Eastern Europe often replace the word “party” with the terms “union,” “alliance,” “platform” or “association”)7. As opposed to Western European parties, Central-Eastern parties do not represent the socio-political cleavages as defined by S. Lipset and S. Rokkan. We can also distinguish their following traits: • they are electoral in character, i.e. they establish a catch-all type of electoral appeal, which is often inconsistent and eclectic; • their electoral appeals rarely make use of the socio-economic cleavages, usually focusing on ideological and moral issues instead; • they are not mass parties; • the role of the leader is usually important for the party (many parties are built around the popularity of their leader-founder and often lose their position in the party system with their defeat); • lack of deep roots within society; • their voters find it hard to relate to the parties; • the parliament is the main arena for party activity8.

6 Antoszewski, A. (2009). Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków. Toruń. 7 Ibidem. 8 Ibidem.

Michał Syska

The current debate regarding the future of social democracy should take into account the specific situation in Central-Eastern Europe (its history, social structure, economic situation, party system form and traits) and within the leftwing parties active in the region9. This does not mean that there is no common ground for discussion between Western and Eastern social democrats. On the contrary: many issues related to the crisis and battled by Western Europeans, often occur with more intensity in the eastern part of the continent, e.g. the grave social consequences of neoliberal reforms (social inequities, unemployment), the marginalisation of the Left on the party scene (as in the case of Poland) or the success of populist right-wing movements. I hope that this book will prove to be an inspiring read for those interested in the creation of a more egalitarian and just Europe. It is the fruit of an international seminar entitled “Progressive Ideas for Central-Europe,” which was organised by the Ferdinand Lassalle Centre for Social Thought and the Friedrich Ebert Foundation in May 2012 in Wrocław. The people involved included politicians, scientists and experts from Polish, German, Czech, Slovak and Hungarian social democratic think tanks. The city of Wrocław, being the birthplace of Ferdinand Lassalle, with its multicultural and multinational history and close geographical proximity to Prague, Berlin and Warsaw seems to be the perfect place for dialogue and thought exchange for social democrats from Western and Eastern Europe. The official promotional slogan for the city is “Wrocław – the meeting place.” It would also be good for Wrocław to become home to progressive, European ideas.

9 A very interesting analysis by Matthias Micus entitled Organisational identity and reform of social democratic parties in Europe (Friderich Ebert Stiftung, December 2010) deals with the organisational and strategic dilemmas of Western European social democratic parties, whose context differs greatly from that in which parties function in Central-Eastern Europe.

Michał Syska – lawyer, publicist, social activist. Director of the Ferdinand Lassalle Centre for Social Thought and member of the Krytyka Polityczna editorial team. He published in Gazeta Wyborcza, Dziennik, Rzeczpospolita, Trybuna and Przegląd. Co-author and editor of the books Ile ojczyzn? Ile patriotyzmów? (How many motherlands? How many patriotisms?) (2007) and Norwegia. Przewodnik nieturystyczny (Norway. A guide for non-tourists). Gavin Rae, PhD – sociologist. Associate professor at the Koźmiński University in Warsaw and instructor at the University of Warsaw and the Warsaw School of Social Sciences and Humanities. Author of the book Powrót Polski do kapitalizmu – z bloku komunistycznego do Unii Europejskiej (Poland’s return to capitalism: from the socialist block to the European Union) (2008). Magdalena Kaszulanis – spokesperson for the Union of Polish Teachers. Journalist, member of the Głos Nauczycielski editorial team. Ilona Švihlíková, PhD – associate professor at the University of International and Public Relations in Prague. Coordinator of the Alternativa Zdola civic initiative. Jiří Koubek – politologist. He specializes in Central European comparative politics, party systems and consociational democracy. Currently he is teaching Central European political systems and consociational democracy at the Faculty of Philosophy and Arts of the Charles University in Prague. Ľuboš Blaha, PhD – politologist. Works at the Department of Political Sciences of the Slovak Academy of Sciences. Cooperative of the political journal Slovo as well as leftist parties and social organisations. Author of two monographies: Social justice and identity (2006) and Back to Marx? (2009). Robert Braun, PhD – associate professor at the Department of the Communication and Marketing of the Budapest University of Economics. Adviser of the Governor of the National Bank of Hungary. Chairman of the New Economics Forum. Chief Political Advisor to the Prime Minister (2004-2005). Jan Niklas Engels – sociologist and political scientist in the field of public administration. Senior research fellow at International Policy Analysis unit at the Friedrich Ebert Foundation Thorben Albrecht – head of the Strategy and Policy Department in the Willy-Brandt-Haus, the SPD party headquarter in Berlin. He worked also as the head of the office of Andrea Nahles – SPD General Secretary and head of the European Department of DGB (German Confederation of Trade Unions). Bartosz Machalica – politologist and historian. Publicist, associate of the Przegląd weekly, feuilletonist for the Krytyka Polityczna. His published for Rzeczpospolita and Trybuna. Coauthor of many books, including: Podziały klasowe i nierówności społeczne – refleksje społeczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce (Class divisions and social inequities: social reflections after two decades of real capitalism in Poland) and Europa w działaniu. O szansach i zagrożeniach projektu Europejskiego (Europe in action. The chances and threats related to the European project) (2007).

Gavin Rae

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland Political background Since 2007 Poland has been governed by the centre-right party Citizens’ Platform (PO) in a governing alliance with the Polish Peasants’ Party (PSL). In October 2011 PO was re-elected, becoming the first party in Poland’s democratic history to win two consecutive elections. PO’s presidential candidate, Bronisław Komorowski, was also elected as president in 2011, giving PO a strong political mandate. PO is a party with a clear neoliberal background. Leading figures such as the present Prime Minister, Donald Tusk, were members of the minority Gdańsk Liberal Congress current in the opposition movement during communism; many of its leading figures served in the right-wing governments during the 90s. However, after failing to win the 2005 elections, the party toned down some of its most extreme liberal policies (such as flat tax rates), taking a more pragmatic approach to socio-economic policy. The strategy of PO from 2007 was to introduce economic reform more gradually, in order to ensure that they won a second term in office. This has been based upon the conception that in order to carry through far-reaching reforms, a party needs to govern for at least two terms. Despite this conviction, PO was elected whilst claiming that it would repeat the “Irish economic miracle” in Poland. This aim was cut short by the outbreak of the global economic crisis from

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

2008, that excluded the possibility of pursuing a growth strategy based upon liberalisation, deregulation and an inflow of private foreign capital. In contrast to many other European governments, the PO administration avoided any extensive spending cuts or programmes of austerity during its first term in office. In contrast, the Polish government actually increased its spending, particularly through utilising available EU funds to help pay for a series of investment programmes, many of which were connected to the preparations for the Euro2012 football championships. Since returning to office last year, the party has promised to speed up its programme of liberal economic reform and to align itself more closely with the programmes of austerity and â&#x20AC;&#x153;deficit reductionâ&#x20AC;? being pursued throughout the EU. General economic conditions Despite the large falls of GDP suffered by many CEE economies, Poland enjoys the status of being the only EU member state not to have undergone a recession since the outbreak of the financial crisis. GDP rose on average by 3.7% between 2008 and 2011 (see table below). This is down from the average of 5.5% between 2004 and 2007, with growth slowing to just 1.6% in 2009. In the context of the severe downturns experienced by other CEE countries, this represents a significant success for the Polish economy. Despite avoiding an economic contraction, the slowdown has led to a worsening situation on the labour market. Unemployment significantly reduced after Poland joined the EU, falling from more than 19% in 2004 to 7.5% in 2007. However, this has once again increased steadily over the past couple of years, growing to 10% by the end of 2011. Unemployment only reveals part of the difficulties on the Polish labour market. Poland has the highest amount of workers from any EU country that are employed on temporary contracts (so-called junk contracts). This has grown at an alarming rate over the past decade, increasing from just 5.8% of all employees in 2000 to almost 27% in 2011 (the EU average is 14.1%)10. The slowdown in economic growth, increase in unemployment, reduced revenues (see below) and sustained public spending have contributed to the worsening of the countryâ&#x20AC;&#x2122;s public finances. Yet these are still manageable when compared to those in many other EU countries. The budget deficit stood at -5.1% of GDP in 2011, after growing from -1.9% in 2007 to -7.8% in 2010. Meanwhile, although public debt has risen steadily over the past few years, its current level of 56.3% is still well below the EU average of 82.5%. Taking internal and external 10 Eurostat. (2012). Employees with a contract of limited duration (http://tinyurl.com/7c56bab).

Gavin Rae

political pressures out of the equation, Poland still has considerable room for further fiscal expansion. GDP growth Unemployment Budget Deficit Public Debt

2004 4.3 18.3 -5.4 45.7

2005 3.6 16.9 -4.1 47.1

2006 6.2 12.3 -3.6 47.7

2007 6.8 8.6 -1.9 45.0

2008 5.1 7.0 -3.7 47.1

2009 1.6 8.8 -7.4 50.9

2010 3.9 9.6 -7.8 54.8

2011 4.3 10.0 -5.1 56.3

Table 1: Basic economic indicators (%)11

Similar to many other CEE countries, Poland entered the economic crisis with a relatively low current account deficit, compared to most Western European economies. Poland’s current account deficit has remained at around 1% of GDP throughout the crisis. The Polish economy is less reliant on exports than many of its smaller neighbouring countries (such as the Czech Republic and Slovakia that are heavily dependent upon auto exports) and therefore was not so affected by declining export demand. Polish exports also tend to involve manufacturing products that are cheaper for many target countries to import rather than produce themselves. Furthermore, Poland’s floating exchange rate allowed for a real depreciation in the value of the złoty, that helped to boost exports12. In the years leading up to the economic crisis, the Polish taxation system became more regressive. In 2008 the personal income tax rates were changed from three bands (19%, 30% and 40%) to two (18% and 32%). This reform essentially resulted in the introduction of a flat personal taxation system, as just 1.5% of income tax payers now pay the top rate of the tax (while previously 10% had done so)13. This followed a significant reduction in the corporate income tax rate, which was cut from 27% to 19% in 2004. The Polish taxation system is also characterised by the relatively high share of indirect taxes (VAT currently stands at 23%), which adds to its regressive character. Government expenditures have continued to increase throughout the crisis, rising from €15.1bn in 2008 to €16.5bn in the first quarter of 2012. The level of government expenditure in Poland is slightly above the EU average, standing at around 49% of GDP14. However, Poland’s GDP per capita (€9, 300) is 11 Eurostat. (2012). Real GDP growth rate (http://tinyurl.com/bnweb2g); Eurostat. (2012). Unemployment rate (http:tinyurl.com/8ymxlkm); Eurostat. (2012). General government Deficits/Surpluses (http://tinyurl.com/bxg7c9m). 12 Leven, B. (2011). Avoiding crisis contagion, Poland’s case. Communist and Post Communist Studies 44(3), September 2011, 183-187. 13 Szumlewicz, P. (2011) Reformy podatków sprzyjają najbogatszym. In Podatki. Przewodnik Krytyki Politycznej. Krytyka Polityczna, Warszawa. 14 Eurostat. (2012). Total government expenditure (http://tinyurl.com/bms8xv9).

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

over two and a half times less than the EU average ( â&#x201A;Ź24,400) and is the fifth lowest in the whole of the EU (after Bulgaria, Romania, Latvia and Lithuania). Therefore the absolute sum spent by the government on its citizens is far lower than in the richer states in Western Europe. Importantly, the government has significantly increased public investment throughout the crisis that has helped to stave off a recession (this is considered in more detail below). Although the government has increased social expenditure in recent years, it currently allocates 16.4% of its expenditures on social protection, below the EU average of 20.1%. Another source of growth for the Polish economy has come through an increase in consumer demand. This has been helped by the relatively small rise in unemployment, that has partly been made possible by the low reduction in public sector employment, that continues to make up over a quarter of all jobs in Poland15. Furthermore, wages and salaries have continued to rise throughout the crisis, growing by over 12% between the fourth quarter of 2008 and the first quarter of 201216. Until recently salaries have been growing faster than inflation, meaning that consumption has continued to increase. This situation is now, however, beginning to change as inflation edges above wage growth, which is made worse by the fact that the government has imposed a pay-freeze on most public sector wages. Reform policies The Polish banking system did not undergo a crisis similar in scale to many other CEE countries, due to its tight lending standards and relative low level of private debt. Therefore the government was not required to divert large sums of money to bail-out its banking and financial sectors, meaning that the majority of the increase in government spending has been allocated to the productive and social spheres. The government allowed the budget deficit and public debt to moderately rise throughout the crisis in order to fund this increase in spending. However, it has not reversed the regressive tax cuts of previous administrations in order to fund this, with the only new tax change during its first term in office being a 1% increase in VAT. An alternative source of income for the government is proceeds gained from privatisations. The aim of the Ministry of Treasury is to reduce the share of state ownership in the economy from the present level of over 20% to 10%. It recognises privatisation as a means to bring down its deficit and as an alternative to raising taxes. Between 2008 and 2011 the government completed the sale of 562 15 Polish Statistics Agency. (2011). Rocznik statystyczny. 16 Eurostat. (2012). Labour cost index (http://tinyurl.com/brqcd8c). It should be borne in mind that the high level of temporary, insecure employment somewhat distorts this picture.

Gavin Rae

companies, which brought an income of around €10.3bn. It plans the sale of a further 300 companies in 2012-2013, which it hopes will bring in revenue of €3.5bn17. Despite avoiding a programme of austerity during its first term in office, the PO government did implement a number of spending cuts. These included reducing subsidies for funerals, cutting money that goes to the Labour Fund (which helps people find employment) and freezing the income level for which families are entitled to receive social benefits (which had been set in 2004) 18. Since being re-elected in 2011 the government has indicated that it is seeking to reduce its public debt to 42% of GDP by the end of 2015 and its budget deficit to just 1% by the end of its term in office. This deficit reduction is being pursued primarily through local governments, which have been required to balance their income and current expenditures from 201119. One of the ways the government plans to reduce its spending is through transforming the welfare system further away from the principle of universalism. The government has proposed changes to the personal taxation law whereby a family with one child and an annual income of over €20,000 will not be liable to pro-family tax relief; that subsidies for connecting to the Internet will be removed and those earning through their own creative work (scientists, artists and journalists) will no longer be able to claim back costs after earning over €10,000 a year20. The PO government is also proposing to abolish the special social insurance fund for farmers (KRUS), that allows them to pay lower rates of social and health insurance. The government has made some attempt to reform public services such as health and education that take up a significant share of its overall spending. In 2008 its plans to further commercialise and privatise the health system were blocked by the late President Lech Kaczyński. It has since proposed a series of new laws including one that would allow public hospitals to be turned into commercial companies. The government is attempting to instigate a similar process of commercialisation and liberalisation of education. The main obstacle to its reform attempts is the so-called Teacher’s Charter that regulates the pay and hours worked by teachers. The proposal to abolish or reform this agreement with the 17 Privatisation revenues between 2012-13. PAP, 27th March 2012 (http://tinyurl.com/7shpjuw). 18 More children on welfare in 2012. Gazeta Prawna, 4th June 2012 (http://tinyurl.com/7dtgtww). 19 Although local government debt more than doubled between 2006 and 2011, this still made up just around 12% of Poland’s overall deficit (The local government is a partner, not a tool for use by the government. Portal Samorządowy, 7th February 2011) (http://tinyurl.com/7arynz8). 20 More governmental cuts in tax relief. Polska, 27th June 2012 (http://tinyurl.com/7uopkmu).

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

teachers’ trade union would allow local governments to make savings through teachers working longer, laying off some teachers and creating more private competition for state schools. Due to financial pressures on local governments around 1,500 schools, nurseries and dormitories have been closed over the past year.21 Some of the major changes that have been implemented by the government concern pensions, which account for nearly 50% of all the government’s social spending. In May 2012 the Polish parliament passed a bill to successively raise the age of retirement until it reaches 67 by 2020 for men and 2040 for women (the current retirement age in Poland is 65 for men and 60 for women). The reform also includes reducing early retirement privileges for certain labour groups such as uniformed workers. One of the most significant and controversial decisions during the PO government’s first term in office was to partly reverse the pension reform enacted in 1999. This had introduced a compulsory second private pillar, with 7.3% of total gross salaries transferred to the private pension funds. This imposed a huge burden upon public finances, as the Polish National Insurance Company (ZUS) was required to continue paying the full pensions of all those aged of 50 in 1999, whilst transferring large sums of money to the private pension funds. It has been estimated that this added up to a total of €38bn from the beginning of the reform, equivalent to 11.4% of Poland’s GDP in 2010. After a period of negotiation it was agreed that the share of people’s salaries being passed to the private pension funds would be reduced from 7.3% to 2.3% and then rise to 3.5% by 2017. Therefore the PO government has moved a significant sum of money away from the private pension funds and into the state budget, thus helping to control its public finances One of the most important actions of the government has been to increase public investment, through utilising available EU funds. Poland has been the single largest recipient of EU funds from the 2007-2013 budget, as it is liable to receive up to €67bn in structural and cohesion funds. This sum in creases to €82bn (€2,500 per capita) once the designated national government funds have been added. This has helped the government instigate large investments in the country’s infrastructure (particularly in preparation for the Euro2012 football championship) and has been a major reason that the country has avoided falling into a recession. As a share of overall investment, public investment increased from 35% to 43% between 2005 and 2010. This has ensured that although private investment fell sharply throughout the crisis, Poland’s overall investment rate only declined slightly (by 0.08%) in 2009, whilst in other years it has continued to rise. The 21 7,500 teachers will lose their jobs. Gazeta Wyborcza, 2nd July 2012 (http://tinyurl.com/76ake4y).

Gavin Rae

biggest increase in investment has been in the area of buildings and infrastructure, which increased from €1.8bn in 2005 to €3.1bn in 201022. Justification of policies and political actors Although the PO government adopted a relatively moderate approach to economic policy during its first term in office, it has since announced its intention to speed up its reform agenda. This has been due to internal and external fiscal pressures to reduce its debt and deficit and speed up reforms23. Firstly, the Polish constitution (adopted in 1997) limits public debt at 60% of GDP, meaning that the government cannot take on any financial obligations if it exceeds this level. In order to ensure that this is not breached, Poland has a selfimposed threshold of 55% of GDP and if this is crossed then the government has to take action to balance the budget24. Secondly, the Polish government is coming under increasing pressure from the EU to reduce its deficit and debt. Although Poland has signed up to the recently agreed Fiscal Pact, as a non-Eurozone member it will not be sanctioned if it breaches its strict fiscal rules. However, Poland has signed a bilateral agreement with the European Commission, committing itself to bringing down its budget deficit to below 3% of GDP by the end of 2012. Although Poland did not undergo a banking crisis similar in scale to many other CEE countries, it did experience a large outflow of foreign capital that caused a sharp downturn in its stock-market and devaluation of its currency. Poland remains positioned on the periphery of the European and world economy, ensuring that it is particularly vulnerable to “capital flight” from the region. The Polish government has often justified its budget cuts through referring to the prospects that international markets will punish it if it does not pursue a deficit reduction programme. For example, when Prime Minister Donald Tusk presented his government’s economic policy in parliament at the beginning of its second term, he claimed: “I do not hide the fact that the aim of this is to stabilise the financial situation of Poland. This is positive for the reputation of Poland and connected to the security of our bonds.25” 22 Polish Statistics Agency. (2011). Rocznik statystyczny. Warsaw. 23 The pressure to bring down its debt has not always led the government to introduce neoliberal style budgetary policies. The partial nationalisation of the pension system can be considered to be an example of an alternative to budget cuts, whereby the government reversed a flow of funds moving from the public to the private sphere. 24 It should be noted that although, following Eurostat’s calculations, public debt already exceeds 55% of GDP, according to the Polish government’s methodology it presently stands at around 54%.

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

Another major reasoning for the government’s reform programme is the perceived prospect of an oncoming demographic crisis. This is primarily caused by the extremely low fertility rate in Poland (1.38) that has fallen sharply since the end of communism26. The Polish government estimates that, taking current demographic trends into consideration, the proportion of citizens of working age compared to those over the age of retirement will grow from 2.6 in 2006 to 1.5 in 203027. These predictions have been used by members of the government to argue for an increase in the retirement age. Although the government has increased its spending and avoided drastic spending cuts during its first term in office, this was done with a clear strategic aim in mind. The Finance Minister Jacek Rostowski has strongly criticised previous liberal governments in Poland for introducing too many unpopular reforms rapidly and at the same time. This resulted in these governments quickly losing power, meaning they were unable to complete any comprehensive set of reforms. Rostowski has claimed that the PO government has taken a more cautious approach to previous liberal governments, in order to win a second election after which they can speed up their reforms. Furthermore, he has claimed that this emulates the example of Margaret Thatcher in the UK, who managed to stay in power for over a decade28. This approach by the PO government has opened up the most serious divide within the liberal reform camp in Poland since the collapse of communism. The opposition to the government was led by supporters of the architect of the shock-therapy reforms in Poland, Leszek Balcerowicz, grouped within the influential think tank “Forum Obywatelskiego Rozwoju” (FOR)29. FOR has stipulated that the most serious threat to the Polish economy is rising public debt and that in order to address this issue the government must act quickly and decisively. It proposed a series of alternative public spending cuts that included: speeding up privatisation, halting salary raises for teachers, abolishing subsidies for mines, cancelling subsidies for newborn children, reducing unemployment benefit, raising the age of retirement and making it equal for men and women, withdrawing pension privileges for farmers, miners and uniformed workers, not increasing maternity leave and reducing subsidies for funerals 30. Some of these policies have since been taken up by PO during its second term in office. 25 http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114884,10668035,Expos %C3%A9_premiera_Donalda_Tuska__STENOGRAM_.html?as=5. 26 Eurostat. (2010). Total fertility rate (http://tinyurl.com/7gtprqs). 27 Polska 2030. The Chancellery of the Prime Minister, 2008 (http://tinyurl.com/d48ucn4). 28 Do przyjaciół ekonomistów. Rzeczpospolita, 2nd February 2012. 29 http://www.for.org.pl/pl. 30 http://www.for.org.pl/pl.

Gavin Rae

This divide within the liberal camp was particularly fierce when the PO government was implementing its reform of the compulsory private pension system. Those around FOR believed that the private pension system was an essential component of the transition from communism and that the attempts to reform it were interfering with individual rights and freedoms. It is interesting that these supporters of the private pension system have also been the most vocal advocates of deficit reduction, even although the transfer of money to the private pension funds have drained the state budget of significant resources31. Economic and social consequences As noted previously, although Poland has avoided a recession since the outbreak of the crisis, it has still undergone an economic slowdown and rise in unemployment. However, the raising of government spending—particularly through increased public investment—has meant that Polish society has been sheltered from some of the worst effects of the crisis. One consequence of this has been that budget deficits and public debt have continued to grow, leading to increased pressures upon the government to reduce its spending. It is likely that a reduction in government spending will lead to a slowdown in economic growth, a worsening of economic conditions for sections of society and a deterioration of the government’s public finances. The problem facing the Polish economy is that presently the positive factors that were driving its economic growth are now pointing downwards. As Poland emerges from Euro2012 it is highly likely that public investment will significantly reduce. The government has optimistically predicted that investment will still grow by 0.8% in 2013 (down from a predicted 2.7% in 2012), believing that increased private investment will make up for much of the decline in public investment.32 Also, with the economic situation in the Eurozone countries increasingly uncertain, it will be difficult to fuel further economic growth through exports. The reduction in government spending and investment is also leading to a fall in employment, which is reducing consumer demand. Unemployment has 31 Rae, G. Poland's stalled pension reform. Paper delivered at the ESPAnet conference, September 2012, Valencia. 32 Following the investment programme for Euro2012 a number of building and construction companies are facing bankruptcy. This is due to the low prices that they offered in order to win the contracts and the subsequent rise in the costs of materials. The most serious such case concerns the company PBG, which made a €5.7bn loss in the first quarter of 2012, after borrowing around €400m from banks. The crisis within the building and construction industry is causing potential problems for banks with the government considering intervening to protect these endangered companies (PBG too large to fall. Gazeta Wyborcza, 1st July 2012 (http://tinyurl.com/caul4hw).

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

continued to increase over the past year, a trend that is likely to speed up after Euro2012. Furthermore, although wages are still increasing, in recent months this has only been slightly higher and in some cases lower than the rate of inflation (presently standing at 3.6%), meaning that real wages are stagnating. This situation is made worse by the freeze on public sector employees’ salaries, who have seen their real incomes decline. The increase in unemployment and slower real wage growth have been major factors contributing to the increase in poverty in recent years. The positive economic growth in Poland and fall in unemployment, following its entry into the EU, led to extreme poverty declining from 12.3% of society in 2005 to 5.6% in 2008. This remained stagnant for the next two years, but then began to increase again reaching 6.7% in 2011. The problem the government is facing is that the slowdown in economic growth and increase in unemployment is placing increasing pressure upon its public finances. Its plans to bring down its budget deficit and debt over the next couple years are based upon predictions of sustained economic growth, falling unemployment and increased wage growth. It is unlikely that the government will be willing to raise taxes and therefore it is probable that it will seek new savings through increased cuts in spending. The policy of focusing on a reduction in local government debt is having a particular effect on many local public services. The closure of schools and deterioration of local health care facilities are visible results of this policy. Political consequences By avoiding a programme of outright austerity, during its first term in office, PO was able to win an historic second term and also gain the presidency in 2011. With the social democratic Left, organised around the Democratic Left Alliance (SLD) still weak, the conservative Law and Justice Party (PiS) has remained the main opposition in Poland. This has ensured that Polish politics continues to be dominated by two parties from the right. Although PiS attempted to oppose some of the neoliberal policies of the government and present itself as a “pro-social” party during the 2011 elections, the relative economic successes of the government meant that PO could maintain its position as Poland’s leading political party. Also during its first term in office, PO had managed to avoid large social confrontations and maintain general political acquiescence from a number of social groups. This was particularly the case with teachers, one of the largest and most organised groups of public sector workers in Poland, whose salaries were increased by the government. As PO speeds up its economic reforms during its second term in office, then it is likely that there will be more social conflicts and political opposition to

Gavin Rae

the government. Already there are signs that this is happening. The decision to raise the age of retirement has been supported by just 7% of society33. The trade union federation “Solidarność” collected over 1.5m signatures calling for a referendum on this issue, which was ignored by the government. Trade unions organised a number of large demonstrations, although the bill was eventually passed in parliament and signed by the President. The new austerity policies of the government are also leading to new conflicts with some public sector workers. A debate over the Teachers' Charter and reform of education is on-going in the media. Also, the closure of schools and nurseries over the past year has resulted in 7,500 teachers losing their jobs, with more than twice this number having their working hours reduced 34. From July 1 the doctors’ union also started industrial action against the government’s reform of the regulations for writing prescriptions, whereby doctors could be fined for any mistakes made35. The slowdown in economic growth and difficulties on the labour market are increasing social discontent. By the beginning of 2012, 56% of society believed that the country was moving in a negative direction, against 26% who thought it was positive36. Furthermore, despite the Polish economy continuing to expand, 81% of society fears that the economic crisis will negatively affect Poland and 86% that it will have a negative impact upon their own lives 37. Over the past few months there have been a number of social protests, including an outpouring of anger by young people against the government’s signing of the ACTA treaty, protests by the conservative right against the removal of funding for a Catholic TV station and violent clashes between far-right demonstrators and counter-demonstrators on Independence Day in Warsaw. Sensing this upturn in social unrest the government has introduced a new law that restricts the right of people to gather and demonstrate in public38. Although PiS has opposed many of the austerity measures of the government, it has tended to concentrate on other issues such as those surrounding the Smoleńsk tragedy in 2010. This restricts their support to a particular political constituency and makes it difficult for them to lead the opposition to austerity. Since the 2011 elections, SLD has taken a clearer position against the policies of 33 Obserwatorfinansowy.pl, 20th March 2011 (http://tinyurl.com/7bk7tb9). 34 7,500 teachers will lose their jobs. Gazeta Wyborcza, 2nd July 2012 (http://tinyurl.com/76ake4y). 35 Polish doctors in protest over prescription drug penalties. Warsaw Voice, 1st July 2012 (http://tinyurl.com/d5nqzlk). 36 Social attitudes in January. CBOS, January 2012 (http://tinyurl.com/bsaosk5). 37 Are Poles afraid of the crisis. CBOS, January 2012 (http://tinyurl.com/csyzneu). 38 The freedom of gatherings is now a thing of the past. Wolne Media, 26th June 2012 (http://tinyurl.com/7qaotka).

Austerity policies in Central-Eastern Europe: the case of Poland

austerity, that has helped it to shore up the support of its political base. At the 2011 elections the Palikot Movement (Ruch Palikota) won a greater share of the vote than SLD and then claimed that it was now the main representative of the Polish left. Ruch Palikota is a liberal populist party, that combines support for neoliberalism (e.g. a flat income tax rate) alongside strong cultural liberal policies (e.g. on the separation of church and state, liberalising the drug law etc.). In recent months it has backed the government in its austerity drive, voting in parliament, for example, to raise the pension age. This has contributed to it losing support in the polls, falling once again below SLD. The government is under continual pressure from neoliberal think tanks and lobby groups (such as FOR) to speed up its programme of liberal reform. These groups have a strong influence in the media and regularly argue that if the reforms are not enacted quickly, the country will face a crisis similar to that occurring in Southern European countries. Poland has so far been a relative economic success story in Europe. This is an example of how an increase in government spending and public investment can help stave off a recession and maintain economic growth. Following Euro2012 it is essential that the government increases this investment and expands it into other areas of infrastructure, transport, essential public services and green technologies. However, the government is increasingly coming into line with the accepted economic wisdom in Europe, that seeks deficit reduction through cutting public spending. This is likely to lead to a new economic downturn, an increase in social inequality and poverty, a rise in unemployment and a corresponding upturn in social unrest.

Magdalena Kaszulanis

A crisis in Polish education: selected problems 130 candidates for one spot within less than a couple of days since the publication of a single offer in the “job available” newspaper segment. The position in question is not one in a developing company, in the administration sector or in a non-governmental organisation. 130 people volunteered for a two-thirds time job as a teacher of music and art in the 83th primary school in Łódź. Once one of them gets chosen by the headmaster they can consider themselves lucky, since on September 1, 2012, about 200 teachers in Łódź have lost their jobs. There are no new offers for teachers, the ones that occasionally show up have to do with substitute classes or mandate contracts in a private school or kindergarten. Łódź is not an exception on the education map of Poland. Initial data from the National Education Ministry, announced near the end of the holiday season, shows that with the coming of the new school year, 2012/2013, about 7,400 teachers will lose their jobs all around Poland. According to the Polish Teachers' Association—the largest trade union organisation in Polish education— these dismissals are on a scale without precedent. What is the reason? Closing down schools, handing over local government facilities to other parties and limiting teachers' working hours due to the introduction of a programme reform in uppersecondary schools and the professional education reform. Closing down schools This is not the only record noted this year. Local governments all over the country chose to remove more than 1,500 schools, kindergartens, dormitories and youth hostels. The largest number of such resolutions by the local governments was noted in the Mazowieckie voivodeship (more than 300), the smallest in the Świętokrzyskie voivodeship (about 35). In 2011, 300 facilities have been locked

A crisis in Polish education: selected problems

down, while in 2010: 486. That is because the previous years were “election” years39, when politicians on the local and national level avoided making unpopular decisions, though even then the municipalities and poviats were provided a shortcut to removing educational facilities. The education system act was liberalised in this respect by the PO-PSL government in 2009, allowing local governments to single-handedly make decisions in this matter. Since then, the process of closing down schools involves facilities without an indication of the number of pupils, and is undertaken in two steps: a resolution of intent has to be passed until the last day of February, while the final resolution has to be passed till the end of the school year. The thing which is key here is that local governments make this decision on their own. Previously, it had to be approved by the school superintendent guarding the public school network. Since the amendment, the body in charge of the school is obliged to inform the parents of the pupils, the teachers and the superintendent—who now only provides official opinions regarding the resolutions of intent—about the decision. But the superintendent's decision is not binding for the local government and does not prevent the schools from being closed down. According to the Polish Teachers' Association, the period of time following these changes showed that this sort of solution is a mistake. When not controlled from the national level, the local governments (or at least a large part of them) gladly and relatively easily get rid of their tasks along with their responsibility. The Association calls for the return to the regulations from before 2009 and the strengthening of the role of the superintendent. This year, a lot of decisions by local government officials regarding the closing down of a given school or kindergarten met with the negative reaction of not only those employed in education, but also parents and quite often the pupils themselves. There appeared a large number of local school defence committees e.g. in Kalisz, Poznań, Cracow, Warsaw, Chełm, Wałbrzych, Radom or Sosnowiec, attempting to prevent the closing down of public facilities. The parents and teachers protested together during city or commune council meetings, picketed in front of city halls, tried to influence the council members, wrote letters to them, organised street blockades and marches, and also collected signatures for a poll regarding the recalling of municipal authorities. This was not always as successful as in Bytom, which became known in all of Poland when the pupils from the 4th Technical School—the legendary “Elektronik”—began the occupation of the school's building. Representatives of various circles joined the school's defence: graduates, employees, union members, parents etc. The chairman of the parents' board, Janusz Wójcicki, was the initiator 39 The local elections took place in 2010, while the parliamentary elections took place in 2011.

Magdalena Kaszulanis

behind the recall election for the president and the City Council. In June, the residents of Bytom recalled both the president of the city, Piotr Koj, and the City Council. The Bytom union members from the Polish Teachers' Association and the education branch of “Solidarność” wrote in a special statement: “Economic or demographic reasons should not always be the exclusive justification for closing down a school, since it is often that the social costs of these decisions are much greater than the money saved by the local government.40” In fact, the reason most often mentioned in the resolution justification for closing down schools is the “difficult economic situation” and the demographic low. The justification to the resolution passed by the councillors of the Łapy commune (in the Podlaskie voivodeship) stated that: “closing down the primary school in Daniłów Duży is necessary due to economic reasons” and that: “The general economic situation of the Łapy commune is very bad. The commune's indebtment as of December 31st, 2011, is 26,430,197 PLN, which is about 47% of its income (…) Due to the high level of indebtment and high costs of debt service, it is necessary to establish an operating surplus on the level of about 6 million PLN in 2012 and the following years, which also requires the need to limit current expenditures.41” Quite often the local governments are forced to save money due to new indebtment limits. This has to do with a bill regarding public finances which sets the individual rate of the allowed indebtment (it cannot surpass 60% of yearly local government unit income, and a given unit cannot dedicate more than 15% of its income to pay it off). A number of analyses by the National Council of the Regional Chambers of Audit (the governmental institution in control of local government finances) shows, that the number of communes and poviats whose income from the sale of assets did not cover the difference between current income and current expenditures is growing. Local governments, struggling with financial problems and indebtment, increasingly often transfer the costs of cuts to the residents, looking to save money on education. The City Council in Rajgród (in the Podlaskie voivodeship) issued the following statement on the intention to lock down the Bełdo Primary School in August 31st of 2012: “In the light of the commune's decreasing income, the number of performed tasks (lacking the guarantee of sufficient financing by the national budget) and the financial restrictions forced by the government, suffering such high costs to maintain education, especially in the light of the investment

40 Union members say no. ZNP and educational “Solidarność” statement from February 9th 2012 (http://www.bytom.znp.edu.pl/). 41 bip.um.lapy.wrotapodlasia.pl/...s/oglo_2012_17022012.htm?..., 30.08.2012.

A crisis in Polish education: selected problems

needs of the commune, is groundless and will lead in the following years to imbalances in the commune's budget42. The local governments themselves define their problems in the following way: • they have to secure money in local budgets to maintain the ability to utilise European funds (to continue projects financed from the EU they have to provide their own contribution, while suspending the realisation of a project leads to the necessity of returning the subsidies); • they have to finance new responsibilities resulting from e.g. Union directives, including the directive regarding waste management (the so-called waste act) which requires large financial outlays; • they have to dedicate increasingly large sums of money to pay off their credits43. As stated by the village mayor of the Czerwonak commune, Mariusz Poznański: “Even when a single company, a small one, goes bankrupt in a rural or suburban commune, it is enough to lead to severe problems concerning the realisation of the tasks assigned to the local governments by the national government. People will lose their jobs and the local government will lose a significant source of tax income44.” Even neoliberal-oriented media sources described the crisis, stating that Polish communes and cities—powerless due to the difficult financial situation, lack of help from the government and the demographic low—will have closed down a record number of schools by the end of 201245. They often encouraged the government to deal with the teachers, whom they regard as a privileged group. Handing schools over The changes in the education act forced by Donald Tusk's centre-right government introduced one more short-cut for local governments: they can hand over the management of any small school (up to 70 pupils) to another subject, such as an association, foundation or an individual. This can be performed on a 42 Justification to Resolution No. XV/95/12 of the Rajgród City Council from February 24, 2012 (http://bip.um.rajgrod.wrotapodlasia.pl/b2317f9edba7383/f2f0d103728cc68/ var/resources/143/216/303/uchwala.xiv.95.12.2012_02_24.pdf, 30.08.2012). 43 Using data from the Union of Rural Communes of the Republic of Poland: http://www.gminyrp.pl/?slang=pl&art=1&m=7&p=2&id=688, 30.08.2012. 44 http://www.gminyrp.pl/?slang=pl&art=1&m=7&p=2&id=686, 30.08.2012. 45 Ojczyk, J. W tym roku padnie rekord likwidacji szkół. Rzeczpospolita, Janary 14th, 2012.

Magdalena Kaszulanis

contract basis and at any moment during the year, in accordance with deadlines regulated by the act. According to the people responsible for the project, this solution was supposed to mobilise “local societies interested in taking over the management of schools46.” As it turned out, after almost three years since the regulation was enacted, transferring small schools became an opportunity for many local governments to save money and introduce “cheap schools.” A school lead by an association or a foundation remains public (it does not retrieve tuition), but it is not covered by the Teacher's Charter. This usually means worse employment and pay conditions for teachers. For example, the 29th Gdańsk Primary School was taken over by the Familial Gdańsk Foundation, which offered much lower salaries to its experienced teachers—2,000 PLN gross. This is less than the basic wage of a practice teacher from a local government school. The association in charge of the first grade school in the Przyrów commune in the Śląsk area employs teachers not on the basis of the Teacher's Charter or the Labour Code, but on the basis of a civil-law contract lasting from September to June. The pedagogues receive no salary during the holiday season. Articles published by the Głos Nauczycielski, a weekly related to the Polish Teachers' Associtation, prove that it is most often the wójt or mayor of a given town who decides to hand over a school. It is only later that parents or, quite often, teachers, are sought out to become the founders of an association which will take over the facility. Another solution is to invite over an association which is already in charge of schools in the neighbouring commune or poviat. New training programmes are held for local government officials under the slogan of “rationalising education expenditures”—i.e. how to quickly and efficiently get rid of schools by giving them away to other subjects. The Jarocin commune is currently the leading example, as it has already dealt with half of the schools in its area in this manner. As a rule, teachers in schools managed by associations earn less and work more (sometimes even 10 hours more, even during the holidays). In the meantime, the Jarocin government is trying to promote itself using the popular trend of new technologies in education. They assume the role of a pioneer in electronic education and boast that Jarocin is the first commune in Poland which provided laptops for its pupils. In places where the regulation regarding the handing over of schools with a maximum of 70 pupils could not be implemented, the local governments proved 46 http://www.men.gov.pl/index.php? option=com_content&view=article&id=2163%3Alist-ministra-edukacji-narodowejkatarzyny-hall-do-rodzicow-i-nauczycieli-w-zwizku-z-listem-otwartym-znp-dorodzicow&catid=125%3Aksztacenie-i-kadra-aktualnoci&Itemid=76, 1.09.2012.

A crisis in Polish education: selected problems

quite creative in evading or even breaking educational law. In the Lubelskie voivodeship, the wójt of the Leśniowice commune intended to hand over all the schools in his jurisdiction to an—at the time—non-existent association, even though the education act clearly states that the local government has to remain in charge of at least one public schooling facility. In another example, the mayor of the City and Commune of Cieszanów (in the Podkarpackie voivodeship) decided that he can transfer a Public School Complex to a community partnership with limited liability, dealing with waste disposal and land transport. Only after a few months of intervention representatives from the Polish Teachers' Association managed to block these decisions47. It is difficult to provide data regarding the magnitude of the phenomenon of handing over schools to subjects other than the local governments since this year's data from the Education Information System is currently unavailable48. However, using initial information one can assume that the phenomenon is increasing and the number of transfers will be greater than in the previous years 49. From the monitoring data gathered by the school superintendent in Lublin, who keeps track of changes in the school network, the first three months of the current year show that more than 20 small facilities will be transferred to an individual or legal entity other than the local governments in the Lubelskie voivodeship alone50. Cuts It turns out that it is no longer enough to get rid of schooling facilities for the communes to tighten their budgets. Money needs to be saved in each class and even in every school cafeteria. As stated in a Rzeczpospolita article: “The communes go further. Instead of cafeterias they begin introducing catering, and replace guards with cameras. All this to reduce expenditures in education51.” “The schools will no longer have any control over their cafeterias, while those willing to work in schools will have to sign agency agreements. The introduction of catering services is also a possibility,” says Katarzyna Fiedorowicz47 http://www.znp.edu.pl/element/1379/Spolka_komunalna_w_Cieszanowie_i_Stowarzysz enie_oswiatowe_w_Lesniowicach_nie_poprowadza_szkol 48 SIO data is published by MEN by the end of October. 49 According to MEN, the local governments have handed over only 11 schools during the first two years after the enactment of the regulations (The letter of Katarzyna Hall, Minister of Education, to parents and teachers regarding the ZNP open letter to parents from April 5, 2011. 50 http://www.kuratorium.lublin.pl/?akc=akt&op=szcz&id=4206&m=70&ms=, August 30th, 2012. 51 Local governments cut expenditures for schools. Rzeczpospolita, January 28th, 2012.

Magdalena Kaszulanis

Razmus from the Cracow City Hall . There are 102 school cafeterias in the city. They serve food to around 20,000 pupils, mostly from primary schools (more than 13,000). Around 500 people work in the school kitchens, and the average wage of each employee equals around 1,600 PLN net. After a series of loud protests by parents and headmasters of schools, only one-fourth of cafeterias in schools in Cracow will be privatised, starting this September53. However, Anna Okońska-Walkowicz, the vice-president of Cracow and an advocate of non-public schooling responsible for education in the city, stated that she has no intention to abandon the privatisation of cafeterias, and that the ones which will not undergo the process this year will have to do so next year. The result of this “reorganisation”—as it is called in the Cracow City Hall —will be a rise in the prices of food. For example, the pupils from the 54th First Grade School used to pay 3.92 PLN for their lunch. Now they will have to pay at least 7 PLN, for lunch provided by a catering company. Warsaw also agreed for a mass privatisation of school cafeterias. Data from the capital's City Hall show, that 86 school cafeterias will meet this fate, including those in Mokotów, Bemowo, Bielany, Targówek and Śródmieście. The justification is to cut expenditures. Till the end of the year, Bemowo will have saved about 2 million PLN. Parents will be the victims of these cuts, since the average price for food e.g. in the Śródmieście region will rise from 4.90 PLN to 7.40 PLN. Once the first wave of closing down cafeterias in Warsaw between 20102011 was complete, Głos Nauczycielski reported that the cost of lunch delivered to schools by catering companies rose by about 30%54. This is how local governments transfer costs to parents and allow for the deterioration of the nutrition and energy value of the meals consumed by their youngest citizens. 52

Against the Charter For quite a long time local governments have been complaining about equal wages in education and the alleged inability of shaping teaching wages. This is one of their main arguments against the Teacher's Charter. They were joined by Prof. Leszek Balcerowicz, the former Deputy Minister and Minister of Finance, an advocate of laissez-fairism and privatisation in the field of education. He argues that the wage system for teachers is socialist and senselessly equalitarian, that it does not motivate people to work and thus constitutes a source of “loss in the

52 Cracow officials want to lock down school cafeterias. Gazeta Krakowska, March 6th, 2012. 53 Cracow ZNP data. 54 http://www.glos.pl/node/6011, September 1st, 2012.

A crisis in Polish education: selected problems

quality of education for the students. 55” According to this assumption, all teachers receive equal wages. Balcerowicz's Civic Development Forum recommends reducing teachers' working hours by 25-30%. This opinion is supported by many publicists who find fault in almost every line of the Charter 56. The issue whether teacher's wages should be “equal” or diversified is a completely separate subject. But the facts contradict Prof. Balcerowicz's accusations. According to expert studies on education, teachers' wages in Poland are quite varied, and the differences oscillate between 10-30%57. So does the Charter really allow everyone to be paid equally? It is the local governments who estimate the amount of teacher salaries, though the state has the right to formulate the general principles of that process and each region has to respect them. This mostly has to do with the size of minimal wages for base salaries, which are established yearly by the Minister of Education. Local governments cannot pay lower base wages on each level of professional development, than those set by the ministry in a special disposition. They can pay more, but, as research shows, they practically never decide to do so. Nonetheless, local governments have many ways in which they can shape teacher salaries, as they can set the size of a number of its important elements: the functional allowance, motivational allowance, work conditions allowance and seniority bonus. It is also in their power to establish pay for extra hours and substitute class hours, as well as bonuses from a special reward fund. These elements lead to the diversity in individual teacher wages. As statistics show, minimal pay constitutes two-thirds (65%) of wages for every-day teachers58. The remaining 25% depends on the local government, that is on the amount it pays to teachers for extra hours and the amount of allowances (wages also differ on each stage of professional development and depending on the school's location, as wealthier communes pay additional fees for education from their own resources, e.g. Międzyzdroje, Lubin, Polkowice, Kontancin-Jeziorna)59. 55 The Charter is bad for pupils. Rzeczpospolita, June 11th, 2012. 56 Gazeta Wyborcza publicist Agata Nowakowska writes that in order to secure the equal chances of children, the Teacher's Charter has to be abolished (The Teacher's Charter serves no one else but the teachers. Gazeta Wyborcza, May 24th, 2012). She also adds, that where the Charter does not apply, i.e. in social schools, things are much better. “Why is that? Money is the oldest and still most efficient encouragement there is,” she says. A colleague from her editorial team, Dominika Wielowieyska, wrote that the poor performance of Polish sportsmen in London and Polish players during the Euro2012 is also the result of the Teacher's Charter and the 18 hour teaching load for P.E. teachers. 57 Herbst, M. (2012). Teacher salaries in Poland: system solutions, the dynamics and territorial diversity. Warsaw: ORE. 58 Kaszulanis, M. using a publication by the Głos Nauczycielski.

Magdalena Kaszulanis

Głos Nauczycielski also quotes another report, this time by the Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). “When asked whether the system in which the pay of the teachers is dependant on the results of the pupils leads to an improvement in the quality of teaching, OECD experts unanimously answer that it does not. Their opinion cannot be underestimated— the OECD, working with 34 highly developed countries of the world (including Poland), is responsible e.g. for preparing the PISA research—the most prestigious and accurate ability test for 15-year-olds. PISA experiments have proven a long time ago that highly efficient education systems often pay teachers more.” They agree that the difficult budget situation in many countries does not allow for the proper rewarding of this professional group. That is why the idea to direct money only to those schools whose pupils achieve the best results is becoming increasingly popular60. This is why OECD analysts propose the most efficient system of recompensing teachers in highly developed countries, through wages that are relatively high and equal for the entire community. “Instead of dividing teachers financially, the state is better off providing additional recompense for everybody— says the Głos61. Countries which for years have garnered the best results in the PISA international ability study (e.g. Japan and Korea) pay their teachers large sums of money and do not use any motivation systems. In Finland, widely known for its successes in education, the only method of motivation has to do with yearly rewards for exceptional teachers. The invisible hand of the market cannot create miracles in the field of education. The marketisation and flexibilisation of time and the introduction of competitiveness based on the corporate model will never improve the quality of schooling. Local government officials have established their vision for education by removing articles from the Charter which they found the most inconvenient. They demand that its regulations apply only to pedagogues working in classrooms. Among other ideas, they suggest to increase teachers' working hours (increasing the teaching load by at least 2 hours), shorten their vacation to 52 workdays, make it harder to go on medical leave, remove some additional benefits (such as the rural allowance) and to abandon the regulation which makes it obligatory to pay average salaries on each stage of professional development (which, in a situation where they are not paid, forces the local government to pay an additional compensation 59 The author of the report on teacher salaries is critical towards the entire pay system, claiming that its high level of complexity does not work well both for the teachers and for subjects in charge of schools. He suggests to simplify the system, but adds that it is “obviously obvious” that “teacher salaries must be regulated on a nation-wide scale.” , e.g. Through minimal pay. 60 Skura, P. (2012). It can't get any cheaper. Głos Nauczycielski (21), May 23rd, 2012. 61 Ibidem.

A crisis in Polish education: selected problems

fee, which, according to Andrzej Porawski, the chairman of the Association of Polish Cities, is “scandalous, unconstitutional and Bolshevist”62). Local government officials hope that parliament deputies, especially from the ruling PO-PSL coalition, will support their postulates. There are many people among the MPs of these groups who began their political career in local governments and share a point of view on matters related to education similar to that of the current local presidents, mayors and wójts. Local government corporations thus wish to present their act projects to the Sejm, hoping that it will quickly begin legislative works to bring them to life. This scenario is very convenient for Donald Tusk. By initiating changes in educational law unfavourable to teachers the government would suffer huge political consequences—the teachers constitute a numerous, 600 people group of voters, and are often the opinion leaders in local circles, which is why no party can allow itself to underestimate their attitudes. But in a situation where the changes comes from below, the government will be able to play the role of umpire in the conflict between the local government and the unions. Eventually, the Prime Minister will probably declare that it is impossible to maintain the current legal order due to pressure from cities and communes. The parties in opposition, mostly SLD and PiS, openly declare their intention to defend the rights of teachers 63, but even if they were to prove faithful to these declarations, the ruling coalition has the majority of votes required to carry through a regulation which would disassemble the current Teacher's Charter. It is worth noting that President Bronisław Komorowski, originally from the Platforma Obywatelska party, will probably sign the bill. A potential veto could only be signed by a president from the opposition. At the time this article is being written, it is hard to predict the outcome of the tripartite negotiations regarding the Teacher's Charter, initiated in July 2012 in the Ministry of National Education. Will the debate—involving trade union representatives, local and national government officials—lead to the soothing of tensions surrounding the Charter, or will the conflict between the different visions for education become even more severe? Krystyna Szumilas, the Minister of Education, hopes that the negotiations in the Ministry of National Education will lead to a series of changes in the Teacher's Charter which could be applied even before the end of the current year 64. 62 Statement for PAP from April 24th, 2012. 63 On September 1, 2012, SLD, the biggest left-wing party in Poland, announced the Leftist Educational Decalogue, in which it plans to defent the public nature of school and save schools from being removed, yet the document itself does not refer directly to the need to defend the Charter. 64 See: A year of calm change, interview with Krystyna Szumilas, the Minister of National Education, Głos Nauczycielski no. 35 from August 29, 2012.

Magdalena Kaszulanis

This would constitute another scenario, even more different than the ones described above. One thing seems certain: the future of the Teacher's Charter and the fate of public schools depends on the determination of the teachers themselves, their ability to successfully oppose the process of deregulation in the field of education and the privatisation of schools, and their ability to gain support in the public opinion, or at least maintain a neutral attitude in society regarding their struggle. As of today, the opponents of the Teacher's Charter are doing everything they can to spread the image of those employed in education, as a the representatives of a professional group fiercely defending their unjustified â&#x20AC;&#x153;privileges.â&#x20AC;?

Ilona Švihlíková

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions Introduction The article deals with the development of the socio-economic situation in the Czech Republic, especially regarding the right-wing government of Petr Nečas and its priorities. The actions undertaken by the government are getting more and more anti-social, which is slowly leading to a shift in society. That is why the article also focuses on new civic movements, political parties, and the important role of trade unions. The Social Democratic party and the Communist Party form the main opposition to the government. Their mutual relations, together with their cooperation with trade unions and with the waking civic society represent a major shift in the political sphere of the Czech Republic. The 2010 elections: Petr Nečas' right-wing government The elections in 2010 could be briefly characterised as a Pyrrhic victory for the social democrats. The Right was destined to lose after the catastrophic government of Mirek Topolánek, yet it was able to find a topic which influenced the shape of the government. The topic had to do with Greece—public indebtedness and fiscal policies. A very simple slogan was constantly repeated by the media: if the Left (i.e. the social democrats) wins, the same thing that happened in Greece—state bankruptcy—will happen in the Czech Republic. Social demo-

Ilona Švihlíková

crats were presented as wasteful spenders and irresponsible managers of the state. The fear of state bankruptcy was so enormous that it helped the Right win the 2010 election with an unprecedented majority. Two new parties have also appeared. The first of these is an extremist, right-wing party with a “silly” name: TOP09 (the letters stand for the words “tradition”, “responsibility” and “prosperity”, while 09 is the year the party was founded). This party is officially led by the current Minister of Foreign Affairs, Karel Schwarzenberg, but the real leader of the party is Miroslav Kalousek, the Minister of Finance. TOP09 is especially eager to spread state bankruptcy fears and thus focuses on fiscal consolidation. Another party, which later split, was a marketing project without any ideology—Věci Veřejné (Public Matters). Strangely enough, the Czechs are still willing to vote for parties which are unknown, have no ideology or regional structure, and are known only for their slogans, which often include claims like: “we do away with corruption” , “the (established) parties are dinosaurs”, “we bring a breath of fresh air.” No wonder that the voters of this party are now totally disillusioned, or rather non-existent. When Petr Nečas' government began its term (Nečas originated from the Civic Democratic Party, founded by the current president, Václav Klaus), 118 votes out of 200 in the Lower House where at its disposal, which enabled it to carry through practically anything it wanted. As the party split, the majority is no longer that strong, yet it is sufficient to pass all important laws and “reforms.” The Social Democratic Party, which managed to take over control of the Upper House (the Senate), and the Communist Party, which is getting stronger, form the main opposition. The “reforms” of the Nečas government gave rise to civic activity not seen after 1989. The main political orientation of the Nečas government The priorities of the Nečas government can be found in official documents, such as the government declaration. The government focuses on the fight against corruption (a topic typical of the Věci Veřejné) and on fiscal consolidation. The government calls itself a government of budget responsibility. It is worth mentioning that it lacks any economic strategy or vision. Governmental documents state that values are created by entrepreneurs, however a clear strategy for the economy is missing. Fiscal consolidation is the main economic point. The Greek example ensured large support for the right-wing government, with people arguing that it was undertaking unpopular, but necessary actions.

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

The worsening situation in public financing has also been criticized by trade unions, who fortunately run the best macro-economic centre in the whole Republic. However, trade union analysts have been drawing attention to different aspects of the public debt problem. According to them, the main problem has to do with revenue, and not expenditure. Not only is there huge corruption in public procurement on all levels, but also large tax evasion, let alone the phenomena of special “gifts” to the richer classes, in the form of diverse tax allowances (e.g. VAT for cars for entrepreneurs, which is the source of 6-7 billion crowns' worth of loss every year). Sadly, the media hardly pays attention to this economic analysis. What is more, even the Social Democratic Party, which is supposed to be in close relationship with the trade unions, failed to use these analyses in the election campaign and was thus not able to fend off the right-wing argument. Following the creation of the right-wing government, the Finance Minister became its dominant figure. The main method of attaining fiscal consolidation had to do with austerity in the form of expenditure cuts. These were accompanied not by one-off measures but by systemic changes focused around the idea of the total abolishment of the “profligate” welfare state. Each “reform” by the government follows the same pattern. What comes first is a series of radical expenditure cuts in some sphere of the public sector. Afterwards, the government claims that “there is not enough money” and thus private payments and the private sector as such must get involved. We can observe this “strategy” in various sectors. The tax policy ignores tax evasion—there is absolutely no effort to fight regulation loopholes or improve the situation in the revenue authorities. The tax policy under the rule of right-wing governments was aimed at “competitiveness” through the logic of the “race to the bottom.” This led to the introduction of the flat tax. As the economic situation got worse (when the Czech Republic began entering the so-called death spiral) the government focused on increasing indirect taxes, especially the VAT. This of course had a huge impact on other sectors, such as health care, putting further pressure on available resources and on the socially weakest, since VAT represents a type of degressive tax. It is also worth mentioning that VAT is typically employed in developing states that are not capable (or willing) to impose and collect direct taxes, such as the corporate tax. Once again, it must be noted that the government—in its campaign, but also as part of its governance—focuses on expenditures and points at those who “eat away” our future, i.e., not surprisingly, the socially weakest. The government targets the unemployed (whom they consider lazy, unwilling to work and abusive of social benefits), the disabled, pensioners and—though not explicitly—excluded

Ilona Švihlíková

minorities, such as Roma people. On the political level, the government skilfully applies divide et impera tactics. The disabled were deprived of a large part of their social benefits, which puts their survival at risk. They belong to the most active civic group to organize protests against the government. Pensioners will suffer not only due to the increasing prices of food and medications (through VAT), but also due to rent deregulation. Therefore, many citizens cannot afford a small flat in Prague, as the prices have sky-rocketed. The unemployed were affected by drastic cuts in benefits and by the introduction of so-called public work, a neo-feudal method forcing the unemployed to work for free (!) in order to get minimum social benefit. The entire social (or rather anti-social) policy is based on bullying and brutal contempt towards people. Moreover, there were huge technical problems with payments of the new (cut) benefits in the beginning of 2012. The situation was so grave that many poor families had nothing to eat, while some fell into the trap of loan sharks, as they had no other option. Of course, a number of cuts and lay-offs was also made in public administration, further worsening the functioning of the state (e.g. that of the revenue authorities). The unemployed are viewed as being guilty and their new “duty” is not only to be registered for public work—they also have to report to post-offices to ensure they do not pursue illegal jobs. The chicanery is enormous. The unemployed (together with the disabled, pensioners etc.) are viewed as parasites. The government recently introduced further cuts, this time focusing on the housing benefit. The drastic abolishment of this benefit will lead to thousands of new homeless people, very often pensioners. The situation in the education system is similar. The teachers are extremely underpaid despite the fact that every government speaks of the need to support a knowledge-based society, research etc. The quality of knowledge among Czech children is rapidly worsening. As the government cuts resources for the tertiary sphere, it is under pressure to engage the private sphere. First, the government would like to introduce tuition at universities, despite the horrifying impacts it had in Great Britain and the worsening social situation in most Czech households. The ministers of education actually tend to misuse the term and instead of tuition introduce enrolment fees (with the same function). However, new fees constitute only part of the discussed reform. The plan focuses on privatising schools by turning them into facilities producing obedient and technocratic human resources, with no traces of critical thinking. This is to be achieved by introducing the powerful private sector—the managerial kind, as observed in Great Britain—onto universities. Research and development is to be organized in the same way—the private sphere will decide where to transfer money, what is worth researching and what is not. The power and influence of students'

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

committees, academic researchers and workers would be minimized in favour of private representatives. Such action calls the whole concept of the common good into question. As mentioned above, the main goal of Nečas' government is not about fiscal consolidation or responsible budgeting, but about asset-stripping the state, destroying the public sector as such and handing it over to the Czech oligarchs who financed the campaigns of TOP09 and other right-wing parties. The same logic could be applied to the health care system. The American health care system—the most expensive one and the worst one in the world when it comes to inclusiveness—is the “model” for the government. The first step towards the American system involved the introduction of fees for seeing the doctor as well as for staying in hospitals. Although the fees can be considered relatively low, they represent a burden for the pensioners. Of course, the Nečas government plans to increase them as “the people are still abusing the care and the low fees do not fulfil their regulative role.” The next step has to do with “extra” services in health care. Some services are excluded from the universal health care system, and there will be more of them as more health care “reforms” follow. It is also interesting to observe the language that accompanies such dramatic changes. People are not forced to pay for better health care—they are “allowed” to pay for it. It is presented as some kind of new opportunity that the previous egalitarian regime did not provide. Probably the most worrying reform has to do with the pension system (as it would be difficult to reverse). The logic of the private capital efficiency and thus the inability of the state to guarantee future pensions stand in the core of the reform proposal. The terrible experiences with private pension funds from abroad (be it Argentina, or Slovakia) is totally ignored. The government first weakened the pension account using various instruments, to later spread panic by arguing that without the involvement of private funds the pensions will be too low to survive. The opt-out from the state-guaranteed system is semi-voluntary. People may enter, but they are prohibited to leave. The real purpose of that is not only to transfer money to private pension funds (which can then be used to support right-wing parties), but also to further cut resources from the pay-as-you-go system. Even if only a small group of people uses the opt-out, thus transferring part of their state payments (plus their own contribution) to the pension funds, the system will be further weakened, causing increasingly deeper deficits. The previous and the current right-wing government decreased social security fees six times (!) justifying it as a way to lower labour costs and increase competitiveness. Many people in the pre-pension age cannot find a job and have to go to pension earlier (this is also due to high discrimination on the labour market). Thus, they move from the category of the unemployed to the early pensioners category and further weaken the pension account.

Ilona Švihlíková

The set of “reforms” of the right-wing government has the following impact: • It offers space for private sector involvement, especially by “allied” financial groups, creating a new type of Mafia structure in the Czech Republic (more about this topic in the part on corruption); • It has dramatic social impact, especially on the pensioners, the long-term ill and the disabled. However, the consequences are already felt by the middle class as well. Government measures abolish the welfare state, cause tensions within society and high levels of frustration, fear and anger. Domestic demand is dampened and thus “contributes” to home-made recession. This leads to the above-mentioned death spiral: low domestic demand leads to low taxes collection (especially VAT, see further), which results in an increasing budget deficit, which leads to further cuts and a further drop in domestic demand. Ironically, the Nečas government was established on the Greek lie—after manipulating people into believing that if the Left wins, it will lead the state to bankruptcy. The “considerate” Right is leading the Czech Republic precisely the Greek way, down the death spiral in full swing. Trade unions have lately presented an essential document, the “Vision for the Czech Republic,” where they analyse not only the “mistakes” of the right-wing governments, but also offer alternatives regarding ways to alleviate the current social and economic situation. The trade unions show that it is precisely because of the above-mentioned “reforms” that the Czech economy not only does not grow, but also did not reach the pre-crisis level. The reasons for this are home-made and cannot be solely blamed on the sovereign debt crisis in Europe or in Germany. The austerity policy is destroying the Czech economy. The government ignores the importance of domestic demand, partly because it is not able to understand key macroeconomic indicators. The ministry of finance almost traditionally overestimates economic growth, and it is unlikely that this is due to its incapability—it is rather a deliberate attempt to show the “successful” nature of the reforms. Each time a new year begins, it is usually clear that the economy will not grow, but fall, and that is when the Minister of Finance, Kalousek, announces further, even deeper cuts due to “changes in the international environment.” VAT increases are no longer a valid solution and have the following consequences: • They decrease domestic consumption. This can be observed e.g. in retail sales;

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

• It is increasingly popular for Czechs to do their shopping in neighbouring countries. It is a grand paradox, since countries like Germany and Austria have a higher standard of living. Czech wages are, on average, one-third of those in Germany or Austria. Despite this, many goods are cheaper there than in the Czech Republic—this is not to mention product quality. As one trade union economist remarked: this shows the real result of Nečas' government. The government underestimates the importance of domestic demand, as it is not able to distinguish between share and ratio. The Czech economy is very open with the export ratio to GDP equalling about 80% (!). However, government economists, as unbelievable as it may seem, believe that domestic demand constitutes about 20% of GDP and thus can be neglected. Even if this is entirely wrong—simply because it is net exports that build part of GDP (and these constitute about 3-4% of GDP)—all the ministers keep repeating the same mantra: investing (boosting) domestic demand will have no positive impacts, as the imports are high (ratio of over 60% of GDP (!)), therefore high export is sufficient to secure growth for the Czech Republic. The government's “strategy” is therefore oriented towards Germany, which has been the country's strongest trade partner, both in exports and in imports. However, it would be wrong to assume that the government has taken some extra measures to boost export capacity. Despite it not being able to sufficiently appreciate the importance of domestic demand (which in reality constitutes at least 60-70% of GDP), it does not create any export promotion programmes either. The long-term problem in the Czech Republic results from an excessive dependence on the European market. When it comes to imports, there are other countries outside of the European Union that the Czech Republic has deficits with (China, Russia, Japan). Debates regarding the diversification of Czech export destinations have been going on for a very long time without any results or policy recommendations. Many markets, where the Czech goods have had a long tradition, like the former USSR or Latin America, are neither closed nor weakened. One of the reasons is that the ministry of external affairs, planning to contribute its part of cuts, closed some of the embassies in economically interesting countries. Venezuela is a typical example. The reasoning for these actions has either to do with absolute economic stupidity or rather with the Czech foreign policy being controlled from another country and following the interests of that country. In its “Vision” document, the trade unions—probably being the most important actor in the resistance against the government—not only offer a diagnosis of the current state, but also provide suggestions regarding how to remedy it. The main task is based around a real fight against corruption (see later) and the

Ilona Švihlíková

redefinition of economic priorities, including the fiscal target. As mentioned above, the government's fiscal consolidation only deepens the economic problems and eventually leads to an opposite situation (increasing the Debt-to-GDP ratio) because of the death spiral. The trade unions also point out low tax collection, large tax evasions (corporate taxes, but also VAT) and virtually non-existent property taxes. The current tendency leans towards tax digressiveness, pushing the trade burden more and more on the poor and at the same time taking away or constantly lowering various social benefits. The destruction spread by the right-wing government has been taken to another level. Not only is there corruption and a contra-productive austerity policy. One can also observe the removal of the last remaining state functions. Public procurement is granted to “friends” who are not able to fulfil the basic needs of a system. One can provide thousands of examples, ranging from building the most expensive motorways in the world, to breaching construction law. I shall mention the three most obvious failures: • IZIP—a project of electronic cards for patients. Billions of crowns were lost and never found, the project itself will be cancelled; • The State GSCE exam. Billions were spent on creating a system of unified exams. It proved to be a total failure and the old system will be restored. Nobody is going to be punished and the money will never be recovered; • A new electronic system in social benefits and car registration services. The system broke down causing immense trouble for the poor and for drivers. Nobody will be punished and the wasted money will stand with “private” companies who have special relations with the government. The Nečas government has taken its absolute incapability to another level. Not only does it represent an extremely right-wing ideology, but also total mismanagement, and the complete incapability to manage even the simplest functions of the state. Due to this, even former right-wing voters evaluate the government as incapable and destructive. However, as will be argued later in the text, the more destructive the government, the more difficult it is to get rid of it. Corruption as a topic of topics The Věci Veřejné party created its electoral success using the fight against ubiquitous corruption. Unsurprisingly, it was precisely this party, which was first viewed as full of corrupted deputies (and ministers). It split in two, and the newly established liberal party—with a rather silly name Lidem (For the People)— remains in the government with a secured majority regarding all “reforms.”

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

Corruption in the Czech Republic is massive. It has two main forms (this does not include little day-to-day corruption related to attempts at avoiding fines for exceeding the speed limit etc.): • Public procurement. This is a big problem not only on the level of municipalities, since it also involves the highest positions in the state. The criteria of public procurement are either not provided at all (thus allowing politicians to send gifts to “ally” companies) or manipulated in a way which allows for there to be only one winner (a company which is selected beforehand). Transparency is minimal, just like the influence of the citizens. On the level of municipalities, the problem is aggravated by so-called godfathers—genuine Mafia figures who control entire cities or regions. They are variously interconnected with political parties (from both sides!). It must be mentioned that the Social Democratic Party also deals with such figures and frequently enters coalitions with right-wing parties in order to secure access to public procurement funds. The main body of the party is not able to step in. This leads to people becoming more and more frustrated, radical and disgusted with political parties as such. Large “public” procurement (usually kept secret) in the military is a special case. The amount of bribes in the military reaches unprecedented sums. • Laws are no longer formulated through discussions or arguments in parliament. Many laws are “tailor-made” for certain groups that offer money in return, be it the loan sharks, quasi-monopolies in the energy field, executive branch representatives etc. These tailor-made laws are generously paid for and—as is often confessed by deputies who happened to be caught red-handed—the money often serves to fund the election campaign of a given party. There are various reactions to this unfortunate state of affairs. Many entrepreneurs react by creating their own parties (like the agricultural food tycoon Babiš), or their own “civic” organisations. Strangely enough, this involves the people who are either connected to the “wild privatization” era of the 90s or entrepreneurs who do not pay taxes in the Czech Republic, as they remain in tax havens. Only a smaller part of the population views the corruption problem as a systemic one and not as the moral failure of a number of politicians. The economic crisis leads to the increased effort by various groups to dispose with (formerly) public property. Corruption is therefore a higher (and in many cases a more sophisticated) system of redistributing (public) wealth to groups who pay for the organisation of campaigns etc. At first this may seem as a legal process, despite of the ideology which fuels it. But it results in the destruction of the state.

Ilona Švihlíková

The civic society does not sleep, nor do the trade unions From the very beginning, the policies of the right-wing government led to a shock within society, which involved all relevant groups, especially the Social Democratic Party, which won the elections with the biggest number of votes but was unable to make any kind of coalition. The fastest reaction came from within the civic society. As I am an active member (and founder) of many cooperating platforms, I can honestly say, that if there is one thing that is positive about the Nečas government, it is that it mobilised civic society. There exist many new initiatives and associations cooperating in different forms. The civic society activity boom, quite unprecedented in the last twenty years, puts additional pressure on the two main opposition parties (the social democrats and the communists), encouraging them to start communicating with each other and opening up their expert committees, organising public debates etc. This is a trend that must be mentioned: pressure both from outside and inside of left-wing parties, forcing them to become engaged in the public debate (as one of the elements, but not automatically as the dominant element). The next tendency is to search for cooperation platforms to avoid the splitting of responsibilities. This is a traditional problem in the Czech Republic, as many failures and national tragedies were more or less caused by this sort of disunity. The most successful organisations include the Ne Základnám (No to the Bases) movement fighting against the construction of missile bases in the Czech Republic. This organisation partly altered the main focus of its activity and now serves as a helping hand to other initiatives. Just before the election, I have established the civic initiative Alternativa Zdola (Alternative From Below). It focuses mostly on alternatives to the current system, finding inspiration in Latin America. Its agenda ranges from local economy cycles, to energy decentralization, food management and social housing. Another anti-governmental movement, Proalt (supporting alternatives, and fighting against governmental cuts), has been established soon after the election. It developed into an important partner for both the trade unions and the social democrats. There are numerous other such initiatives, e.g. Akční Spolek Nezaměstnaných (The Action Association of the Unemployed), Hnutí za Přímou Demokracii (The Movement for Direct Democracy), Iniciativa za Demisi Vlády (Initiative for the Fall of the Government). Some of them are active only in Prague, while others work throughout the country. Their activity is gaining

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

momentum through an increasing number of petition stalls, common demonstrations, happenings, debates, seminars etc. There have also been many attempts (more or less successful) for cooperation between common platforms. Numerous cooperation platforms have been established along with new leftist think tanks. The CESTA movement is especially worth mentioning. It was initiated by the leader of the social democrats, Bohuslav Sobotka. Similarly interesting is the economic section of the MDA (another social democratic think tank). Cooperation platforms include the Alternative Forum, which is an informal meeting of civic initiatives and associations from the whole country. The platform is still trying to figure out its organisational structure and manner of action, which is not an easy task, as the initiatives share common resistance, but are characterised by very different views regarding future administration. Despite many disputes within the movement, almost 20 organizations from the whole Czech Republic were able to agree on the “Saint Wenceslas Resolution.” Another platform has to do with political parties. This is quite unusual, since, as I have mentioned, the society in the Czech Republic is not very enthusiastic about political parties as such. The Spojenectví Práce a Solidarity (Alliance for Labour and Solidarity—SPaS) has been established with the goal to overcome this rather short-sighted view and to find a more balanced attitude towards political parties (at the same pressuring them regarding their corruption or lack of communication with the civic society). It comprises of almost twenty groups, including the Communist Party and the European Left Party—a left-wing fraction of the Social Democratic Party. It thus serves as a platform of communication between the two main opposition parties, which is not easy. SpaS meetings and events are also attended by various civic organizations and members of trade unions. Another, most recent platform is the Stop Vládě (Stop the Government) movement organized by the trade unions. It was connected to the biggest ever antigovernmental demonstration which took place in April 2012. More than 100,000 people gathered in opposition to the government, demanding it to step down. The demonstration represented the united resistance of the trade unions, as the biggest and most important oppositional organisation, together with the civic sector. The Stop Vládě platform intends to continue its actions (focusing on practical work rather than on establishing a programme) against the government. Mutual cooperation is complicated by the situation in both left-wing parties, the Communist Party and the Social Democratic Party. The social democrats have split into at least two fractions. One of them is highly pragmatic, revolving around the idea of a coalition with the right-wing parties. It represents no ideology, and is nothing more but a technocratic organisation. The other wing

Ilona Švihlíková

fails to become dominant, as its leader is unable to get rid of the “godfathers” from the region. This is especially apparent in Prague, where corruption among social democrats is widespread. The party does not have a unanimous voice. The two former leaders of the party left and have created their own projects, “stealing” votes from the social democrats. The two leaders are Miloš Zeman, who wants to be the next Czech president and Jiří Paroubek, who is now the leader of the National Socialists (the name of Paroubek's party is a reference to Czech left-wing tradition and has nothing to do with Nazism—editor's note). The situation in the Communist Party is not as known, as most media outlets ignore the party. However, there are different fractions and streams within its structure. The “nostalgic” wing lost during the current party congress, and the so-called pragmatic wing, which is searching for cooperation with the civic society, emerged victorious. The communists are expected to gain many negative votes in the coming elections to the Senate and in the regional elections. The question is whether the party is ready to make use of a potential good result, and does not end up entangled in corruption scandals like the other parties. This would further deepen the nation's disillusion with party politics as such and could open the doors for various populists or parties like Věci Veřejné, financed by questionable entrepreneurs. The political landscape is changing dynamically and the anger and frustration of the citizens is growing. Conclusion There are many important goals regarding civic society. One of them is to prove that the political situation is suffering from systemic failures that cannot be removed by simply replacing the current corrupt politicians with “moral” ones. The real solution (which sadly does not sound very good at demonstrations) is to create a transparent system of political party financing, placing constant pressure on the political agenda through the civic society, stressing the need for genuinely democratic procedures in fully transparent parties. The biggest goal is to restore democratic procedures on all levels, starting from the very beginning of the decision making process, as it is done e.g. in Canada or in Scandinavia. This should be accompanied by a democratic preparation of base materials, scenarios for future development, the opening of public procurement e.g. via the Open Data system and more public involvement e.g. through participatory budgeting. The civic society should also work to explain the citizens that the current situation cannot be improved without their involvement and constant effort to become fully-fledged citizens. Despite the rise of civic organizations, the society in the Czech Republic is still largely passive and individualistic. One might assume

The socio-economic situation in the Czech Republic: policies and reactions

that during more than twenty years since the â&#x20AC;&#x153;velvet revolution,â&#x20AC;? the Czechs have not learned what it means to be genuine citizens. If the resistance against the government is to succeed, it has to go beyond frustration and anger in private conversations. It must be organized, informed and offer credible alternatives that represent the people.

Jiří Koubek

The economic crisis and racism in the Czech republic (Speech delivered at the Progressive Ideas for Central-Europe conference on May 12, 2012)

The topic I wish to talk about is the growing tensions in the Czech Republic between the so-called majority—i.e. white Czechs living “proper” lives— and the so-called socially inept minority—i.e. Roma people. Please note that the concept of “socially unadaptable people” is almost officially used in Czech public discourse by the media and is considered to be a politically correct label. This tension has, unfortunately, been growing since around the years 2006-2007. The ethnic-racial prejudice against the Roma Firstly, I wish to provide a short summary of the historical coexistence between the Roma minority and the non-Roma majority in the Czech republic. The relation is most often interpreted as a sort of path dependence, a vicious circle of e.g. long-term inferior education, poverty, unemployment, social exclusion and growing social isolation of Roma people. The circle joins three different layers of discrimination. The oldest layer has to do with ethnic or racist prejudice against the Roma, with the stereotypical image of the nomadic gypsy thief who is always dirty and never works or studies. Unfortunately, this stereotype is still present in the Czech society.

The economic crisis and racism in the Czech republic

The second layer is a more recent one and is related to post-war problems and the post-war heritage, where “post-war” is used here as referring to the entire period of the non-democratic, communist regime in Czechoslovakia. During that time in history, the Czechs could witness experiments in social engineering, from policies of resettlement to formerly German regions, to the expulsion of Germans from Czechoslovakia. In several waves, populations from different parts of Czechoslovakia were transferred to empty, depopulated areas. The people were artificially dispersed, concentrated in certain places, and most often employed in heavy industry. This is also connected with the concept of the so-called special school and the policy of educational segregation. The dividing line between special schools and ordinary schools (the schools in question are elementary schools with pupils between 6-15 years of age) places “normal” kids on one side and mentally disabled kids and Roma kids on the other. Even after the fall of the communist regime the situation in schooling remains the same, even though it is no longer governed through official state policy. Nevertheless, the practice of educational segregation continues and, ironically, is often motivated by even the most respected local teachers, who in fact wish to help Roma families. They often call the parents of their pupils and encourage them to keep their children in segregated schools, as it will be better language-wise. Thus, the practice of segregation goes on, despite all criticisms from national and international sources. The third layer deals with the transformational heritage. It is no coincidence that the regions populated by Roma people are also regions once used by the country to concentrate its heavy industry. The heavy industry collapsed in the 90s and the path dependence of poverty, unemployment and social exclusion spread to other layers. Additionally, the invisible hand of the market has been mercilessly spinning this vicious circle and speeding it up. One cultural factor is crucial to understand this issue. Czech society is particularly vulnerable to xenophobia and intolerance. It is artificially homogeneous, as it has historically lost all minorities and groups which lived on its territory. There is thus a problem of what I call “residue unity.” The Czechs used to be only a single part of a nation concentrating various ethnic and religious groups. In the 19th century, with the rise of the National Revival movement, the cleavages between these groups became deeper, which resulted in a kind of sectarian mentality that remains present in the homogeneous Czech society of today. Allow me to compare the cosmopolitan nature of the city of Wrocław with that of Prague. Wrocław seems to me to be quite an open city—at least that was my first impression here. Prague is a cosmopolitan city, but its cosmo-

Jiří Koubek

politanism is much more artificial, much more commercial and tourist-oriented. It is not as authentic and home-grown as in Wrocław. The crisis and racism I have shortly described the cultural and historical background of the racial issue. The situation has changed much with the coming of the economic crisis. The crisis opened a Pandora's box of problems which for decades have been left unresolved. First of all, it has disclosed the problem of growing social exclusion. The number of socially excluded areas and communities is constantly growing, Before the crisis this was not as visible—the consequences of this problem were neglected and underestimated. It was only after the growing frustration in all of society became obvious that the problem revealed itself in its entirety. Part of the problem has to do with the growing generational gap within the Roma community. The Roma community is a very heterogeneous group but allow me to use the term “community” for the sake of clarity. Certain families which have already been integrated suddenly become excluded again as a result of the rising problems with the younger generations. Many young Roma people fall into the trap of socially pathological phenomena such as gambling, drugs, prostitution, crime etc. This is where the invisible hand of the market rears its ugly head. The lack of regulation in the Czech gambling industry has become infamous, with the Czech Republic often described as Europe's gambling room. One of the consequences of this is the formation of structurally underdeveloped regions and economically weak regions, which obviously leads to conflicts, more tensions and even to violence. Another area in which neoliberal orthodoxy as a political practice fuels social problems has to do with deals offered by local entrepreneurs who provide accommodation for and invite socially weak groups, mainly Roma people, and thus contribute to the accumulation and concentration of these people in socially excluded areas. These agents often receive money directly from the state, as the social benefit from housing goes right into to their pockets, while the proper recipients of these benefits are bypassed. As we can see, social exclusion can be a source of good business. Local estates often strike deals with local politicians. Local leaders also often abuse the situation and orchestrate conflicts in a way which enables them to mobilise the majority of the population against Roma people. An example of this is a situation which took place last summer in the small town of Varnsdorf, in northern Bohemia. A local leader, Lukáš Kohout, a complete stranger, became a spokesman for the town's frustrated majority. I use the term “outsider leader” for such people,

The economic crisis and racism in the Czech republic

as they are not actual political leaders but rather ordinary people who grow in popularity as a consequence of local conflicts. There is one more interesting phenomenon worth mentioning regarding neoliberalism as an ideology. The Roma minority is becoming a kind of transmission belt for selling the message that the social welfare system is not a universal good which is generally beneficial for society but rather something that can be easily misused by minorities. The Roma issue is often used as an example of this. When it comes to the role of political language and the role of the media regarding this issue, I have already mentioned the concept of “socially unadaptable” minorities, quite frequently used in the Czech media. Even in cases when the media does not mean any harm and tries to show positive examples regarding social tensions, they naively remain within the framework of proper majority vs. unadaptable minority. Let us say they wish to show a Roma family which has become integrated into society. The kids go to school, the parents go to work etc. Even if the message is meant to be uplifting, it is showed as an exception to the majority vs. minority structure. Without much exaggeration, we can say that antiziganism (“zigan” meaning “gypsy,” the traditional name used by the Czechs to describe Roma people) is spreading throughout our country. I have read a number of articles on this issue and the term “antiziganism” is in common use, and can be used to mobilise social tensions and conflicts. Obviously, I do not wish to oversimplify the issue by implying that Roma people are nothing but victims. Some of them also aggravate the problem. This is actually how the recent problems started in the first place. Usually, a group of Roma youngsters attacks a group of non-Roma youngsters and these events lead to protests, marches etc. This is where the outsider leaders enter the game and actively mobilise the anger of local populations. Racist political parties Now I would like to mention the political aspect of the situation. In 2006, the so-called Worker's Party of Social Justice came into being. It is an extremist neo-Nazi group established after two attempts. At first it was banned by the court, but it later reappeared under a different name. It is interesting to note that this party was hardly successful in its fist attempts at mobilising racial hatred in the Czech society. Their strategy was to organise protest marches in the more problematic regions, especially in the cities of northern Moravia and northern Bohemia. It is basically a movement aimed against the Roma—the protesters usually shout anti-Roma slogans e.g. demanding that the Roma go to work. The

Jiří Koubek

effects of their attempts have been quite ambiguous, as in some cases even the local citizens did not welcome the party's initiatives. But this was before the crisis and before the recent increase in violence and tensions. Now we can see that the Worker's Party has made its way into the local grassroots movements and local initiatives. This is accompanied by the boundary between mainstream political parties and the extremist-racist setting becoming increasingly unclear. It is not usually the leaders of mainstream political parties who participate in the racist movements, but rather the minor leaders and local leaders. To finish my speech, allow me to mention two examples of politicians fostering racial tensions. First is the former chairman of the People's Party, Jiří Čunek, who became popular as a result of an initiative to move a group of loc al Roma people from the centre of the town of Vsetín to the periphery. Some of those people were moved to very remote regions of Moravia and Bohemia. The other example is Ivana Řápková, former mayor of the city of Chomutov in northern Bohemia, who has been one of the proposers of an infamous legislative which is currently one of the hot issues in Czech politics.

Ä˝uboĹĄ Blaha

Slovakia turned Left In my paper, I will present some presumptions regarding the methods of bringing about the success of social democracy based on the Slovak experience. I will offer some political details regarding the 2012 elections in Slovakia, which brought the unprecedented victory of the social democratic SMER-SD party. Finally, I will present the key priorities of the new social democratic government for the years 2012-2016. I First, I would like to outline three preconditions for a social democratic party to be successful in the political competition, based on the political experience of SMER-SD, the Slovak social democratic party. Firstly, every social democratic party should become the political synonym for the resistance against the neoliberal project. In Slovakia, between 2002 and 2006, people experienced the implementation of all the neoliberal measures one can imagine, e.g. the introduction of the flat tax, the half-privatisation of the pension and health care systems etc. Thus, the people have experienced neoliberalism in real life and decided to do away with neoliberal experiments. What is important, they had the option to choose a clear social democratic alternative. The crucial point is that SMER-SD has always been critical towards neoliberal reforms. There is a difference between SMER-SD and other social democratic parties in the neighbouring countries, e.g. in Poland or Hungary. In Hungary, it was Ferenc GyurcsĂĄny's social democratic government that adopted neoliberal measures. In Poland it was the social-democratic government of Leszek Miller that

Ľuboš Blaha

adopted a number of selected neoliberal reforms. In Slovakia, the right-wing governments of Mikulas Dzurinda (1998-2006) adopted all possible neoliberal measures, and the social democracy has always been against them. It was a very important political advantage of the social democratic SMER-SD during its electoral campaign and within the context of the general political skirmishes in Slovakia. The Slovak social democracy could relate to the feelings of resistance held by common people against the neoliberal policies. Secondly, each social democratic party should have a charismatic leader at its disposal. Perhaps half of the success of SMER-SD is based on Robert Fico, who is able to attract hundreds of thousands of people in Slov akia. Since its inception, SMER-SD is practically a one-man party (the one man being Fico) with a strong and competent leadership. The advantage of that is the unity of the party, which implies its effectiveness; the disadvantage is a lack of internal party pluralism, as well as discussions and self-reflection within the party. There are only informal branches in SMER-SD issuing from the political influence of the vice-chairmen of the party. The first of these is vice-chairman Pavol Paška and his “Eastern” branch. Mr Paška is the Speaker of the National Council of the Slovak Republic. He has been the leader of SMER-SD for the eastern part of Slovakia (in the towns of Košice and Prešov), supporting culturally liberal and economically centrist ideas with very pro-European ideological consequences. Secondly, there is vice-chairman Marek Maďarič and his “patriotic” branch. Mr Maďarič is the Minister of Culture supporting patriotic and conservative ideas in the field of culture. However, he is generally more leftist when it comes to economic matters than the others leaders of SMER-SD. Thirdly, there is vice-chairman Robert Kaliňák and his “entrepreneur” branch. Mr Kaliňák, the Minister of the Interior, has been the informal leader of SMER-SD for the western part of Slovakia (mainly in Bratislava) and has supported entrepreneurrelated ideas. He is rather liberal and centrist. To be sure, the most left-oriented ideas in SMER-SD are spread by Fico himself. In the past this had to do e.g. with his strong opposition against the war in Iraq and attacks measured against banks and corporations, but also with the appeal to cease privatisation, introduce more Keynesianism in the economical policy and support the welfare state. The crucial point is that the party is not busy with internal quarrels and destructive ideological conflicts. It may seem rather surprising in the case of SMER-SD, as the party encompasses many ideological groups, including Christians, conservatives, liberals, entrepreneurs, moderate nationalists, traditionalists, left-wing radicals etc. All the ideological groups orbit around the social democratic core ideas represented by the strong leader, Robert Fico. Thirdly, any successful political party needs a vision and the competence to turn it into reality. First of all, people need the hope for an alternative similar to

Slovakia turned Left

the grand alternatives of the past, including Marxism or Keynesianism. The Left lost its vision after 1989. To be honest, SMER-SD did not offer the people a complete vision, but it was able to offer the clear alternative of the European welfare state and to present it as a dream to mobilise the people. Also, there is the need for a proper political strategy. SMER-SD managed to steal key issues from right-wing parties and to attract right-wing voters in its catch-all strategy. The strategy used by SMER-SD is typical e.g. for Mrs Angela Merkel's German Christian democratic group, which managed to steal many socialoriented issues from SPD. In Slovakia, SMER-SD did the same when it comes to the typical right-wing issue of fiscal consolidation (it agreed to adopt the EU fiscal compact and the constitutional golden rule concerning the public budget deficit), the issue of economical competence (SMER-SD was able to show that the socialists, as opposed to right-wing parties, are better economists and fiscal experts) etc. Moreover, SMER-SD retained the traditional values of the Left, including social redistribution and solidarity. II SMER-SD fulfilled all of the three outlined preconditions and its victory in the 2012 parliamentary elections was decisive (44.41%—see the charts). Party

Seats contested

Votes

Seats

Direction – Social Democracy (SMER-SD) (social democracy)

150

1,134,280

44.41

Christian Democratic Movement (KDH) (right-wing, Christian democracy)

150

225,361

8.82

Ordinary People and Independent Personalities (OĽaNO) (populist, no ideological bias)

150

218,537

8.55

Most–Híd (MOST-HÍD) (moderate Hungarians, Christian democracy)

150

176,088

6.89

Slovak Democratic and Christian Union – Democratic Party (SDKÚ-DS) (right-wing, neoconservative)

150

155,744

6.09

Freedom and Solidarity (SaS) (right-wing, neoliberal, eurosceptic)

150

150,266

5.88

Slovak National Party (SNS) (nationalist)

150

116,420

4.55

Party of the Hungarian Coalition (SMK) (nationalist Hungarians, Christian democracy)

150

109,483

4.28

Chart 1: Election results.

Ľuboš Blaha

Chart 2: Division of seats to political parties.

Chart 3: Political parties with the highest number of valid votes casted by wards.

For now, I will try to present the political situation from before the election in a more detailed way. The central issue of the campaign was corruption, as the second Dzurindá government (2002-2006) was accused of huge corruption through the so-called Gorilla affair. The Liberal SaS was also mired in a corruption

Slovakia turned Left

scandal, with its leader, Mr Richard Sulík, recorded during a meeting, speaking in a friendly manner about internal political issues with a businessman suspected of having ties with the Mafia. After the Gorilla corruption case there was a wave of rallies against the corruption-ridden model of representative democracy, supporting more political participation and direct democracy. This was the central issue of the campaign. SMER was lucky to remain almost completely uninfluenced by the corruption scandal, which primarily involved right-wing parties, especially Mikulás Dziurindá's SDKU-DS. The second issue was stability. Iveta Radičová's government was full of divisions and instability as it was made up of six coalition partners. It was obvious that this sort of right-wing coalition could not have lasted for long. SMER-SD offered the prospect of a stable and strong coalition that would be able to offer solutions to people’s problems during a period of crisis. The third issue was the economic crisis and the classic cleavage between the social democratic Keynesian model and the right-wing neoliberal model. It revolved around two issues, the first of which has to do with taxes. The left-wing SMER wanted to abandon the flat tax rate and raise taxes for the rich and for banks from 19% to 25%. In contrast, the right-wing parties wished to retain the flat tax and raise the rate of the VAT, thus imposing a bigger burden on the poor. The second matter had to do with economic growth and public investment. SMER supported public investment, such as the construction of highways through private-public projects (so-called PPPs) which could drive economic growth. The right-wing parties were against this, favouring policies of austerity instead. The last issue was related to the European Union, though it was quite marginal. Except for SaS and the SNS national party, all parties supported the European Stability Fund and all the new European measures designed to solve the debt crisis. Paradoxically, even SaS was not very vocal about the matter, even though the issue led to its departure from Radičová's government in 2011. It was very pleasing to see that the Hungarian issue, typical for Slovak politics, was totally absent from the election campaign. To summarise, the key issues for SMER-SD included stability and social security, policies against precariousness and support for a modern social state. The crucial idea was that the poor should not be burdened through the raising of VAT, as its effect is regressive. Instead, it is banks (with their huge profits) and the richest members of society (earning over €33,000 Euro annu ally) that should pay the 25% tax rate. Public investment was another important issue for SMER. One proposition was related to the issue of reintroducing a more protective Labour Law, after the right-wing government introduced a typically neoliberal Labour Act, which e.g. enabled management representatives to fire employees more easily. This

Ľuboš Blaha

was a classic neo-Keynesian programme. SMER-SD was also strong on the EU agenda and offered support for a unified set of EU solutions to the debt crisis. III What now? The victory in the election is one thing, but many socialdemocratic parties failed to maintain their support during their governance. Many challenges lie ahead of SMER-SD in Slovakia. The condition of the state following Radičová's government was disastrous. Firstly, the tax office was out of control, which lead to a serious problem with collecting revenue. The state budget has been badly calculated and the fiscal deficit automatically grew. The Slovak constitution states that the budget deficit cannot exceed 3% of GDP (the above-mentioned golden rule supported in 2011 by SMER-SD). This could restrict the possibility of the government carrying out a Keynesian public investment policy. It is most likely that the SMER government will have to introduce some policies aimed at limiting public spending. These, however, will not be as drastic or painful as those proposed by the right-wing parties. The trust in the political system after the Gorilla affair is very low and SMER has to be very careful in the choice of policies it wishes to introduce. The turnout at the election equalled almost 60%—this provides SMER with a large social mandate and legitimacy. For the first time in the modern history of Slovakia, a single party forms the government. SMER-SD will have no troubles with its coalition partners. However, the responsibility is much bigger. The government's manifesto consists of ten basic goals. The first is the social security of the people. The idea of social security was the central slo gan of the SMER-SD electoral campaign, so it is no surprise that it is now a key element of the manifesto. The second goal is to ensure fiscal consolidation and to decrease the budget deficit and public debt, as was promised to European institutions. Thus, the first two goals combine welfare state politics with economic responsibility. The third goal offers a typical European social democratic solution to overcome the dilemma between the need for social security and consolidation—economic growth. In the last years the European political debate was based on the contrast between the idea of recovery (supported by the social democracy) and austerity (promoted by the right-wing parties). SMER-SD emphasizes the idea of recovery, i.e. growth. The fourth goal is to ensure employment, especially for young people —currently, this is also a priority in the European Union. The fight against corruption is the fifth basic goal (it reflects the significance of the above-mentioned Gorilla affair in Slovak society), improving the situation in the health care system is the sixth goal (in 2011, the collapse of the health care system was very likely the result of public doctors going on strike), while European integration is the seventh goal (SMER-SD became the most pro-

Slovakia turned Left

European party in Slovakia). The last three goals include cohesion (solidarity), long-term planning (the government's strategic approach) and the neocorporativist approach embodied in the newly created Solidarity and Development Council, where social partners (trade unions, employers, churches, scientists etc.) maintain mutual social dialogue with the government. The basic ideas include social peace, security and growth. The main inspiration can be found in the Scandinavian social dialogue model and the German social system model. The goals of the new government are authentically social democratic. The prospects of the government, however, depend on the situation in the European Union and the global economy. Social democracy can use its success to become dominant in the long-term future of Slovak political life. Its failure will have similarly long-term consequences. Anyway, the coming time will be one of the most important periods in the history of Slovak social democracy. After the 2000s, when Slovakia became the social laboratory for neoliberal reforms, the upcoming years seem to be a period of social democratic counter-offensive.

Robert Braun

The strategies of the Hungarian Left against the Orbán government (Speech delivered at the Progressive Ideas for Central-Europe conference on May 12, 2012)

I would like to talk about the road which leads from failure to hope, i.e. from pragmatics to passion. There are four phases of the hopeful transition to victory. First, I shall refer to the past, mainly the eight years of socialist governance between 2002-2010. Next, I will talk about the present rule of Viktor Orbán and the things we need to do before and after the elections in the year 2014 in order to be successful. To an extent, I have been involved in the governance of Prime Minister Péter Medgyessy and Prime Minister Ferenc Gyurcsány. I was in the leadership of the 2002 campaign which made way to Prime Minister Medgyessy's election. Following that, I was the communications director for Prime Minister Medgyessy during his first two years in government. I have left due to differences in opinion. In 2004 I was the leader of the campaign of Prime Minister Gyurcsány, whom I have also worked for as a strategy director during the first six months of his governance. I left in April of 2005. Socialist failures The word which best describes the eight years of socialist governance is “failure.” Three aspects of this failure haunt us today. One has to do with the failure to modernise the party by both Prime Minister Medgyessy and Prime Mini-

The strategies of the Hungarian Left against the Orbán government

ster Gyurcsány. My first and biggest confrontation with the latter, as early as the election night, was when I argued that we should use the mandate to change the party, and do it as soon as possible. But the Prime Minister decided that we have to focus on governance first and on the party later. I still think that we need to modernise the party, and to modernise it purpose-wise just as much as organisation-wise. The second failure—a major one—was that the socialist government did not stabilise or change the economy. Prime Ministers Medgyessy and Gyurcsány have done more of the same thing which has been done in the past fifteen or almost twenty years of transition: more austerity and a neoliberal discourse which did not offer any change in establishing a sustainable economy. The rule of Orbán Thirdly, there was the failure to offer hope for a positive future within the European Union. Hungary joined the Union in 2004, but we did not explain why being a part of this bigger community is important for the country. We failed to offer a social alternative and a theoretical alternative to nationalism and to the modernisation of Hungarian society. What is Prime Minister Orbán's vision for Hungarian politics? It is to return to the Hungarian Third Way. Make no mistake—this is not the BlairSchröder kind of Third Way, but a 1930s concept of Hungarian uniqueness. This idea was based on the notion that there is a third way of doing politics that is different from Western European progress and different from the authoritarianism of the East. Thus, what Orbán is basically doing with his two-third majority is an authoritarian version of western democracy and eastern “statism.” It is key to understand that the policy currently realised in Hungary is based on this Hungarian Third Way. There are two problems with this approach. One is that it is not honest. People often say that Orbán is two-faced. When he is in Brussels he speaks the language of democracy, while at home he speaks the language of authoritarianism. Orbán wants to cater to two very different audiences. The World Values Survey is an ongoing research which started about twenty years ago. The first survey was done in 1996, with others following in 2000 and 2004. It basically places different countries on an “open-closed” axis and a “secular-religious” axis. There is a European trend line, with Eastern European post-communist countries in the middle, Scandinavian countries at the top and Anglo-Saxon countries somewhere in between. Asian and totalitarian countries are at the bottom. All post-communist countries are moving forward on the trend line towards Western Europe. This movement is slower than expected, but it does progress. Hungary has diverged

Robert Braun

from the trend line and in the year 2000 moved towards the Balkan countries. In 2004 it passed the post-Soviet society of Ukraine and is now somewhere before the Muslim post-Soviet societies. Thus, what is happening in Hungary is not only that an authoritarian leader is taking a two-thirds majority and using it for the wrong ends. Orbán discovered a trend, expressed in Hungarian society through a distrust towards the modernisation-based western values of the European Union. What gives us hope is that while the World Value Survey result may be alarming, each and every survey measuring the acceptance of the European Union shows a stable trend. Since almost twenty years, about 70% of the people want to be part of the European Union and believe in its values. That is why Orbán has to do his double talk, as there is a kind of mismatch within Hungarian society. Although Orbán understood something from a social point of view, he did not understand anything from the economic point of view. He will lose not because of his social vision, but because of his economic vision and the economic performance of his government. This again raises the issue of what should be the message of the social democrats. We should remember James Carville's famous “It's the economy, stupid!” slogan from the first Clinton campaign. This is the agenda that the Hungarian socialist party and the social democrats should put in their focus on the road to victory. Creating an alternative First, we need to have a message to our voters showing that change is possible. Our biggest enemy is not actually Orbán or Fidesz. They will do what they have to do in their inability to handle the economy. Our biggest enemy is apathy and hopelessness. We need to show that there is a new Left and that it offers change. We must fight against apathy and passivity. For one thing, there are no demonstrations in Hungary. There is a total lack of participation. To do this, we have to prove that we are strong—not in the way Orbán seems to perceive strength, as brute force, but in the sense that we are ready to provide competent governance. After the three failures during the eight years of socialist governance, we have lost the reputation of being competent enough to govern the country. It will take time to show our potential voters that change is not only possible, but also worthwhile, as there is a new group of people that has the brains and the capability to govern the country for the better. At this point I think we do not need to offer too much content, but to introduce a new left-wing vision. Next comes the hard task—what to do after the potential victory in 2014. First, we have to restore democracy and the system of checks and balances. It is easier said than done, especially since the system is not only ruined, but has been replaced by Orbán's own version of checks and balances used for his anti-

The strategies of the Hungarian Left against the OrbĂĄn government

democratic governance. The president of the country will be there for another five years to come. The head of the media council, totally faithful to Fidesz, will be there for the next nine years, just like the chief attorney. The next governor of the National Bank will also be around for nine more years. There is also the Hungarian election system which has been changed under one party and is now a one-round election system, the details of which are actually unknown. It is hard to prepare oneself for a system the rules of which are unknown. I firmly believe that in order to return to democracy and the system of checks an balances, one needs to have a new social agreement, which should not only include the current oppositional forces but also the better side of Fidesz. Once again, it is easier said than done. But I do not think it is possible to restore democracy through yet another â&#x20AC;&#x153;we are better and more democratic than youâ&#x20AC;? kind of approach. We need to restore democracy through a new agreement with social partners, social players and the better side of Fidesz. After that, we can focus on a new left-wing method of solving the economic and social problems. To do so, we need to go further with the well-being agenda by returning to a tax policy based on social justice and equality. One aspect of this is getting rid of the flat tax, which is causing the biggest economic problems in Hungary. We need to bring change and to do that, one needs a strong vision and a strong belief in a feasible alternative to what is currently happening in Hungary. The city of Budapest can play a major role in this process, as it is a sort of Hungary in itself, a stronghold for social democratic, left-wing liberal ideas. The municipal elections are to be held on October 14th. Whatever we can do in the country, we can show that we are capable of doing in Budapest. This could prove to the people that we are also capable of changing reality on the national level.

Jan Niklas Engels

Learning the hard way: the realignment of Germany’s Social Democratic Party Germany’s social democrats learned their lesson the hard way. The last federal election in 2009 resulted in a major blow. The Social Democratic Party of Germany (SPD) received only 23% of votes. Many political commentators speculated on the possible end of the social democratic movement in Germany. Although recent polls show that it will be hard to get over the 30% hurdle, SPD has managed to overcome some of the shortcomings of recent years and has manoeuvred into a promising starting position for the federal election campaign of 2013. In order to understand the improvements which took place since 2009, we should bear in mind the following success factors for political parties in parliamentary democracy: social democratic parties that want to take the lead in the electoral race have to be well positioned in all of the following areas: •

• •

a credible and convincing political leadership based on the idea of a thriving and democratic party, which is also able to learn from previous governments and to renew itself while in office; room to manoeuvre provided by the political culture and the electoral system in relation to other political parties; a performance record which is substantive, professional and properly publicised (or, during periods of opposition, proves that the ruling party lacks one);

Learning the hard way: the realignment of Germany’s Social Democratic Party

• • •

the ability to mobilise strategic partners (especially trade unions) to one's cause; in the context of globalisation, the need to embed national considerations in the formation of a European and international strategy; a clear social democratic narrative which reflects the party’s medium-term political goals, the societal basis, political core competences and substantive strengths. Leadership and party life

So what is it that happened since the painful electoral defeat in 2009? Instead of taking the bait and playing the blame game, SPD’s leading figures stuck together. While Frank-Walter Steinmeier, the defeated electoral frontrunner, claimed the position of chairman of the parliamentary group, Sigmar Gabriel became SPD’s party leader, and left-wing figurehead Andrea Nahles was installed as general secretary. One of their first undertakings was an organisational reform, which included a frank status report. The reform aimed at making the party more open, participatory and attractive65. It’s too early to evaluate whether all these objectives have been achieved. However, the party has become more lively and—in comparison to the almost yearly changes after 2004—has established a stable party leadership. In addition, Sigmar Gabriel, a gifted speaker, was able to inspire the party with his speeches at the party conventions in 2009 and 2011. The designation of the frontrunner for 2013 has been consciously left open by the party. With Frank-Walter Steinmeier, Sigmar Gabriel and former Minister of Finance Peer Steinbrück, there are three potential candidates in the public debate. So far, this troika has had a favourable impact, as it shows that SPD is able to choose a candidate from a variety of options, thus widening its opportunities to draw the media’s attention to its leading figures and their issues. However, this advantage could quickly turn into a burden if the troika narrows the public interest solely to the question of who is the frontrunner. Other messages will not get across and SPD will be seen as too fainthearted to take bold personnel decisions (Eventually, after this article had already been written, Peer Steinbrück became the SPD candidate for Chancellor of Germany—editor's note).

65 Detailed information on the process and contents of the organisational reform is contained in the following 2011 publication by Daniel Totz: Ready for change? The party reforms planned by the Social Democratic Party of Germany. Friedrich-Ebert-Stiftung, International Policy Analysis. Berlin (http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/08704.pdf).

Jan Niklas Engels

Room to manoeuvre and coalition options In the 2009 federal election campaign SPD found itself in a dead end, as the polls clearly showed that there were no prospects for a revival of the red/green government, while the party's leadership rejected all other options. There was no real governing option for German social democrats. Although, with the emergence of the Pirate Party, the spectrum of political parties in Germany has widened again and the arithmetic of coalition building has become even more complicated, SPD’s situation has improved. Polls and recent elections at the Land level showed that the red/green option is not totally unrealistic. Apart from the Green Party, it would be possible to include another small party in a three-party coalition or at least negotiate some sort of modus operandi with the liberals, the Left or the Pirate Party. Also, there is the unpopular option of a “grand coalition” with the conservative party. However, SPD is eager to avoid the impression that they are aiming at second place and that they would in the end be pleased to once again become the junior partner of CDU. Therefore, the slogan of the election campaign will be to end the current governing coalition of CDU and FDP in a “residue-free” manner, and to campaign for a progressive government. In conclusion, we can say that SPD has regained enough room to manoeuvre and is the only party that might be able to choose its partner(s) from a wide tableau. Performance record The question about SPD’s performance record was long restricted to the red/green social reforms, known as Agenda 2010. The reforms were very unpopular and seen as proof of SPD’s neoliberal thinking. The internal discussion on whether Agenda 2010 must be publicly defended or should be openly declared as a deviation was extremely controversial. It wasn’t possible to reach common ground in this question. Ironically, the relatively good economic performance of Germany during the European crisis is often explained by the harsh Agenda reforms. It seems as if the red/green government had prepared the German economy well before the crisis even started. Therefore, it is now possible for social democrats to refer proudly to the successful reforms initiated by SPD, at the same time admitting that the reforms had not been completely socially balanced and that a new government led by social democrats would undertake some corrections, such as the introduction of a general minimum wage. Also, in periods of opposition, a party’s (former) performance record becomes less important. As leader of the opposition the most important task is to

Learning the hard way: the realignment of Germanyâ&#x20AC;&#x2122;s Social Democratic Party

prove that the current government is not delivering. As the conservative-liberal coalition is not in good shape, this is an easy task. The performance record of the government is not very impressive and it is hard to imagine that the electorate will vote for a second term. However, Chancellor Angela Merkel still has a high reputation and has managed to remain totally unscathed by the under-performance of her government. Strategic partnership The close ties with the German trade unions have been seriously damaged by the already mentioned social reforms. In response, influential trade unionists turned their backs on SPD and helped form a political alternative which brought into being the leftist party Die Linke. The new SPD leadership has paid particular attention to strengthening ties with the trade unions. These efforts have been successful; however, it must be admitted that the relationship has altered and will probably never be the same as before. Both sides are aware that their cooperation will function only if they work together at the same level. Besides the trade unions, the SPD has also tried to strengthen its links with non-governmental organisations and intellectuals, on the one hand by opening up its structures, as outlined above, but also, on the other hand, by es tablishing direct contacts and entering a project-based cooperation. European and globalisation strategy A key challenge for social democracy is to come up with proposals for managing globalisation. Most Germans (69%) are convinced that globalisation represents an opportunity for economic growth, but at the same time take the view that it will intensify social imbalances. The experience of the past few years have reaffirmed the conviction of Germans (85%) that globalisation processes may no longer be left to their own devices but need international regulation (worldwide governance) (European Commission 2010). Globalisation and the development of international risks have become a fixed component of our economic life, but not a fixed component of social and economic policy. The economic and financial market crisis has shown that financial globalisation, which, to be sure, has by and large delivered the world more prosperity and growth, has, at least for the time being, become the victim of its own success. The industrialised countries now find themselves confronted by the problem of whether their common capacities with regard to government, regulation and cooperation will suffice to masterâ&#x20AC;&#x201D;at least to some degreeâ&#x20AC;&#x201D;the

Jan Niklas Engels

excesses of the free movement of capital, which they created. These questions are particularly pressing in the European context. Europe’s economic policy unification remains unfinished. It was a fundamental misconception that some sort of end point had been reached with the introduction of the Euro. What is needed is European governance substantially coordinating social and economic policies (Engels, Maass, 2010). German social democrats have positioned themselves clearly as a proEuropean force. In order to demonstrate their readiness to take on political responsibilities, SPD abstained from the temptation offered by the European crisis to harness populist demands. Instead, SPD supported in parliament the government policies for dealing with the European crisis. At the same time, SPD stressed that the current measures are not sufficient. More “European courage” is needed in order to come up with answers to the current financial crisis and to renew the European idea. Therefore, SPD proposes a “Pact to renew Europe,” based on European solidarity, as well as the responsibility and accountability of all member states. This pact would include policies such as a European development programme, re-industrialisation policies, initiatives to fight youth unemployment, taxation or stricter rules for financial markets. In addition, institutional reforms are needed that would usher in a more democratic and effective European Union. Social democratic narrative To answer the million-dollar question, the German social democrats have not (yet) developed a new social democratic narrative. However, the SPD has entered new territory in order to come up with convincing solutions to the social, cultural and political uncertainty by which citizens feel so threatened. However, the first step forward was a step backward, rethinking social democracy and its basic values. There was an intense discussion about the damaged core of the “social democracy” brand and how to strengthen this core again. The brand core encapsulates the brand's identity, what the party believes in, the guiding ethos that actions can be measured against. The electorate has clearly demonstrated that it no longer regarded the governance of the Social Democratic Party as congruent with the brand core of social democracy. It is widely acknowledged that SPD will need to exert a lot of energy to regain the trust of the voters. SPD has lost its role as the defender of social justice in the government. Therefore, social justice has once again become the guiding idea of social democracy in Germany. At a time of economic and social crisis, social justice is not an outdated promise, as has often been declared. It is essential for SPD’s future success to make clear that politics matters, that the rules of the (neoliberal) game can be altered and that more social justice is feasible.

Learning the hard way: the realignment of Germany’s Social Democratic Party

A second lesson learned by SPD is linked to the rise of the Pirate Party in Germany. The electoral success of this unusual party showed that politicians do not have to appear all-knowing and all-competent. Or, to put it another way: many believe or feel that the political debate lacks a sound basis and that politics have become a big, meaningless show. Therefore, less might indeed sometimes be more: fewer (superficial) answers, but more listening and transparent solution-seeking. It is more important that people believe that a party and its representatives are actually interested in certain problems and subscribe to certain values on the basis of which they are prepared to commit themselves to seeking a good solution. In keeping with this, in the second half of 2012 SPD will launch a citizens’ dialogue the results of which will be channelled into the party programme for the 2013 election campaign. The party wants to hear the views of the citizens, including what has to be improved in Germany and what SPD should campaign for. The citizens’ dialogue is to be conducted in as many places as possible and will utilise various communication channels, such as the telephone, chat, Twitter, snail mail and e-mail. The most committed and interesting providers of ideas will be invited to a citizens’ conference at which citizen projects will be developed in order to offer solutions to the problems people will have brought up. Citizens’ conferences will be held on the following six topics: (i) children and family; (ii) young people and education; (iii) work, economy, energy; (iv) health and consumer protection; (v) a just society; and (vi) “Our Europe: social, just, democratic.” All the results of the citizens’ dialogue are to be presented at a citizens’ convention. At the conference regarding the party programme in early summer 2013 this will be pooled along with all parallel discussions taking place in SPD and incorporated during the process of formulating the party programme for the election campaign. Rethinking the core essence of social democracy and opening the party up in order to listen and to endorse new ideas is only one aspect of the programmatic renewal of social democracy in Germany. On the other side, several leading figures, groups and think tanks are looking into the major questions for social democracy,66 such as: •

How can we come up with a new socio-economic paradigm which stands for new, social, and also sustainable growth? How can this be properly gauged and specified?

66 See also: Hillebrand, E., Maass, G. (2011). In search of a new political narrative for a solidaritybased society in Europe. Ten key questions about the future of social democracy in Europe. FriedrichEbert-Stiftung, International Policy Analysis. Berlin (http://library.fes.de/pdffiles/id/ipa/08556.pdf).

Jan Niklas Engels

•

How can the solidarity of a society as a whole be restored and revivified? Does social democracy need a new understanding of solidarity in the context of increasing heterogeneity? How can democratic participation be revitalised and strengthened?

The answers to those questions are still underdeveloped, in the sense that they cannot yet be easily transformed into clear policy actions. However, the target course is becoming identifiable. Thus, for example, it is becoming clear that the classic growth paradigm measured by GDP no longer serves the public interest. Initiated by SPD, the German Bundestag established a commission of inquiry under the title “Growth, Prosperity, Quality of Life” (“Wachstum, Wohlstand, Lebensqualität”), tasked with addressing who is exactly dealing with these questions about what kind of growth we are looking for. As in many other European countries, the book Spirit level by the British academics Wilkinson and Pickett attracted the interest of social democrats in Germany, as it seeks to restore the value of equality and issues related to distribution back onto the political agenda 67. Using statistical evidence, the authors argued that countries with more equality also have healthier, more contented, and happier societies. Related to this is the question of reorganizing the relationship between market and state, in particular against the background of the need for regulation in the financial and banking sector. What possibilities are there available to nationstates seeking to exert some sort of control through domestic economic policies, at a time when economic relations and dependencies stretch far beyond the nationstate? The aim of economic policy should be to deploy resources where they are most beneficial for society. The credo of Gerhard Schröder and Tony Blair, according to which there is no such thing as left-wing or right-wing economic policies, but only right or wrong ones, is invalid: every decision related to economic policy has consequences for society and thus must be subject to political discussion. What benefits society most includes investments in future-oriented factors, such as education and innovation. The German economists Sebastian Dullien, Hansjörg Herr and Christian Kellermann developed a concept of a moderated capitalism called “decent capitalism,” that “keeps its core strengths intact while reducing its inherent destructive political force in our societies” (Dullien, Herr, Kellermann, 2011). They 67 See the 2010 review by Liana Fix: Gleichheit ist Glück: warum gerechte Gesellschaften für alle besser sind; Zusammenfassung des Buches von Kate Pickett und Richard Wilkinson. Friedrich-EbertStiftung, International Policy Analysis. Berlin (http://library.fes.de/pdffiles/id/ipa/07300.pdf).

Learning the hard way: the realignment of Germany’s Social Democratic Party

call for radical reforms of the capitalist system in order to allow the majority to master capitalism. Benjamin Mikfeld, the director of the Denkwerk Demokratie think tank and one of the masterminds behind the red/green political project, promotes an ecological industrial policy as a way of reconciling the economic and social interests of an industrialised country with environmental protection and sustainability. If ecological changes are seen and promoted from a social perspective, the dividends of increasing resource productivity will be distributed in a fair way. Also important are investments in social cohesion and the foundations of society: Tony Judt (2010), with his demand for a renaissance of the welfare state as a core social democratic concern, has recast the social democratic debate on the future of the welfare state in a 21st century fraught with uncertainty. What at first glance appears to be a retrogressive plea, however, turns out to be a clever, historically well-founded argument to the effect that reforms do not always have to take the form of a search for new and radical ideas, but can also involve a return to —mainly hard-won—achievements. Just like democracy, social cohesion and its institutional safeguarding via welfare state structures is not a one-way street, but has to be justified and defended ever anew. Conclusion Since the disastrous election night in September 2009, the Social Democratic Party of Germany has started a profound renewal process. As a result, the line-up of the party has been substantially improved: the political leadership has been stabilized and an organisational reform has opened up and revitalized the party. The options for potential coalition partners have been extended, the discussion on SPD’s performance record during government participation has lost its explosive force and the catastrophic performance of the current government is opening up new areas in which SPD can show itself to its advantage. The ties with traditional partners such as trade unions have been renewed. At a time of European crisis, SPD has rejected all populist temptations and has endorsed a clear pro-European course. The programmatic renewal is not over yet—it will be based on the core value of social justice and be conducted in a more open way than before. The German social democrats have started to discuss the major challenges related to Europe’s future in order to establish a “good society.” SPD is on the right path, which is also reflected by its recent electoral successes in the regional (Länder) and local elections. Although not all elections ended up in a clear victory, SPD managed to enter several Land governments, not

Jan Niklas Engels

to mention a number of fascinating victories, such as the overall majority in Hamburg—something nobody would have believed after the last federal election. At the same time, it has to be stated that although SPD is on the right path, it has not arrived at its destination. There is still much more work to be done, especially programme-wise. SPD must stay on this track in order to come up with convincing answers to the social, cultural and political uncertainty threatening the citizens. This task will become even more pressing if the German social democrats re-enter the federal government in 2013. Germany and Europe need a progressive social democracy which is able to meet the social, economic and ecological needs of our time.

REFERENCES: Dullien, S., Herr, H. & Kellermann, C. (2011). Decent capitalism. A blueprint for reforming our e conomies. (James Patterson, Trans.). London: Pluto Press. Engels, J. N., Maass, G. (2010). The new promise of happiness: the current state of the discussion on the future of European social democracy. In: Internationale Politik und Gesellschaft online (International politics and society), 2010, 4. European Commission. (2010). Eurobarometer 72. October to November 2009. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb72/eb72_en.htm (accessed on September 4, 2012). Fix, L. (2010). Gleichheit ist Glück: warum gerechte Gesellschaften für alle besser sind; Zusammenfassung des Buches von Kate Pickett und Richard Wilkinson. Friedrich-EbertStiftung International Policy Analysis. Berlin, 2010. http://library.fes.de/pdf-files/id/ ipa/07300.pdf. Hillebrand, E., Maass, G. (2011). In search of a new political narrative for a solidarity-based society in Europe: ten key questions about the future of social democracy in Europe. FriedrichEbert-Stiftung, International Policy Analysis. Berlin, 2011. http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/08556.pdf. Judt, T. (2010). Ill fares the land. London: Penguin. Mikfeld, B. (2011). Ecological industrial policy: a strategic approach for social democracy in Germany. Friedrich-Ebert-Stiftung. Berlin. http://library.fes.de/pdf-files/id/08482.pdf (accessed on 4 September 4, 2012). Mikfeld, B. (2012). Alte und neue Wege aus der großen Krise. Eine Landkarte aktueller politischer Diskurse über die Zukunft von Wirtschaft, Wachstum und Gesellschaft. Werkbericht No. 1. Berlin: Denkwerk Demokratie. Totz, D. (2011). Ready for change? The party reforms planned by the Social Democratic Party of Germany. Friedrich-Ebert-Stiftung, International Policy Analysis. Berlin, 2011.

Thorben Albrecht

SPD before the elections in 2013: a programme for Germany and Europe (Speech delivered at the Progressive Ideas for Central-Europe conference on May 12, 2012)

I wish to talk about the social democratic alternative in Germany. I believe that given the current situation in Europe, the crisis and the severe situation brought about by financial capitalism, we need to go back to some fundamental thoughts, especially if we wish to begin work on a new programme. Society should be the starting point for social democratic problematic thinkingâ&#x20AC;&#x201D;not the market or even the state, as both the market and the state have to be instruments used to build a proper society. We have already seen that when the state becomes an end in itself, both democracy and the well-being of people suffer. History has proved that quite clearly, especially in Central-Eastern Europe. Today, the market is becoming an end in itself, which is why both democracy and the well-being of the people suffer. What kind of society do we wish to have in the first place? One that ensures the well-being of individuals and provides chances for individuals to develop themselves. But also one which treats society as a whole, not as atomised individuals. After we use this for a starting point, we can talk about the kind of market that we want and the kind of state we need in order to build this kind of society. When we look at societies, both in Germany but also in other European countries, we can clearly see inequalities. Equality is an important issue. When we talk about basic values in Germany, we talk about freedom, solidarity and social justice. We never mention â&#x20AC;&#x153;equality,â&#x20AC;? like they do in France and elsewhere. German social democrats have to think about this.

Thorben Albrecht

Social inequities as a challenge for social democracy I believe that inequality is currently the source of real problems, which is why a social democratic programme should tackle it. There are the obvious inequalities between the super rich and lots of people who do not even know what life will bring them next year, or whether they will have a job or not. We have inequalities between people who can literally go wherever they like on the globe and other people, whose only movement involves oscillating between unemployment and social welfare. There are inequalities between quarters in which people always pursue university education and quarters with people who always end up on social welfare. Inequalities do not only persist between the upper, middle and working class—I use these terms even though we are not using the class distinctions used by Marx. There are new inequalities and divisions inside each class regarding e.g. jobs. There are also inequalities between immigrants and nonimmigrants, between highly skilled German workers and export oriented manufacturing on one side, and those who work in services on the other. Obviously there are also inequalities between men and women—we still have not been able to deal with this problem. I think that in order to fight inequalities we do not only need social justice —we need to change our societies. The American author George Packer wrote in Foreign affairs about the growing inequalities in the United States, though this applies to European societies as well. He claimed that people are imprisoned in the circumstances of their birth, divided in schools, neighbourhoods and at work. We are unequal even regarding the things we eat—this is quite common in Germany, where different types of food are consumed by different social classes and groups. What is more important, there are inequalities in what different people think. These divisions have severe repercussions for democracy. In Germany, the voter turnout in the elections in the poor quarters is sometimes 42-50% lower than in the more affluent ones. Participation in democracy also has to do with divisions in society. At the same time, the dominance of the market over the last years has depleted our public goods, impoverished our schools, universities and local infrastructure. This is only increasing the inequalities, since not everyone can afford to pay extra for social security, schools, infrastructure etc. If I have a private swimming pool I do not need a public one. This actually leads to the number of people who know how to swim decreasing in certain societies. The divisions in our societies, the main problem for social democracies—occur not only between the rich and the rest of society, i.e. 1% and 99%, but they also fragment the majority of the working people. This makes it very difficult to develop a narrative that

SPD before the elections in 2013: a programme for Germany and Europe

embraces this majority of people who are all working, but have very different types of jobs. In search of a European narrative Creating a narrative for the European context is far more complicated than creating one for a single country, but I believe that we need to go beyond the borders and try to work on a European narrative. Despite of all the diffi culties, we need a narrative, since overcoming the current situation on the financial market will never be possible without a positive vision different from neoliberalism. In 2009 some British and German social democrat thinkers, gathered around members of parliaments: Jon Cruddas from the UK and Andrea Nahles who used to be the secretary general of SPD, embarked on the search for a narrative with a paper called â&#x20AC;&#x153;Building the good society.â&#x20AC;? The very interesting debate which followed was possible thanks to the Ebert Foundation who is sponsoring a large number of events and is active in many places of the world, including the United States, Korea, Tallinn, Mexico etc. Working on a cross-border narrative is important. The current challenge for social democrats is how to translate its vision of society into an electoral programme that would be able to break the neoliberal dominance. There are different preconditions for such a programme to at least challenge neoliberal thought. Firstly, it has to be down-to-earth. It has to show that social democracy really cares about people. It has to address people's everyday experiences, concerns and worries. I think social democratic parties will not be able to do this all by themselves. We have alienated ourselves from the population, as if we were living in some older world. SPD began a reorganisation reform, yet I do not think we can already claim that we represent our society. A modern social democratic programme that is down-to-earth and is tackling the concerns of people needs to include a participatory element. That is what we are trying to do in Germany. In the second half of this year we wish to begin work on including citizen projects into the party's programme. Of course not every proposition can be included, but we are thinking about those suggestions which we could address from a social democratic perspective. This would involve everyday problems rather than big economic questions. True, we do need to ask and answer big questions, but we also cannot underestimate the more concrete questions. The second precondition for a successful programme is that it should not contain any empty promises. Everything in the programme should be feasible. The main precondition for that is to have a valid financial concept. Please note that this is not about austerityâ&#x20AC;&#x201D; it does not mean that we have to introduce cuts. But we have to talk about growth, about ways in which we can increase public revenue. There is also the question of how to raise taxes. First, we have to consider the

Thorben Albrecht

possibilities for bringing funds into public budgets, also by limiting our spending. Thus, we have to be realistic. Third precondition: the programme has to be a bold statement. It has to be a programme of change rather than just a document used to administrate the world as it is. Changes can be achieved mainly through a process of reshaping the economy, which has a lot to do with the willingness to confront powerful economic forces, such as financial markets and their players, but also global corporations—not so much in an ideological sense, but when it comes to practically regulating the economy. I think that once all these three preconditions—i.e. being close to the people, having a programme that is feasible, realistic, but willing to confront current economic powers, to change things—are fulfilled, we might be able to win back the trust of the people, which is the hardest but also the most important task we are facing now. I think this is true on the national level, but these preconditions can also be used for winning public support for an alternative European approach. That is because the only way to prevent people from supporting technocratic administrators is to offer an alternative growth model, with more available jobs and equal chances for everybody—not just a few people who were born in the right quarter. In Germany, Angela Merkel is hugely popular because people think she is doing a good job. If we fail, people might turn to governments which have the trust of the markets, like the technocratic government in Italy or in Greece before the election. They might also turn away from Europe, which partially was the case in the elections in Greece and the elections in France with Jean-Marie Le Pen. I think that the success of François Hollande shows that a figure that is rather humble, but which has a clear-cut and feasible idea for a better society, can win the trust of the people. This should give us hope that this kind of approach is possible. It does give us hope in Germany—never before was the German public so interested in an election in another country, than in the case of the recent elections in France. The German debate shows that there are alternatives even in the context of the current situation. As I said, the growth model should be in focus and cannot be limited to a single country. Even Germany cannot follow its own path—it needs an European approach. The challenges faced by German social democracy To conclude, allow me to mention five points which are important for Germany, apart from the above-mentioned programme preconditions. First, we have to overcome the short-term approach to economy. We can do this by regulating the financial market and by strengthening the economic democracy, making sure that the economy is not bringing revenue for the next three months,

SPD before the elections in 2013: a programme for Germany and Europe

but rather creates wealth over a longer period of time. Also, we have to change primary distribution. We can see that the percentage of wealth going into wages has been going down, while the percentage of wealth going to capital gains, assets and income, has gone up. This is something we really have to tackle. Social democrats usually talk about secondary distribution through social welfare. But we also need to talk about the preconditions of that distribution—strengthening the collective bargaining of trade unions in order to get better wages. This has to do with the third point—regulating labour markets, especially the new forms of labour from contract labour, temporary work etc. My party has done some mistakes in the past, deregulating the labour market, which was not only a problem for each worker in the sectors, but lead to the general questioning of the value of labour, especially when it comes to wages, but also regarding the feeling people get out of their work. The fourth point is to modernise the social security system and the education system. When compared to other OECD countries, Germany is way behind when it comes to funds dedicated to education. This is the point where the tax policy kicks in. We should discuss tax policy not so much because we wish to redistribute wealth through taxes—I think the possibilities for this are rather limited—but because we have to make sure that public goods, such as education or social security are properly financed. This is why we have to ask people who earn more, to contribute a bigger share of their money to these areas. Last but not least, we need to refresh our democracy in its inclusive approach. This does not mean having more direct votes by the citizens. We can see that people with more money are not only the ones who start campaigns, but they are also the ones who are more likely to participate in voting. What we need is a participative approach from the local level to higher levels, trying not to let the poorer quarters of the cities be excluded from the vote. This is a task for social democracy—not an easy one, as when you have limited resources in an election campaign, it might be more attractive to use these resources in quarters where more people go to vote, thus getting a quick result. But I think that in the long run it is important for social democracy not to retreat from the more difficult quarters of our cities and villages. We have to be present there, put some resources there, allow the people to talk to our deputies etc. These are the issues which need to be included in the social democratic programme, not only in Germany, but in other countries as well.

Bartosz Machalica

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections I The 2010 presidential elections were expected to be a breakthrough for the Democratic Left Alliance (SLD). Grzegorz Napieralski, despite having extremely low support in the initial polls after the announcement of his candidature, eventually achieved 2.3m votes, with 13.68% of total support. Apart from past results achieved by Aleksander Kwaśniewski, this constituted the highest number of voters to support a left-wing candidate in a Polish election. During the local government elections in autumn of 2010—in the voivodship sejmik deputy elections—SLD received 15.2% votes. It admittedly came in even after the Peasants' Party, but this was a decent starting point for a good result in the parliamentary elections. A number of facts supported the thesis that the party maintained a proper political level. A number of party preference polls conducted by the CBOS (Public Opinion Research Center) showed the Left consistently maintaining support results below 10% after the parliamentary elections of 2007 68. In March 2011 SLD achieved 16% of support in the CBOS poll. At the same time, 16% of poll participants were uncertain of who they were going to vote for69. PiS 68 SLD support dynamics between 1997-2011, BS 117/2011 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_117_11.PDF, July 19th 2012). 69 Party preferences in March: a third force enters the game, BS/24/2011, (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_024_11.PDF, July 19th 2012).

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

had 18% of support in the same poll. The 16% of undecided participants and the traditional under-estimation of SLD in the CBOS research meant that genuine support for SLD could be estimated to 18%. In March 2011 Grzegorz Napieralski turned up second place right after President BronisĹ&#x201A;aw Komorowski in rankings measuring trust towards politicians70. These high support results were mainly the consequence of a slow process of reclaiming credibility by the party, which followed a shift in its focus to social and housing matters in its political message. One sign of the party's good fortune was a debate started by SLD regarding the vote of no confidence for the Infrastructure Minister, Cezary Grabarczyk (PO). The debate took place on January 4th 2011, right after the railway commotion resulting from incompetent changes in the train schedule71. However, it was only the beginning of the end of high social support for SLD. In April, the electoral support for SLD in the CBOS poll dropped to 12%72, in July to 9%73 and in September to 7%74. Let us try to answer the question regarding the reasons for this decline in social support for SLD. II This mostly has to do with the shift in the centre of mass of SLD's programme message from socio-economic matters to moral matters. In autumn, SLD submitted a bill project regarding civil unions and abortion. One can hardly blame them for bringing these matters into the attention of the Sejm Marshal as they are perfectly valid social democratic issues. However, once these subjects were brought up, they began to dominate the political message of the party, while its socio-economic postulates were not nearly as prominent. It is important to stress that SLD has had a huge problem with estab lishing a clear-cut stance regarding the open pension funds reform. Due to the difficult situation in public finances, Donald Tusk's neoliberal government decided to decrease the contribution rate for open pension funds from 7.3% to 2.3%. The 70 Trust for politicians in March, BS/29/2011, (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_029_11.PDF, July 19th 2012). 71 Transcript report from the 82nd RP Sejm session on January 4, 2011. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. 6th Term (http://orka2.sejm.gov.pl/ StenoInter6.nsf/0/E42A3B1781B5C145C1257815002BED5F/$file/82_a_ksiazka.pdf, 19 lipca 2012). 72 Party preferences in April, BS/41/2011 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/ 2011/K_041_11.PDF, July 19th 2012). 73 Party preferences in July, BS/81/2011 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/ K_081_11.PDF, July 19th 2012). 74 Party preferences in September, BS/104/2011 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/ 2011/K_104_11.PDF, July 19th 2012).

Bartosz Machalica

reform was endorsed by the Minister of Finance, Jacek Rostowski. This resulted in a fracture among the representatives of the neoliberal elites. Neoliberal economists who previously held mutual views based upon the so-called Washington consensus formed two camps. Minister Rostowski was in charge of the first one. Leszek Balcerowicz was the leader of the other one, which was comprised of the opponents of the reform and defenders of the previous open pension funds regulations. Both politicians clashed during a TV debate. PO strongly supported Rostowski. PSL followed its example, as the Minister of Labour, Jolanta Fedak, has proposed similar changes in the past. PiS took a clear-cut approach, supporting voluntary contributions to the funds. SLD was not capable of presenting a single, unified approach which would be comprehensible for the voters. As a result, the SLD club withheld from voting on the bill which would decrease the size of the contributions to be transferred to the open pension funds 75. The “Jutro Bez Obaw” (“No Fears For Tomorrow”) election programme76 completely disregarded the open pension funds issue. Another situation involving SLD's indecisiveness had to do with Minister Kudrycka’s university education reform. The reform met with unfavourable reactions in the academic circles, especially among scientist from social and humanist fields, while students opposed the idea of introducing fees for a second study discipline at public universities. SLD failed to take a stand on the issue, which forced most SLD deputies to withhold from voting. Zbigniew Kruszewski voted against the reform77. Anita Błochowiak and Sławomir Kopycisńki voted in favour. The SLD election programme remained in accordance with the social democratic canon. It was an extensive document, but one which lacked postulates radical enough to cause social controversies and evoke social emotions. The postulate of introducing an additional PIT fee for those with the highest income was clearly missing. This was at a time when the tax burden in Poland was one of the lowest in the European Union78. What is more, PIT tax progression in Poland is rather symbolic in its nature79. It is worth mentioning that in 2012 François Hollande won the presidential elections in France mostly due to the postulate of introducing a 75% PIT rate for incomes of over €1mln. The postulate of 40% tax for those with the highest income was brought up in SLD circles mainly by Marek 75 http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/glosowania?OpenAgent&6&88&22, July 19th 2012. 76 Democratic Left Alliance. No fears for tomorrow. A programme for Poland (http://sld.org.pl/strony/39-jutro_bez_obaw__program_sld.html, July 19th 2012). 77 Actually the rector of a non-public university. 78 Szumlewicz, P.. Eurostat: Low taxes in Poland (http://tvp.info/informacje/biznes/ eurostat-niskie-podatki-w-polsce/6178263, July 19th 2012). 79 There are two PIT rates in Poland: 18% and 32%. The second tax threshold was exceeded by 1.89% of taxpayers (http://podatki.wp.pl/kat,70474,title,Bogaci-placa-mniejszepodatki,wid,13661391,wiadomosc.html?ticaid=1ed3d, July 19th 2012).

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

Balicki and Wojciech Olejniczak. But the party's leadership decided the main message of the party to be “SLD will not raise taxes.” It also planned to remind that it was the PO-PSL government that was responsible for raising the VAT. Robert Fico attacked the neoliberal Right in Slovakia in a similar fashion, but was also not afraid to declare that he will raise taxes for those with the highest incomes. SLD did not have this kind of courage, which is why during the campaign its leaders had constant problems finding the source of funds to fulfil their electoral promises. The biggest mistake in the SLD electoral campaign was the signing of an agreement80 with the Business Centre Club (BCC), i.e. “a prestigious entrepreneur club and the largest individual employers' organisation in the country,” as the organisation calls itself on its website. The signing of the agreement was first approved by the SLD national board. SLD representatives who signed the agreement included Grzegorz Napieralski—SLD leader—Marek Wikiński— member of the Sejm finance commission and Sergiusz Najar—the former Deputy Minister of Foreign Affairs, who later decided not to run for the elections from SLD lists. At first, the media did not pay much attention to the agreement. It was then exposed by the Minister of Finance, Jacek Rostowski, during a debate with SLD leader Grzegorz Napieralski. Rostowski accused the latter that the document includes an appeal to introduce the cadastre tax81. The fact that Stanisław Gomułka, a BCC expert, was SLD’s expert in the debate, put the party in an even worse light. Gomułka served as Rostowski’s deputy, who demitted when he decided that Rostowski is taking too long to carry through neoliberal reforms. In a report on the reasons of SLD's electoral defeat, Rafał Chwedoruk characterised the SLD campaign with the following words: “The SLD campaign was chaotic and seemed to be directed at mainstream public opinion. It was surprising to see that it excluded many niche groups, such as uniformed services employees, teachers, officials etc., whose support for SLD was apparent in the election results and relations between the party and organisations representing the professional interests of these groups82.” The positive election polls typical of 2011 led SLD strategists to wrongly believe that the support of leftist voters was guaranteed. Now it could direct its message towards voters from the centre, thus implementing a catch-all party strategy. The above-mentioned assumption seems to 80 Economy for the people. SLD and BCC pact for the Polish economy ( http:// www.bcc.org.pl/fileadmin/media/do_pobrania/biuletyn/porozumienie_programowe_sld _bcc.pdf, July 19th 2012). 81 Paragraph 25: “Strengthen local government finances through a reform in real estate tax so that it makes better use of the market value of real estate.” 82 Chwedoruk, R. (2012). The reasons and determinants of SLD's electoral defeat. Progressive Papers 1(10/2012), I. Daszyńskiego Centre, p. 9 (http://tinyurl.com/cln3747, 19 lipca 2012).

Bartosz Machalica

be the cause of many already mentioned errors made by the party in the preelection period. The preparation of electoral lists seems to be a separate problem. On the one hand, a number of experienced parliament members have been excluded. On the other hand, the party was too timid in the way it opened up for coalition partners and failed to make it a ground breaking message. The information regarding the resignation of new social movement activists Robert Biedroń and Wanda Nowicka from SLD lists proved far more important, as it provided a pretext to sustain the media image of SLD as a fossilised party. Due to interior calculations in the party, Włodzimierz Czarzasty and Józef Oleksy were also missing from the lists. III SLD strategists have also not foreseen that Platforma Obywatelska and its allies would focus its attacks on their party in the 2011 parliamentary campaign. The struggle between PO and PiS is still considered to be the main axis of the political conflict83. Since 2005, both these right-wing groups have been garnering the two best results. On the other hand, the conflict between them has been polarising part of public opinion since at least 2007 to such a degree, that any electorate shifts between them are virtually impossible. After a relatively good result by Grzegorz Napieralski in the 2010 presidential elections, and by SLD itself in the local government elections in the same year, it became clear that the 2011 campaign will revolve around attracting centre-left voters. A significant part of this centre-left electorate shifted its sympathies to PO between 2005-2007, considering it to be the only political force capable of removing PiS from the government. As years passed by, part of these voters became increasingly disillusioned with PO governance. There was a drop in support for PO in 2010 among those voters who declared themselves as leftist84. What is more, PO voters named SLD as their second-choice party. In November 2010, i.e. after the local government elections, 21% of poll participants singled out SLD as a second-choice party. This led to SLD becoming the most popular second-choice party 85, mostly for PO voters. 32% of PO voters considered SLD to be an electoral alternative, whereas 36% of declared SLD voters considered the possibility of voting for PO. This research clearly shows that the most likely electoral shift in the 2011 campaign was to occur 83 Cf. Borejza, T. (2009). PO-PiS. An alleged opposition. Warsaw. 84 Kowalczuk, K. (2011). Ten years of Platforma Obywatelska on the political scene. In M. Grabowska, The 2011 elections in CBOS studies. Warsaw, p. 77. 85 Electoral alternatives and negative electorates, BS 151/2010 http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/2010/K_151_10.PDF [July 19th 2012].

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

between PO and SLD, though the direction of this shift remained an open issue. PO strategists knew about this very well, which is why they prepared a political strategy aimed at discrediting Grzegorz Napieralski in the eyes of SLD voters. The final blow came when a popular SLD deputy, Bartosz Arłukowicz moved to PO. SLD strategists were completely unprepared for this sort of manoeuvre by the Platforma. One other thing slipped the mind of SLD strategists. At the time of Grzegorz Napieralski's relatively successful presidential campaign public television was governed by managers favourable towards SLD. This changed after the presidential election. The image-based message of Napieralski’s presidential campaign (with the famous handing out of apples at its core) was broadcast in an advantageous light. After changes in the TVP management, the tone shifted to a much more unfavourable one. As indicated by a Batory Foundation report, 30.7% of media transmissions dedicated to SLD leader Grzegorz Napieralski in all news programmes during the 2011 electoral campaign were negative in their resonance. From among all party leaders, only Jarosław Kaczyński, the leader of PiS, could boast an equal amount of negative transmissions. For comparison, only 4.8% of transmissions dedicated to Donald Tusk and 5.1% of transmissions dedicated to Janusz Palikot carried negative overtones86. Similar tendencies can be observed when it comes to the evaluation of transmissions regarding each political party. In the case of PiS and SLD, negative transmissions in information programmes were clearly dominant when compared to other parties. What is interesting, overly positive transmissions were exclusively reserved for PO and PiS. With other parties, the share of such transmissions was lower than 1% of transmissions in general 87. The tendency to show SLD in a negative light was especially clear in the case of news programmes broadcast in two commercial stations: TVN and Polsat—a startling 29.3% of transmissions dedicated to SLD was negative in character88. The above circumstances, but first and foremost the serious mistakes made in the last months by SLD management, resulted in the party's lowest result in history in the 2011 elections—8.24% of votes. This allowed SLD to form a parliamentary club which initially included only 27 deputies.

86 Monitoring report for main news shows broadcast by TVP and commercial stations during the 2011 parliamentary elections campaign. Warszawa, November 2011, p. 58. (http://www.batory.org.pl/upload/files/Programy%20operacyjne/Masz%20Glos/Raport %20koncowy01.12.2011.pdf, July 19th 2012). 87 Ibidem, p. 61. 88 Ibidem, p. 65.

Bartosz Machalica

IV SLD’s electoral defeat was accompanied by the substantial success of the Palikot Movement. The former PO deputy was able to introduce his group, formed less than a year before the elections, into the Sejm. It received 10.02% of votes which gave the party 40 seats. The electoral result of Janusz Palikot’s group—at least partially—denied the theses promoted by Sławomir Sierakowski, regarding the four parliamentary parties cartel and the fossilised political scene89. Palikot himself entered parliamentary politics in 2005, when he was elected a Sejm deputy from PO lists. At the time, he was a well-to-do businessman. His first property statement from 2005 showed Palikot's income to be 50 million PLN from shares alone90—he was a wealthy person. He became popular through his activity in the media. Among other things, he published Donald Tusk’s book Solidarność i duma (Solidarity and pride) and was the publisher of the ultra-Catholic weekly Ozon (Ozone), which was supposed to represent the voice of the “JP generation.” With time, Palikot became a politician specialising in happenings and provoking the Kaczyński brothers. After the Smoleńsk catastrophe he decided to leave PO and create his own political group. The programme of the Stowarzyszenie Ruch Poparcia Palikota (Palikot Support Movement Association) and the Ruch Palikota (Palikot Movement) party combined anti-clericalism with economic liberalism. Palikot gained fame in the electoral campaign as the author of anti-clerical happenings and TV spots. Regarding economic matters, the Palikot Movement referred to the old PO slogan “3x15,” altering it to “3x18.” The Palikot Movement thus proposed to introduce a flat PIT tax, a flat CIT tax and a flat VAT tax, with an 18% rate for each of them. A CenEA Economic Analyses Centre report shows that the implementation of the Palikot Movement's economic programme would—relatively—be most beneficial to 10% of the wealthiest Poles—they would lose 1.2% of their incomes. The cost of balancing the budget would be transferred to the poorest households, as they would lose 15.5%91. The PO programme was also beneficial for the interests of citizens representing the five highest income deciles. At the same time—as was shown by CenEA analysts—citizens from lower income deciles would benefit from the implementation of PiS, SLD and PSL electoral programmes. 89 Cf. Sierakowski, S. Open letter to the party. Gazeta Wyborcza, July 18th 2011. 90 Property statement from October 19, 2005. (http://orka.sejm.gov.pl/osw5.nsf/ ($All)/68A1687D2C966FF0C1257081002EE33B/$File/OSW0_273.pdf ?OpenElement, 19th July 2012). 91 2011 CenEA Pre-election report, Part II: The 2011 parliamentary elecitons: who will benefit, who will lose and what's it going to cost?, p. 26. http://www.cenea.org.pl/images/stories/pdf/Microsimulation_Reports/CenEA_RaportPrz edwyborczy_MR0211.pdf, 19th July 2012).

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

Nevertheless, the media did not pay much attention to the economic programme of the Palikot Movement. Its leader focused on anti-clericalism and promoted the image of his group being a protest party. Palikot's book Kulisy Platformy (Platforma backstage) was supposed to give credibility to this image, as in it he revealed a portion of information regarding the functioning of Polish political elites. As an effect, Palikot was able to gather a large amount of supporters, who— as shown by CBOS studies—can be characterised as having two typical characteristics: they are young and do not participate in religious practices92. The media spread the view that Palikot’s Movement mostly stole its voters from SLD. This popular publicist approach cannot, however, be justified. An analysis of electorate shifts prepared by a CBOS analyst states, that “taking into account the absolute figures one might say that the Palikot Movement owes its electoral success mostly to former PO voters, who constitute the majority of the entire voter population. From declarations by research participants one might see that they constituted 43% of the Palikot Movement’s electorate93.” V After the parliamentary elections, which ended with the defeat of SLD and the relative success of the Palikot Movement, voices appeared in the media predicting the disappearance of SLD from the political scene and the creation of a new centre-left formation based around Palikot’s group. Some claimed that the only hope for the political survival of SLD members was to merge with the Palikot Movement. Close cooperation between the Palikot Movement and SLD was promoted among others by the former President Aleksander Kwaśniewski. However, this scenario never came to life. As it later turned out, the elections for the leader of the SLD club played a major role. Leszek Miller defeated Ryszard Kalisz, who advocated the need to cooperate with the Palikot Movement. On December 10 of 2011 Miller was chosen the new leader of SLD during a special party convention. He had a decisive victory over Marek Bałt, Joanna Senyszyn and Artur Hebda. In his speech, Miller clearly stressed the political independence of SLD and rejected the vision of SLD as a “concession” party. The final break in the relations between Miller and Palikot occurred after a publication by Gazeta Wyborcza regarding the investigation into CIA prisons in Poland. The public prosecutor suspects that a building has been lent to the CIA on Polish territory in which Americans held terrorists. This was to happen during 92 Pankowski, K. (2011). Palikot Movement voters. In M. Grabowska. The 2011 elections in CBOS studies, Warsaw, p. 113. 93 Cybulska, A. Electoral loyalty: party electorate shifts in 2007 and 2011. In M. Grabowska. The 2011 elections in CBOS studies, Warsaw, pp. 121-122.

Bartosz Machalica

Millers governance and Kwaśniewski's presidency. When Gazeta Wyborcza wrote that the former chief of the intelligence agency, Zbigniew Siemiątkowski, was accused of being involved in this case, Palikot attacked Miller, saying that Miller should stand before the State Tribunal and disappear from political life. An escalation of the smouldering conflict between Miller and Palikot followed. The transfer of two SLD deputies to the Ruch Palikota club was an important episode in SLD-RP relations. The first of these deputies, Sławomir Kopyciński, changed his club affiliation a few days after the elections. The second one, Witold Klepacz, moved to the Palikot Movement at the end of April 2012. Prior to that, Łukasz Gibała, a PO deputy, joined the ranks of the Palikot Movement. The most important political conflict after the 2011 elections was the issue of raising retirement age. Donald Tusk, in his exposé, announced the levelling and raising of the pension age to 67 years. SLD and the Palikot Movement assumed different strategies regarding these news. SLD chose decisive defiance and, together with the All-Poland Alliance of Trade Unions, began collecting signatures under an appeal to organise a referendum which would block the raising of the pension age. Palikot decided to support the government’s proposition. In an interview for Newsweek, he explained the motivation for his decision with the following words: “We will support the raising of the pension age to 67 years for women and men. We will probably suffer because of this, but I am capable to do it not because it is an opportunity to kill off Pawlak. That is secondary. I am doing this to provide an image element to the Palikot Movement, that when someone has to support something, we can do it, even if the people are unsatisfied because of that94.” Palikot decided to fulfill his declaration. His club supported the raising of the retirement age. Robert Biedroń, Anna Grodzka, Witold Klepacz and Wanda Nowicka voted against the governmental act project, breaching club discipline 95. In spring 2012 SLD decided to focus in its political message on socioeconomic matters. The main postulate presented at the April party congress and the—surprisingly numerous, especially in the Polish context—May 1 celebrations was to introduce a 50% PIT rate for people with the highest incomes. On May 1 the Palikot Movement organised their own celebration of the Workers' Day in the Congress Hall in Warsaw. Its main protagonist, apart from Palikot himself, was the former leader of the Polish Socialist Party, Piotr Ikonowicz. The main message was Palikot’s postulate that “the state is going to build factories.” The programme 94 The joke's over. Tomasz Machała interviews Janusz Palikot. Newsweek Polska, March 26, 2012. 95 http://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=glosowania&NrKadencji=7&Nr Posiedzenia=14&NrGlosowania=36[19 lipca 2012].

The parliamentary Left in Poland after the 2011 elections

strategy of the Palikot Movement is however very unstable. A few weeks after the congress in May, Palikot organised a happening in which he announced his apostasy from the Catholic Church. The media announced another Palikot Movement congress to be held in autumn, which is said to focus on entrepreneurship matters. VI This indecisive approach does not serve the Palikot Movement. As early as March, Palikot declared, that if the elections were to take place in 2012, his party would achieve at least 20% of support 96. In the CBOS poll in June, the Palikot Movement appeared below the 5% electoral borderline97. In the same poll, SLD received 9% support. The remaining party polls in May and June show support for SLD lingering between 16% and 7%. The support for Palikotâ&#x20AC;&#x2122;s party was estimated between 5-6%98. The Millward Brown SMG/KRC poll commissioned by the Fakty TVN channel and conducted between April 20-22 seems to be more important than any single party preference poll. According to this poll, 68% of participants spoke against the alliance between SLD and the Palikot Movement. The issue already seems to be resolved. Other data seems far more interesting: as much as 67% of those intending to vote in the elections consider SLD to be the best representative of the Polish Left. Only 17% of participants chose the Palikot Movement instead. What is interesting, the results in the Palikot Movement alone do not stray far in the sample reflecting the entire social panorama99. It thus seems that the conflict regarding the leadership on the Left has been resolved. Still, there is a serious challenge ahead of SLD. After the 2011 elections, SLD is doing fairly well in reading the attitudes in the left-wing electorate after each political event. The conflict regarding the raising of the retirement age or the future fate of allotment gardens is an example of this new approach. The destructive indecisiveness typical for the open pension funds case is a thing of the past. Yet, if SLD wishes to achieve support which would enable it to return to power, it should cease being nothing more than a force reacting to political events, and instead begin creating them. 96 The joke's over. Tomasz MachaĹ&#x201A;a interviews Janusz Palikot. Newsweek Polska, March 26, 2012. 97 Party preferences in June, BS 84/2012. 98 http://wybory.xaa.pl/, 19 lipca 2012. 99 Palikot or Miller? Who should be in charge of the Left?(http://www.tvn24.pl/ wiadomosci-z-kraju,3/palikot-czy-miller-kto-powinien-rzadzic-lewica, 208484.html, 19th July 2012).

The Ferdinand Lassalle Centre for Social Thought was founded in 2005 in WrocĹ&#x201A;aw as an independent association aiming at promoting ideas of social justice, peace, human rights and sustainable development. The association's patron is Ferdinand Lassalle (1825-1864), the founder of the first labour party in Ger many. He was born in WrocĹ&#x201A;aw, the city in which he was later buried. The Centre's efforts are focused on formulating critical reflections concerning the contemporary world and its development, as well as creating an ideological alternative for conservative-liberal and nationalist postulates which are currently dominating the political discourse in Poland. The Centre is realising its goals through organising conferences, seminars, courses and workshops, as well as performing research, publishing and organising social campaigns. Thanks to the cooperation of leftist foundations and institutes in other countries the Ferdinand Lassalle Centre for Social Thought is also actively parti cipating in the European political debate and international research projects.

www.lassalle.org.pl Video recording of the conference available at: www.progressive-ideas.eu

Progresywne idee dla Europy Środkowej

Redakcja: Michał Syska

Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle'a Wrocław 2012

Michał Syska

Wstęp „Prawie we wszystkich krajach Unii Europejskiej rządzą socjaldemokraci” – tak zaczynał się słynny manifest Tony’ego Blaira i Gerharda Schrödera z 1999 roku1. W dokumencie tym szefowie rządów Wielkiej Brytanii i Niemiec zaprezentowali program ideologicznej reorientacji europejskiej socjaldemokracji. Dziesięć lat później polityczne realia wyglądały już zgoła odmiennie. Konserwatywna prawica stała się wiodącą siłą w Europie, zaś liżąca rany po wyborczych porażkach lewica zajęła się rozrachunkiem z koncepcją Trzeciej Drogi (Third Way) i Nowego Środka (Neue Mitte). Globalny kryzys ekonomiczny ożywił toczącą się w łonie europejskiej socjaldemokracji dyskusję nad programową alternatywą dla neoliberalizmu 2. Choć wydaje się, że lewica wciąż nie potrafi sformułować całościowej wizji przemian gospodarczych i społecznych, wreszcie zaczęła ona stawiać słuszne pytania i definiować swoich przeciwników. 1 Blair T., Schröder G., Europa: Trzecia Droga – Nowy Środek, [w:] Kowalik T., Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi, Warszawa 2001. 2 Między innymi: debata pt. „The good society” zainicjowana przez polityków SPD i brytyjskiej Partii Pracy: Andreę Nahles i Jona Cruddasa; wspólny projekt Policy Network oraz fundacji Wiardi Beckman pod nazwą „Amsterdam Process”; projekt „Next Left” realizowany przez Foundation for European Progressive Studies.

Wstęp

Według Chantal Mouffe głównym błędem teoretyków Trzeciej Drogi było oparcie się na iluzji, że nie precyzując przeciwnika, można uniknąć fundamentalnych konfliktów interesów. Mouffe przywołuje artykuł Mike’a Rustina, w którym autor zwraca uwagę na to, iż „socjaldemokracja zawsze uznawała kapitalizm za jednego ze swych przeciwników, a jej zadaniem było wszechstronne stawienie czoła systemowym problemom nierówności i niestabilności generowanymi przez kapitalizm”3. Polityka Blaira i Schrödera oparta była na akceptacji logiki neoliberalnej globalizacji. Wydaje się jednak, że ten etap – póki co – został na lewicy zamknięty. W trakcie kampanii prezydenckiej we Francji François Hollande stwierdził w jednym ze swoich przemówień, że jego największym przeciwnikiem politycznym są rynki finansowe, co stanowi dowód na zmianę retoryki liderów europejskiej lewicy. Tony Judt w swym politycznym testamencie Ill fares the land wskazał, że współczesna socjaldemokracja powinna nawiązywać do swych dokonań z okresu trzech powojennych dekad budowy państwa opiekuńczego, które zapewniło europejskim społeczeństwom dobrą jakość życia. Judt pisał: „Wszelka argumentacja polityczna powinna zaczynać się od uznania naszego związku nie tylko z przyszłą poprawą, ale także z przeszłymi dokonaniami, naszymi i naszych poprzedników”. Ta myśl wybitnego historyka na pewno może stanowić wskazówkę dla socjaldemokratów w Europie Zachodniej. W przypadku krajów postkomunistycznych jest ona całkowicie nieprzydatna ze względu na zupełnie inny kontekst historyczny oraz współczesne realia. Polacy, Czesi, Słowacy czy Węgrzy znają jedynie „realny socjalizm” oraz kapitalizm w jego neoliberalnym wydaniu. Dla wielu z nich obecny model stanowi jedyną alternatywę dla polityki z okresu autorytarnych rządów. Zresztą Judt słusznie zauważa w swej książce, że w ostatnich dwóch dekadach „młodych ludzi w Europie Wschodniej utrzymywano w przekonaniu, że wolność ekonomiczna oraz interwencjonistyczne państwo wzajemnie się wykluczają”4. Społecznej mobilizacji na rzecz postępowej polityki w Europie ŚrodkowoWschodniej na pewno nie ułatwia też fakt, że partie socjaldemokratyczne w tej części kontynentu współtworzyły po 1989 roku nowy, kapitalistyczny porządek, wspierając często neoliberalne projekty. Wszystkie one mają podobną genezę: poza przypadkiem czeskim ugrupowania są sukcesorkami autorytarnych partii komunistycznych. Elity przywódcze partii socjaldemokratycznych w Europie ŚrodkowoWschodniej wywodziły się głównie z technokratycznych i pragmatycznych kadr dawnych partii komunistycznych. Ich przedstawiciele nie mieli żadnych problemów z akceptacją gospodarki wolnorynkowej oraz demokracji parlamentarnej. Przyjęcie 3 Mouffe Ch., The democratic paradox, Londyn-Nowy Jork 2000. 4 Judt T., Ill fares the land, Londyn 2010.

Michał Syska

socjaldemokratycznej tożsamości nie było rezultatem głębokich debat ideologicznych, ale raczej formą legitymizacji i adaptacji w nowych realiach politycznych5. Partie socjaldemokratyczne współtworzyły (niektóre z nich kilkakrotnie) rządy w Europie Środkowo-Wschodniej, często realizując radykalne reformy rynkowe. Poparcie uzyskiwały dzięki społecznemu niezadowoleniu, dobrej organizacji struktur partyjnych oraz kreowaniu swojego wizerunku jako sił europejskich, modernizatorskich, kompetentnych i przygotowanych do rządzenia. W przeciwieństwie do krajów Europy Zachodniej, gdzie bastionami socjaldemokracji były zindustrializowane, duże ośrodki miejskie, w krajach postkomunistycznych lewica osiąga najlepsze wyniki wyborcze poza wielkimi metropoliami. Transformacja w krajach postkomunistycznych zbiegła się w czasie z przemianą instytucji, jaką jest partia polityczna (spadek liczby członków, wyborczy charakter, profesjonalizacja kadr). Nowe partie Europy Środkowo-Wschodniej weszły od razu w tę fazę rozwoju, która wiąże się z daleko idącym przeobrażeniem samej instytucji, nie mogąc przejść tych stadiów, które przechodziły partie rozwiniętych demokracji w Europie Zachodniej6. Dziedzictwem okresu rządów jednej partii (komunistycznej) jest zakorzeniona w społeczeństwie niechęć i nieufność wobec instytucji partii politycznej (dlatego też w Europie Środkowo-Wschodniej nazwy ugrupowań często zamiast słowa „partia” zawierającą sformułowania „unia”, „sojusz”, „platforma”, „związek”)7. W przeciwieństwie do partii zachodnioeuropejskich, partie w Europie Środkowo-Wschodniej nie reprezentują podziałów socjopolitycznych w sensie, jaki nadali im S. Lipset i S. Rokkan. Ponadto możemy wyróżnić ich następujące cechy: • •

•

mają charakter wyborczy: formułują apel wyborczy typu catch-all, który często jest niespójny i eklektyczny; ich apele wyborcze rzadko odnoszą się do podziałów socjoekonomicznych, a skupiają się z reguły na kwestiach ideologicznych, moralnych itd.; nie są partiami masowymi;

5 Dauderstadt M., Gerrits A., Markus G. G., Troubled transition. Social democracy in East Central Europe, Bonn-Amsterdam 1999. 6 Antoszewski A., Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Toruń 2009. 7 Ibidem.

Wstęp

•

• • •

z reguły istotna jest w nich osoba lidera (wiele partii bazuje na popularności lidera-założyciela partii i często wraz z jego upadkiem traci swoją pozycję w systemie partyjnym); brak silnego zakorzenienia w społeczeństwie; niski poziom identyfikacji wyborców z partiami; parlament jest główną areną aktywności partii8.

Tocząca się aktualnie dyskusja o przyszłości socjaldemokracji powinna uwzględniać specyfikę Europy Środkowo-Wschodniej (jej historię, strukturę społeczną, sytuację gospodarczą, kształt i cechy systemów partyjnych) i partii lewicy funkcjonujących w tym regionie 9. Nie oznacza to oczywiście, że brakuje wspólnej platformy dyskusji między socjaldemokratami z Zachodu i ze Wschodu. Wręcz przeciwnie: wiele zjawisk kryzysowych, z którymi zmagają się Europejczycy z Zachodu, we wschodniej części kontynentu zachodzą często z większą intensywnością, np. dotkliwe skutki społeczne neoliberalnych reform (nierówności społeczne, bezrobocie), marginalizacja lewicy na scenie partyjnej (przypadek Polski), sukcesy ugrupowań populistycznej prawicy. Mam nadzieję, że niniejsza książka okaże się inspirującą lekturą dla osób zainteresowanych budową bardziej egalitarnej i sprawiedliwej Europy. Jest ona rezultatem międzynarodowego seminarium pt. Progessive Ideas for Central Europe, które z inicjatywy Ośrodka Myśli Społecznej im. F. Lassalle’a oraz Fundacji im. F. Eberta odbyło się w maju 2012 roku z udziałem polityków, naukowców oraz ekspertów z socjaldemokratycznych think tanków z Polski, Niemiec, Czech, Słowacji i Węgier. Wrocław ze swoją wielonarodową i wielokulturową historią, geograficzną bliskością Pragi, Berlina i Warszawy, oraz jako miejsce narodzin Ferdynanda Lassalle’a wydaje się być doskonałym miejscem do dialogu i wymiany doświadczeń dla socjaldemokratów z zachodniej i wschodniej części Europy. Oficjalne hasło promocyjne Wrocławia brzmi: „Wrocław – miasto spotkań”. Warto, aby Wrocław stał się także miastem postępowych, europejskich idei.

8 Ibidem. 9 Bardzo ciekawa analiza Matthiasa Micusa pt. Organisational identity and reform of social democratic parties in Europe (Friderich Ebert Stiftung, Grudzień 2010) omawia dylematy organizacyjne i strategiczne zachodnioeuropejskich partii socjaldemokratycznych, które różnią się pod wieloma względami od realiów, w których funkcjonują partie socjaldemokratyczne w Europie Środkowo-Wschodniej.

Michał Syska – prawnik, publicysta, działacz społeczny. Dyrektor Ośrodka Myśli Społecznej im. F. Lassalle’a oraz członek zespołu „Krytyki Politycznej. Publikował na łamach m.in. „Gazety Wyborczej”, „Dziennika”, „Rzeczpospolitej”, „Trybuny” i „Przeglądu”. Współautor książek Ile ojczyzn? Ile patriotyzmów? (2007) i Norwegia. Przewodnik nieturystyczny (2011). Dr Gavin Rae – socjolog. Profesor nadzwyczajny w Akademii Koźmińskiego w Warszawie oraz wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim i Wyższej Szkole Psychologii Społecznej. Autor książki Poland’s return to capitalism: from the socialist block to the European Union (Powrót Polski do kapitalizmu – z bloku komunistycznego do Unii Europejskiej) (2008). Magdalena Kaszulanis – rzeczniczka prasowa Związku Nauczycielstwa Polskiego, członkini redakcji tygodnika „Głos Nauczycielski”. Dr Ilona Švihlíková – pracownik naukowy Wydziału Nauk Politycznych i Społecznych na Uniwersytecie Stosunków Publicznych i Międzynarodowych w Pradze. Założycielka obywatelskiej inicjatywy Alternativa Zdola. Jiří Koubek – politolog specjalizujący się w dziedzinie polityki komparatywnej, systemów partyjnych i demokracji Europy Środkowej. Obecnie wykładowca z dziedziny systemów politycznych i demokracji na Wydziale Filozofii i Sztuki Uniwersytetu Karola w Pradze. Dr Ľuboš Blaha – politolog, pracuje w Instytucie Nauk Politycznych Słowackiej Akademii Nauk. Współpracownik politycznego pisma „Slovo” . Autor dwóch monografii: Social justice and identity (Sprawiedliwość społeczna a tożsamość)(2006) and Back to Marx? (Powrót do Marksa?) (2009). Członek słowackiego parlamentu z ramienia partii SMER-SD, przewodniczący parlamentarnej komisji ds. europejskich. Dr Robert Braun – adiunkt na wydziale Komunikacji i Marketingu Uniwersytetu Ekonomicznego w Budapeszcie. Do 2012 roku doradca prezesa Węgierskiego Banku Narodowego. Prezes Forum New Economics. Główny doradca polityczny premiera Węgier w latach 20042005. Jan Niklas Engels – socjolog i politolog specjalizujący się w dziedzinie administracji publicznej. Starszy pracownik naukowy działu Analizy Polityki Międzynarodowej w Fundacji Friedricha Eberta w Berlinie. Thorben Albrecht – szef Departamentu Strategii i Polityki SPD. Pracował również jako szef biura sekretarz generalnej Andrei Nahles i prezes Europejskiego Departamentu DGB (Niemieckiego Zrzeszenia Związków Zawodowych). Bartosz Machalica – historyk i politolog. Absolwent Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych na Uniwersytecie Warszawskim. Członek redakcji tygodnika „Przegląd” i portalu Lewica.pl. Współautor kilku książek, m.in.: Podziały klasowe i nierówności społeczne – refleksje społeczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce (2010), Europa w działaniu. O szansach i zagrożeniach projektu Europejskiego (2007).

Gavin Rae

Polityka „austerity” w Europie ŚrodkowoWschodniej – przykład Polski Tło polityczne Od roku 2007 Polską rządziła centroprawicowa partia Platforma Obywatelska (PO) w koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL). W październiku 2011 PO zostało wybrane na drugą kadencję, stając się pierwszą partią w historii demokratycznej Polski, która odniosła zwycięstwo w dwóch kolejnych wyborach. Kandydat na prezydenta z ramienia PO, Bronisław Komorowski, został wybrany prezydentem w roku 2011, co dało PO silny mandat polityczny. PO jest partią o jasno neoliberalnych korzeniach. W okresie komunizmu czołowe postaci, takie jak obecny premier Donald Tusk, byli członkami mniejszościowego nurtu gdańskiego Kongresu Liberałów w ruchu opozycyjnym; wielu ich czołowych liderów służyło w prawicowych rządach lat 90. Po tym jak PO nie udało się wygrać w wyborach w 2005 roku, partia stonowała swoje najbardziej radykalne strategie liberalne (takie jak stawki podatku liniowego), obierając bardziej pragmatyczne podejście do polityki społeczno-gospodarczej. Strategia PO od roku 2007 polegała na stopniowym wprowadzaniu reform gospodarczych w celu zapewnienia sobie drugiej kadencji rządu. Strategię tę oparto na koncepcji zakładającej, iż aby przeprowadzić trwałe reformy, partia rządząca musi pozostać przy władzy przynajmniej na dwie kadencje. Platforma utworzyła rząd, głosząc jednocześnie, iż zaprowadzi w Polsce „Irlandzki cud ekonomiczny”. Cel ten ukróciło rozpętanie się globalnego kryzysu ekonomicznego w roku 2008, który

Gavin Rae

uniemożliwił podążanie strategią rozwoju opartą na liberalizacji, deregulacji i przypływie prywatnego kapitału zagranicznego. W przeciwieństwie do wielu innych rządów europejskich, administracja PO unikała podczas pierwszej kadencji w rządzie trwałych cięć wydatków. W istocie, rząd zwiększył swoje wydatki, wykorzystując głównie środki dostępne z Unii Europejskiej na opłacenie zestawu programów inwestycyjnych, z których wiele łączyło się z przygotowaniami do mistrzostw piłki nożnej Euro2012. Po zeszłorocznym powrocie do władzy PO obiecała przyspieszyć swój program liberalnej reformy gospodarczej i ściślej dostosować się do programów cięć i „redukcji deficytu”, uskutecznianych w ramach Unii. Ogólne warunki gospodarcze Pomimo znacznych spadków PKB w wielu gospodarkach Europy Środkowo-Wschodniej, Polska cieszy się statusem jedynego państwa członkowskiego Unii, które nie popadło w recesję od czasu rozpętania się kryzysu finansowego. W latach 2008-2011 PKB rosło średnio o 3,7% (patrz tabela poniżej). Jest to spadek ze średniej 5,5% w latach 2004-2007, przy czym stopa wzrostu spadła jedynie o 1,6% w roku 2009. W kontekście drastycznych spadków doświadczanych w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, świadczy to o znacznym sukcesie polskiej gospodarki. Pomimo uniknięcia regresu gospodarczego, spowolnienie wzrostu doprowadziło do pogarszającej się sytuacji na rynku pracy. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej bezrobocie spadło z ponad 19% w 2004 roku do 7,5% w roku 2007. Nie zmienia to faktu, iż w ciągu ostatnich kilku lat liczba ta zdecydowanie wzrosła – pod koniec roku 2011 wynosiła bowiem 10%. Bezrobocie ukazuje jedynie część trudności na polskim rynku pracy. Polska posiada najwyższą ilość pracowników z wszystkich państw Unii, zatrudnionych na umowy tymczasowe (tzw. umowy śmieciowe). Przez ostanie dziesięć lat ilość ta rosła w zastraszającym tempie z 5,8% wszystkich pracowników w 2000 roku, do prawie 27% w roku 2011 (średnia unijna wynosi 14.1%)10. Spowolnienie wzrostu gospodarczego, wzrost bezrobocia, pomniejszone przychody (patrz poniżej) i stały poziom wydatków publicznych przyczyniły się do pogorszenia sytuacji finansów publicznych państwa, przy czym w przeciwieństwie do innych krajów Unii nie wymknęła się ona jeszcze spod kontroli. Deficyt budżetowy wynosił -5,1% PKB w 2011 roku, po tym jak wzrósł w 2007 roku z -1,9% do -7,8% w roku 2010. Mimo iż przez ostatnich parę lat zadłużenie publiczne rosło w stabilnym tempie, jego obecny poziom 56,3% wciąż znajduje się dużo poniżej średniej unijnej, wynoszącej 82,5%. Nie biorąc pod uwagę 10 Osoby zatrudnione na umowy tymczasowe. Eurostat 2012 (http://tinyurl.com/7c56bab).

100

Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

wewnętrznych i zewnętrznych nacisków politycznych, Polska wciąż ma relatywnie dużo miejsca na dalszą ekspansję fiskalną. Wzrost PKB Bezrobocie Deficyt budżetowy Zadłużenie publiczne

2004 4.3 18.3 -5.4 45.7

2005 3.6 16.9 -4.1 47.1

2006 6.2 12.3 -3.6 47.7

2007 6.8 8.6 -1.9 45.0

2008 5.1 7.0 -3.7 47.1

2009 1.6 8.8 -7.4 50.9

2010 3.9 9.6 -7.8 54.8

2011 4.3 10.0 -5.1 56.3

Tabela 1: Podstawowe wskaźniki gospodarcze (%) 11.

Podobnie jak w przypadku innych państw Europy Środkowo-Wschodniej, kryzys zastał Polskę w sytuacji relatywnie niskiego deficytu rachunku bieżącego, jeśli porówna się ją do większości gospodarek Europy Zachodniej. Deficyt rachunku utrzymywał się w okresie kryzysu na poziomie około 1% PKB, tyle też wynosi obecnie. Polska gospodarka nie jest tak zależna od eksportu jak wiele mniejszych państw sąsiednich (np. Czechy i Słowacja, które są w znacznym stopniu uzależnione od eksportu aut), dlatego też spadający popyt eksportowy nie wywarł na niej dużego wpływu. Polski eksport dotyczy też zazwyczaj produkcji towarów, które wielu państwom docelowym łatwiej jest – ze względu na koszta – importować niż produkować samemu. Co więcej, płynny kurs waluty polskiej umożliwił realną deprecjację wartości złotego, co wspomogło wzrost eksportu 12. System podatkowy w Polsce stał się najbardziej regresywny w latach poprzedzających kryzys ekonomiczny. W 2008 roku stawki PIT zmieniono z trzech szczebli (19%, 30% i 40%) do dwóch (18% i 32%). Reforma ta w istocie doprowadziła do wprowadzenia liniowego systemu opodatkowania od osób fizycznych, jako iż zaledwie 1,5% płacących podatek dochodowy płaci teraz najwyższą stawkę podatku (podczas gdy wcześniej płaciło go 10%) 13. Zmiany te były następstwem wyraźnej redukcji w stawce podatku dochodowego od osób prawnych, którą ucięto w 2004 roku z 27% do 19%. Polski system podatkowy charakteryzuje się też relatywnie wysokim udziałem podatków niebezpośrednich (VAT utrzymuje się w tej chwili na poziomie 23%), co czyni go jeszcze bardziej regresywnym. 11 Realna stopa wzrostu PKB. Eurostat 2012 (http://tinyurl.com/bnweb2g); Stopa bezrobocia. Eurostat 2012 (http:..tinyurl.com/8ymxlkm); Ogólne deficyty/nadwyżki rządu. Eurostat 2012 (http://tinyurl.com/bxg7c9m). 12 B. Leven. Avoiding crisis contagion, Poland’s case. [w:] Communist and Post Communist Studies, Tom 44, Wydanie 3, Wrzesień 2011, 183-187. 13 P. Szumlewicz. Reformy podatków sprzyjają najbogatszym. [w:] Podatki. Przewodnik Krytyki Politycznej. Krytyka Polityczna, Warszawa.

101

Gavin Rae

Wydatki rządowe wzrosły w okresie kryzysu z 15,1 miliarda Euro w 2008 roku do 16,5 miliarda w pierwszym kwartale 2012 roku. Poziom wydatków rządowych w Polsce ledwo przekracza średnią unijną, utrzymując się na około 49% PKB14, przy czym PKB w Polsce per capita (9300 euro) to ponad dwa i pół razy mniej niż średnia unijna (24400 euro). W Polsce mamy więc do czynienia z piątym najniższym PKB w całej Unii (za Bułgarią, Rumunią, Łotwą i Litwą). Pełna suma wydawana przez rząd na obywateli jest więc o wiele niższa niż w zamożniejszych państwach Europy Zachodniej. Co ważne, rząd wyraźnie zwiększył w okresie kryzysu nakłady na inwestycje publiczne, co pomogło uniknąć recesji (omówiono to bardziej szczegółowo w dalszej części tekstu). Mimo iż zwiększono w ostatnich latach wydatki społeczne, obecnie na bezpieczeństwo społeczne przeznacza się 16,4%, przy średniej Unii wynoszącej 20,1%. Innym źródłem wzrostu gospodarczego w Polsce jest wzrost popytu konsumpcyjnego. Pomocny okazał się tu relatywnie mały wzrost bezrobocia, zapewniony częściowo poprzez niski poziom redukcji w zatrudnieniu w sektorze publicznym, który wciąż pozostaje źródłem ponad jednej czwartej całego zatrudnienia w Polsce15. Co więcej, w okresie kryzysu rosły też pensje i zarobki – między czwartym kwartałem 2008 roku a pierwszym kwartałem roku 2012 wzrosły one o ponad 12%16. Do niedawna pensje rosły szybciej niż inflacja, co oznaczało wzrost konsumpcji. Sytuacja ta zaczyna się obecnie zmieniać – inflacja wykracza powoli ponad stopę wzrostu pensji. Narzucone przez rząd zamrożenie większości płac sektora publicznego pogarsza jedynie tę sytuację. Reformy Polski system bankowy nie doświadczył kryzysu podobnego w skali do innych państw Europy Środkowo-Wschodniej ze względu na jego ścisłe standardy kredytowe i relatywnie niski poziom zadłużenia prywatnego. Rząd nie musiał przeznaczać ogromnych sum pieniędzy na ratowanie sektorów bankowych i finansowych, w związku z czym większość nakładów rządowych przeznaczono na cele społeczne i związane z produkcją. Aby pokryć rosnące wydatki w okresie kryzysu, rząd pozwolił na średni wzrost deficytu budżetowego i zadłużenia publicznego. Nie odwołano jednakże regresywnych cięć podatkowych poprzednich rządów, a jedyną nową zmianą podatkową podczas pierwszej kadencji było podniesienie VAT o 1%. 14 Suma wydatków rządowych. Eurostat 2012 (http://tinyurl.com/bms8xv9). 15 Rocznik Statystyczny 2011, GUS. 16 Indeks kosztów pracy. Eurostat 2012 (http://tinyurl.com/brqcd8c). Należy pamiętać, że wysoki poziom zatrudnienia niepewnego, tymczasowego, może zniekształcać podane tu dane.

102

Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

Alternatywnym źródłem dochodów dla rządu są środki nabyte drogą prywatyzacji. Celem Ministerstwa Skarbu Państwa jest zmniejszenie udziału własności państwowej w gospodarce z obecnego poziomu wynoszącego ponad 20% do 10%. Prywatyzację postrzega się więc jako sposób zmniejszenia deficytu i alternatywę dla podnoszenia podatków. W latach 2008-2011 rząd zakończył sprzedaż 562 przedsiębiorstw, co przyniosło dochód około 10,3 miliarda euro. Na lata 2012-2013 planowana jest sprzedaż kolejnych 300 przedsiębiorstw – ma to przynieść dochód w postaci 3,5 miliarda euro17. Choć za rządów pierwszej kadencji Platforma unikała realizacji programu cięć, wprowadzono kilka cięć w wydatkach. Dotyczyły one zmniejszenia zasiłku pogrzebowego, cięć w stawkach przeznaczonych na Fundusz Pracy (instytucję, która pomaga ludziom odnaleźć pracę) i zamrożenia poziomu dochodów, do którego rodziny uprawnione są do otrzymywania zasiłków socjalnych (ustanowiono go w 2004 roku)18. Od czasu ponownego zwycięstwa w wyborach w roku 2011, rząd oświadczył, że do końca 2015 roku pragnie obniżyć zadłużenie publiczne do 42% PKB, a do końca kadencji zmniejszyć deficyt budżetowy do zaledwie 1%. Do redukcji deficytu rząd pragnie wykorzystać głównie samorządy, którym nakazał wyrównanie przychodów i wydatków bieżących z roku 201119. Jednym z planowanych sposobów rządu na redukcję wydatków jest przekształcenie systemu dobrobytu w kierunku odwrotnym od idei uniwersalizmu. Rząd zaproponował zmiany w prawie dotyczące opodatkowania od osób fizycznych – rodzina z jednym dzieckiem i rocznym dochodem ponad 20 tys. euro nie będzie uprawniona do ulgi od podatku prorodzinnego; subsydia na podłączenie do Internetu zostaną usunięte, a osoby zarabiające poprzez własną pracę kreatywną (naukowcy, artyści i dziennikarze) nie będą mogli otrzymywać zwrotów podatkowych przy rocznych zarobkach przekraczających 10 tys. euro. 20 Rząd PO proponuje też obalenie specjalnego funduszu ubezpieczenia socjalnego dla rolników (KRUS), który pozwala im płacić niższe stawki ubezpieczenia socjalnego i zdrowotnego. Rząd poczynił też próby reformowania usług publicznych, takich jak opieka zdrowotna i edukacja, które stanowią znaczną część jego ogólnych wydatków. W 2008 roku plany rządu na dalszą komercjalizację i prywatyzację systemu 17 Przychody z prywatyzacji w latach 2012-13. PAP, 27 marzec 2012 (http://tinyurl.com/7shpjuw). 18 W 2012 roku więcej dzieci z zasiłkiem. [w:] Gazeta Prawna, 4 czerwiec 2012 (http://tinyurl.com/7dtgtww). 19 Mimo iż zadłużenie samorządów wzrosło w latach 2006-2011 niemalże dwukrotnie, wciąż stanowi to jedynie 12% całkowitego deficytu kraju. (Samorząd to partner a nie narzędzie rządu. Portal Samorządowy, 7 luty 2011 (http://tinyurl.com/7arynz8)). 20 Rząd obcina kolejne ulgi podatkowe. [w:] Polska 27 czerwiec 2012 (http://tinyurl.com/ 7uopkmu).

103

Gavin Rae

opieki zdrowotnej zostały zablokowane przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Następnie rząd zaproponował nową serię praw, wliczając w to prawo, które pozwoliłoby na przekształcanie publicznych szpitali w spółki komercyjne. Rząd próbuje uruchomić podobny proces komercjalizacji i liberalizacji w dziedzinie oświaty. Główną przeszkodą reform jest tzw. Karta Nauczyciela, która reguluje zarobki i godziny pracy nauczycieli. Obalenie lub zreformowanie Karty, będącej umową ze związkiem zawodowym nauczycieli, otworzyłoby przed samorządami dodatkowe źródło oszczędności drogą przedłużania czasu pracy nauczycieli, zwalniania niektórych nauczycieli i kreowania większej konkurencji prywatnej dla szkół państwowych. Ze względu na naciski finansowe wywierane na samorządy, w zeszłym roku zamknięto około 1500 szkół, placówek opiekuńczych i burs21. Inne kluczowe zmiany wprowadzone przez rząd dotyczą emerytur, które stanowią prawie 50% wszystkich wydatków społecznych rządu. W maju 2012 roku Parlament Polski przegłosował ustawę stopniowo podwyższającą wiek emerytalny do 67 lat w roku 2020 dla mężczyzn i w roku 2040 dla kobiet (obecny wiek emerytalny w Polsce to 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet). Reforma dotyczy też obniżenia przywileju wczesnych emerytur dla pewnych grup pracowniczych, takich jak służby mundurowe. Jedną z najważniejszych i najbardziej kontrowersyjnych decyzji podjętych przez rząd PO w okresie pierwszej kadencji było częściowe odczynienie reformy emerytalnej z 1999 roku. Wprowadziło to obowiązkowy, prywatny drugi filar, pobierający 7,3% całości pensji brutto na rzecz prywatnych funduszy emerytalnych. Obciążyło to ogromnie finanse publiczne, jako iż w 1999 roku ZUS musiał kontynuować wypłacanie pełnych stawek wszystkim pięćdziesięciolatkom, przekazując jednocześnie ogromne sumy pieniędzy prywatnym funduszom emerytalnym. Oszacowano iż suma ta od chwili wejścia reformy wynosiła w sumie 38 miliardów euro, co w 2010 roku stanowiło 11,4% polskiego PKB. Po serii negocjacji ustalono zmniejszenie części zarobków obywateli przekazywanej prywatnym funduszom emerytalnym z 7,3% do 2,3% i jej przyszłe podniesienie do 3,5% w roku 2017. Rząd PO przekierował więc znaczną część pieniędzy funduszy emerytalnych do budżetu, co pomogło utrzymać finanse publiczne pod kontrolą. Jednym z najważniejszych posunięć rządu było zwiększenie inwestycji publicznych poprzez wykorzystywanie dostępnych środków unijnych. Polska stała się największym odbiorcą funduszy unijnych budżetu 2007-2013, jako uprawniona do otrzymania 67 miliardów euro w postaci funduszy spójności i funduszy strukturalnych. Po dodaniu dostępnych funduszy narodowych rządu suma ta zwiększa się do 82 miliardów (2500 euro per capita). Rząd otrzymał więc możliwość przeprowadzenia licznych inwestycji w zakresie infrastruktury krajowej (szczególnie 21 7,5tys nauczycieli straci prace. [w:] Gazeta Wyborcza, 2 lipiec 2012 (http://tinyurl.com/76ake4y).

104

Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

w ramach przygotowań do mistrzostw Euro2012), co stanowiło jedną z przyczyn uniknięcia recesji. Między latami 2005-2010 inwestycje publiczne wzrosły z 35% ogółu inwestycji do 43%. Pomimo gwałtownego spadku ilości inwestycji prywatnych, ogólna stopa inwestycji w Polsce okresu kryzysu zmalała jedynie o nieznaczne 0,08% w 2009 roku, rosnąc w ciągu następnych kilku lat. Największy wzrost inwestycji odnotowano w dziedzinie budynków i infrastruktury – z 1,8 miliarda euro w 2005 roku do 3,1 miliarda euro w 2010.22 Uzasadnienie strategii i aktorzy polityczni Podejście rządu PO do polityki gospodarczej podczas jego pierwszej kadencji było dość umiarkowane, lecz ostatnio ogłasza on intencje przyspieszenia procesu wprowadzania reform. Wiąże się to z wewnętrznymi i zewnętrznymi naciskami fiskalnymi, wymuszającymi na rządzie obniżenie zadłużenia i deficytu, a także szybsze przeprowadzenie reform23. Po pierwsze, Konstytucja RP (przyjęta w 1997 roku) ogranicza zadłużenie publiczne do 60% PKB. Rząd nie może więc przyjmować nowych obligacji finansowych po przekroczeniu tego poziomu. Aby uniknąć takiej sytuacji, narzucono państwową granicę 55% PKB. W razie jej przekroczenia, rząd musi podjąć działania zrównoważenia budżetu24. Po drugie, Unia Europejska wywiera na rząd rosnący nacisk odnośnie kwestii obniżenia deficytu i zadłużenia. Mimo iż Polska podpisała ustanowiony niedawno Pakt Fiskalny, jako państwo spoza strefy euro, nie podlega ona karze za złamanie przewidywanych w nim surowych zasad fiskalnych. Polska podpisała jednakże dwustronne porozumienie z Komisją Europejską, zobowiązując się obniżyć deficyt budżetowy do poniżej 3% PKB do końca 2012 roku. Mimo iż w Polsce nie pojawił się kryzys bankowy podobny w skali do sytuacji w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, nastąpił za to znaczny wpływ kapitału zagranicznego, co spowodowało gwałtowny spadek na giełdzie wartościowej i osłabienie waluty. Polska znajduje się na peryferiach europejskiej i światowej gospodarki, co czyni ją szczególnie podatną na „ucieczkę kapitału” z regionu. Polski rząd często usprawiedliwiał cięcia w budżecie, twierdząc iż w przypadku zboczenia z kursu prowadzącego do obniżenia deficytu, państwo 22 Rocznik Statystyczny 2011, GUS. 23 Naciski na obniżenie zadłużenia nie zawsze prowadziły rząd do wprowadzania neoliberalnych strategii budżetowych. Częściowe unarodowienie funduszu emerytalnego można uznać za przykład alternatywy dla cięć w budżecie, gdzie przepływ środków został przeniesiony przez rząd ze sfery publicznej do prywatnej. 24 Warto zauważyć, iż mimo iż według obliczeń Eurostatu zadłużenie publiczne przekroczyło już 55%, rząd utrzymuje, iż wynosi on około 54%.

105

Gavin Rae

zostanie surowo ukarane przez międzynarodowy rynek. Gdy na początku drugiej kadencji rządu Premier Donald Tusk przedstawił w parlamencie rządowy plan polityki gospodarczej, stwierdził co następuje: „I też nie ukrywam, że celem tego jest ustabilizowanie sytuacji finansowej Polski. To da efekt pozytywny, jeśli chodzi o reputację Polski, a co za tym idzie także bezpieczeństwo naszych papierów dłużnych (...)”25. W procesie realizacji reform rząd wykorzystuje też wizję nadchodzącego kryzysu demograficznego, wywołanego niskim współczynnikiem dzietności w Polsce (1,38), która spadła gwałtownie pod koniec okresu komunizmu 26. Rząd polski szacuje, iż, biorąc pod uwagę obecne tendencje demograficzne, stosunek obywateli w wieku produkcyjnym do osób, które przekroczyły wiek emerytalny wzrośnie z 2,6 w 2006 roku do 1,5 w 2030 roku 27. Rząd wykorzystuje te prognozy jako argument w dyskusji nad podniesieniem wieku emerytalnego. Rząd zwiększył wprawdzie wydatki i uniknął drastycznych cięć podczas pierwszej kadencji, było to jednakże celowe zagranie strategiczne. Minister finansów Jacek Rostowski silnie krytykował poprzednie rządy liberalne w Polsce za jednoczesne wprowadzenie zbyt dużej ilości niepopularnych reform w zbyt krótkim czasie. Według niego stało się to przyczyną szybkiej utraty władzy, co nie pozwoliło na przeprowadzenie spójnego zestawu reform. Rostowski twierdził, że rząd PO obrał o wiele bardziej ostrożne podejście w celu osiągnięcia zwycięstwa w drugich wyborach, co otworzyłoby drogę do przyspieszenia procesu przeprowadzania reform. Twierdził też, iż działanie rządu przypomina brytyjskie rządy Margaret Thatcher, której udało się pozostać przy władzy przez ponad dziesięć lat28. Takie podejście rządu Platformy doprowadziło do powstania najpoważniejszego podziału wewnątrz obozu reformy liberalnej w Polsce od czasu upadku komunizmu. Na czele opozycji rządowej stali poplecznicy architekta reform terapii szokowej w Polsce, Leszka Balcerowicza, zgrupowani w ramach wpływowego think tanku Forum Obywatelskiego Rozwoju29. FOR utrzymywał, że największym zagrożeniem dla gospodarki Polski jest rosnące zadłużenie publiczne, rząd musi więc działać szybko i zdecydowanie, jeśli ma zamiar poradzić sobie w tej kwestii. Zaproponowano serię alternatywnych cięć wydatków publicznych, do których zaliczały się: przyspieszenie prywatyzacji, wstrzymanie podwyżek pensji dla nauczycieli, zlikwidowanie subsydiów na rzecz kopalni, odwołanie subsydiów dla noworodków, zmniejszenie zasiłku dla bezrobotnych, podniesienie wieku 25 http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114884,10668035,Expos %C3%A9_premiera_Donalda_Tuska__STENOGRAM_.html?as=5. 26 Wskaźnik dzietności. Eurostat 2010 (http://tinyurl.com/7gtprqs). 27 Polska 2030. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, 2008 (http://tinyurl.com/d48ucn4). 28 Do przyjaciół ekonomistów. [w:] Rzeczpospolita, 2 luty 2012. 29 http://www.for.org.pl/pl.

106

Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

emerytalnego i zrównanie go dla mężczyzn i kobiet, odebranie przywilejów emerytalnych rolnikom, górnikom i pracownikom służb mundurowych, nie przedłużanie urlopu macierzyńskiego i zmniejszenie subsydiów na pogrzeby30. PO rozpoczęło wdrażanie niektórych z tych strategii od chwili rozpoczęcia drugiej kadencji w rządzie. Podział wewnątrz obozu liberalnego sięgnął apogeum w chwili, gdy rząd PO przeprowadził reformę obowiązkowego, prywatnego systemu emerytalnego. Członkowie FOR uznawali prywatny system emerytalny za kluczowy komponent wyjścia z okresu komunizmu, a próby reformowania go uznawał za sprzeczne z prawem i wolnością jednostki. Co ciekawe, zwolennicy prywatnego systemu emerytalnego byli też najgłośniejszymi poplecznikami obniżenia deficytu, mimo iż przeniesienie pieniędzy do prywatnych funduszy emerytalnych wyczerpało znaczną ilość zasobów budżetowych państwa31. Konsekwencje gospodarcze i społeczne Jak już wspomniano powyżej, mimo iż Polska okresu kryzysu uniknęła recesji, przeżywała przy tym spowolnienie gospodarcze i wzrost bezrobocia. Zwiększenie wydatków rządowych – szczególnie poprzez wzrost inwestycji publicznych – chroniło społeczeństwo polskie przed najcięższymi efektami kryzysu. Jednym z rezultatów był ciągły wzrost deficytu budżetowego i zadłużenia publicznego. Doprowadziło to do zwiększonych nacisków na rząd, zmuszających go do obniżenia swoich wydatków. Redukcja w wydatkach rządowych prawdopodobnie doprowadzi do spowolnienia wzrostu gospodarczego, pogorszenia warunków gospodarczych dla części społeczeństwa i deterioracji finansów publicznych rządu. Problem, przed którym stoi obecnie polska gospodarka polega na tym, iż pozytywne czynniki napędzające jej wzrost gospodarczy wykazują tendencje schyłkowe. Istnieje spore prawdopodobieństwo, iż wraz z końcem Euro2012 spadnie znacznie ilość inwestycji publicznych w kraju. Rząd przewiduje optymistyczną wizję ciągłego wzrostu inwestycji z 0,8% w 2013 roku (po spadku z przewidywanego 2,7% w roku 2012), wierząc, iż zwiększenie ilości inwestycji prywatnych pozwoli nadrobić znaczną część braków w wydatkach publicznych32. Co więcej, wraz z rosnącą 30 http://www.for.org.pl/pl. 31 G. Rae. Wstrzymana reforma funduszu emerytalnego w Polsce. Wykład w ramach konferencji ESPAnet we wrześniu 2012 roku w Walencji. 32 Po zakończeniu programu inwestycyjnego Euro2012 spora ilość firm budowlanych stanęła w obliczu bankructwa, spowodowanego niskimi kosztami, oferowanymi przez nie w celu wygrania przetargu i jednoczesnym wzrostem kosztów materiałów. Firma PBG utraciła 5,7 miliardów euro w pierwszym kwartale 2012 roku, po tym jak pożyczyła z banków około 400 milionów. Kryzys w przemyśle konstrukcyjnym i budowlanym prowadzi do poważnych pro-

107

Gavin Rae

niepewnością odnośnie sytuacji gospodarczej w państwach strefy Euro, napędzanie dalszego wzrostu gospodarczego poprzez eksport może okazać się trudne. Obniżenie wydatków rządowych i inwestycji prowadzi też do spadku zatrudnienia, co redukuje popyt konsumencki. W ciągu ostatniego roku bezrobocie nie przestało rosnąć, istnieją też powody by twierdzić, iż po Euro2012 wzrost ten przybierze na sile. Mimo iż płace wciąż rosną, w ostatnich miesiącach nieznacznie przekraczały one stopę inflacji (obecnie utrzymującą się na 3,6%), niekiedy spadając poniżej jej poziomu. Oznacza to, iż realne zarobki pozostają bez zmian. Sytuację pogarsza zamrożenie pensji pracowników z sektora publicznego, co doprowadziło do obniżenia ich realnych zarobków. Wzrost bezrobocia i spowolnienie wzrostu płac realnych stanowiły w ostatnich latach ważne czynniki przyczyniające się do wzrostu ubóstwa. Pozytywny wzrost gospodarczy w Polsce i spadek bezrobocia po wejściu do Unii Europejskiej doprowadził do zmniejszenia się poziomu skrajnego ubóstwa z 12,3% społeczeństwa w 2005 roku do 5,6% w 2008 roku. Poziom ten pozostawał bez zmian przez następne dwa lata, po czym zaczął rosnąć, osiągając 6,7% w roku 2011. Rząd boryka się obecnie z problemem rosnącego nacisku na finanse publiczne, wywołanego spowolnieniem wzrostu gospodarczego i wzrostem bezrobocia. Rządowe plany obniżenia w nadchodzących latach deficytu i zadłużenia budżetowego oparte są na prognozach stabilnego wzrostu gospodarczego, spadku bezrobocia i szybszego wzrostu płac. Jako iż jest mało prawdopodobne, aby rząd zdecydował się na podniesienie podatków, w poszukiwaniu nowych oszczędności przeprowadzone zostaną dalsze cięcia w wydatkach. Szczególny wpływ na wiele lokalnych usług publicznych ma polityka skupiona wokół redukcji zadłużenia samorządów. Zamykanie szkół i upadek lokalnych placówek opieki zdrowotnej to bezpośrednie rezultaty tej strategii. Konsekwencje polityczne Unikając programu bezpośrednich cięć podczas pierwszej kadencji rządu, PO było w stanie zapewnić sobie najpierw drugą kadencję, a następnie, w 2011 roku, prezydenturę. Ciągłe osłabienie lewicy socjaldemokratycznej, zorganizowanej wokół SLD, czyni konserwatywny PiS główną siłą opozycyjną w kraju, dzięki czemu polityka w Polsce zdominowana jest wciąż przez dwie prawicowe partie. Mimo iż PiS stawiał opór wobec niektórych neoliberalnych posunięć rządu, kreując się w wyborach w 2011 roku na partię „prospołeczną”, relatywne sukcesy gospodarcze rządu utwierdziły PO w roli głównej partii politycznej w kraju. blemów wśród banków, rząd zamierza zaś interweniować w celu ochrony zagrożonych przedsiębiorstw (PBG za duża, by upaść. [w:] Gazeta Wyborcza, 1 lipiec 2012 (http://tinyurl.com/caul4hw)).

108

Polityka „austerity” w Europie Środkowo-Wschodniej – przykład Polski

Również podczas drugiej kadencji, Platformie udało się uniknąć większych konfrontacji społecznych i utrzymać milczące przyzwolenie większości grup społecznych. Dotyczy to szczególnie nauczycieli i nauczycielek, reprezentujących jedną z największych i najbardziej zorganizowanych grup pracowników sektora publicznego w Polsce – rząd podwyższył jej płace. Przyspieszanie realizacji reform gospodarczych przez PO w ramach drugiej kadencji rządu prawdopodobnie doprowadzi do większej ilości konfliktów społecznych i nasilenia się opozycji politycznej wobec rządu. Zapowiedzi tego rodzaju wydarzeń widać już dzisiaj. Decyzję dotyczącą podniesienia wieku emerytalnego poparło jedynie 7% społeczeństwa33. NSZZ „Solidarność” zebrało ponad 1,5 miliona podpisów pod żądaniem przeprowadzenia referendum w tej sprawie, dokument został jednakże zignorowany przez rząd. Związki zawodowe zorganizowały kilka dużych demonstracji, lecz ustawa została ostatecznie przegłosowana i podpisana przez prezydenta. Nowe strategie cięć podejmowane przez rząd prowadzą też do nowych konfliktów z pracownikami sektora publicznego. W mediach trwa debata na temat Karty Nauczyciela i reformy oświatowej. Zamykanie szkół i placówek opiekuńczych w zeszłym roku sprawiło, iż 7500 nauczycieli i nauczycielek straciło prace, a dwukrotnie większej ich liczbie zredukowano godziny pracy 34. Od 1 lipca związek zawodowy lekarzy rozpoczął strajk przeciwko reformie rządowej umożliwiającej nakładanie kar finansowych na lekarzy popełniających pomyłki przy wypisywaniu recept35. Spowolnienie rozwoju gospodarczego i trudności na rynku pracy zwiększają niezadowolenie społeczne. Do początku 2012 roku 56% społeczeństwa wierzyło, że kraj zmierza w niewłaściwym kierunku, 26% wyrażało pogląd przeciwny36. Mimo iż Polska wciąż cechuje się wzrostem gospodarczym, 81% społeczeństwa obawia się, że kryzys gospodarczy będzie miał negatywny wpływ na kraj, a 86% że będzie miał negatywny wpływ na życie obywateli 37. W ostatnich kilku miesiącach pojawiło się kilka protestów społecznych, w tym sprzeciw młodzieży wobec podpisania przez rząd układu ACTA, protesty konserwatywnej prawicy odnośnie wycofania środków na katolicką stację telewizyjną i pełne przemocy starcia warszawskie między demonstrantami radykalnej prawicy i kontrdemonstrantami podczas obchodów Dnia Niepodległości. Przeczuwając 33 Obserwatorfinansowy.pl, 20 Marzec 2011 (http://tinyurl.com/7bk7tb9). 34 7,5tys nauczycieli straci prace. [w:] Gazeta Wyborcza, 2 Lipiec 2012 (http://tinyurl.com/76ake4y). 35 Polscy lekarze przeciwko karom za błędy w receptach. [w:] Warsaw Voice, 1 Lipiec 2012 (http://tinyurl.com/d5nqzlk). 36 Nastroje społeczne w styczniu. CBOS, styczeń 2012 (http://tinyurl.com/bsaosk5). 37 Czy Polacy boją się kryzysu. CBOS, styczeń 2012 (http://tinyurl.com/csyzneu).

109

Gavin Rae

zmiany w nastrojach społecznych, rząd wprowadził nowe rozporządzenie, ograniczające prawo ludzi do demonstracji i zgromadzeń publicznych38. PiS stawiał wprawdzie opór podczas licznych prób realizowania polityki cięć przez rząd, jednakże skupiał się przy tym na zgoła odmiennych kwestiach, takich jak np. zamieszanie wokół tragedii smoleńskiej z 2010 roku. Dlatego też poparcie dla PiS ogranicza się jedynie do grupy oddanych wyborców, co utrudnia partii zajęcie czołowego stanowiska w walce z polityką rządu. Po wyborach w 2011 roku SLD obrało dość jednoznaczne stanowisko przeciwko polityce cięć, co pomogło skonsolidować poparcie partii. W wyborach w 2011 roku Ruch Palikota pokonał SLD i mianował się głównym reprezentantem polskiej lewicy. Ruch Palikota to liberalna partia populistyczna, która łączy rozwiązania neoliberalne (np. odnośnie podatku liniowego) i zdecydowanie liberalne poglądy na kwestie światopoglądowe (np. oddzielenie kościoła od państwa, liberalizacja prawa narkotykowego itd.). W ostatnich miesiącach partia ta wsparła rządową politykę cięć, głosując np. za podniesieniem wieku emerytalnego. Przyczyniło się to do utraty poparcia w sondażach, co znów umiejscowiło partię poniżej poziomu SLD. Rząd znajduje się pod ciągłą presją ze strony neoliberalnych think tanków i grup lobbystycznych (takich jak FOR), ponaglających go do przyspieszenia programu liberalnych reform. Grupy te mają silny wpływ w mediach, regularnie szerząc przekonanie, iż jeżeli reformy nie zostaną wprowadzone jak najszybciej, kraj znajdzie się w sytuacji kryzysowej znanej z doświadczeń państw Europy Południowej. Polska reprezentowała dotychczas w Europie przykład relatywnego sukcesu gospodarczego. Jest to dowód na to, iż wzrost wydatków rządowych i inwestycji publicznych może pomóc w uniknięciu recesji i w zachowaniu wzrostu gospodarczego. W okresie po mistrzostwach Euro2012 rząd powinien zwiększyć ilość inwestycji i rozszerzyć je na inne obszary infrastruktury, takie jak transport, kluczowe usługi publiczne i zielone technologie. Póki co, rząd wciąż realizuje cieszące się europejskim przyzwoleniem rozwiązania gospodarcze oparte na dążeniu do obniżenia deficytu poprzez cięcia w wydatkach publicznych. Taka strategia prawdopodobnie doprowadzi do nowego załamania gospodarczego, wzrostu nierówności społecznych i ubóstwa, a także do wzrostu bezrobocia i niepokoju społecznego.

38 Wolność zgromadzeń to już przeszłość. [w:] Wolne Media, 26 czerwiec 2012. (http://tinyurl.com/7qaotka).

110

Magdalena Kaszulanis

Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy 130 kandydatów na jedno miejsce w ciągu zaledwie kilku dni od publikacji ogłoszenia w dziale „Dam pracę”. Nie chodzi o stanowisko w rozwijającym się przedsiębiorstwie, posadę w administracji, czy ofertę organizacji pozarządowej. Tylu chętnych zgłosiło się do łódzkiej Szkoły Podstawowej nr 83, poszukującej nauczyciela muzyki i plastyki na 2/3 etatu. Wybraniec/wybranka dyrekcji szkoły będzie prawdziwym szczęściarzem/szczęściarą. 1 września 2012 r. w Łodzi straciło bowiem pracę około 200 nauczycieli/nauczycielek. Nowych ofert dla nauczycieli nie ma, jeśli już się pojawiają, to najczęściej na zastępstwo lub umowę-zlecenie w prywatnej szkole lub przedszkolu. Łódź nie jest wcale wyjątkiem na edukacyjnej mapie Polski. Ze wstępnych danych Ministerstwa Edukacji Narodowej, ogłoszonych pod koniec wakacji, wynika, że w całej Polsce z nowym rokiem szkolnym 2012/2013 pracę straci ok. 7,4 tys. nauczycieli i nauczycielek. Według Związku Nauczycielstwa Polskiego – największej organizacji związkowej w polskiej oświacie – są to zwolnienia na niespotykaną dotąd skalę. Powód? Likwidacja szkół, przekazywanie samorządowych placówek innym podmiotom i ograniczenia nauczycielskich etatów w wyniku wprowadzenia reformy programowej w szkołach ponadgimnazjalnych oraz reformy kształcenia zawodowego. Zamykanie Nie jest to jednak jedyny rekord tego roku. Samorządy w całym kraju przeznaczyły do likwidacji aż 1,5 tys. szkół, przedszkoli, burs oraz młodzieżowych schronisk. Najwięcej takich uchwał podjęły samorządy mazowieckie (ponad 300),

111

Magdalena Kaszulanis

najmniej świętokrzyskie (ok. 35). Dla porównania, w roku 2011 zamkniętych zostało 300 placówek, a w 2010 roku – 486. Poprzednie lata były przy tym latami „wyborczymi”39, kiedy politycy na szczeblu lokalnym i ogólnopolskim unikali podejmowania niepopularnych decyzji, choć już wtedy gminy i powiaty mogły korzystać z przyspieszonej ścieżki likwidacji placówek oświatowych. Ustawę o systemie oświaty zliberalizował pod tym względem rząd POPSL w 2009 roku, dając samorządom wolną rękę w tej kwestii. Od tego czasu proces likwidacji szkół dotyczy placówek bez wskazania liczby uczniów i odbywa się w dwóch etapach: do ostatniego lutego musi być podjęta uchwała intencyjna, natomiast do końca roku szkolnego – uchwała ostateczna. Kluczowe jest jednak to, że samorządy taką decyzję podejmują samodzielnie. Wcześniej musiał wyrazić na nią zgodę kurator oświaty, czuwający nad siecią publicznych szkół. Od nowelizacji, organ prowadzący szkołę jest zobligowany zawiadomić o zamiarze jej zamknięcia rodziców uczniów, nauczycieli oraz kuratora oświaty, który jedynie opiniuje uchwały intencyjne. Jednak decyzja kuratora nie jest wiążąca dla samorządu i nie wstrzymuje likwidacji. Według ZNP, czas, jaki upłynął od tej zmiany, pokazał, że jest to rozwiązanie błędne. Pozostawione poza kontrolą administracji rządowej samorządy lokalne (a przynajmniej duża ich część) chętnie i dosyć ławo pozbywają się swoich zadań, a tym samym odpowiedzialności. Związek postuluje powrót do przepisów sprzed 2009 r. i wzmocnienia roli kuratora oświaty. W tym roku wiele decyzji samorządowców o zamknięciu szkoły czy przedszkola spotkało się z negatywną reakcją nie tylko pracowników oświaty, ale także rodziców, a często i samych uczniów. Powstało wiele lokalnych komitetów obrony szkół, usiłujących zapobiec zamknięciu publicznej placówki, jak np. w Kaliszu, Poznaniu, Krakowie, Warszawie, Chełmie, Wałbrzychu, Radomiu, czy Sosnowcu. Rodzice i nauczyciele razem protestowali na posiedzeniach rady miasta czy gminy, pikietowali pod ratuszami, przekonywali radnych, pisali do nich listy, organizowali blokady ulic i przemarsze, zbierali podpisy pod referendum w sprawie odwołania włodarzy. Nie zawsze kończyło się to takim sukcesem, jak w Bytomiu, o którym na początku roku usłyszała cała Polska, kiedy uczniowie Technikum nr 4 – legendarnego „Elektronika” – rozpoczęli okupację budynku szkoły. Do obrony szkoły włączyło się wiele środowisk: absolwenci, pracownicy, związkowcy, rodzice. Przewodniczący Rady Rodziców Janusz Wójcicki został inicjatorem przeprowadzenia referendum odwoławczego prezydenta i Rady Miejskiej. W czerwcu mieszkańcy Bytomia odwołali prezydenta miasta Piotra Koja oraz Radę Miejską. „Nie zawsze uzasadnieniem likwidacji szkół winny być tylko względy ekonomiczne bądź demograficzne. Często bowiem koszty społeczne tych decyzji są dużo wyższe 39 W 2010 roku odbyły się wybory samorządowe, a w 2011 wybory do Sejmu i Senatu.

112

Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy

niż planowane przez samorząd oszczędności” – napisali bytomscy związkowcy z ZNP i oświatowej „Solidarności” w specjalnym oświadczeniu40. Tymczasem najczęściej wymienianym w uzasadnieniach uchwał powodem zamknięcia szkoły, jest „trudna sytuacja ekonomiczna” i niż demograficzny. „Likwidacja Szkoły Podstawowej w Daniłowie Dużym jest konieczna z przyczyn ekonomicznych” – czytamy w uzasadnieniu do uchwały podjętej przez radnych Gminy Łapy (woj. podlaskie). I dalej: „Ogólna sytuacja ekonomiczna gminy Łapy jest bardzo trudna. Zadłużenie gminy na dzień 31.12.2011 r. wynosi 26.430.197 zł, co stanowi ok. 47% jej dochodów. (...) Ze względu na wysoki poziom zadłużenia oraz wysokie koszty obsługi długu niezbędnym jest wypracowanie w roku 2012 oraz latach kolejnych nadwyżki operacyjnej na poziomie ok. 6 mln zł, co pociąga za sobą konieczność ograniczania wydatków bieżących”41. Samorządowe zaciskanie pasa wynika często z nowych limitów zadłużania. Chodzi o ustawę o finansach publicznych, wyznaczającą indywidualny wskaźnik dopuszczalnego zadłużenia (nie może ono przekroczyć 60% rocznych dochodów jednostek samorządu terytorialnego (JST), a na jego spłatę jednostka nie może przeznaczyć więcej niż 15% dochodów). Z analiz Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych (państwowej instytucji kontrolujących finanse samorządów) wynika, że rośnie liczba gmin i powiatów, w których dochody ze sprzedaży majątku nie pokrywały różnicy między dochodami bieżącymi a wydatkami bieżącymi. Borykające się z kłopotami finansowymi i zadłużeniem samorządy coraz częściej przerzucają koszty cięć na mieszkańców i szukają oszczędności w oświacie. „W świetle uszczuplających się dochodów gminy, wzrostu liczby realizowanych zadań (bez dostatecznego zapewniania ich finansowania przez budżet państwa) oraz obostrzeń finansowych narzucanych przez władze państwowe, ponoszenie tak wysokich wydatków na utrzymanie oświaty, szczególnie w świetle potrzeb inwestycyjnych gminy jest niezasadne i prowadzić będzie w następnych latach do niebilansowania się budżetu gminy” – tak chęć zamknięcia z dniem 31 sierpnia 2012 r. Szkoły Podstawowej w Bełdzie uzasadniała Rada Miejska w Rajgrodzie (woj. podlaskie)42. Same samorządy tak definiują swoje problemy: - muszą zabezpieczyć w lokalnych budżetach pieniądze na utrzymanie zdolności do wykorzystania funduszy europejskich (aby kontynuować projekty finansowane z 40 Oświadczenie ZNP i oświatowej „Solidarności”, Związkowcy mówią nie! z 9 lutego 2012 r. (http://www.bytom.znp.edu.pl/). 41 Źródło: bip.um.lapy.wrotapodlasia.pl/...s/oglo_2012_17022012.htm?..., 30.08.2012. 42 Uzasadnienie do Uchwały Nr XV/95/12 Rady Miejskiej w Rajgrodzie z dnia 24 lutego 2012 r.: http://bip.um.rajgrod.wrotapodlasia.pl/b2317f9edba7383/f2f0d103728cc68/var/ resources/143/216/303/uchwala.xiv.95.12.2012_02_24.pdf, 30.08.2012.

113

Magdalena Kaszulanis

UE trzeba mieć własny wkład, a wstrzymanie realizacji projektu wiąże się z koniecznością zwrócenia dotacji); - muszą sfinansować nowe obowiązki wynikające m.in. z dyrektyw unijnych. Jedną z nich jest dyrektywa dotycząca zagospodarowania odpadów, która wymaga dużych nakładów finansowych (tzw. ustawa śmieciowa); - muszą przeznaczać coraz większe pieniądze na spłatę zaciągniętych kredytów43. „Wystarczy, że w gminie wiejskiej czy podmiejskiej padnie jedna firma, nawet mała, a zaczynają się ogromne problemy z realizacją zadań postawionych przez władze centralne przed samorządami. Ludzie stracą pracę, a samorząd znaczne dochody z podatków” – opisuje wójt gminy Czerwonak, Mariusz Poznański44. O kryzysowej sytuacji informowały nawet media o orientacji neoliberalnej, pisząc, że gminy i miasta – przyparte do muru trudną sytuacją finansową, brakiem pomocy ze strony rządu i niżem demograficznym – w 2012 r. zamkną rekordową liczbę szkół45. Ochoczo zachęcano też do rozprawienia się z uprzywilejowanymi, ich zdaniem, nauczycielami/nauczycielkami. Oddawanie Nowelizacja ustawy oświatowej przeforsowana przez centroprawicowy rząd Donalda Tuska wprowadziła jeszcze jedno ułatwienie dla samorządów: mogą one oddać każdą małą szkołę (do 70 uczniów) innemu podmiotowi do prowadzenia. Przekazanie stowarzyszeniu, fundacji czy osobie fizycznej może się odbyć w każdym momencie roku kalendarzowego z zachowaniem ustawowych terminów w drodze umowy. Według projektodawców takie rozwiązanie miało pobudzać aktywność „społeczności lokalnych, zainteresowanych przejęciem do prowadzenia szkoły”46. Jak się jednak okazało po zaledwie trzech latach od wejścia w życie tego przepisu, oddawanie małych szkół stało się dla wielu samorządów okazją do oszczędności i wprowadzania „taniej szkoły”. Szkoła prowadzona przez stowarzyszenie czy fundację pozostaje publiczna (nie pobiera czesnego), ale nie obowiązuje w niej ustawa Karta Nauczyciela. To oznacza z reguły gorsze warunki zatrudnienia i płacy dla nauczycieli. Dla 43 Na podstawie materiału Związku Gmin Wiejskich RP, źródło: http://www.gminyrp.pl/? slang=pl&art=1&m=7&p=2&id=688, 30.08.2012. 44 Źródło: http://www.gminyrp.pl/?slang=pl&art=1&m=7&p=2&id=686, 30.08.2012. 45 Ojczyk Jolanta. W tym roku padnie rekord likwidacji szkół, [w:] Rzeczpospolita, 14.01.2012. 46 Źródło: http://www.men.gov.pl/index.php? option=com_content&view=article&id=2163%3Alist-ministra-edukacji-narodowejkatarzyny-hall-do-rodzicow-i-nauczycieli-w-zwizku-z-listem-otwartym-znp-dorodzicow&catid=125%3Aksztacenie-i-kadra-aktualnoci&Itemid=76, 1.09.2012.

114

Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy

przykładu, gdańską Szkolę Podstawową nr 29 przejęła Fundacja Familijny Gdańsk, proponując doświadczonym nauczycielom dużo niższe wynagrodzenie – 2 tys. zł brutto. To mniej niż pensja zasadnicza nauczyciela stażysty z samorządowej placówki. Natomiast stowarzyszenie prowadzące szkołę podstawową w gminie Przyrów na Śląsku zatrudnia nauczycieli nie na podstawie Karty Nauczyciela, czy Kodeksu pracy, tylko na umowę cywilnoprawną trwającą od września do czerwca. W wakacje pedagodzy nie dostają pensji. Z tekstów opublikowanych przez związany z ZNP tygodnik „Głos Nauczycielski” można się dowiedzieć, że najczęściej decyzja o oddaniu szkoły zapada w gabinecie wójta czy burmistrza. Dopiero potem poszukiwani są chętni rodzice, często też nauczyciele – założyciele stowarzyszenia. Innym rozwiązaniem jest zaproszenie stowarzyszenia, które w sąsiedzkich gminach i powiatach prowadzi już szkoły. Wśród samorządowców pojawiły się nowe szkolenia pod hasłem „racjonalizacji wydatków oświatowych”. Chodzi tu o to, jak szybko i sprawnie pozbyć się szkół oddając je innym podmiotom. Prym wiedzie tutaj gmina Jarocin, która postąpiła tak już z połową szkół na swoim terenie. Nauczyciele stowarzyszeniowych placówek zarabiają z reguły mniej, pracują więcej (nawet o 10 godzin, także w wakacje). Władze Jarocina usiłują wypromować się na fali popularności nowych technologii w edukacji. Kreują się na prekursorów e-edukacji i chwalą, że Jarocin jest pierwszą gminą w Polsce, która wyposażyła szkoły w laptopy dla uczniów. Tam, gdzie nie udało się zastosować przepisu o przekazywaniu szkół liczących maksymalnie 70 uczniów, samorządy wykazały się sporą kreatywnością w obchodzeniu lub nawet łamaniu prawa oświatowego. W woj. lubelskim wójt gminy Leśniowice zamierzał oddać nieistniejącemu jeszcze stowarzyszeniu do prowadzenia wszystkie szkoły na swoim terenie, choć ustawa oświatowa jasno mówi, że samorząd musi prowadzić minimum jedną publiczną placówkę. Natomiast burmistrz Miasta i Gminy Cieszanów (woj. podkarpackie) uznał, że może przekazać Zespół Szkół Publicznych spółce komunalnej z ograniczoną odpowiedzialnością, zajmującą się wywozem śmieci i transportem lądowym. Dopiero po kilku miesiącach interwencji, związkowcom z ZNP udało się zablokować te decyzje samorządowców47. O skali przekazywania szkół innym podmiotom niż JST trudno na razie mówić, ponieważ nie ma jeszcze tegorocznych danych z Systemu Informacji Oświatowej48. Ze wstępnych informacji można wnioskować, że zjawisko przybiera

47 http://www.znp.edu.pl/element/1379/Spolka_komunalna_w_Cieszanowie_i_Stowarzysz enie_oswiatowe_w_Lesniowicach_nie_poprowadza_szkol 48 Dane SIO publikowane są przez MEN pod koniec października.

115

Magdalena Kaszulanis

na sile i przekazań będzie więcej niż w ubiegłych latach . Z monitoringu zmian w sieci szkół, przeprowadzonego przez Lubelskiego Kuratora Oświaty w pierwszych trzech miesiącach tego roku wynika, że tylko w tym województwie przekazanych osobie fizycznej lub osobie prawnej innej niż JST zostanie ponad 20 małych placówek.50 49

Cięcia Okazuje się, że likwidacja placówek nie wystarczy już, aby gminy dopięły swoje budżety. Potrzebne są oszczędności w każdej klasie, a nawet w każdej szkolnej stołówce. „Gminy idą dalej. Zamiast stołówek wprowadzają catering, zamiast stróżów – kamery. Wszystko, by zredukować wydatki na oświatę” – pisze „Rzeczpospolita”51. „Stołówki przestaną prowadzić szkoły, natomiast z chętnymi osobami, dotychczas zatrudnianymi w szkołach, będą podpisywane umowy ajencyjne. Ewentualnie prowadzony będzie catering” – tłumaczy Katarzyna FiedorowiczRazmus z krakowskiego urzędu miasta52. W krakowskich szkołach są 102 stołówki. Stołuje się w nich blisko 20 tys. uczniów, najczęściej ze szkół podstawowych (ponad 13 tys.). W szkolnych kuchniach pracuje blisko 500 osób, a średnia pensja pracownika wynosi ok. 1600 zł netto. Po głośnych protestach rodziców i dyrektorów szkół, tylko 1/4 krakowskich stołówek szkolnych zostanie sprywatyzowana od września tego roku 53. Anna Okońska-Walkowicz, wiceprezydentka Krakowa wywodząca się ze środowiska oświaty niepublicznej, odpowiedzialna za edukację zapowiedziała jednak, że nie odpuści prywatyzacji stołówek i te, które teraz nie zostaną przekształcone, będą musiały zrobić to za rok. Skutkiem tej, jak podaje krakowski ratusz „reorganizacji”, będzie wzrost cen obiadów. Dla przykładu, uczniowie Szkoły Podstawowej nr 54 dotychczas za szkolny obiad płaciły 3,92 zł. Teraz za posiłek z cateringu zapłacą co najmniej 7 zł. Na masową prywatyzację szkolnych stołówek zdecydowała się w tym roku także Warszawa. Z danych stołecznego ratusza wynika, że taki los spotka 86 szkolnych stołówek m.in. na Mokotowie, Bemowie, Bielanach, Targówku i w Śródmieściu. Powodem są cięcia wydatków. Bemowo do końca tego roku chce 49 Według MEN, w ciągu dwóch pierwszych lat obowiązywania przepisów samorządy przekazały tylko 11 szkół. Źródło: List ministra edukacji narodowej Katarzyny Hall do rodziców i nauczycieli w związku z listem otwartym ZNP do rodziców z 5 kwietnia 2011 r. 50 Źródło: http://www.kuratorium.lublin.pl/?akc=akt&op=szcz&id=4206&m=70&ms=, 30.08.2012. 51 Samorządy tną wydatki na szkoły, [w:] Rzeczpospolita, 28.01.2012. 52 Krakowscy urzędnicy chcą zamknąć szkolne stołówki, [w:] Gazeta Krakowska, 6.03.2012. 53 Dane krakowskiego ZNP.

116

Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy

zaoszczędzić około 2 mln zł. Oszczędności miasta odczują w swoich kieszeniach rodzice, gdyż np. w Śródmieściu średnia cena za posiłek wzrośnie z 4,90 zł do 7,40 zł. Jak podawał „Głos Nauczycielski”, po pierwszej fali likwidacji stołecznych stołówek w latach 2010-2011, ceny obiadów przywożonych do szkół przez firmy cateringowe wzrosły o 30%54. W ten sposób samorządy przerzucają koszty na rodziców oraz wyzbywają się odpowiedzialności za wartość odżywczą i kaloryczną posiłków swoich najmłodszych mieszkańców. Przeciw Karcie Od dłuższego czasu samorządy narzekają na równe płace w oświacie i rzekomą niemożność kształtowania nauczycielskich zarobków. To jeden z ich koronnych argumentów przeciw Karcie Nauczyciela. Dołączył do nich prof. Leszek Balcerowicz, były wicepremier i minister finansów, piewca leseferyzmu i zwolennik prywatyzacji edukacji. Jego zdaniem, system płac nauczycieli to „socjalistyczna urawniłowka”, która nie motywuje do pracy a „traci na tym jakość edukacji, czyli uczniowie55”. Wszyscy nauczyciele otrzymują według tego mniemania po równo. Założona przez prof. Balcerowicza Fundacja Obywatelskiego Rozwoju rekomenduje ograniczenie nauczycielskich etatów o 25-30%. Taką opinię lansuje wielu publicystów, obwiniających Kartę już prawie za wszystko 56. Kwestia tego, czy wynagrodzenia nauczycieli powinny być „równe” czy wręcz przeciwnie, to zupełnie odrębny temat. Jednak zarzuty prof. Balcerowicza nie znajdują potwierdzenia w faktach. Z badań ekspertów edukacyjnych wynika bowiem, że zarobki nauczycielskie są w Polsce dość zróżnicowane, a różnice te wahają się od 10% do 30%57. Jak to więc jest z tą Kartą, która ponoć płaci wszystkim po równo? Samorządy w ramach swoich „oświatowych” kompetencji, ustalają wysokość nauczycielskich wynagrodzeń, choć nie do końca, bo państwo ma prawo do ustanawiania ogólnych reguł, które muszą być respektowane w każdym regionie. 54 Źródło: http://www.glos.pl/node/6011, 1.09.2012. 55 Karta szkodzi uczniom. [w:] Rzeczpospolita, 11.06.2012 . 56 Publicystka Gazety Wyborczej Agata Nowakowska pisze, że z trosce o równe szanse dzieci trzeba zlikwidować Kartę Nauczyciela (Karta Nauczyciela tylko dla nauczyciela, Gazeta Wyborcza, 24.05.2012). Dodaje, że tam, gdzie Karta nie obowiązuje, czyli w szkołach społecznych jest o wiele lepiej. – Dlaczego tak się dzieje? Zachęta jest stara jak świat i jak dotąd nikt nie wymyślił lepszej – pieniądze – odpowiada. Jej redakcyjna koleżanka Dominika Wielowieyska napisała, że za kiepski wynik polskich sportowców Londynie i piłkarzy na Euro2012 odpowiada m.in. Karta Nauczyciela i 18-godzinne pensum nauczycieli wychowania fizycznego. 57 Herbst Mikołaj. Wynagrodzenia nauczycieli w Polsce – rozwiązania systemowe, dynamika i zróżnicowanie terytorialne, ORE, Warszawa 2012.

117

Magdalena Kaszulanis

Chodzi przede wszystkim o wysokość minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego, które corocznie ustala minister edukacji. Samorządowe władze nie mogą płacić niższych wynagrodzeń zasadniczych na poszczególnych stopniach awansu zawodowego niż te określane przez MEN w specjalnym rozporządzeniu. Mogą te stawki podbić, ale, jak wynika z badań, praktycznie się na to nie decydują. Samorządy mają jednakże spore możliwości w kształtowaniu płac nauczycieli. Ustalają bowiem wysokość kilku ważnych jej składników: dodatku funkcyjnego, motywacyjnego, dodatku za warunki pracy i wysługę lat. W ich kompetencji jest również wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, a także nagrody ze specjalnego funduszu nagród. To właśnie one sprawiają, że przelewy na nauczycielskie konta nie są identyczne. Statystyka mówi, że dwie trzecie (65%) zarobków przeciętnego nauczyciela stanowi płaca minimalna58. Pozostałe 25% zależy od samorządu, czyli od tego, ile samorząd zapłaci nauczycielom za godziny ponadwymiarowe i w jakiej wysokości wypłaci dodatki (oczywiście, na wysokość pensji ma także wpływ stopień awansu, a także adres szkoły, bo zamożne gminy, takie jak Międzyzdroje, Lubin, Polkowice, Konstancin-Jeziorna dopłacają do edukacji więcej z własnych środków)59. „Głos Nauczycielski” przytacza także inny raport, tym razem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), a więc tej samej, która odpowiada także za przeprowadzanie w kilkudziesięciu krajach świata najbardziej miarodajnych badań wiedzy i umiejętności 15-latków (badania PISA). „Na pytanie «Czy system uzależniający wynagrodzenia nauczycieli od wyników uczniów polepsza jakość nauczania?» eksperci OECD odpowiadają bowiem jednoznacznie: nie. A wiedzą, co mówią, ponieważ zrzeszająca 34 wysoko rozwinięte państwa świata (w tym Polskę) OECD odpowiada m.in. za przygotowanie badań PISA – najbardziej prestiżowego i miarodajnego testu umiejętności 15-latków. Doświadczenia PISA dawno pokazały, że wysoko wydajne systemy edukacyjne często płacą nauczycielom więcej” – podkreślają w swoim raporcie eksperci PISA. Przyznają, że trudna sytuacja budżetowa wielu krajów nie pozwala odpowiednio wynagradzać tej grupy zawodowej. Dlatego coraz częściej pojawiają się pomysły kierowania większych pieniędzy tylko do tych szkół i tych nauczycieli, których uczniowie osiągają najlepsze wyniki60. Dlatego analitycy OECD proponują najlepiej sprawdzający się w krajach rozwiniętych system wynagradzania nauczycieli: stosunkowo wysokie, równe dla całego środowiska wynagrodzenia. „Zamiast dzielić nauczycieli pod 58 Kaszulanis Magdalena, na podstawie publikacji Głosu Nauczycielskiego. 59 Autor raportu o wynagrodzeniach nauczycieli krytycznie ocenia cały system płac, twier dząc, że wysoki stopień jego skomplikowania nie służy dobrze ani nauczycielom, ani organom prowadzącym szkoły. Zaleca uproszczenie systemu, dodając przy tym, że „oczywistą oczywistością” jest, iż „ustalanie wynagrodzeń nauczycieli musi podlegać regulacjom o charakterze ogólnokrajowym”, np. minimalnych pensji. 60 Skura Piotr. Taniej się nie da, w: Głos Nauczycielski (nr 21) 23 maja 2012 r.

118

Kryzys w polskiej edukacji – wybrane problemy

względem finansowym, państwu bardziej opłaca się wszystkich dodatkowo wynagrodzić” – pisze „Głos”61. Kraje, które od lat osiągają najlepsze wyniki w międzynarodowym badaniu umiejętności PISA (np. Japonia i Korea) płacą nauczycielom dużo i nie stosują żadnych systemów motywacyjnych. W najbardziej znanej z edukacyjnych sukcesów Finlandii istnieją jedynie roczne nagrody dla wyróżniających się nauczycieli. Niewidzialna ręka rynku, cudów więc w edukacji nie zdziała. Urynkowienie, uelastycznienie czasu i wprowadzenie konkurencji na wzór tej z korporacji, jakości kształcenia nie wywindują. Samorządowcy opracowali swoje oświatowe „abecadło”, wyrzucając z Karty najbardziej uwierające ich artykuły. Domagają się, by jej zapisy dotyczyły wyłącznie pedagogów pracujących przy tablicy. Proponują m.in. wydłużenie czasu pracy nauczycieli (podniesienie pensum o min. 2 godz.), skrócenie urlopów do 52 dni roboczych, zaostrzenie przepisów pozwalających na skorzystanie z urlopu dla poratowania zdrowia, likwidację niektórych dodatków (m.in. wiejskiego) oraz rezygnację z konieczności wypłacania średnich wynagrodzeń na poszczególnych stopniach awansu zawodowego (niewywiązanie się z tego przepisu nakłada na JST obowiązek wypłacenia dodatku wyrównawczego. Zdaniem Andrzeja Porawskiego, dyrektora Biura Związku Miast Polskich, jest on „skandaliczny, niekonstytucyjny i bolszewicki”62). Samorządowcy liczą na poparcie ich postulatów przez posłów, szczególnie tych z rządzącej koalicji PO-PSL. Wśród parlamentarzystów tych ugrupowań jest wiele osób, które zaczynały polityczną karierę w samorządzie i reprezentują podobny punkt widzenia na sprawy edukacji jak aktualni prezydenci miast, burmistrzowie i wójtowie. Korporacje samorządowe chcą więc przekazać swoje projekty ustaw Sejmowi w nadziei, że izba szybko rozpocznie nad nimi prace legislacyjne. Taki scenariusz jest bardzo na rękę rządowi Donalda Tuska. Premier w takiej sytuacji może uniknąć strat politycznych, które odniósłby, gdyby to jego rząd był inicjatorem niekorzystnych dla nauczycieli zmian w prawie oświatowym (nauczyciele stanowią liczną grupę – 600 tys. wyborców, są często liderami opinii w środowiskach lokalnych, dlatego nastrojów w tej grupie nie może lekceważyć żadna partia). Jednak w sytuacji, gdy projekt zmian ma charakter „oddolny”, rząd będzie mógł do ostatniej chwili odgrywać rolę arbitra w sporze między samorządowcami i związkowcami. Ostatecznie premier prawdopodobnie orzeknie, że utrzymanie obecnego stanu prawnego jest niemożliwe ze względu na presję ze strony gospodarzy miast i gmin. Opozycja, głównie SLD oraz PiS, deklaruje obronę uprawnień nauczycieli63, lecz nawet, gdyby pozostała wierna tym deklaracjom, 61 Ibidem. 62 Wypowiedź dla PAP z 24.04.2012.

119

Magdalena Kaszulanis

koalicja rządowa posiada większość głosów niezbędną do przeforsowania projektu ustawy demontującego obecną Kartę Nauczyciela. Warto zauważyć, że wywodzący się z Platformy Obywatelskiej prezydent Bronisław Komorowski prawdopodobnie podpisze taką nowelę. Szanse na ewentualne weto istniałyby wówczas, gdyby prezydent wywodził się z partii opozycyjnej. W momencie powstawania tego artykułu, trudno przewidzieć jaki będzie finał trójstronnych rozmów na temat Karty Nauczyciela, zainicjowanych w lipcu 2012 roku w Ministerstwie Edukacji Narodowej. Czy wymiana argumentów między przedstawicielami związków zawodowych, samorządów i rządu, doprowadzi do obniżenia napięcia wokół Karty? Czy wręcz przeciwnie, konflikt między różnymi wizjami edukacji okaże się jeszcze bardziej widoczny? Minister edukacji Krystyna Szumilas ma nadzieje, że rezultatem rozmów w MEN będzie projekt zmian w Karcie Nauczyciela, który mógłby powstać jeszcze do końca bieżącego roku64. Gdyby tak się stało, byłby to jeszcze inny scenariusz niż zarysowany wyżej. Jedno wydaje się pewne: przyszłość Karty Nauczyciela oraz los publicznych szkół zależy dziś od determinacji samych nauczycieli, od tego, czy będą w stanie skutecznie sprzeciwić się deregulacji w oświacie i prywatyzacji szkół, i czy zdołają zyskać przychylność lub przynajmniej neutralność opinii publicznej dla swojej walki. Przeciwnicy Karty Nauczyciela robią dziś bowiem wszystko, by przedstawić pracowników oświaty jako grupę zawodową broniącą do upadłego swoich nieuzasadnionych „przywilejów”.

63 SLD, czyli największa lewicowa partia w Polsce, ogłosiła 1 września 2012 r. Lewicowy Dekalog Edukacyjny, w którym zapowiada obronę publicznego charakteru edukacji oraz obronę szkół przed likwidacją, w dokumencie nie ma jednak wprost mowy o poparciu dla Karty Nauczyciela. 64 Patrz: „Rok spokojnych zmian”, wywiad z Krystyną Szumilas, minister edukacji narodowej, Głos Nauczycielski nr 35 z 29 sierpnia 2012 r.

120

Ilona Švihlíková

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje Wstęp W niniejszym artykule omówiony zostanie problem rozwoju sytuacji społeczno-gospodarczej w Republice Czeskiej, szczególnie odnośnie prawicowego rządu Petra Nečasa i realizowanych przez niego priorytetów. Antyspołeczny charakter działań rządu przybiera na sile, co przyczynia się do zmian w nastrojach społecznych. Dlatego też autorka artykułu skupiła się na nowo powstających ruchach obywatelskich, a także na ważnej roli związków zawodowych i partii politycznych. Partie stanowiące główną opozycję to Partia Socjaldemokratyczna i Partia Komunistyczna. Ich wspólne relacje, jak również ich współpraca ze związkami zawodowymi i z przebudzonym społeczeństwem obywatelskim stanowią zdecydowaną zmianę w politycznej sferze Czech. Wybory w 2010 roku – prawicowy rząd Petra Nečasa Wybory w 2010 roku można krótko określić mianem pyrrusowego zwycięstwa socjaldemokratów. Po okresie katastrofalnych rządów Mirka Topolánka prawica skazana była na przegraną, mimo to udało jej się wykorzystać temat, który zadecydował o kształcie rządu. Temat ten dotyczył sytuacji w Grecji – zadłużenia publicznego i polityki fiskalnej. Media powtarzały nieustannie proste hasło: jeśli lewica (socjaldemokraci) odniesie zwycięstwo, zaprowadzi Czechy do Grecji, a więc

121

Ilona Švihlíková

do sytuacji państwowego bankructwa. Socjaldemokratów przedstawiano jako trwoniących pieniądze rozrzutników i nieodpowiedzialnych zarządców państwa. Strach przed państwowym bankructwem był tak wielki, iż pomógł prawicy zwyciężyć w wyborach 2010 roku niespotykaną dotąd większością głosów. Należy też wspomnieć o powstaniu dwóch nowych partii. Pierwszą z nich jest radykalnie prawicowa partia o nazwie TOP09 (akronim kryjący słowa „tradycja”, „odpowiedzialność” i „dostatek”; liczba 09 oznacza rok powstania). Na czele partii stoi oficjalnie obecny minister spraw zagranicznych, Karel Schwarzenberg. Prawdziwym liderem partii jest jednakże Miroslav Kalousek, minister finansów. Partia ta w szczególności skupia się na szerzeniu strachu przed państwowym bankructwem, koncentrując swoje siły wokół kwestii konsolidacji fiskalnej. Inną nowo powstałą partią jest ideologicznie jałowy projekt marketingowy Věci Veřejné (Sprawy Publiczne). Czesi wciąż chętnie głosują na partie nieznane, pozbawione ideologii lub struktury regionalnej, znane jedynie ze sloganów, takich jak: „pozbędziemy się korupcji”, „partie polityczne (obecnie istniejące) to dinozaury”, „przynosimy powiew świeżości”. Nic dziwnego, że wyborcy partii Věci Veřejné są kompletnie rozczarowani – choć należałoby raczej rzec, że partia ta zwyczajnie nie ma już wyborców. Na początku rządów Petra Nečasa (wywodzącego się z Obywatelskiej Partii Demokratycznej, założonej przez obecnego prezydenta, Václava Klausa), rząd miał do dyspozycji 118 głosów z 200 w izbie niższej, co umożliwiało mu swobodne wprowadzanie zmian. Po tym jak w partii nastąpił rozłam, większość w izbie nie jest już tak jednolita, rząd wciąż cieszy się jednak większością przy głosowaniach nad ważnymi prawami i „reformami”. Opozycję tworzy Partia Socjaldemokratyczna, której udało się opanować Izbę Wyższą (Senat), i rosnąca w siłę Partia Komunistyczna. „Reformy” rządu Nečasa sprowokowały działalność obywatelską, niespotykaną dotąd po roku 1989. Główna orientacja polityczna rządu Nečasa Zapisy dotyczące priorytetów rządu Nečasa odnaleźć można w oficjalnych dokumentach, m.in. w deklaracji rządowej. Rząd skupia się na walce z korupcją (temat ten wykorzystywały Věci Veřejné) i na konsolidacji fiskalnej, określając siebie mianem rządu odpowiedzialności budżetowej. Warto wspomnieć, że w swoich działaniach rząd nie kieruje się żadną strategią lub wizją gospodarczą. W dokumentach rządowych napisano jedynie, że to przedsiębiorcy tworzą wartości, brakuje tam jednakże przejrzystej strategii ekonomicznej.

122

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

Konsolidacja fiskalna stanowi główne założenie gospodarcze rządu. Przykład grecki zapewnił spore wsparcie dla prawicowego rządu, jego działania usprawiedliwia się bowiem jako niepopularne, lecz niezbędne. Pogarszającą się sytuację finansów publicznych krytykowały również związki zawodowe, dysponujące najlepszym eksperckim centrum makroekonomicznym w całej republice. Analitycy związkowi zwracają uwagę na zaniedbane dotąd aspekty kwestii zadłużenia publicznego. Według nich, główny problem tkwi po stronie wpływów do budżetu, nie zaś wydatków. Mowa tu nie tylko o wysokiej korupcji na wszystkich poziomach sektora zamówień publicznych, lecz również o wysokiej ilości nadużyć podatkowych, nie mówiąc o specjalnych „podarkach” dla najzamożniejszych klas w postaci rozmaitych ulg podatkowych (np. VAT na auta dla przedsiębiorców, które prowadzą do strat w postaci 6-7 miliardów koron rocznie). Niestety, takiej analizie gospodarczej nie poświęca się dużej uwagi w mediach. Co więcej, nawet partia socjaldemokratyczna, która z założenia powinna pozostawać w bliskich relacjach ze związkami zawodowymi, nie wykorzystała tych analiz w swojej kampanii wyborczej, co uniemożliwiło skuteczne odpieranie przez nią argumentów prawicy. Zaraz po utworzeniu prawicowego rządu minister finansów stał się dominującą jego postacią. Głównym sposobem na konsolidację fiskalną stały się cięcia w wydatkach wiążące się nie z jednorazowymi rozwiązaniami, lecz z systemowymi zmianami dążącymi do całkowitego obalenia „rozpustnego” welfare state. Polityka rządu wygląda podobnie w przypadku wszystkich pozostałych „reform”. Po pierwsze, radykalnie tnie się wydatki w danej sferze sektora publicznego. Zaraz potem rząd stwierdza, iż „brakuje pieniędzy”, w związku z czym należy sięgnąć po środki prywatne i zaangażować sektor prywatny. Widać tę taktykę w różnych sektorach. Strategia podatkowa ignoruje oszustwa podatkowe – rząd nie podejmuje najmniejszego wysiłku, by regulować luki prawne lub poprawić sytuację panującą w organach pobierania danin. Polityka podatkowa prawicowych rządów celowała w „konkurencyjność” realizowaną w ramach logiki wyścigu na dno. Dlatego też wprowadzono podatek liniowy. Wraz z pogorszeniem się ogólnej sytuacji gospodarczej (kiedy Republika Czeska znalazła się na tzw. błędnej spirali), rząd skupia się na podniesieniu podatków pośrednich, szczególnie VAT. Oczywiście ma to ogromny wpływ na inne sektory, takie jak opieka zdrowotna, gdzie wywiera się coraz większą presję odnośnie zarządzania zasobami, obarczając grupy społecznie najsłabsze—VAT reprezentuje bowiem rodzaj podatku degresywnego. Warto również wspomnieć, że zazwyczaj kraje rozwijające skupiają się na VAT, ponieważ

123

Ilona Švihlíková

nie są w stanie (lub nie są chętne) narzucać i zbierać podatki bezpośrednie, takie jak podatek dochodowy od osób prawnych. Raz jeszcze należy wspomnieć, że rząd koncentruje się głównie na cięciu wydatków, jak również – podobnie jak w czasie kampanii – na tych, którzy „pasożytują” na naszej przyszłości. Nie jest zaskakujące, że chodzi tu o grupy najsłabsze społecznie. Rząd atakuje bezrobotnych (leniwych, nie chcących pracować i nadużywających zasiłki społeczne), niepełnosprawnych, emerytów, i – choć niebezpośrednio – wykluczone mniejszości, np. Romów. Na poziomie politycznym rząd umiejętnie stosuje taktykę „divide et impera”. Niepełnosprawnym odebrano znaczną część ich zapomogi społecznej, co zagraża ich przetrwaniu. Należą oni do najaktywniejszych grup obywatelskich organizujących protesty przeciwko rządowi. Emeryci ucierpią nie tylko ze względu na rosnące ceny jedzenia i leków (VAT), lecz również poprzez deregulację emerytur. Stad, ze względu na wywindowane ceny niewielu stać nawet na małe mieszkanie w Pradze. Na bezrobotnych spadły konsekwencje drastycznych cięć w zasiłkach i wprowadzenie tzw. pracy publicznej. Jest to neofeudalna metoda zmuszająca bezrobotnych do pracy za darmo (!) w celu uzyskania minimum zasiłku społecznego. Cała społeczna (czy dokładniej: anty-społeczna) polityka rządu opiera się na zastraszaniu i brutalnej pogardzie wobec ludzi. Co więcej, na początku roku 2012 wystąpiły poważne problemy techniczne dotyczące wypłaty nowych (zredukowanych) zasiłków. Sytuacja była na tyle poważna, iż wiele rodzin pozbawionych zostało pożywienia – wiele z nich z braku opcji wpadło w pułapkę „rekinów pożyczkowych”. Oczywiście, cięcia i zwolnienia dotyczyły też administracji publicznej, pogarszając dalsze funkcjonowanie państwa (dotyczy to choćby organów pobierania danin). Bezrobotnych pokazuje się jako winnych, ich nowym obowiązkiem zaś jest nie tylko rejestrować się do pracy publicznej, lecz również zgłaszać się na poczcie, w razie gdyby okazało się, że podejmują się nielegalnej pracy. Poziom manipulacji jest ogromny. Bezrobotni (wraz z niepełnosprawnymi, emerytami itd.) przedstawiani są jako pasożyty. Rząd wprowadził dalsze cięcia, tym razem skupiając się na zasiłkach mieszkaniowych. Drastyczne obniżenie tego zasiłku doprowadzi do powstania tysiąca nowych bezdomnych, często emerytów. Sytuacja w systemie edukacji jest podobna. Nauczyciele zarabiają bardzo mało, mimo iż każdy rząd przypomina o potrzebie wspierania społeczeństwa opartego na wiedzy, badaniach itd. Poziom wiedzy czeskich dzieci czeskich ulega stopniowemu pogorszeniu. Wraz z cięciami rządowymi w sferze edukacji pojawiają się naciski na zaangażowanie sektora prywatnego. Po pierwsze, rząd chciałby wprowadzić na uczelniach czesne, pomimo katastrofalnych skutków jakie wywołało to w Wielkiej Brytanii i niezależnie od pogorszenia się sytuacji społecznej większości czeskich gospodarstw. Ministrowie edukacji często mylnie stosują

124

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

termin „czesne”, wprowadzając zamiast nich opłaty rekrutacyjne (o tej samej funkcji). Jednakże, opłaty to tylko część omawianych reform. Plan zakłada prywatyzację szkół, czyniąc z nich zakłady produkujące posłuszny, technokratyczny zasób ludzki pozbawiony wszelkiego krytycznego myślenia. Stan ten planuje się osiągnąć poprzez wprowadzenie na uczelnie potężnego sektora prywatnego – branży menedżerskiej podobnej do tej w Wielkiej Brytanii. Badania i rozwój mają być organizowane w podobny sposób – sfera prywatna będzie decydować gdzie kierować pieniądze, co warto badać, a co nie. Siła i wpływ komitetów studenckich, naukowców i pracowników akademickich zostałby zminimalizowany na rzecz prywatnych reprezentantów. Tego rodzaju posunięcie podważa oczywiście całą koncepcję wspólnego dobra. Jak wspomniano powyżej, głównym celem rządu Nečasa nie jest konsolidacja fiskalna lub odpowiedzialne zarządzanie budżetem. Głównym celem jest odarcie państwa z jego zasobów, niszczenie sektora publicznego i przekazanie go czeskim oligarchom, którzy finansowali kampanię TOP09 i pozostałych partii prawicowych. Podobną logikę można zastosować w systemie opieki zdrowotnej. Wzorem dla rządu jest system amerykański – najdroższy i najgorszy, jeśli chodzi o dostępność opieki. Pierwszym krokiem na drodze do tego modelu było wprowadzenie opłat za wizytę u lekarza, jak również za pobyt w szpitalu. Mimo iż opłaty można uznać za stosunkowo niskie, reprezentują one dodatkowy ciężar dla emerytów. Rząd Nečasa planuje oczywiście ich zwiększenie, jako iż „ludzie wciąż nadużywają opieki zdrowotnej, a niskie stawki nie pełnią skutecznie swojej funkcji regulacyjnej”. Kolejnym krokiem są dodatkowe usługi zdrowotne. Interesujące jest nie tylko to, że niektóre usługi (a wraz z kontynuacją „reformy” systemu zdrowia będzie ich coraz więcej) wyklucza się z uniwersalnego systemu zdrowotnego. Zastanawia również język, który towarzyszy tak dramatycznym zmianom. Nie zmusza się ludzi do płacenia za lepszą opiekę. Obywatele „mogą” płacić – ma to więc być pewnego rodzaju dodatek, okazja, której nie umożliwił poprzedni egalitarny reżim. Prawdopodobnie największym niepokojem napawa reforma systemu emerytalnego – jej skutki mogą bowiem okazać się trudne do naprawienia. Logika efektywności kapitału prywatnego, a za nią niezdolność państwa do zagwarantowania przyszłych emerytur, stanowią rdzeń propozycji reform. Całkowicie ignoruje się bardzo niekorzystne doświadczenia zagraniczne z prywatnymi funduszami emerytalnymi (np. w Argentynie lub na Słowacji). Rząd wpierw pomniejszył za pomocą różnych instrumentów środki na emerytury. Następnie zaczął szerzyć panikę, iż emerytury bez zaangażowania prywatnych funduszy będą zbyt niskie. Nowy system zakłada pół-dobrowolny drugi filar. Obywatele mogą decydować, czy chcą do niego dołączyć, jednakże po dołączeniu nie mogą z niego zrezygnować. Prawdziwym celem wprowadzenia takiego ograniczenia jest nie tylko

125

Ilona Švihlíková

docelowy transfer pieniędzy do prywatnych funduszy emerytalnych (które potem mogą być wykorzystane na wspieranie prawicowych partii), lecz chęć wprowadzania dalszych cięć w pierwszym filarze systemu. Nawet jeśli tylko mała część osób zdecyduje się na drugi filar, przekazując część swoich państwowych oszczędności (jak również własne wkłady) do funduszy emerytalnych, system ulegnie dalszemu osłabieniu, powodując coraz głębszy deficyt. Zarówno poprzedni, jak i obecny prawicowy rząd obniżył wydatki na bezpieczeństwo socjalne sześciokrotnie (!) pod pretekstem obniżania w ten sposób kosztów pracy i zwiększania konkurencyjności. Co więcej, wiele osób w wieku przedemerytalnym, również ze względu na wysoki poziom dyskryminacji na rynku pracy, nie może znaleźć pracy i zmuszone jest na przedwczesne przejście na emeryturę. Przerzuca się ich z kategorii bezrobotnych do kategorii wczesnych emerytów, osłabiając jeszcze bardziej system emerytalny. Wspólny wpływ wszystkich „reform” prawicowego rządu wygląda następująco: • Umożliwiają one zaangażowanie prywatnego sektora, szczególnie „sojuszniczych” grup finansowych, co przyczynia się do powstawania w Czechach nowej struktury mafijnej (więcej na ten temat w części artykułu poświęconej korupcji); • Mają dramatyczny wpływ społeczny, szczególnie na emerytów, przewlekle chorych i niepełnosprawnych. Ich konsekwencje zaczyna też odczuwać klasa średnia. Stosowane przez rząd środki dążą do obalenia welfare state, prowadzą do napięć społecznych, frustracji, strachu i gniewu; • Popyt krajowy słabnie, co przyczynia się do wewnątrzpaństwowej recesji. To z kolei prowadzi do wspomnianej powyżej błędnej spirali: niski popyt krajowy – niski pobór podatków (szczególnie VAT, patrz dalej) – zwiększający się deficyt budżetowy – dalsze cięcia – dalsze słabnięcie popytu krajowego itd. Co ironiczne, rząd Nečasa oparto na greckim kłamstwie, każąc obywatelom wierzyć, iż jeśli lewica wygra, doprowadzi to do państwowego bankructwa. „Odpowiedzialna” prawica prowadzi Czechy dokładnie po tej samej błędnej spirali, na której znajdowała się Grecja. Niedawno związki zawodowe przedstawiły niezwykle ważny dokument pt. „Wizja dla Republiki Czeskiej”, w którym ich reprezentanci analizują nie tylko „pomyłki” prawicowych rządów, lecz również oferują alternatywy i sposoby wyjścia z niekorzystnej społecznej i gospodarczej sytuacji. Związki zawodowe pokazują wyraźnie, iż z powodu wymienionych powyżej „reform”, czeska gospodarka nie tylko nie przeżywa wzrostu, lecz nie wspięła się też na poziom sprzed kryzysu. Powody tego są wewnętrzne, nie należy

126

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

szukać ich jedynie w niezależnym kryzysie zadłużeniowym w Europie czy w Niemczech. Polityka wprowadzania cięć niszczy czeską gospodarkę. Rząd ignoruje wagę popytu krajowego, częściowo dlatego, iż nie jest w stanie zrozumieć kluczowych wskaźników makroekonomicznych. Niemalże tradycją ministerstwa finansów jest przecenianie wzrostu gospodarczego, prawdopodobnie nie ze względu na brak kompetencji, lecz w celu pokazania, jak „sprawnie” działają reformy. Na początku roku zazwyczaj widać już wyraźnie, że gospodarka nie będzie rosnąć, lecz spadać, wtedy zaś minister finansów Kalousek ogłasza dalsze cięcia ze względu na „zmiany w środowisku międzynarodowym”. Podwyżki VAT nie są już skuteczne. Reakcje na wzrost VAT są następujące: • •

Spadek konsumpcji krajowej. Widać to np. w sektorze sprzedaży detalicznej. Czesi intensywnie wyjeżdżają na zakupy do sąsiednich krajów. Jest to wielki paradoks, biorąc pod uwagę, iż państwa takie jak Niemczy czy Austria cechuje zdecydowanie wyższy standard życia. Zarobki czeskie średnio utrzymują się na poziomie jednej-trzeciej zarobków w Niemczech czy w Austrii. Pomimo tego wiele dóbr kosztuje tam mniej niż w Czechach, nie wspominając o ich jakości (!). Jak wspomniał jeden ze związkowych ekonomistów: pokazuje to faktyczny rezultat rządów Nečasa.

Rząd nie docenia wagi popytu krajowego, nie jest bowiem w stanie rozróżnić pomiędzy udziałem a stopą. Gospodarka czeska jest bardzo otwarta, stopa eksportu do PKB w Czechach wynosi około 80%. Niezależnie od tego – choć może się to wydawać niewiarygodne – ekonomiści rządowi wierzą, że popytu krajowego nie warto brać pod uwagę, gdyż wynosi około 20%. Nawet jeśli jest to kompletnie błędne mniemanie – choćby tylko dlatego, że to eksport netto tworzy część PKB (konstytuując około 3-4% PKB) – wszyscy ministrowie powtarzają w kółko tę samą mantrę: inwestowanie (przyspieszanie) popytu krajowego nie przyniesie pozytywnych skutków, jako iż import jest wysoki (stopa importu wynosi ponad 60% PKB!), stąd wysoki eksport wystarczy by zapewnić Czechom rozwój. Strategia rządu skierowana jest więc na Niemcy, niegdyś najsilniejszego partnera handlowego Czech, zarówno jeśli chodzi o eksport jak i import. Mimo to, nie powzięto żadnych dodatkowych środków by zwiększyć zdolność eksportową. Choć rząd nie jest w stanie odpowiednio docenić wagi popytu krajowego (który w rzeczywistości tworzy przynajmniej 60-70% PKB), nie tworzy przy tym żadnych programów by promować eksport.

127

Ilona Švihlíková

Długoterminowym problemem dla Czech jest przesadne poleganie na rynku europejskim. Istnieją inne państwa poza Unią Europejską, z którymi Czechy mają deficyty handlowe (Chiny, Rosja, Japonia). Dyskusje nad dywersyfikacją celów eksportowych trwa już bardzo długo, lecz nie przyniosła jak dotąd żadnych rezultatów czy rekomendacji strategicznych. Istnieją rynki, na których czeskie produkty cieszą się pewną tradycją, choćby były Związek Radziecki czy Ameryka Łacińska. Obecnie rynki te nie są ani zamknięte, ani osłabione, gdyż Ministerstwo Spraw Zagranicznych, planując własny udział w cięciach, zamknęło niektóre ambasady w interesujących pod względem gospodarczym państwach. Typowym przykładem jest Wenezuela. Być może przyczyną takich decyzji jest kompletna głupota gospodarcza. Możliwe też, że polityka zagraniczna w Czechach zarządzana jest przez inne państwo i kieruje się jego interesami. Związki zawodowe, jako prawdopodobnie najważniejszy aktor oporu przeciwko rządom, oferuje w swej wizji nie tylko diagnozę obecnego stanu, lecz również propozycje środków zaradczych. Głównym założeniem jest realna walka z korupcją (patrz dalej) i redefiniowanie gospodarczych priorytetów, wliczając w to cel fiskalny. Jak wspomniano powyżej, obecna metoda konsolidacji fiskalnej pogłębia jedynie problemy gospodarcze i ostatecznie prowadzi do przeciwnych skutków (zwiększając stosunek zadłużenia do PKB) w ramach błędnej spirali. Związki zawodowe wskazują też na niski poziom pobierania danin, wysoki poziom uchylania się od podatków (dotyczy to podatku dochodowego od osób prawnych, ale również podatku VAT) i praktycznie nieobecne podatki od nieruchomości. System podatkowy wykazuje tendencje opodatkowania degresywnego. Kosztami obciąża się ubogich, przy jednoczesnym odbieraniu lub ciągłych zmianach w zasiłkach społecznych. Rząd staje się źródłem niespotykanego dotąd chaosu: powszechna korupcja, kontrproduktywna polityka cięć wydatków publicznych, a ostatnio również eliminacja ostatnich pozostałości funkcji socjalnych państwa. Środki z sektora zamówień publicznych przekazuje się „przyjaciołom”, którzy nie są w stanie spełniać podstawowych potrzeb systemu. Istnieją tysiące przykładów, od najdroższych autostrad na świecie do łamania prawa budowlanego. Pozwolę sobie podać trzy wybrane porażki rządu: •

•

128

IZIP – projekt elektronicznych kart dla pacjentów. W ramach jego realizacji przepadło kilka miliardów koron. Pieniędzy nigdy nie odzyskano, sam projekt zostanie anulowany. Państwowy egzamin GSCE – system jednolitych egzaminów, na który wydano miliardy koron. Projekt skończył się kompletnym niepowodzeniem. Przywrócony zostanie dawny system. Nikt nie zostanie ukarany, pieniądze nie zostaną odzyskane.

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

•

W zakresie technologii informacyjnej wprowadzono nowy elektroniczny system zasiłków społecznych i rejestracji samochodów. System załamał się, powodując ogromne problemy dla ubogich rodzin i kierowców. Nikt nie zostanie ukarany, a pieniądze wydane na niedziałający system pozostaną w rękach prywatnych przedsiębiorstw, pozostających w specjalnych relacjach z rządem.

Gabinet Nečasa przekroczył wszelkie granice, wykazując się niespotykaną dotąd nieporadnością. Rząd cechuje się nie tylko prawicową ideologią, lecz również niekompetencją w kwestiach zarządzania. W tej sytuacji, nawet dawni prawicowi wyborcy oceniają rząd jako nieporadny i destrukcyjny. Aczkolwiek, jak przekonamy się w dalszej części tekstu, im bardziej destrukcyjny rząd, tym trudniej jest się go pozbyć. Korupcja jako temat nad tematami Partia Věci Veřejné (Sprawy Publiczne) wykreowała swój sukces wyborczy poprzez walkę z szeroko rozumianą korupcją. Nie dziwi fakt, że to właśnie tę partię postrzegano w pierwszej kolejności jako zrzeszającą skorumpowanych posłów (i ministrów). Partia podzieliła się na dwa obozy. Powstała nowa partia (liberalna), o dość śmiesznej nazwie Lidem (Dla Ludzi). Znajduje się ona w rządzie, gdzie cieszy się większością przy głosowaniu nad wszystkimi „reformami”. Korupcja stanowi w Czechach niezwykle poważny problem, przybierając dwie główne postaci (nie mówię tu o drobnej korupcji dnia codziennego, polegającej na unikaniu mandatów za przekroczenie prędkości itd.): •

Zamówienia publiczne – poważny problem nie tylko na poziomie gmin, ale i na najwyższych stanowiskach. Kryteria zamówień publicznych nie istnieją (co umożliwia obdarowywanie „przyjaznych” firm) lub są naciągane tak, by korzystała na nich tylko jedna strona (dobierana z wyprzedzeniem firma). Przejrzystość utrzymuje się na minimalnym poziomie, podobnie jak wpływ obywateli. Na poziomie gmin, problem pogłębiają tzw. ojcowie chrzestni, postaci związane z mafią, które kontrolują całe miasta lub regiony i pozostają w układach z partiami politycznymi (po obu stronach!). Należy wspomnieć, że Partia Socjaldemokratyczna również wspiera na szczeblach lokalnych wielu „ojców chrzestnych”, często zawierając koalicje z partiami prawicowymi w celu zapewnienia sobie dostępu do pieniędzy z sektora zamówień publicznych. Trzon partii nie jest w stanie temu zapobiec. Powoduje to ogromną ilość frustracji wśród

129

Ilona Švihlíková

•

obywateli, co przyczynia się również do wzrostu ich radykalizmu i, co ważniejsze, do ich ogólnego zniesmaczenia partiami politycznymi. Szczególnym przypadkiem są wielkie, publiczne (zazwyczaj potajemne) zamówienia w sferze wojskowej, gdzie ilość łapówek sięga niespotykanych dotąd sum. Prawa nie tworzy się już w ramach dyskusji lub konfrontacji w parlamencie. Wiele praw przygotowuje się na rzecz danej grupy, która za to płaci. Mogą to być „rekiny pożyczkowe”, psuedomonopole energetyczne itd. Tego typu prawa kosztują, a uzyskane w ten sposób pieniądze – jak przyznają niektórzy „przyłapani” posłowie – przeznaczone są często na kampanie wyborcze partii.

Reakcje na obecną sytuację są różne. Wielu przedsiębiorców tworzy własne partie (jak np. rolniczy i żywnościowy magnat Babiš) lub organizacje „obywatelskie”. Co ciekawe, czynią tak najczęściej postaci związane z erą „dzikiej prywatyzacji” lat 90. lub przedsiębiorcy, którzy nie płacą podatków w Czechach, lecz lokują środki finansowe w rajach podatkowych. Tylko niewielka część ludności uznaje problem korupcji w sposób systemowy, a nie jako moralną porażkę kilku polityków. Kryzys ekonomiczny przyspiesza wysiłki różnych grup, by pozbyć się (dawnej) własności publicznej. Korupcja stanowi dzięki temu wyższy (i często bardziej wyszukany) system redystrybucji (publicznego) majątku grupom, które opłacają kampanie partyjne itd. Z początku może się wydawać, że proces ten jest w istocie legalny, pomimo „idei”, która nim kieruje. Prowadzi on jednak do wyniszczania państwa. Społeczeństwo obywatelskie i związki zawodowe nie śpią Już na samym początku polityka prawicowego rządu wywołała szok w społeczeństwie, szczególnie w Partii Socjaldemokratycznej, która wygrała wprawdzie wybory ilością głosów, lecz nie była w stanie utworzyć koalicji. Najszybsza reakcja nadeszła ze strony społeczeństwa obywatelskiego. Jako iż jestem aktywną członkinią (i założycielką) wielu współpracujących ze sobą platform, mogę stwierdzić, że jeśli istnieje choć jedna zaleta rządów Nečasa, to jest nią aktywizacja społeczeństwa obywatelskiego. Pojawiło się bowiem wiele nowych inicjatyw i związków współpracujących ze sobą w różnej postaci. Wzrost aktywności społeczeństwa obywatelskiego w skali niespotykanej dotąd w ostatnich dwudziestu latach stanowi źródło nacisku na dwie główne partie opozycyjne (na socjaldemokratów i komunistów), zmuszając je do nawiązania wzajemnych relacji i do większego otwarcia się na społeczeństwo, np. poprzez

130

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

komitety eksperckie, debaty publiczne itd. Presja pojawia się zarówno z zewnątrz, jak i z wnętrza partii lewicowych, by włączać się w debatę publiczną (jako jeden z jej elementów, lecz niekoniecznie jako element dominujący). Inną tendencją jest poszukiwanie platform współpracujących w celu uniknięcia rozproszenia aktywności, tradycyjnego problemu czeskiej polityki, bowiem wiele porażek i narodowych tragedii spowodowanych było w mniejszym lub większym stopniu brakiem jedności. Do organizacji odnoszących największe sukcesy można zaliczyć Ne Základnám (ruch skupiony wokół sprzeciwu wobec budowy amerykańskich baz rakietowych w Czechach). Organizacja ta przedefiniowała częściowo temat swej działalności i ze względu na swoje umiejętności organizacyjne służy obecnie jako grupa pomocnicza przy realizacji innych inicjatyw. Tuż przed wyborami powstała inicjatywa społeczna Alternativa Zdola (Alternatywa oddolna), której jestem założycielką. Skupia się ona głównie na rozwiązaniach alternatywnych wobec obecnych systemów, szukając inspiracji w Ameryce Łacińskiej. Jej agenda dotyczy szerokiej gamy kwestii, od lokalnych cykli gospodarczych, decentralizacji energii, zarządzania żywnością po mieszkalnictwo społeczne itd. Wkrótce po wyborach pojawiła się antyrządowa inicjatywa Proalt (wspierająca alternatywy i sprzeciwiająca się rządowym cięciom). Stała się ona ważnym partnerem zarówno związków zawodowych, jak i socjaldemokratów. Istnieje oczywiście wiele innych organizacji, np. Akční Spolek Nezaměstnaných (Stowarzyszenie Działania Na Rzecz Bezrobotnych), Hnutí Za Přímou Demokracii (Ruch na Rzecz Demokracji Bezpośredniej), Iniciativa Za Demisi Vlády (Inicjatywa Obalenia Rządu). Niektóre z nich działają jedynie w Pradze, inne w całym kraju. Ich działalność zyskuje na sile, co widać po rosnącej ilości stanowisk z petycjami, demonstracji publicznych, happeningów, debat, seminariów itd. Jeśli chodzi o platformy współpracy, podejmuje się wiele mniej lub bardziej skutecznych prób zawiązania wspólnej działalności. Razem z platformami kooperacyjnymi ustanowiono też nowe lewicowe think tanki. Warto wspomnieć o ruchu CESTA (zainicjowanym przez lidera socjaldemokratów Bohuslava Sobotkę) i gospodarczej sekcji MDA (think tanku socjaldemokratów). Do platform kooperacyjnych zalicza się też Forum Alternative, które jest nieformalną płaszczyzną współpracy inicjatyw i stowarzyszeń ze społeczeństwa obywatelskiego z całej Republiki. Platforma wciąż poszukuje najlepszych rozwiązań odnośnie jej funkcjonowania, co nie jest łatwe, jako iż, choć zgromadzone pod jej opieką inicjatywy łączy opozycyjny charakter, pojawiają się w ich ramach bardzo odmienne poglądy odnośnie przyszłych działań. Mimo iż jest to źródłem wielu dysput, prawie dwadzieścia organizacji z całej Republiki Czeskiej było w stanie wesprzeć jednogłośnie „Uchwałę Świętego Wacława”.

131

Ilona Švihlíková

Platformy często łączą też ze sobą przedstawicieli partyjnych. Jest to zjawisko dość nietypowe, gdyż, jak już wspomniano, społeczeństwo czeskie nie żywi szczególnie życzliwych uczuć wobec partii politycznych. Platforma Spojenectví Práce a Solidarity (Sojusz na rzecz Pracy i Solidarności – SpaS) powstała właśnie w celu pokonania tego krótkowzrocznego podejścia. W swojej działalności poszukuje ona bardziej zrównoważonego podejścia do systemu partyjnego (jednocześnie wywierając na partię nacisk w sprawie korupcji i komunikacji ze społeczeństwem obywatelskim). Platforma zrzesza prawie dwadzieścia różnych podmiotów, w tym Partię Komunistyczną i Europejska Partię Lewicową – lewicowy odłam Partii Socjaldemokratycznej. Służy więc ona jako platforma komunikacyjna między dwiema głównymi partiami opozycyjnymi, co nie jest zadaniem łatwym. Co więcej, wiele organizacji obywatelskich, jak również członków związków zawodowych, uczęszcza na spotkania i wydarzenia organizowane przez SPaS. Najmłodszą platformą kooperacyjną jest Stop Vládě (Stop dla Rządu), zorganizowana przez związki zawodowe. Jej powstanie wiąże się z największą demonstracją przeciwko rządowi, która odbyła się w kwietniu 2012 roku. Ponad 100 tys. ludzi zebrało się w opozycji wobec rządu, żądając jego natychmiastowego odwołania. Demonstracja reprezentowała zjednoczony opór związków zawodowych, jako największej i najważniejszej organizacji, i sektora obywatelskiego. Platforma Stop Vládě zamierza kontynuować antyrządową działalność (skupiając się głównie na praktycznych działaniach, nie zaś na tworzeniu alternatywy programowej). Działania obywatelskie komplikuje sytuacja w obu partiach lewicowych: Partii Komunistycznej i Partii Socjaldemokratycznej. Socjaldemokraci podzieleni są na przynajmniej dwa skrzydła. Pierwsze z nich jest wysoce pragmatyczne, szukające koalicji z partiami prawicowymi. Jako ugrupowanie czysto technokratyczne nie reprezentuje przy tym żadnych konkretnych idei. Drugie skrzydło nie jest w stanie uzyskać dominującej roli – lider partii nie jest w stanie pozbyć się na funkcjonujących na poziomie regionalnym, wspomnianych powyżej „ojców chrzestnych”. W samej Pradze korupcja wśród socjaldemokratów także jest zauważalnym zjawiskiem. Partia nie przemawia więc jednym głosem. Dwóch byłych jej liderów odeszło i utworzyło własne partie, czy raczej projekty, które „kradną” głosy socjaldemokratom. Są to Miloš Zeman, który pragnie zostać przyszłym prezydentem Czech i Jiří Paroubek, obecny lider narodowych socjalistów (Nazwa partii Paroubka nawiązuje do czeskiej tradycji lewicowej i nie ma nic wspólnego z nazizmem – przyp. red.). Sytuacja w Partii Komunistycznej jest dość niejasna, media w większości ją bowiem ignorują. Na partię składa się wiele frakcji i nurtów. Ostatni kongres partyjny przyniósł porażkę skrzydła „nostalgicznego” i zwycięstwo skrzydło

132

Sytuacja społeczno-gospodarcza w Republice Czeskiej – strategie i reakcje

pragmatycznego, które poszukuje współpracy ze społeczeństwem obywatelskim. W nadchodzących wyborach do Senatu (Wysokiej Izby) i w wyborach regionalnych Komuniści zdobędą prawdopodobnie sporą ilość głosów. Pytanie brzmi: czy Partia Komunistyczna jest w stanie odpowiednio wykorzystać dobry wynik wyborczy i czy nie skończy na korupcji, podobnie jak inne ugrupowania, co pogłębiłoby jedynie rozczarowanie polityką partyjną i mogłoby otworzyć drzwi różnego rodzaju populistom lub partiom takim jak Věci Veřejné, opłacanym przez szemranych przedsiębiorców? Polityczny krajobraz wciąż się zmienia, a gniew i frustracja obywateli wzrasta. Wnioski Przed społeczeństwem obywatelskim stoi obecnie wiele wyzwań. Jednym z nich jest pokazanie obywatelom, że obecna sytuacja polityczna jest wynikiem błędów systemowych, których nie da się naprawić wymieniając skorumpowanych polityków na nowych, „moralnych” zarządców. Prawdziwym rozwiązaniem (które niestety nie brzmi zbyt dobrze na demonstracjach) jest utworzenie przejrzystego systemu finansowania partii politycznych, wywieranie ciągłej presji na agendę polityczną przez społeczeństwo obywatelskie, wspieranie procedur demokratycznych i przejrzystości w partiach. Największym celem jest przywrócenie procesów demokratycznych w procesie decyzyjnym na każdym jego etapie, tak jak ma to miejsce np. w Kanadzie lub w państwach skandynawskich. Dotyczy to również przygotowania podstawowych opcji/scenariuszy przyszłego rozwoju, otwarcia systemu zamówień publicznych np. poprzez System Otwartych Baz Danych i promowania działalności publicznej np. poprzez budżet partycypacyjny. Społeczeństwo obywatelskie musi też wyjaśnić Czechom, że bez ich udziału i ciągłych starań, by stać się obywatelami w pełnym znaczeniu tego słowa, sytuacja nie ulegnie poprawie. Pomimo wzrostu ilości organizacji obywatelskich, społeczeństwo czeskie wciąż cechuje ogromna pasywność i indywidualizm. Przez ponad dwadzieścia lat od aksamitnej rewolucji Czesi wciąż nie nauczyli się, co to znaczy być obywatelem. Jeśli opór wobec rządu ma się udać, nie może skończyć się na frustracji i gniewie wyrażanym w prywatnych, towarzyskich rozmowach. Musi to być opór zorganizowany, przemyślany, oferujący wiarygodne i skupione wokół obywateli alternatywy.

133

Jiří Koubek

Kryzys gospodarczy a rasizm w Republice Czeskiej (Wystąpienie wygłoszone w ramach konferencji Progresywne Idee dla Europy Środkowej, 12 maja 2012 r.)

Pragnę poruszyć temat napięć w społeczeństwie czeskim, narastających między tzw. większością – reprezentowaną przez białych, prowadzących „normalne” życie Czechów – a tzw. społecznie nieudolną mniejszością, tj. Romami. Proszę pamiętać, że koncepcji „społecznie niedostosowalnego ludu” używa się niemalże oficjalnie w mediach i w czeskim dyskursie publicznym, traktując ją jako poprawną politycznie. Napięcie, o którym mowa, narasta wciąż od około pięciu lat, począwszy od przełomu lat 2006-2007. Uprzedzenie etniczno-rasowe wobec Romów Chciałbym zacząć od krótkiego podsumowania historycznej koegzystencji mniejszości romskiej i pozostałej większości Czechów. Relacje między tymi dwiema grupami najczęściej określa się jako różnicę w zależności od obranej ścieżki życiowej, przebiegającej w ramach błędnego koła gorszego wykształcenia, realizowanego w długim horyzoncie czasowym, ubóstwa, bezrobocia, wykluczenia społecznego i narastającego odizolowania społecznego Romów. Na koło to składają się trzy postaci dyskryminacji. Najstarsza postać dotyczy etniczno-rasowych uprzedzeń wobec Romów, których przedstawia się zgodnie ze stereotypem nomadycznego cygana, wiecznie

134

Kryzys gospodarczy a rasizm w Republice Czeskiej

brudnego złodzieja, który nigdy nie pracuje i nigdy się nie uczy. Stereotyp ten niestety wciąż jest obecny w czeskim społeczeństwie. Drugi rodzaj dyskryminacji jest zjawiskiem nieco nowszym, związanym z dziedzictwem i problemami okresu powojennego. Mam tu na myśli okres niedemokratycznego reżimu komunistycznego w Czechosłowacji, kiedy to Czesi byli świadkami licznych eksperymentów w dziedzinie inżynierii społecznej, począwszy od przesiedleń na byłe tereny niemieckie, po wydalenie Niemców z terenu państwa. Nastąpiło wtedy kilka fal przeniesień znacznej ilości ludności z różnych części Czechosłowacji na inne, często odludne tereny. Efektem tych działań było sztuczne rozdzielenie ludności, skupianie ich w odległych miejscach i często zatrudnianie ich w sektorze przemysłu ciężkiego. Z kwestią tą związana jest też koncepcja tzw. szkoły specjalnej i polityki segregacji oświatowej. Szkoły – głównie szkoły podstawowe, zrzeszające uczniów od 6 do 15 lat – dzieli się na normalne, tj. takie, do których uczęszczają „zdrowe” dzieci, i na szkoły specjalne, w których uczą się dzieci niepełnosprawne i dzieci romskie. Sytuacja w oświacie nie uległa zmianom nawet po upadku reżimu komunistycznego, mimo iż obecnie nie realizuje się jej w ramach oficjalnej polityki rządu. Co ironiczne, segregację oświatową często napędzają nawet najbardziej renomowani lokalni nauczyciele, w istocie pragnący pomóc romskim rodzinom. Często wzywają oni rodziców swoich uczniów i zachęcają ich do posyłania swoich dzieci do romskich szkół, powołując się na względy językowe. Praktyka segregacji nie ulega więc zmianom, pomimo licznej krytyki, z państwowych i międzynarodowych środowisk. Trzecia postać dyskryminacji wiąże się z dziedzictwem okresu po transformacji. Nieprzypadkowo regiony zamieszkałe przez Romów są też regionami wykorzystywanymi niegdyś przez państwo jako skupiska przemysłu ciężkiego. Sam przemysł ciężki upadł w latach 90., podczas gdy zależności między biedą, bezrobociem i ekskluzją społeczną przetrwały w innej postaci. Pogarszającej się sytuacji nie sprzyja niewidzialna ręka rynku, bezlitośnie kręcąca wspomnianym wyżej błędnym kołem. Aby zrozumieć omawianą tu kwestię, należy wziąć pod uwagę pewną cechę kulturową społeczeństwa czeskiego. Czesi są szczególnie podatni na zjawiska ksenofobii i nietolerancji. Społeczeństwo czeskie jest sztucznie homogeniczne, historycznie utraciło ono bowiem wszystkie grupy i mniejszości żyjące na jego terytorium. Zjawisko to nazywam problemem „jedności rezydualnej”. Czesi byli niegdyś jedynie elementem narodu skupiającego rozmaite grupy etniczne i religijne. W wieku XIX, w dobie Odrodzenia Narodowego, podziały między tymi grupami zaczęły się pogłębiać, na skutek czego w społeczeństwie czeskim pojawiła się pewnego rodzaju sekciarska mentalność, obecna do dzisiaj.

135

Jiří Koubek

Pozwolę sobie porównać kosmopolityczny charakter Wrocławia i Pragi. Wrocław wydaje mi się całkiem otwartym miastem – takie przynajmniej było moje pierwsze wrażenie z mojej wizyty w tym mieście. Praga również jest miastem kosmopolitycznym, lecz jest to kosmopolityzm o wiele bardziej sztuczny, komercyjny i turystyczny. We Wrocławiu zjawisko to wydaje się o wiele bardziej rodzime i autentyczne. Kryzys gospodarczy a rasizm Pokrótce omówiłem kulturowe i historyczne tło kwestii rasowej w Czechach. Sytuacja uległa zmianom wraz z nadejściem kryzysu gospodarczego, który otworzył puszkę Pandory pełną problemów, które przez dziesięciolecia pozostawiano bez opieki. Jednym z tych problemów jest kwestia rosnącego wykluczenia społecznego. Ilość społecznie wykluczonych terenów i społeczności ciągle rośnie. Przed kryzysem zjawisko to nie było tak namacalne jak dzisiaj – jego konsekwencje ukazały się w pełni gdy oczywista stała się frustracja całego społeczeństwa. Część problemu wiąże się z rosnącą przepaścią międzypokoleniową w społeczności romskiej. Społeczność Romów to bardzo heterogeniczna grupa, używam więc słowa „społeczność” w pewnym uproszczeniu. Często zdarza się, iż rodziny romskie, które z powrotem wcielono już do reszty społeczeństwa, znów ulegają wykluczeniu w wyniku rosnących problemów wśród młodszych pokoleń. Wielu młodych Romów wpada w pułapkę społecznej patologii, oddając się hazardowi, narkotykom, prostytucji, zbrodni itd. Tu po raz pierwszy pojawia się niewidzialna ręka rynku. Słynnym już zjawiskiem jest brak regulacji w czeskim przemyśle hazardowym – Czechy często określa się mianem kasyna Europy. Tego rodzaju zaniedbanie prowadzi do tworzenia się strukturalnie niedorozwiniętych i gospodarczo słabych regionów, a to zaostrza jedynie konflikty, wprowadza więcej napięć i często kończy się na przemocy. Innym przykładem ortodoksji neoliberalnej jako strategii politycznej napędzającej problemy społeczne są umowy oferowane przez lokalnych przedsiębiorców, którzy zapraszają do pracy pracowników ze społecznie słabych grup, głównie Romów, udostępniając im miejsce zamieszkania. Przyczynia się to do koncentracji osób z tych grup na społecznie wykluczonych obszarach. Oferujący tego rodzaju usługi agenci często otrzymują pieniądze bezpośrednio od państwa, jako iż zasiłek mieszkaniowy trafia do ich kieszeni, zamiast do tych osób, którym się on prawnie należy. Jak widać, wykluczenie społeczne może być dobrym źródłem interesu. Lokalne osiedla często zawierają umowy z miejscowymi politykami. Liderzy lokalni często wykorzystują sytuację kreując konflikty w sposób, który umożliwia im

136

Kryzys gospodarczy a rasizm w Republice Czeskiej

mobilizowanie większości populacji przeciwko mniejszości romskiej. Przykładem tego jest sytuacja powstała zeszłego lata w małym mieście Varnsdorf w północnych Czechach. Miejscowy nieznajomy, niejaki Lukáš Kohout, stał się rzecznikiem sfrustrowanej większości mieszkańców miasta. Osobiście używam w odniesieniu do takich osób terminu „lider zewnętrzny”, jako iż nie są to w istocie liderzy polityczni, lecz zwyczajni ludzie, którzy stają się popularni w ramach konfliktów lokalnych. Innym ciekawym fenomenem odnośnie ideologii neoliberalnej, o którym warto wspomnieć, jest to, iż mniejszość romską często wykorzystuje się jako nośnik przekazu, według którego system opieki społecznej nie jest w istocie uniwersalnym, służącym społeczeństwu dobrem, lecz mechanizmem wykorzystywanym przez mniejszości. Kwestię romską często podaje się jako dowód na zasadność tej koncepcji. Jeśli chodzi o rolę języka politycznego i mediów odnośnie kwestii rasowych, wspomniałem już o koncepcji „społecznie niedostosowalnych” mniejszości, stosowanej często w czeskich przekazach medialnych. Nawet w przypadkach, gdy media w dobrej wierze pragną pokazać pozytywne przykłady odnośnie napięć społecznych, naiwnie trzymają się wizji relacji między większością a niedostosowalną mniejszością. Pokazując rodzinę romską wcieloną do reszty społeczeństwa, w której dzieci chodzą do szkoły, rodzice zaś do pracy, mówi się o wyjątku od reguły. Bez wątpienia zjawisko antycyganizmu (Czesi tradycyjnie odnoszą się do Romów jako do cyganów) rozprzestrzenia się po terenie całego kraju. Miałem okazję przeczytać kilka artykułów na ten temat i przekonałem się, że termin „antycyganizm” występuje w literaturze naukowej na porządku dziennym, choć samą nazwę można wykorzystać w celu szerzenia napięć i konfliktów społecznych. Chciałbym dodać, że nie mam na celu uprościć kwestii problemów rasowych, twierdząc, iż Romowie występują w niej jedynie jako jej ofiary. Niektórzy przyczyniają się do pogorszenia się istniejącej sytuacji. Niedawne napięcia w istocie mają swoje źródło w napadach młodych Romów na młodzież spoza ich społeczności. Tego rodzaju sytuacje prowadzą najczęściej do pojawienia się protestów, marszów, a także liderów zewnętrznych, aktywnie mobilizujących gniew społeczny. Rasistowskie partie polityczne Chciałbym teraz pokrótce omówić polityczny aspekt sytuacji. W roku 2006 założona została tzw. Partia Robotnicza Sprawiedliwości Społecznej, radykalna grupa neonazistowska. Jej powstanie zablokował początkowo sąd, ostatnio pojawiła się ona jednakże pod inną nazwą. Co ciekawe, zabiegi tej partii dążące do

137

Jiří Koubek

mobilizacji nienawiści rasowej w społeczeństwie czeskim nie zakończyły się zbytnim sukcesem. Partia organizowała marsze protestacyjne w bardziej problematycznych regionach państwa, szczególnie w miastach północnych Czech i północnych Moraw. Jest to w zasadzie ruch skierowany przeciwko Romom – protestujący często sięgają po anty-romskie hasła, takie jak np. „Cyganie do roboty”. Wyniki starań partii są dość niejednoznaczne, jako iż często sami mieszkańcy miejscowości niechętnie odnosili się do jej inicjatyw. Tak było przed nastaniem kryzysu i przed niedawnym nasileniem się napięć i przemocy. Obecnie Partia Robotnicza przedostała się do ruchów oddolnych i inicjatyw lokalnych. Towarzyszy temu zatarcie się granicy między partiami politycznymi głównego nurtu a środowiskiem radykalnym i rasistowskim. Politycy i liderzy partii głównego nurtu rzadko dołączają się do ruchów rasistowskich, najczęściej czynią tak pomniejsi i lokalni liderzy. Na zakończenie mojego wystąpienia przytoczę dwa przykłady polityków pogłębiających napięcia rasowe. Pierwszym z nich jest były przewodniczący Partii Ludowej, Jiří Čunek, który zyskał rozgłos jako autor inicjatywy mającej na celu przeniesienie lokalnej grupy Romów z centrum miasta Vsetín na peryferie. W wyniku tego przedsięwzięcia wielu Romów przeniesiono w najdalsze regiony Czech i Moraw. Innym przykładem jest Ivana Řápková, była burmistrz miasta Chomutov w północnych Czechach. Była ona jedną z inicjatorek niesławnej ustawy, wokół której na czeskiej arenie politycznej panuje ostatnio zagorzała dyskusja.

138

Ľuboš Blaha

Słowacja skręca w lewo W swojej pracy wykorzystam doświadczenie słowackie, by przedstawić kilka założeń dotyczących sukcesu socjaldemokracji. Zaoferuję też kilka politycznych szczegółów dotyczących wyborów na Słowacji z roku 2012, które przyniosły bezprecedensowe zwycięstwo socjaldemokratycznej partii SMER-SD. Na koniec przedstawię główne priorytety nowego rządu socjaldemokratycznego na lata 2012-2016. I Na początku chciałbym wyróżnić trzy warunki sukcesu partii socjaldemokratycznej na arenie politycznej, bazując na politycznym doświadczeniu SMERSD. Po pierwsze: partia socjaldemokratyczna powinna stać się politycznym synonimem oporu wobec projektu neoliberalnego. Między latami 2002-2006 na Słowacji przeprowadzono wszelkie możliwe zabiegi neoliberalne, takie jak wprowadzenie podatku liniowego, pół-prywatyzację systemu emerytalnego i zdrowotnego itd. Mieszkańcy Słowacji przekonali się, jak wygląda neoliberalizm w praktyce, co doprowadziło ich do głośnego sprzeciwu wobec eksperymentów związanych z tym nurtem. Co ważne, mieli oni możliwość wybrania przejrzystej socjaldemokratycznej alternatywy. Kluczowe jest to, że SMER-SD, jako partię socjaldemokratyczną, od zawsze cechowało krytyczne podejście do reform neoliberalnych. Istnieje wyraźna różnica pomiędzy SMER-SD a innymi partiami socjaldemokratycznymi w sąsiednich krajach, np. w Polsce lub na Węgrzech. Na Wę-

139

Ľuboš Blaha

grzech neoliberalną politykę obrał socjaldemokratyczny rząd Ferenca Gyurcsánego; w Polsce uczynił to socjaldemokratyczny rząd Leszka Millera. Na Słowacji neoliberalizm wprowadził prawicowy rząd Mikuláša Dzurindy (1998-2006), słowaccy socjaldemokraci od zawsze stanowili zaś opozycję. Taka postawa stanowiła bardzo ważną przewagę polityczną dla socjaldemokratycznej SMER-SD, zarówno podczas kampanii wyborczej, jak i w ramach pozostałych starć politycznych na Słowacji. Słowacka partia socjaldemokratyczna miała okazję połączyć siły z pełnymi oporu wobec neoliberalnej polityki obywatelami. Po drugie: na czele partii socjaldemokratycznej stać powinien charyzmatyczny lider. Prawdopodobnie połowa sukcesu SMER-SD oparta jest na postaci Roberta Fico, który jest w stanie przyciągać do siebie setki tysięcy słowackich obywateli. Od swego powstania SMER-SD jest w zasadzie partią skupioną wokół lidera, cechującą się silnym przywództwem. Zaletą tego jest spójność partii, która prowadzi do jej efektywności; wadą jest brak pluralizmu, dyskusji i autorefleksji wewnątrz partii. Istnieją jedynie nieformalne nurty wewnątrzpartyjne powstałe pod wpływem oddziaływania politycznego wiceprzewodniczących ugrupowania. Pierwszym z nich jest wiceprzewodniczący Pavol Paška, stojący na czele „nurtu wschodniego”. Paška jest przewodniczącym Rady Narodowej Republiki Słowackiej (parlamentu). Był też liderem SMER-SD we wschodnim rejonie Słowacji (w miastach Košice i Prešov), wspierając proeuropejskie, kulturowo liberalne i idee ekonomicznie centrowe. Drugim wiceprzewodniczącym jest Marek Maďarič, lider „nurtu patriotycznego”. Maďarič jest ministrem kultury, wspierającym patriotyczne i konserwatywne idee kulturowe. W porównaniu do reszty liderów SMER-SD cechuje go przy tym bardziej lewicowe podejście odnośnie gospodarki. Trzecim wiceprzewodniczącym jest Robert Kaliňák stojący na czele „nurtu przedsiębiorczego”. Kaliňák, minister spraw wewnętrznych, był nieformalnym liderem SMER-SD w zachodniej części Słowacji (głównie w Bratysławie), wspierającym idee związane z przedsiębiorczością. Jego poglądy cechują tendencje liberalne i centrowe. Nie ma wątpliwości, że najbardziej lewicowe idee w partii szerzy sam Fico. W przeszłości dotyczyły one np. silnej opozycji wobec wojny w Iraku, sprzeciwu wobec prywatyzacji, promowania większej ilości rozwiązań keynesistowskich w polityce gospodarczej, wsparcia welfare state, ataków wymierzonych przeciwko bankom i korporacjom. Kluczowe jest to, że partia nie traci czasu na wewnętrzne spory czy zgubne, wewnątrzpartyjne potyczki ideologiczne. W przypadku SMERSD jest to dość zaskakujące, gdyż łączy ona w sobie wiele grup ideologicznych, wliczając w to chrześcijan, konserwatystów, liberałów, przedsiębiorców, umiarkowanych nacjonalistów, tradycjonalistów, osoby radykalnie lewicowe itd.

140

Słowacja skręca w lewo

Wszystkie te grupy ideologiczne orbitują wokół rdzenia socjaldemokratycznych idei, jakim jest silny lider, Robert Fico. Po trzecie: każda partia polityczna pragnąca odnieść sukces potrzebuje wizji i kompetencji do jej spełnienia. Na początku należy zaoferować ludziom nadzieję na alternatywę, podobną do wielkich alternatyw przeszłości, takich jak marksizm czy keynesizm. Po roku 1989 lewica straciła swoją wizję. Mówiąc szczerze, SMER-SD nie zaproponował ludziom ogólnej wizji, lecz był w stanie zaoferować czytelną alternatywę opartą o europejski welfare state i przedstawić ją w postaci mobilizującego ludzi „marzenia”. Konieczna jest też dobra strategia polityczna. Partia SMER-SD skutecznie podkradła kluczowe idee partii prawicowych i przyciągnęła do siebie prawicowych wyborców w ramach realizowanej przez siebie strategii catch-all. Partia wykorzystała strategię typową dla np. niemieckiej chadecji pani Angeli Merkel, której to udało się ukraść SPD wiele tematów z zakresu polityki społecznej. Na Słowacji, SMER-SD postąpił tak samo z typowo prawicową kwestią konsolidacji fiskalnej (partia zgodziła się przyjąć unijny pakt fiskalny i konstytucyjną zasadę dotyczącą deficytu w budżecie publicznym), kwestię kompetencji gospodarczej (SMER-SD był w stanie pokazać, że socjaliści, w przeciwieństwie do partii prawicowych, są lepszymi ekonomistami i ekspertami fiskalnymi) itd. Co więcej, SMER-SD zachował przy tym tradycyjne wartości lewicowe, łącznie z redystrybucją społeczną i solidarnością. II SMER-SD spełniła wszystkie nakreślone powyżej warunki i osiągnęła zdecydowane zwycięstwo (44.41% poparcia) w wyborach parlamentarnych w 2012 roku (patrz: tabele). Poniżej postaram się w bardziej szczegółowy sposób przedstawić polityczną sytuację na Słowacji sprzed wyborów. Ideą centralną kampanii była korupcja. Drugi rząd Dzurindy (2002-2006) oskarżono o korupcję na ogromną skalę w ramach tzw. afery Gorilla. Liberalny SaS również uwikłany został w skandal korupcyjny – jego lidera, pana Richarda Sulíka, nagrano podczas spotkania i przyjaznej rozmowy na temat wewnętrznych spraw politycznych z biznesmenem oskarżanym o konszachty z mafią. Po sprawie korupcyjnej Gorilla pojawiła się fala wieców wymierzonych przeciwko pełnemu korupcji modelowi demokracji reprezentatywnej, a promujących idee zwiększenia partycypacji politycznej i demokracji bezpośredniej. Temat ten stanowił kwestię centralną kampanii wyborczej. Na swoje szczęście SMER pozostawał w zasadzie poza obrębem skandalu korupcyjnego, skupionego głównie wokół partii prawicowych, w szczególności wokół SDKU-DS Dzurindy.

141

Ľuboš Blaha Partia

Ilość dostępnych miejsc

Głosy

Miejsca

Kierunek – Socjaldemokracja (SMER-SD) (socjaldemokracja)

150

1,134,280

44,41

Chrześcijański Ruch Demokratyczny (KDH) (prawica, chadecja)

150

225,361

8,82

Zwyczajni Ludzie (OĽaNO) (populiści, brak ideologii)

150

218,537

8,55

Most–Híd (MOST-HÍD) (umiarkowani Węgrzy, chadecja)

150

176,088

6,89

Słowacka Unia Chrześcijańska i Demokratyczna – Partia Demokratyczne (SDKÚ-DS) (prawica, neokonserwatyści)

150

155,744

6,09

Wolność i Solidarność (SaS) (prawica, neoliberałowie, eurosceptycy)

150

150,266

5,88

Słowacka Partia Narodowa (SNS) (nacjonalistyczna)

150

116,420

4,55

Partia Węgierskiej Koalicji (SMK) (nacjonalistyczni Węgrzy, chadecja)

150

109,483

4,28

Tabela 1: Wyniki wyborów.

Tabela 2: Podział miejsc według partii politycznych.

142

Słowacja skręca w lewo

Tabela 3: Partie polityczne z największą ilością ważnych głosów według okręgów wyborczych.

Druga kwestia dotyczyła stabilności. Rząd Ivety Radičovej pełen był podziałów i niestabilności, ponieważ składało się nań sześciu partnerów koalicyjnych. Było oczywiste, że tego rodzaju prawicowa koalicja nie będzie w stanie się utrzymać. SMER-SD zaproponował stabilną i silną koalicję, która byłaby w stanie oferować ludziom rozwiązania ich problemów w okresie kryzysu. Trzecia kwestia dotyczyła kryzysu gospodarczego i klasycznego podziału na keynesistowski model socjaldemokratyczny i na prawicowy model neoliberalny. Skupiono się na dwóch problemach. Po pierwsze – podatki. Lewicowy SMER chciał odrzucić liniową stawkę podatkową i podnieść podatki dla zamożnych i banków z 19% do 25%. Partie prawicowe chciały utrzymać podatek liniowy i podnieść VAT, obciążając dodatkowo osoby ubogie. Pojawiła się też kwestia rozwoju gospodarczego i inwestycji publicznych. SMER wspierał inwestycje publiczne, takie jak budowa autostrad drogą projektów prywatno-publicznych (tzw. PPP), które napędzałby wzrost gospodarczy. Partie prawicowe sprzeciwiały się temu, promując politykę cięć wydatków publicznych. Ostatnia kwestia dotyczyła Unii Europejskiej – była to jednak kwestia marginalna. Wszystkie partie prócz liberalnej SaS i narodowej SNS wspierały Europejski Fundusz Stabilizacji Finansowej i pozostałe unijne rozwiązania odnośnie kryzysu zadłużeniowego. Paradoksalnie nawet SaS nie nagłaśniał tej kwestii, mimo iż w 2011 z jej powodu odłączył się od rządu Radičovej. Kwestia węgierska, typowa dla polityki na Słowacji, była szczęśliwie nieobecna w kampanii wyborczej. Podsumowując, na tematy kluczowe dla SMER-SD składały się stabilność i bezpieczeństwo socjalne wraz z polityką wymierzoną przeciw niepewności, a

143

Ľuboš Blaha

także wsparcie dla nowoczesnego państwa socjalnego. Głównym założeniem partii było to, iż ubogich nie powinno się obciążać poprzez podnoszenie podatku VAT, którego efekt jest regresywny. Zamiast tego, banki (dysponujące ogromnymi dochodami) i najzamożniejsi przedstawiciele społeczeństwa (zarabiający więcej niż 33000 euro rocznie) powinni płacić podatki w wysokości 25%. Równie ważną kwestią dla SMER były inwestycje publiczne. Co więcej, partia zaproponowała wprowadzenie prawa pracy zapewniającego większe bezpieczeństwo, po tym, jak rząd prawicowy wprowadził typowo neoliberalny Kodeks Pracy, ułatwiający np. zwalnianie pracowników przez pracodawców. SMER propagował typowo neokeynesistowski program, wspierając przy tym agendę unijną i zestaw rozwiązań unijnych odnośnie kryzysu zadłużeniowego. III Co teraz? Zwycięstwo w wyborach to jedno, lecz wielu partiom socjaldemokratycznym nie udało się utrzymać poparcia w okresie rządów. SMER-SD stoi przed wieloma wyzwaniami. Stan państwa po rządach Radičovej był katastrofalny. Po pierwsze, zaniedbano kwestię kontroli urzędu podatkowego, co doprowadziło do poważnych problemów z pobieraniem danin. Zaniedbano też budżet państwa, co doprowadziło do automatycznego wzrostu deficytu. Konstytucja słowacka zakłada, iż deficyt budżetowy nie może przekroczyć 3% PKB (mowa tu o złotej zasadzie, wspieranej w 2011 roku również przez SMER-SD). Mogłoby to ograniczyć możliwość przeprowadzenia przez rząd keynesistowskiej polityki inwestycji publicznych. Rząd SMER będzie prawdopodobnie musiał wprowadzić pewnego rodzaju politykę oszczędności wydatków publicznych. Nie będą to jednak środki równie drastyczne czy bolesne jak te proponowane przez partie prawicowe. Poziom zaufania wobec systemu politycznego po korupcyjnym skandalu Gorilla jest bardzo niski, SMER musi więc być bardzo ostrożny w doborze wprowadzanych strategii. Frekwencja podczas wyborów wynosiła prawie 60%, co czyni SMER partią o silnym mandacie i legitymacji społecznej. Po raz pierwszy we współczesnej historii Słowacji tylko jedna partia tworzy rząd. SMERSD nie będą ograniczać partnerzy koalicyjni, przy czym spoczywająca na niej odpowiedzialność jest znacznie większa. Manifest rządu zawiera dziesięć podstawowych celów. Pierwszym z nich jest zabezpieczenie społeczne obywateli. Idea bezpieczeństwa społecznego stanowiła główne hasło kampanii wyborczej SMER-SD, nic więc dziwnego, że zajmuje też kluczową pozycję w manifeście rządu. Drugim celem jest konsolidacja fiskalna i zmniejszenie deficytu budżetowego i zadłużenia publicznego, zgodnie z obietnicą złożoną europejskim instytucjom. Dwa pierwsze cele łączą więc politykę welfare state ze strategią odpowiedzialności gospodarczej. Trzeci cel wiąże się z

144

Słowacja skręca w lewo

rozwiązaniem typowo europejskiego, socjaldemokratycznego dylematu między koniecznością bezpieczeństwa społecznego a konsolidacją. Odpowiedzią jest wzrost gospodarczy. W ciągu ostatnich paru lat, europejska debata polityczna oparta jest na kontraście pomiędzy polityką uzdrowienia (socjaldemokracja) a polityką zaostrzenia (partie prawicowe). Socjaldemokratyczny SMER-SD stawia na tę pierwszą tj. na rozwój. Czwarty cel dotyczy zatrudnienia, szczególnie dla młodych, co obecnie stanowi również priorytet w Unii Europejskiej. Walka z korupcją to piąty podstawowy cel (odzwierciedla on znaczenie wspomnianego już skandalu Gorilla dla społeczeństwa słowackiego). Poprawa sytuacji systemu zdrowotnego to cel szósty (w 2011 upadek systemu zdrowotnego był prawdopodobnie spowodowany strajkiem lekarzy publicznych), europejska integracja zaś, to cel siódmy (SMER-SD stał się najbardziej proeuropejską partią na Słowacji). Ostatnie trzy cele dotyczą spójności (solidarności), planowania w dłuższym horyzoncie czasowym (strategiczne nastawienie rządu) i neokorporatywistyczne podejście, którego wyrazem jest świeżo utworzona Rada Solidarności i Rozwoju, gdzie partnerzy społeczni uczestniczą w ogólnym dialogu społecznym z rządem (związki zawodowe, pracodawcy, kościoły, naukowcy itd.). Podstawowe idee dotyczą pokoju społecznego, bezpieczeństwa i rozwoju. Główną inspirację programową odnaleźć można w skandynawskim modelu dialogu społecznego i w niemieckim modelu systemu społecznego. Cele nowego rządu są w swej istocie socjaldemokratyczne. Perspektywy rządu zależą jednakże od sytuacji w Unii Europejskiej i od sytuacji w gospodarce globalnej. Sukces na tym polu pomógłby socjaldemokracji w zajęciu długotrwałej, dominującej pozycji na arenie politycznej Słowacji. Konsekwencje porażki również miałyby długotrwałe konsekwencje. Niezależnie od tego, najbliższa przyszłość będzie najważniejszym okresem w historii słowackiej socjaldemokracji. Po pierwszej dekadzie XXI w., kiedy Słowacja stała się społecznym laboratorium reform neoliberalnych, nadchodzący rok wydaje się być okresem socjaldemokratycznej kontrofensywy.

145

Robert Braun

Strategie lewicy na Węgrzech wobec rządu Orbána (Wystąpienie wygłoszone w ramach konferencji Progresywne Idee dla Europy Środkowej, 12 maja 2012 r.)

W swoim wystąpieniu chciałbym opisać drogę, która poprowadzi socjaldemokratów od porażki ku nadziei, tj. od pragmatyzmu do pasji. Istnieją cztery fazy wędrówki po zwycięstwo. Najpierw nawiążę do przeszłości, do ośmiu lat rządów socjalistycznych na Węgrzech w latach 2002-2010. Następnie omówię obecne rządy Viktora Orbána i działania, które należy podjąć przed i po wyborach w roku 2014, aby osiągnąć sukces. Można powiedzieć, że do pewnego momentu czynnie uczestniczyłem w rządach premiera Pétera Medgyessy'ego i premiera Ferenca Gyurcsány'ego. Byłem jednym z liderów kampanii w 2002 roku, która przyniosła sukces premiera Medgyessy'ego. Następnie byłem dyrektorem od spraw komunikacji pana premiera Medgyessy'ego podczas jego pierwszych dwóch lat w rządzie. Odszedłem z tego stanowiska ze względu na zaistniałe między nami różnice poglądów. W roku 2004 byłem liderem kampanii premiera Gyurcsány'ego, u którego również pracowałem jako dyrektor strategiczny podczas pierwszych sześciu miesięcy jego rządów. Odszedłem w kwietniu 2005 roku. Porażki socjalistów Najlepszym określeniem podsumowującym osiem lat socjalistycznych rządów jest słowo „porażka”. Trzy postaci tej porażki gnębią nas do dzisiaj. Pierwsza porażka dotyczyła niezdolności zmodernizowania partii zarówno przez

146

Strategie lewicy na Węgrzech wobec rządu Orbána

premiera Medgyessy'ego, jak i przez premiera Gyurcsány'ego. Mój pierwszy i główny zarzut stał się źródłem konfliktu z premierem Gyurcsánym już podczas wieczoru wyborczego, kiedy stwierdziłem, że powinniśmy jak najszybciej wykorzystać uzyskany mandat, by wprowadzić zmiany w partii. Premier Gyurcsány zdecydował, iż najpierw należy skupić się na rządach, później zaś na partii. Nadal uważam, że powinniśmy zmodernizować partię, i to zarówno odnośnie jej organizacji, jak i jej tożsamości. Drugą, znaczącą porażką było to, iż rząd socjalistyczny nie ustabilizował ani nie zmienił gospodarki państwa. Premierzy Medgyessy i Gyurcsány kontynuowali dokładnie tę samą politykę, którą realizowano w kraju przez ostatnie piętnaście czy nawet dwadzieścia lat od okresu transformacji: więcej cięć i neoliberalny dyskurs, który nie oferował żadnych zmian w procesie tworzenia zrównoważonej gospodarki. Rząd Orbana Po trzecie, oba rządy poniosły porażkę jeśli chodzi o nadzieje na pozytywną przyszłość w ramach Unii Europejskiej. Węgry dołączyły do Unii w 2004 roku, lecz rząd nie potrafił wyjaśnić, dlaczego dołączenie do większej społeczności jest ważne dla państwa. Nie udało nam się zaoferować społecznej i teoretycznej alternatywy dla nacjonalizmu i modernizacji społeczeństwa węgierskiego. Jak wygląda wizja premiera Orbána odnośnie polityki na Węgrzech? Zakłada ona powrót do węgierskiej Trzeciej Drogi. Nie chodzi tu jednak o Trzecią Drogę Blaira i Schrödera, lecz o koncepcję wyjątkowości Węgier z lat 30. XX wieku. Koncepcja ta polega na założeniu, iż istnieje trzecia opcja prowadzenia polityki, odmienna od zachodnioeuropejskiej polityki rozwoju i od wschodniego autorytaryzmu. Orbán wykorzystuje więc dwie trzecie większości, by realizować autorytarną wersję zachodniej demokracji i wschodniego „etatyzmu”. Należy zdać sobie sprawę z tego, iż polityka realizowana obecnie na Węgrzech oparta jest właśnie o węgierski model Trzeciej Drogi. Z koncepcją tą wiążą się dwa problemy. Jednym z nich jest to, iż jest ona nieszczera. Ludzie często mówią, że Orbán jest dwulicowy – kiedy przemawia w Brukseli używa języka demokracji, w domu mówi zaś używając języka autorytaryzmu. Orbán pragnie zadowolić dwa bardzo odmienne środowiska. World Values Survey to projekt badawczy rozpoczęty około dwadzieścia lat temu. Pierwszą ankietę w ramach projektu przeprowadzono w 1996 roku, następne w latach 2000 i 2004. Ankieta polega na umiejscowieniu różnych państw na osiach określających je jako otwarte-zamknięte i świeckie-religijne. Istnieje oczywiście lina wyrażająca trend europejski, gdzie wschodnioeuropejskie państwa postkomunistyczne znajdują się na środku, kraje skandynawskie na samej górze,

147

Robert Braun

między nimi zaś kraje anglosaskie. Państwa azjatyckie i totalitarne zajmują miejsce na dole wykresu. Wszystkie państwa postkomunistyczne przemieszczają się na osiach w kierunku Europy Zachodniej. Ruch ten przebiega wolniej niż się spodziewano, lecz nie ulega większym zmianom. Węgry zboczyły z tego kursu, zbliżając się w roku 2000 do państw bałkańskich. W roku 2004 wyminęły postsowieckie społeczeństwo Ukrainy i obecnie plasują się nieopodal post-sowieckich społeczeństw muzułmańskich. Sytuacja na Węgrzech nie polega więc jedynie na tym, iż autorytarny przywódca wykorzystuje w niewłaściwym celu dwie trzecie większości. Orbán odkrył pewien trend, wyrażony w społeczeństwie węgierskim poprzez brak zaufania dla modernizatorskich wartości Unii Europejskiej. Źródłem nadziei są dla nas wyniki sondaży badających społeczną akceptację Unii Europejskiej. Mimo iż wyniki World Value Survey są zatrważające, sondaże akceptacji pokazują, że od prawie dwudziestu lat około 70% ludności pragnie być częścią Unii i ufa jej wartościom. Dlatego właśnie Orbán musi być dwulicowy, jako iż zdaje sobie sprawę z paradoksu w społeczeństwie węgierskim, wyrażonego w obu badaniach. Mimo iż Orbán dostrzegł pewien społeczny trend, zabrakło mu rozeznania w sprawach gospodarczych. Jego porażka nie będzie wynikiem jego wizji społecznej, lecz jego wizji gospodarczej, wyrażonej w słabej efektywności ekonomicznej jego rządu. W tym miejscu pojawia się kwestia tego, jak powinno brzmieć przesłanie socjaldemokratów. Powinniśmy mieć na uwadze słynną sentencję Jamesa Carville'a „Gospodarka, głupcze!” z pierwszej kampanii Clintona. To właśnie na gospodarce powinna skupić się w swoim dążeniu do sukcesu węgierska partia socjalistyczna. Budowanie alternatywy Wpierw musimy przekonać naszych wyborców, że zmiany są możliwe. Naszym największym przeciwnikiem nie jest tak naprawdę Orbán czy Fidesz. Oni i tak nie umkną swej gospodarczej nieudolności. Naszymi największymi wrogami są apatia i beznadzieja. Musimy pokazać, że istnieje nowa lewica, która oferuje prawdziwe przemiany. Musimy zwalczać apatię i pasywność. Jednym z objawów owej pasywności jest kompletny brak partycypacji i demonstracji na Węgrzech. Aby pokonać trudności, musimy udowodnić, że jesteśmy silni, lecz nie w znaczeniu, w jakim siłę postrzega Orbán, jako brutalną i bezmyślną. Chodzi tu o naszą gotowość do kompetentnego sprawowania rządów. Po trzech porażkach ośmiu lat rządów socjalistycznych społeczeństwo przestało postrzegać nas jako kompetentnych zarządców. Przekonanie wyborców, że zmiany nie tylko są możliwe, ale i warte poświęcenia, ze względu na pojawienie się nowej grupy ludzi, którzy dysponują wiedzą i kompetencjami potrzebnymi do prawidłowego rządzenia

148

Strategie lewicy na Węgrzech wobec rządu Orbána

państwem, zajmie nam sporo czasu. Wydaje mi się, że na obecnym etapie nie powinniśmy oferować zbyt wiele treści. Zamiast tego powinniśmy skupić się na nowej lewicowej wizji. Kolejne trudne zadanie czeka nas po potencjalnym zwycięstwie w 2014 roku. Pierwszym krokiem odbudowy państwa powinno być przywrócenie demokracji i mechanizmów kontroli i równowagi. Brzmi to dość łatwo, lecz samo zadanie może okazać się trudne, szczególnie, iż mechanizmy te nie są obecnie zaniedbane, lecz zostały zastąpione przez nową wizję kontroli i równowagi, którą Orbán wykorzystuje w swoich anty-demokratycznych rządach. Prezydent państwa został wybrany na następne pięć lat. Szef rady do spraw mediów, w pełni wierny partii Fidesz, został wybrany na następne dziewięć lat, tak jak i prokurator generalny i nowy prezes Banku Narodowego. Należy mieć też na uwadze węgierski system wyborczy, zmieniony za rządów partii, obecnie występujący w postaci systemu jednorundowego, szczegóły którego nie są tak naprawdę znane. Trudno jest przygotować się do wyborów, skoro nie wiadomo nic o zasadach samego systemu wyborczego. Wierzę, iż w celu powrotu do demokracji i mechanizmów kontroli i równowagi, potrzeba ustanowienia nowego społecznego porozumienia, który uwzględniałby nie tylko obecne siły opozycyjne, lecz również lepszą stronę Fideszu. To również może okazać się bardzo trudnym zadaniem. Nie wydaje mi się jednak, aby możliwe było przywrócenie demokracji w ramach przepychanek opartych na tym, kto jest lepszy i bardziej demokratyczny. Potrzeba powrotu do demokracji poprzez nowe porozumienie z partnerami społecznymi i lepszą stroną Fideszu. Dopiero potem możemy skupić się na nowym lewicowym programie radzenia sobie z problemami gospodarczymi i społecznymi. Potrzebny przy tym będzie powrót do polityki podatkowej opartej o sprawiedliwość społeczną i równość. Pierwszym posunięciem w ramach takiej polityki powinno być zniesienie podatku liniowego, który jest obecnie źródłem największych problemów ekonomicznych na Węgrzech. Musimy przeprowadzić zmiany, a aby tego dokonać, potrzebna jest nam zdecydowana wizja i wiara w realną alternatywę dla obecnej sytuacji na Węgrzech. Budapeszt może odegrać w tym procesie kluczową rolę, jest bowiem swoistym państwem w państwie, twierdzą socjaldemokratycznych, lewicowo-liberalnych poglądów. Wybory samorządowe mają odbyć się 14 października. Cokolwiek możemy zmienić w państwie, najpierw możemy zmienić w stolicy. Byłoby to realnym dowodem dla obywateli, iż jesteśmy w stanie zmieniać rzeczywistość, również na poziomie narodowym.

149

Jan Niklas Engels

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec Socjaldemokraci niemieccy uczyli się na własnych błędach. Wybory parlamentarne z 2009 roku stanowiły dla nich dotkliwy cios – Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) otrzymała jedynie 23% głosów. Wielu komentatorów politycznych spekulowało na temat prawdopodobnego końca ruchu socjaldemokratycznego w Niemczech. Mimo iż przeprowadzone niedawno sondaże wskazują na to, iż ciężko będzie przekroczyć poprzeczkę 30%, SPD udało się pokonać niepowodzenia ostatnich lat i ulokować się na obiecującej pozycji startowej do kampanii wyborów parlamentarnych, które odbędą się w roku 2013. Aby zrozumieć, co uległo poprawie od roku 2009, powinniśmy mieć na uwadze następujące elementy sukcesu partii politycznych w ramach demokracji parlamentarnej: partie socjaldemokratyczne, które pragną wyjść na prowadzenie w wyścigu wyborczym, muszą zadbać o spełnienie następujących warunków:

150

•

wiarygodne i przekonujące przywództwo polityczne oparte na idei prosperującej i demokratycznej partii, która potrafi wyciągać wnioski z poprzednich rządów i odnawiać się w chwili przejęcia władzy;

•

przestrzeń do manewru związana z kulturą polityczną i systemem wyborczym w odniesieniu do innych partii politycznych;

•

merytoryczna, profesjonalna i odpowiednio upubliczniana historia zasług (lub, w ramach opozycji, udowadnianie, że partia rządząca takowej nie posiada);

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec

•

umiejętność mobilizowania partnerów strategicznych związków zawodowych) do osiągania wspólnych celów;

(szczególnie

•

ugruntowanie kwestii narodowych w tworzeniu strategii europejskiej i międzynarodowej w kontekście globalnym;

•

przejrzysta socjaldemokratyczna narracja, odzwierciedlająca krótkoterminowe cele polityczne partii, postawę odnośnie kwestii społecznych oraz główne kompetencje polityczne i silne strony partii. Przywództwo i życie partii

Jakie zmiany zaszły od czasu bolesnej porażki wyborczej w 2009 roku? Zamiast chwycić przynętę i uwikłać się w serię wzajemnych oskarżeń, przywództwo SPD trzymało się razem. Gdy pokonany Frank-Walter Steinmeier, czołowy kandydat w wyborach, przyjął pozycję przewodniczącego frakcji parlamentarnej, Sigmar Gabriel stał się liderem SPD, a lewicową polityczkę Andreę Nahles ustanowiono sekretarzem generalnym. Jednym z pierwszych posunięć nowego przywództwa była reforma organizacyjna, zawierająca m.in. sumienny raport. Reforma miała na celu uczynienie partii bardziej otwartą, partycypacyjną i atrakcyjną65. Za wcześnie byłoby oceniać, czy wszystkie te cele zostały osiągnięte. Niezależnie od tego partia ożywiła się i – w porównaniu z niemalże corocznymi zmianami po roku 2004 – ustanowiła stabilne przywództwo. Co więcej, przemówienia Sigmara Gabriela, utalentowanego mówcy, tchnęły w partię nowy powiew inspiracji na kongresach partyjnych w 2009 i 2011 roku. Wybór czołowego kandydata na rok 2013 świadomie pozostawiono kwestią otwartą. Potencjalnymi kandydatami w debacie publicznej są obecnie Frank-Walter Steinmeier, Sigmar Gabriel i były minister finansów Peer Steinbrück. Póki co, zestawienie to wpływa na partię korzystnie, gdyż pokazuje, że SPD potrafi dobierać kandydatów z różnych opcji – fakt ten zwiększa szanse partii na przyciągnięcie uwagi mediów odnośnie jej liderów i ich spraw. Przewaga ta prędko może się jednak przekształcić w dodatkowy ciężar, jeśli trójka kandydatów nie wykorzysta zainteresowania publicznego, skupiając się jedynie na kwestii tego, kto zostanie czołowym liderem. Nie pozostawiłoby to miejsca na szerzenie pozostałych treści, co mogłoby rozpowszechnić wizerunek SPD jako partii niezdolnej do podejmowania 65 Szczegółowe informacje dotyczące procesu powstawania i treści reformy organizacyjnej zawiera publikacja Daniela Totza: Ready for change? The party reforms planned by the Social Democratic Party of Germany, Berlin: Friedrich-Ebert-Stiftung, International Policy Analysis, 2011 (http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/08704.pdf).

151

Jan Niklas Engels

zdecydowanych decyzji personalnych. (Ostatecznie, już po napisaniu tego artykułu, kandydatem SPD na kanclerza Republiki Federalnej został Peer Steinbrück – przyp. red.) Miejsce do manewru i opcje koalicyjne Podczas kampanii wyborczej w 2009 roku SPD została zapędzona w kozi róg. Sondaże wyraźnie wskazywały, iż nie było szans na odnowienie czerwonozielonego rządu, a wszystkie pozostałe opcje zostały odrzucone przez liderów partii. Niemieccy socjaldemokracji nie mieli więc szans na utworzenie rządu. Mimo iż pojawienie się Partii Piratów poszerzyło ponownie spektrum partii politycznych w Niemczech, a dobór koalicjantów stał się jeszcze bardziej skomplikowany, sytuacja SPD poprawiła się. Zarówno sondaże jak i ostatnie wybory na poziomie landów pokazują, że czerwono-zielona opcja być może wcale nie jest niemożliwa. Prócz Partii Zielonych, możliwe jest dołączenie trzeciej, małej partii do koalicji trójstronnej, lub wynegocjowanie pewnego rodzaju modus operandi z liberałami, Die Linke lub Partią Piratów. Pojawia się też niepopularna opcja „wielkiej koalicji” z partią konserwatywną. SPD nie chce sprawiać przy tym wrażenia, jakoby była zainteresowana znalezieniem się na drugim miejscu lub żywiła chęć towarzyszenia CDU jako jej młodszy partner. Dlatego też hasłem kampanii wyborczej będzie całkowity koniec obecnej koalicji rządzącej CDU i FDP i optowanie za progresywnym rządem. Podsumowując można rzec, iż SPD odzyskała dostatecznie dużo miejsca do manewru, i że jest jedyną partią, która będzie mogła dobierać partnera/partnerów koalicyjnych z szerokiego ich wachlarza. Historia zasług Kwestia historii efektywności SPD od dawna ograniczała się do czerwono-zielonych reform socjalnych, znanych pod hasłem Agendy 2010. Reformy spotkały się z niechęcią i były postrzegane jako dowód neoliberalnych zapędów ze strony partii. Szczególne kontrowersje budziła dyskusja wewnętrzna dotycząca tego, czy należy publicznie bronić Agendy 2010 lub też otwarcie uznać ją za ideową dewiację. Konsensus w tej sprawie okazał się niemożliwy. Co ironiczne, relatywnie dobrą sytuację gospodarczą w Niemczech podczas kryzysu europejskiego często tłumaczy się surowymi reformami Agendy. Wydaje się, że czerwono-zielony rząd przygotował gospodarkę niemiecką do sytuacji kryzysowej na długo przed jej rozpoczęciem. Socjaldemokraci mogą więc teraz dumnie odnosić się do reform zainicjowanych przez SPD, uznając je za udane, lecz jednocześnie przyznając, iż istotnie nie były w pełni zrównoważone

152

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec

społecznie. Nowy rząd socjaldemokratyczny miałby zaś nanieść pewne poprawki, np. wprowadzając ogólną stawkę minimalną. Co więcej, w okresie opozycji (dawna) efektywność partii staje się mniej istotna. Najważniejszym zadaniem lidera opozycji jest udowodnienie, że obecny rząd jest nieskuteczny. Jako iż konserwatywno-liberalna koalicja nie znajduje się teraz w najlepszej sytuacji, zadanie to nie jest zbyt trudne. Historia efektywności rządu napawa zniechęceniem, trudno też wyobrazić sobie, aby elektorat głosował za drugą kadencją. Mimo to kanclerz Angela Merkel wciąż cieszy się wysokim szacunkiem, a słaba efektywność rządu nie wpłynęła negatywnie na jej wizerunek. Partnerstwo strategiczne Bliskie więzi między SPD i niemieckimi związkami zawodowymi poważnie uszkodziły wspomniane już reformy społeczne. W ramach odwetu wpływowi związkowcy odwrócili się plecami do SPD i pomogli w utworzeniu alternatywy politycznej, która nadała życie lewicowej partii Die Linke. Nowe przywództwo SPD wiele zrobiło dla wzmocnienia więzi ze związkami zawodowymi. Starania te zakończyły się sukcesem, jednakże należy przyznać, że współpraca obu stron uległa zmianom, które prawdopodobnie są już nieodwracalne. Obie strony świadome są tego, że ich współpraca będzie skuteczna tylko wtedy, gdy będą one współpracować na równych zasadach. Prócz związków zawodowych, SPD próbowała też wzmocnić więzi z organizacjami pozarządowymi i środowiskami intelektualnymi, z jednej strony otwierając swoje struktury – jak wspomniano powyżej – lecz również, z drugiej strony, ustanawiając bezpośrednie kontakty i rozpoczynając współpracę projektową. Strategia europejska i globalizacyjna Kluczowym wyzwaniem dla socjaldemokracji jest obecnie sformułowanie propozycji dotyczących zjawiska globalizacji. Większość Niemców (69%) przekonana jest, że globalizacja stanowi szansę na wzrost gospodarczy, lecz jednocześnie uznaje, że zwiększa ona nierówności społeczne. Doświadczenie ostatnich kilku lat potwierdziło przekonania Niemców (85%), że procesów globalizacyjnych nie można już pozostawić bez opieki, wymagają one bowiem międzynarodowej regulacji (tzw. worldwide governance) (Komisja Europejska 2010). Globalizacja i rozwój zagrożeń międzynarodowych stały się trwałym komponentem naszego życia gospodarczego, lecz nie zaistniały na stałe w dziedzinie polityki społecznej i gospodarczej. Kryzys gospodarki i rynku finansowego pokazał, że globalizacja finansowa, która – co należy nadmienić – zdecydowanie

153

Jan Niklas Engels

przyspieszyła światowy rozkwit, stała się, przynajmniej obecnie, ofiarą własnego sukcesu. Uprzemysłowione państwa znajdują się w sytuacji niepewności wobec tego, czy ich wspólne kompetencje odnośnie rządu, regulacji i współpracy wystarczą, by – przynajmniej częściowo – zapanować nad ekscesami wolnego przepływu kapitału, do których sami doprowadzili. Pytania te są szczególnie naglące w kontekście europejskim. Unifikacja europejskiej polityki gospodarczej wciąż pozostaje procesem nieukończonym. Fundamentalnym błędem było przekonanie, iż swego rodzaju punkt końcowy tego procesu osiągnięto wraz z wprowadzeniem euro. W obliczu wszystkich tych problemów potrzebna jest strategia zarządzania europejskiego, sprawnie koordynująca politykę społeczną i gospodarczą (Engels/Maass, 2010). Socjaldemokraci niemieccy zajęli wyraźne stanowisko jako siła proeuropejska. W celu zademonstrowania swej gotowości do przyjęcia odpowiedzialności politycznej, SPD powstrzymała się przed pokusą oferowaną przez kryzys europejski, by wykorzystać żądania populistyczne. Zamiast tego partia wspierała w parlamencie strategie rządowe odnośnie sposobów walki z europejskim kryzysem. Jednocześnie, SPD podkreślała, że obecne środki nie są wystarczające. Aby odnowić europejską ideę i odnaleźć rozwiązania dla obecnego kryzysu finansowego, potrzeba więcej „europejskiej odwagi”. Dlatego SPD proponuje „Pakt odnowy Europy”, oparty o ideę europejskiej solidarności, a także odpowiedzialności i współodpowiedzialności wszystkich państw członkowskich. Pakt ten zawierałby rozmaite strategie, m.in. europejski program rozwoju, strategie przemysłowe, inicjatywy walki z bezrobociem wśród młodzieży, opodatkowanie rynków finansowych lub zaostrzone zasady dla rynków finansowych. Dodatkowo, wymagane są reformy instytucjonalne, dążące do ustanowienia bardziej demokratycznej i efektywnej Unii Europejskiej. Socjaldemokratyczna narracja Odpowiedź na „pytanie za sto punktów” brzmi następująco: niemieccy socjaldemokraci nie rozwinęli (jeszcze) nowej socjaldemokratycznej narracji. SPD poczyniła jednakże starania w celu sformułowania przekonujących rozwiązań w walce ze społeczną, kulturową i polityczną niepewnością, której tak bardzo obawiają się obywatele. Pierwszy krok naprzód okazał się przy tym krokiem w tył – powrócono bowiem do podstawowej myśli i wartości socjaldemokratycznych. Rozgorzała żywa dyskusja na temat uszkodzonego kręgosłupa marki, jaką jest socjaldemokracja, i tego, jak ów kręgosłup umocnić. Zawiera on bowiem tożsamość socjaldemokracji, to, przekonania danej partii, etos przewodni, na którym oprzeć można praktyczne działania. Wyniki wyborów wyraźnie demonstrują, iż działania rządu Partii

154

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec

Socjaldemokratycznej nie zostały odebrane przez elektorat jako zgodne z socjaldemokratyczną marką. W partii pogodzono się już z tym, że SPD będzie musiała włożyć sporo energii w odzyskanie zaufania wyborców, utraciła ona bowiem rolę rządowego obrońcy sprawiedliwości społecznej. Dlatego też „sprawiedliwość społeczna” znów stała się „ideą przewodnią” niemieckiej socjaldemokracji. W czasach gospodarczego i społecznego kryzysu sprawiedliwość społeczna nie jest jedynie przestarzałą obietnicą, jak często ją określano. Kluczowym warunkiem przyszłego sukcesu SPD jest pokazanie, że polityka jest czymś ważnym, że zasady (neoliberalnej) gry można zmienić, i że większa sprawiedliwość społeczna stanowi osiągalny cel. Drugą lekcją dla SPD było pojawienie się w Niemczech Partii Piratów. Wyborczy sukces tej nietypowej partii udowodnił, że politycy nie muszą sprawiać wrażenia wszechwiedzących i w pełni kompetentnych. Mówiąc inaczej, wielu obywateli uważa, iż w rozmowach polityków brakuje trwałych podstaw, sami politycy uczestniczą zaś w wielkim, bezsensownym show. Dlatego też „mniej” może czasem oznaczać „więcej” – mniej (powierzchownych) odpowiedzi, a więcej czasu poświęconego na słuchanie i na szukanie przejrzystych odpowiedzi. Ważne jest, aby ludzie wierzyli, że dana partia i jej przedstawiciele szczerze zainteresowani są pewnymi kwestiami i podpisują się pod pewnymi wartościami, na podstawie których są w stanie poświęcić się poszukiwaniom właściwych rozwiązań. Mając to na uwadze, SPD rozpocznie w drugiej połowie 2012 roku dialog z obywatelami, wnioski zaś z tego dialogu zostaną dołączone do programu partii przygotowywanego na kampanię wyborczą 2013 r. Partia pragnie poznać poglądy obywateli, również te dotyczące tego, co należy poprawić w Niemczech, i za czym powinno opowiadać się w swojej kampanii SPD. Dialog z obywatelami ma zostać przeprowadzony w tak dużej ilości miejsc, jak to tylko możliwe, przy wykorzystaniu różnych rodzajów kanałów komunikacyjnych, takich jak telefon, chat, Twitter, tradycyjna poczta i e-mail. Najbardziej oddani dostarczyciele najciekawszych pomysłów zostaną zaproszeni na konferencję obywatelską, na której opracowywane będą „projekty obywatelskie”, mające stanowić ofertę rozwiązań dla wymienianych przez obywateli problemów. Konferencje obywatelskie dotyczyć będą następujących sześciu tematów: (i) dzieci i rodzina; (ii) młodzi ludzie i edukacja; (iii) praca, gospodarka, energia; (iv) zdrowie i ochrona konsumentów; (v) sprawiedliwe społeczeństwo; i (vi) „Nasza Europa: społeczna, sprawiedliwa, demokratyczna”. Wszystkie wyniki dialogów obywatelskich zostaną zaprezentowane na kongresach obywatelskich. Wszystkie idee wykorzysta się podczas konferencji na temat programu partii wczesnym latem 2013 roku, a także w równoległych dyskusjach partyjnych skupionych wokół prac nad programem partii w kampanii wyborczej.

155

Jan Niklas Engels

Powrót do przemyśleń nad esencją socjaldemokracji i otwarcie partii w celu wysłuchania i wspierania nowych idei stanowi tylko jeden aspekt programowej odnowy socjaldemokracji niemieckiej. Po drugiej stronie znajdują się niektórzy liderzy, grupy i think tanki, które szukają odpowiedzi na główne pytania związane z socjaldemokracją66, takie jak: •

•

Jak sformułować nowy społeczno-gospodarczy paradygmat, który reprezentowałby nowy, społeczny, a przy tym zrównoważony, rozwój? Jak można to odpowiednio nakreślić i sprecyzować? Jak przywrócić i odnowić solidarność społeczeństwa jako całości? Czy demokracja społeczna potrzebuje nowej definicji solidarności w kontekście rosnącej heterogeniczności? Jak można zrewitalizować i wzmocnić partycypację demokratyczną?

Odpowiedzi na te pytania nie są jeszcze na tyle gotowe, by móc swobodnie przekształcić je w jasne działania strategiczne. Mimo to powoli zarysowuje się droga prowadząca do celu. Dlatego staje się jasne, że np. klasyczny paradygmat wzrostu mierzony za pomocą PKB nie służy już interesowi publicznemu. Z inicjatywy SPD niemiecki Bundestag utworzył komisję dochodzeniową pod nazwą „Rozwój, rozkwit, jakość życia” („Wachstum, Wohlstand, Lebensqualität”), której zadaniem jest określić, kto dokładnie zajmuje się pytaniami dotyczącymi pożądanych kierunków rozwoju. Podobnie jak w wielu innych państwach europejskich, książka Poziomica, brytyjskich uczonych Wilkinsona i Picketta zwróciła uwagę socjaldemokratów w Niemczech, gdyż szuka się w niej wcielenia na nowo kwestii dystrybucji i wartości, jaką jest równość, do agendy politycznej67. Autorzy pokazali na podstawie danych statystycznych, że w państwach cechujących się większym stopniem równości żyją zdrowsze i szczęśliwsze społeczeństwa. Z dystrybucją wiąże się kwestia reorganizacji relacji między rynkiem a państwem, szczególnie w dobie potrzeby regulowania sektora finansowego i bankowego. Jakie są możliwości państw odnośnie wewnętrznych strategii gospodarczych dążących do kontrolowania sytuacji gospodarczej, skoro relacje i zależności ekonomiczne wybiegają obecnie daleko poza granice państw? Celem 66 Patrz też: Ernst Hillebrand i Gero Maass: In search of a new political narrative for a solidaritybased society in Europe: ten key questions about the future of social democracy in Europe. Berlin, Friedrich-Ebert-Stiftung, International Policy Analysis, 2011(http://library.fes.de/pdffiles/id/ipa/08556.pdf). 67 Patrz też: recenzja autorstwa Liany Fix: Gleichheit ist Glück: warum gerechte Gesellschaften für alle besser sind; Zusammenfassung des Buches von Kate Pickett und Richard Wilkinson. Berlin, Friedrich-Ebert-Stiftung, International Political Analysis, 2010 (http://library.fes.de/pdffiles/id/ipa/07300.pdf).

156

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec

polityki gospodarczej winno być lokowanie zasobów tam, gdzie są one najkorzystniejsze dla społeczeństwa. Dewiza Gerharda Schrödera i Tony'ego Blaira, według której nie istnieje coś takiego jak lewicowa lub prawicowa polityka gospodarcza, lecz jedynie odpowiednia lub nieodpowiednia polityka gospodarcza, jest nie do obronienia: każda decyzja związana z polityką gospodarczą przynosi konsekwencje dla społeczeństwa i musi być obiektem dyskusji politycznej. Najkorzystniejsze dla społeczeństwa jest inwestowanie w czynniki zorientowane na przyszłość, takie jak wykształcenie i innowacja. Niemieccy ekonomiści – Sebastian Dullien, Hansjörg Herr i Christian Kellermann, rozwinęli pod hasłem „dobrego kapitalizmu” „koncepcję kapitalizmu kontrolowanego, w którym silne cechy kapitalizmu pozostają nietknięte, redukuje się zaś jego inherentny, destruktywny wpływ polityczny na nasze społeczeństwa” (Dullien, Herr, Kellermann, 2011). Wzywają oni do radykalnych reform systemu kapitalistycznego, by większość zapanowała nad kapitalizmem. Benjamin Mikfeld, dyrektor think tanku Denkwerk Demokratie i jeden z głównych twórców czerwono-zielonego projektu politycznego, promuje ekologiczną strategię gospodarczą jako sposób na pogodzenie gospodarczych i społecznych interesów uprzemysłowionego państwa z ochroną środowiska i zrównoważonym rozwojem. Jeśli zmiany ekologiczne postrzega się i promuje z perspektywy społecznej, dywidendy rosnącej produktywności zasobów dystrybuowane będą w sprawiedliwy sposób. Ważne są też inwestowanie w spójność społeczną i w fundamenty społeczne. Tony Judt (2010) wzywając do renesansu welfare state jako ostoi sprawy socjaldemokratycznej, przeformułował debatę socjaldemokratyczną na temat przyszłości welfare state w dobie pełnego niepewności XXI wieku. To, co na początku wydaje się być retrogresywnym apelem, okazuje się być przemyślanym, odpowiednio ugruntowanym historycznie argumentem, przemawiającym za tym, iż reformy nie zawsze muszą być przeprowadzane w ramach poszukiwań nowych, radykalnych idei. Zamiast tego mogą one stanowić powrót do przeszłych – często z trudem wypracowanych – osiągnięć. Tak jak demokrację, spójność społeczną, wraz ze stojącymi na jej straży instytucjonalnymi strukturami welfare state należy ciągle bronić i uzasadniać. Podsumowanie Od chwili katastrofalnego wieczoru wyborczego we wrześniu 2009 roku Socjaldemokratyczna Partia Niemiec rozpoczęła głęboki proces odnowy. W wyniku tego skład partii został znacząco ulepszony: ustabilizowano kwestię przywództwa politycznego i przeprowadzono reformę organizacyjną, która otworzyła i zrewitalizowała partię. Rozszerzono wachlarz opcji potencjalnych partnerów

157

Jan Niklas Engels

koalicyjnych, dyskusja nad historią efektywności SPD podczas udziału w rządzie uspokoiła się, a katastrofalny brak efektywności obecnego rządu otwiera nową przestrzeń, na której partia może się wykazać. Odnowiono więzi z tradycyjnymi partnerami, takimi jak związki zawodowe. W dobie kryzysu europejskiego SPD odrzuciła wszelkie populistyczne pokusy i powzięła czysto proeuropejski kurs. Odnowa programowa nie została przy tym uznana za zakończoną – zostanie ona oparta o kluczową wartość sprawiedliwości społecznej i przeprowadzona w sposób bardziej otwarty niż poprzednio. Niemieccy socjaldemokraci rozpoczęli dyskusję nad głównymi wyzwaniami dla przyszłości Europy, w celu ustanowienia „dobrego społeczeństwa”. SPD znajduje się na właściwej drodze, co widać również po ostatnich sukcesach wyborczych na poziomie regionalnym i lokalnym. Mimo iż nie wszystkie wybory zakończyły się dla partii wyraźnym zwycięstwem, SPD udało się wejść do sporej liczby rządów landów, nie mówiąc o ilości fenomenalnych, niepodważalnych zwycięstw, których przykładem jest absolutna większość w Hamburgu – coś, co po ostatnich wyborach parlamentarnych wydawało się niemożliwe. Jednocześnie należy nadmienić, iż SPD nie dotarła jeszcze do celu, mimo iż znajduje się na właściwej drodze – czeka ją jeszcze więcej pracy, szczególnie w kwestiach programowych. Partia musi utrzymać się na swojej pozycji, aby móc wypracować przekonujące odpowiedzi na zagrażającą obywatelom społeczną, kulturową i polityczną niepewność. Zadanie to stanie się jeszcze bardziej naglące, jeśli w 2013 roku niemieckim socjaldemokratom uda się ponownie wejść do rządu. Niemcy, jak i cała Europa, potrzebują progresywnej socjaldemokracji, która będzie w stanie stawić czoła społecznym, ekonomicznym i ekologicznym potrzebom naszych czasów.

LITERATURA: Dullien, Sebastian; Herr, Hansjörg; Kellermann, Christian. Decent Capitalism. A blueprint for reforming our economies, tłumaczenie Jamesa Pattersona. Londyn, Pluto Press, 2011. Niklas Jan Engels, Maass Gero. The new promise of happiness: the current state of the discussion on the future of European social democracy. [w:] Internationale Politik und Gesellschaft Online (International Politics and Society), 2010, 4. Komisja Europejska (2010): Eurobarometer 72. October to November 2009. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb72/eb72_en.htm. Fix Liana: Gleichheit ist Glück : warum gerechte Gesellschaften für alle besser sind . Zusammenfassung des Buches von Kate Pickett und Richard Wilkinson. Berlin, Friedrich-Ebert-Stiftung, International Politics Analysis, 2010. http://library.fes.de/pdf-files/id/ipa/07300.pdf Hillebrand Ernst; Maass Gero. In search of a new political narrative for a solidarity-based society in Europe: ten key questions about the future of social democracy in Europe. Berlin, Friedrich-Ebert-

158

Nauka na własnych błędach – reorientacja Socjaldemokratycznej Partii Niemiec Stiftung, International Policy Analysis, 2011. http://library.fes.de/pdffiles/id/ipa/08556.pdf Judt Tony. Ill fares the land. Londyn: Penguin, 2010. Mikfeld Benjamin. Ecological industrial policy : a strategic approach for social democracy in Germany. Berlin, Friedrich-Ebert-Stiftung, 2010. http://library.fes.de/pdf-files/id/08482.pdf. Mikfeld Benjamin. Alte und neue Wege aus der großen Krise. Eine Landkarte aktueller politischer Diskurse über die Zukunft von Wirtschaft, Wachstum und Gesellschaft. Werkbericht Nr 1. Berlin, Denkwerk Demokratie, 2012. Totz Daniel. Ready for change?: The party reforms planned by the Social Democratic Party of Germany. Berlin, Friedrich-Ebert-Stiftung, International Policy Analysis, 2011.

159

Thorben Albrecht

SPD przed wyborami w roku 2013: program dla Niemiec i dla Europy (Wystąpienie wygłoszone w ramach konferencji Progresywne Idee dla Europy Środkowej, 12 maja 2012 r.)

Tematem mojego wystąpienia jest socjaldemokratyczna alternatywa w Niemczech. Wierzę, iż biorąc pod uwagę obecną sytuację w Europie – kryzys i dramatyczną sytuację, do której doprowadził nas kapitalizm finansowy – należy wrócić do pewnych fundamentalnych założeń, szczególnie jeśli mamy zamiar rozpocząć pracę nad nowym programem. Punktem wyjścia dla problemowej myśli socjaldemokratycznej powinno być społeczeństwo, nie rynek czy nawet państwo, jako iż zarówno rynek jak i państwo powinny stanowić jedynie narzędzia budowy zdrowego społeczeństwa. Historia pokazała już, że gdy państwo jest celem samym w sobie, cierpi na tym zarówno demokracja jak i dobrobyt społeczeństwa. Obecnie to rynek staje się celem samym w sobie, co również prowadzi do pogorszenia się demokracji i dobrobytu obywateli. Do jakiego rodzaju społeczeństwa pragniemy dążyć? Do społeczeństwa, które zapewnia dobrobyt jednostek i umożliwia im rozwój. Społeczeństwo to musi przy tym traktować ludzi jako elementy jednolitego organizmu, nie zaś jako atomistyczne jednostki. Jeśli uczynimy społeczeństwo punktem wyjścia, możemy przejść do dyskusji nad rodzajem rynku i państwa, które posłużą nam do jego budowy. Patrząc na społeczeństwa w Niemczech i w innych krajach europejskich widzimy mnóstwo nierówności. Równość to bardzo ważna kwestia. Kiedy mówi się w Niemczech o podstawowych wartościach, wymienia się wolność, solidarność i sprawiedliwość społeczną. Nigdy nie mówi się o „równości”, tak jak ma to miejsce m.in. we Francji. Niemieccy socjaldemokraci powinni zwrócić na to uwagę.

160

SPD przed wyborami w roku 2013: program dla Niemiec i dla Europy

Nierówności społeczne jako wyzwanie dla socjaldemokracji Wierzę, że to właśnie nierówności prowadzą obecnie do prawdziwych problemów. Dlatego też jest to kwestia, z którą należy uporać się poprzez socjaldemokratyczny program. Istnieją oczywiste podziały na superbogatych i na znaczną część obywateli, którzy nie mają pojęcia co przyniesie im kolejny rok, czy będą mieli pracę czy też nie. Nierówności występują między ludźmi, którzy mogą poruszać się swobodnie po całym globie, a tymi, którzy poruszają się jedynie między bezrobociem a zasiłkiem społecznym. Nierówności pojawiają się też między mieszkańcami dzielnic, w których prawie zawsze istnieją szanse na zdobycie wyższego wykształcenia, a mieszkańcami dzielnic, którzy prawie zawsze kończą na zasiłku. Nierówności nie utrzymują się więc jedynie między wyższą, średnią i robotniczą klasą – używam tych terminów, choć nie używamy w istocie podziału klasowego stosowanego przez Marksa. Pojawiają się bowiem nowe podziały wewnątrzklasowe, np. odnośnie pracy. Mamy też do czynienia z nierównościami pomiędzy imigrantami a nie-imigrantami, między wyspecjalizowanymi pracownikami niemieckimi i branżą produkcji zorientowanej na eksport a pracownikami usług. Wciąż występują też nierówności między mężczyznami i kobietami – problem ten nie został jeszcze rozwiązany. Myślę, że do walki z nierównościami nie wystarczy nam jedynie sprawiedliwość społeczna. Potrzebna jest nam zmiana społeczeństwa. George Packer pisze w magazynie „Foreign Affairs” o rosnących nierównościach w Stanach Zjednoczonych, choć jego słowa można również odnieść do społeczeństw europejskich. Twierdzi on, iż ludzie są obecnie więźniami okoliczności swoich narodzin, podzielonymi na poziomie szkoły, sąsiedztwa i pracy. Dzieli nas nawet to, co jemy – widać to wyraźnie w Niemczech, gdzie przedstawiciele różnych klas społecznych spożywają inne posiłki. Co ważniejsze, pojawiają się też nierówności w sposobie myślenia różnych ludzi. Podziały te szkodliwie wpływają na demokrację. Frekwencja wyborcza w Niemczech jest często 42-50% niższa w biedniejszych dzielnicach, niż w dzielnicach bardziej zamożnych. Partycypacja demokratyczna wiąże się więc również z podziałami społecznymi. Sytuacji tej towarzyszy od ostatnich kilku lat dominująca rola rynku, która wyczerpała zasób dóbr publicznych, zubożyła szkoły, uczelnie i lokalną infrastrukturę. Pogłębia to jedynie nierówności, nie każdego stać bowiem na większe bezpieczeństwo społeczne, szkołę, infrastrukturę społeczną itd. Nie potrzebuję basenu publicznego, jeśli sam posiadam basen we własnym ogródku. Nawet taka sytuacja wpływa na nierówności społeczne, jako iż w niektórych społeczeństwach zmniejsza się ilość osób umiejących pływać. Podziały społeczne – główny problem dla socjaldemokracji – nie występują jedynie pomiędzy 1% najzamożniejszych, a resztą społeczeństwa. Podziały występują również wśród

161

Thorben Albrecht

większości pracujących. Niełatwo jest przygotować narrację, która uwzględnia wszystkich pracujących, skoro każdy może pracować w zupełnie innym miejscu. W poszukiwaniu europejskiej narracji Tworzenie narracji na skalę europejską jest o wiele trudniejsze niż przygotowanie narracji z myślą o jednym państwie, lecz wydaje mi się, że musimy przekraczać granice i rozpocząć pracę nad narracją europejską. Jest nam ona potrzebna pomimo związanych z tym trudności, jako iż bez pozytywnej wizji alternatywnej dla podejścia neoliberalnego nie uda się nam zmienić sytuacji na rynku finansowym. W 2009 roku grupa myślicieli socjaldemokratycznych z Wielkiej Brytanii i Niemiec, skupiona wokół posłów Jona Cruddasa i Andrei Nahles, która była niegdyś sekretarzem generalnym SPD, zapoczątkowała poszukiwanie nowej narracji w ramach dokumentu zatytułowanego „Budując dobre społeczeństwo”. Związaną z tym tekstem debatę umożliwiła Fundacja Eberta, która sponsoruje rozmaite wydarzenia i spotkania w różnych miejscach świata, takich jak Stany Zjednoczone, Korea, Tallinn, Meksyk itd. Potrzebna jest nam praca nad narracją, która wykracza poza granice poszczególnych państw. Obecnym wyzwaniem dla socjaldemokratów jest przełożenie wizji społeczeństwa na program wyborczy, który przyczyniłby się do przełamania dominacji neoliberalnej. Istnieje kilka różnych warunków, które muszą zostać spełnione, by program wyborczy miał choćby cień szansy w starciu z myślą neoliberalną. Po pierwsze, musi to być program przyziemny, pokazujący, że socjaldemokracji naprawdę zależy na zwykłych ludziach. Powinien więc dostarczać odpowiedzi na codzienne pytania, zmartwienia i doświadczenia obywateli. Wydaje mi się, że partie socjaldemokratyczne nie są w stanie zająć się tym same. Odizolowaliśmy się od społeczeństwa, zupełnie jakbyśmy żyli w innym, starszym świecie. SPD rozpoczęło wprawdzie reformę reorganizacyjną, lecz nie wydaje mi się, byśmy mogli nazywać się już reprezentantami społeczeństwa. Przyziemny, współczesny program socjaldemokratyczny, zajmujący się ludzkimi doświadczeniami, powinien zawierać element partycypacyjny. Pragniemy zająć się tym w Niemczech – w drugiej połowie bieżącego roku chcemy rozpocząć prace nad wcieleniem projektów obywatelskich do programu partii. Rzecz jasna, pewne propozycje nie będą się do tego nadawać, lecz zależy nam na sugestiach odnośnie problemów, które można rozwiązać w socjaldemokratyczny sposób. Chodzi tu o problemy codzienne, nie zaś o wielkie dylematy gospodarcze. Wprawdzie na te drugie również należy szukać odpowiedzi, lecz nie można zapomnieć o bardziej namacalnych sprawach. Drugim warunkiem opracowania skutecznego programu jest oczyszczenie go ze wszelkich pustych obietnic. Całość programu powinna być wiarygodna. Głównym warunkiem tego jest opracowanie realistycznej koncepcji finansowej.

162

SPD przed wyborami w roku 2013: program dla Niemiec i dla Europy

Nie chodzi tu o politykę cięć, lecz raczej o uwzględnienie kwestii rozwoju, o odnalezienie sposobów zwiększenia zysków publicznych. Dochodzi do tego kwestia podnoszenia podatków. Najpierw powinniśmy rozpatrzyć możliwe sposoby pozyskania środków do budżetu, ograniczając przy tym wydatki. Kluczowe jest realistyczne podejście. Trzeci warunek: program musi być odważny w swoich założeniach, oparty o ideę zmiany sytuacji na świecie, a nie zarządzania nim. Zmiany można osiągnąć poprzez przekształcenie gospodarki, co wiąże się z gotowością do walki z potężnymi siłami gospodarczymi na rynku finansowym, ich graczami i korporacjami globalnymi. Nie chodzi tu koniecznie o konfrontację ideową, lecz skupioną wokół regulacji gospodarczej. Myślę, że jeśli wszystkie te warunki zostaną spełnione, a więc jeśli zbliżymy się do obywateli, jeśli przygotujemy wiarygodny, realistyczny program i stawimy czoła potęgom gospodarczym, być może uda się nam odzyskać zaufanie społeczeństwa. Jest to obecnie najcięższe, ale i najważniejsze zadanie stojące przed socjaldemokratami. Wspomniana tu strategia może zostać wykorzystana na poziomie państwowym, lecz można zastosować ją również, by zdobyć poparcie dla alternatywy na poziomie europejskim. W celu nakłonienia ludzi, by nie popierali technokratycznych zarządców, należy zaoferować alternatywny model rozwoju, większą ilość pracy i równe szanse dla wszystkich, nie tylko dla tych, którzy mieli szczęście urodzić się w lepszej dzielnicy. Angela Merkel cieszy się w Niemczech wielkim poparciem, gdyż ludzie wierzą w skuteczność jej działań. Stąd też, jeśli odniesiemy porażkę, ludzie mogą zwrócić się ku rządom, które cieszą się zaufaniem rynków, jak w przypadku technokratycznego rządu we Włoszech, Grecji sprzed wyborów, czy też Francji i Jean-Marie Le Pen'a. À propos Francji, myślę, że sukces François Hollande'a stanowi dowód na to, iż dość skromna postać, dysponując przejrzystą i wiarygodną wizją lepszego społeczeństwa, może zyskać zaufanie obywateli. Jego przykład stanowi w Niemczech źródło nadziei, nigdy bowiem przedtem społeczeństwo niemieckie nie było tak zainteresowane wyborami w innym kraju, jak ostatnio w przypadku Francji. W niemieckiej debacie publicznej pojawiają się wątki, pozwalające wierzyć, iż nawet w kontekście obecnej sytuacji istnieje miejsce na alternatywy. Jak już wspomniałem, socjaldemokraci powinni skupić się na modelu wzrostu, który wykraczałby poza jedno państwo. Nawet Niemcy nie mogą podążać własną drogą – potrzeba im europejskiego podejścia. Zadania dla niemieckiej socjaldemokracji W ramach podsumowania chciałbym wymienić pięć ważnych dla Niemiec warunków sukcesu, prócz wymienionych już założeń programowych. Po pierwsze, musimy przełamać tendencję opracowywania polityki gospodarczej w krótkim

163

Thorben Albrecht

horyzoncie czasowym. Możemy dokonać tego poprzez regulowanie rynku finansowego i wzmocnienie demokracji gospodarczej tak, by nie przynosiła ona zysków na najbliższe trzy miesiące, lecz by gromadziła środki na dłuższy czas. Należy też zmienić zasady dystrybucji pierwotnej. Obserwujemy, iż procent środków przeznaczonych na pensje spada, podczas gdy rośnie ilość środków przeznaczonych na zyski kapitału, aktywa i dochód. Jest to kwestia, którą musi zająć się lewica. Socjaldemokraci często skupiają się na dystrybucji wtórnej w ramach zasiłku socjalnego. Nie możemy jednak zapominać o uwarunkowaniach związanych z tego rodzaju dystrybucją – o potrzebie wzmocnienia siły przetargowej związków zawodowych w celu wywalczenia lepszych płac. Wiąże się z tym trzecia kwestia – regulowanie rynków pracy, szczególnie nowych postaci zatrudnienia, od pracy na umowę-zlecenie po pracę tymczasową itd. SPD popełniło w przeszłości wiele błędów, m.in. rozregulowując rynek pracy, co stało się źródłem problemów nie tylko dla samych pracowników sektorów lecz doprowadziło też do zakwestionowania wartości, jaką jest praca, szczególnie jeśli chodzi o płace, ale również odnośnie uczuć ludzi odnośnie pracy. Czwarta kwestia dotyczy modernizacji systemu opieki społecznej i oświaty. W porównaniu z innymi krajami OECD Niemcy wloką się z tyłu odnośnie nakładów na edukację. W tym miejscu pojawia się temat polityki podatkowej, do którego musimy ustosunkować się nawet nie w poszukiwaniu redystrybucji środków poprzez podatki – myślę, że możliwości są tutaj dość ograniczone – lecz aby upewnić się, że odpowiednio finansuje się dobra publiczne, takie jak oświata i opieka społeczna. Stąd należy zwrócić się do zamożniejszych członków społeczeństwa, by ich wkład w tę dziedzinę był większy. Potrzeba nam też odświeżenia demokracji w jej aspekcie inkluzywnym. Nie chodzi tu o pozyskanie większej ilości bezpośrednich wyborców. Osoby najzamożniejsze nie tylko rozpoczynają kampanie, lecz również chętniej uczestniczą w samych wyborach. Potrzeba nam pełnej partycypacji, od poziomu lokalnego do poziomów wyższych. Należy zapobiegać wykluczeniu biedniejszych dzielnic miast z procesu głosowania. Jest to zadanie dla socjaldemokracji, zadanie dość trudne, gdyż biorąc pod uwagę ograniczone środki partii na kampanię wyborczą, łatwiej jest wykorzystać je w bezpieczniejszych dzielnicach, zyskując tym samym więcej głosów. Na dłuższą metę ważne jest jednak, aby socjaldemokraci nie wycofywali się z trudniejszych dzielnic. Musimy być tam obecni, kierować tam część środków, organizować spotkania ludności z posłami itd. Powyższe kwestie należy uwzględnić w ramach socjaldemokratycznego programu nie tylko w Niemczech, ale i w pozostałych państwach Europy.

164

Bartosz Machalica

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku I Dla Sojuszu Lewicy Demokratycznej wybory prezydenckie z 2010 roku miały mieć charakter przełomowy. Grzegorz Napieralski, pomimo niezwykle niskiego poparcia w pierwszych badaniach sondażowych po ogłoszeniu swojej kandydatury, uzyskał ostatecznie 2,3 mln głosów, co dało mu poparcie 13,68% osób biorących udział w głosowaniu. Pomijając wyniki osiągane przez Aleksandra Kwaśniewskiego była to największa liczba wyborców, którzy zdecydowali się poprzeć w wyborach prezydenckich kandydata lewicy. W jesiennych wyborach samorządowych – w głosowaniu na radnych sejmików wojewódzkich – Sojusz otrzymał poparcie 15,2% wyborców. Został co prawda wyprzedzony przez PSL, ale wynik ten był niezłym punktem wyjścia do dobrego wyniku w wyborach parlamentarnych. Kilka faktów potwierdzało tezę o politycznym poziomie. W sondażach preferencji partyjnych przeprowadzanych przez CBOS lewica po wyborach parlamentarnych w 2007 roku trwale uzyskiwała wyniki poniżej 10% poparcia68. W marcu 2011 roku SLD w badaniu CBOS uzyskało 16% poparcia. Jednocześnie 16% ankietowanych nie wiedziało na kogo zagłosuje 69. W tym samym sondażu PiS miał również 18% poparcia. 16% niezdecydowanych oraz tradycyjne niedoszacowanie SLD w badaniach CBOS-u pozwalało ustalić rzeczywiste popar68 Dynamika poparcia dla Sojuszu Lewicy Demokratycznej w latach 1997-2011, BS 117/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_117_11.PDF [19 lipca 2012]. 69 Preferencje partyjne w marcu, czyli trzecia siła wkracza do gry, BS/24/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_024_11.PDF [19 lipca 2012].

165

Bartosz Machalica

cie dla SLD na poziomie około 18% W marcu 2011 roku Grzegorz Napieralski w rankingach zaufania dla polityków plasował się na drugim miejscu za prezydentem Bronisławem Komorowskim70. Owe wysokie wyniki poparcia były przede wszystkim skutkiem powolnego odzyskiwania wiarygodności przez partię, wynikającego ze skupienia się w przekazie politycznym na sprawach socjalnych i bytowych. Symbolem dobrej passy była debata nad wnioskiem wotum nieufności dla ministra infrastruktury Cezarego Grabarczyka (PO) złożonym przez SLD. Debata odbyła się 4 stycznia 2011 roku, zaraz po wielkim zamieszaniu na kolei wynikłym na skutek nieudolnej zmiany rozkładu jazdy 71. Był to jednak początek końca wysokiego poparcia społecznego dla SLD. W kwietniu poparcie wyborcze SLD w sondażu CBOS spadło do 12%72, w lipcu do 9%73 a we wrześniu do 7%74 Zadajmy sobie pytanie, jakie były przyczyny tej erozji poparcia społecznego dla SLD. II Przede wszystkim doszło do przeniesienia punktu ciężkości przekazu programowego SLD z kwestii społeczno-gospodarczych na kwestie obyczajowe. Na wiosnę SLD złożyło projekty ustaw dotyczące związków partnerskich oraz aborcji. Wniesienie powyższych projektów do laski marszałkowskiej trudno traktować jako zarzut, mieszczą się one bowiem w socjaldemokratycznym kanonie. Jednak w momencie ich wniesienia tematy te zaczęły dominować przekaz polityczny SLD, zabrakło bowiem podobnie nagłaśnianych projektów z zakresu spraw społeczno-gospodarczych. Należy podkreślić, że SLD miał bardzo duży problem z zajęciem jednoznacznego stanowiska w sprawie reformy Otwartych Funduszy Emerytalnych. Neoliberalny rząd Donalda Tuska na skutek trudnej sytuacji finansów publicznych postanowił zmniejszyć wysokość składek przekazywanych do Otwartych Funduszy Emerytalnych z 7,3% do 2,3% Reformę firmował minister finansów Jacek 70 Zaufanie do polityków w marcu, BS/29/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_029_11.PDF [19 lipca 2012]. 71 Sprawozdanie Stenograficzne z 82. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 4 stycznia 2011 roku. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Kadencja VI http://orka2.sejm.gov.pl/StenoInter6.nsf/0/E42A3B1781B5C145C1257815002BED5F/ $file/82_a_ksiazka.pdf [19 lipca 2012]. 72 Preferencje partyjne w kwietniu, BS/41/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_041_11.PDF [19 lipca 2012]. 73 Preferencje partyjne w lipcu, BS/81/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_081_11.PDF [19 lipca 2012]. 74 Preferencje partyjne we wrześniu, BS/104/2011 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_104_11.PDF [19 lipca 2012].

166

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

Rostowski. Spowodowała ona pęknięcie wśród przedstawicieli neoliberalnych elit. Neoliberalni ekonomiści dotychczas reprezentujący zbieżne poglądy, sprowadzające się do tzw. konsensusu waszyngtońskiego, podzielili się na dwa obozy. Twarzą pierwszego był wspomniany już minister Rostowski. Twarzą drugiego – przeciwników reformy i obrońców dotychczasowych uprawnień OFE – stał się natomiast Leszek Balcerowicz. Obaj politycy starli się w debacie telewizyjnej. Za Rostowskim murem stanęła Platforma. Podobną postawę zajął PSL, wszak minister pracy Jolanta Fedak już wcześniej proponowała podobne zmiany. PiS zajął klarowne stanowisko – opowiedział się za dobrowolnością odprowadzania składek emerytalnych do OFE. Z kolei SLD nie był w stanie zaprezentować jednego, spójnego i zrozumiałego dla wyborców stanowiska. W efekcie klub SLD podczas głosowania nad ustawą zmniejszającą wysokość składki przekazywanej OFE wstrzymał się od głosu75. Program wyborczy „Jutro bez obaw”76pomijał natomiast kwestię OFE w zupełności. Podobnym przykładem braku zdecydowania było głosowanie w sprawie reformy szkolnictwa wyższego minister Kudryckiej. Reforma wzbudziła spore niezadowolenie w środowisku akademickim, szczególnie w gronie naukowców związanych z naukami społecznymi i humanistycznymi. Opór studentów budziło z kolei wprowadzenie odpłatności za drugi kierunek studiów na uczelniach publicznych. SLD nie był w stanie zająć spójnego stanowiska w tej sprawie. W efekcie większość posłów SLD wstrzymało się od głosu. Przeciwko głosował Zbigniew Kruszewski77. Za głosowali Anita Błochowiak i Sławomir Kopyciński. Sam program wyborczy SLD mieścił się w socjaldemokratycznym kanonie. Był dokumentem pogłębionym, pozbawionym natomiast postulatów radykalnych, mogących wzbudzić kontrowersje, a tym samym emocje społeczne. Rzucał się w oczy brak postulatu wprowadzenia dodatkowej stawki PIT dla osób o najwyższych dochodach. Działo się to w sytuacji, w której obciążenia podatkowe w Polsce należą do niższych w Unii Europejskiej78, jednocześnie progresja podatkowa w przypadku PIT ma w Polsce wymiar raczej symboliczny 79. Warto nadmienić, że w 2012 roku Francois Hollande wygrał wybory prezydenckie we Francji między innymi dzięki postulatowi wprowadzenia 75-procentowego progu PIT dla 75 http://orka.sejm.gov.pl/SQL.nsf/glosowania?OpenAgent&6&88&22 [19 lipca 2012]. 76 Sojusz Lewicy Demokratycznej, Jutro bez Obaw. Program dla Polski http://sld.org.pl/strony/39-jutro_bez_obaw__program_sld.html [19 lipca 2012]. 77 Skądinąd rektor niepublicznej uczelni. 78 P. Szumlewicz, Eurostat: Niskie podatki w Polsce. http://tvp.info/informacje/biznes/eurostat-niskie-podatki-w-polsce/6178263 [19 lipca 2012]. 79 W Polsce obowiązują dwie stawki PIT 18 i 32% W 2010 roku drugi próg podatkowy przekroczyło 1,89% podatników http://podatki.wp.pl/kat,70474,title,Bogaci-placamniejsze-podatki,wid,13661391,wiadomosc.html?ticaid=1ed3d [19 lipca 2012].

167

Bartosz Machalica

dochodów powyżej miliona euro. Postulat 40-procentowego podatku dla osób o najwyższych dochodach wysuwali w środowisku SLD m.in. Marek Balicki i Wojciech Olejniczak. Kierownictwo partii zdecydowało się natomiast na przekaz „SLD nie podniesie podatków” i przypominanie, że rząd PO-PSL podniósł VAT. W podobny sposób Robert Fico punktował na Słowacji neoliberalną prawicę. Fico nie bał się natomiast zadeklarować, że sam podniesie podatki dla osób o najwyższych dochodach. SLD zabrakło tej odwagi. W efekcie liderzy SLD podczas kampanii mieli nieustanne problemy z odpowiedzią na pytanie „Skąd wezmą środki na realizację swoich obietnic wyborczych?” Za największy błąd kampanii wyborczej SLD należy uznać podpisanie porozumienia80 z Business Centre Club (BCC), czyli – jak organizacja sama określa się na swojej stronie internetowej – „prestiżowym Klubem przedsiębiorców i największą w kraju organizacją indywidualnych pracodawców”. Podpisanie porozumienia nie zostało uprzednio zatwierdzone przez Zarząd Krajowy SLD. Ze strony SLD porozumienie podpisali Grzegorz Napieralski – szef SLD, Marek Wikiński – członek sejmowej Komisji finansów i Sergiusz Najar – były wiceminister spraw zagranicznych, który później wycofał się ze startu w wyborach z list SLD. Media początkowo nie przywiązywały do porozumienia większej wagi. Porozumienie nagłośnił minister finansów Jacek Rostowski podczas debaty z przewodniczącym SLD Grzegorzem Napieralskim. Rostowski zarzucił między innymi, że treść porozumienia zawiera postulat wprowadzenia podatku katastralnego81. Szkodliwy dla SLD przekaz uwiarygodniał fakt, że ekspertem SLD w debacie był Stanisław Gomułka, ekspert BCC. Gomułka był zastępcą Rostowskiego, który podał się do dymisji, gdy uznał, że ten w zbyt wolnym tempie realizuje neoliberalne reformy. Rafał Chwedoruk w swoim raporcie kampanię wyborczą SLD scharakteryzował w sposób następujący: „Kampania SLD była chaotyczna, sprawiała wrażenie kierowanej do głównego nurtu opinii publicznej. Zaskakujące stało się pominięcie wielu niszowych grup, których sympatie do SLD potwierdzały wyniki wyborów oraz relacje SLD z organizacjami reprezentującymi interesy zawodowe tych grup, takimi jak pracownicy służb mundurowych, nauczyciele, urzędnicy itp”82. Z dobrych sondaży wyborczych typowych dla początku 2011 roku stratedzy 80 Gospodarka dla człowieka. Pakt SLD i BCC dla polskiej gospodarki http://www.bcc.org.pl/fileadmin/media/do_pobrania/biuletyn/porozumienie_programowe _sld_bcc.pdf [19 lipca 2012]. 81 Pkt 25. „Wzmocnić finanse samorządów poprzez reformę podatku od nieruchomości, by w większym stopniu uwzględniał on rynkową wartość nieruchomości” 82 R. Chwedoruk, Przyczyny i uwarunkowania porażki wyborczej SLD, Progressive Papers 1(10/2012), Centrum im. I. Daszyńskiego, 2012, s. 9. http://issuu.com/centrum.daszynskiego/docs/progressive_papers_1_1_2012? mode=window&pageNumber=2 [19 lipca 2012].

168

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

Sojuszu wyciągnęli błędny wniosek, że SLD ma już zapewnione poparcie lewicowych wyborców. Teraz może swój przekaz kierować do wyborców centrowych, czyli realizować strategię catch-all party. Powyższe założenie wydaje się być przyczyną wielu opisanych już powyżej błędów popełnionych w okresie przedwyborczym. Odrębnym problemem wydaje się być ustalanie list wyborczych. Z jednej strony pominięto na nich kilku doświadczonych parlamentarzystów. Z drugiej, otwarcie się na koalicjantów było zbyt nieśmiałe, ażeby stać się przełomowym komunikatem. Dużo bardziej doniosła była informacja o rezygnacji ze startu z list SLD Roberta Biedronia i Wandy Nowickiej, działaczy nowych ruchów społecznych, co dało pretekst do utrwalenia medialnego wizerunku Sojuszu jako partii „betonowej”. Ze względu na wewnątrzpartyjne kalkulacje zabrakło również miejsca na listach dla Włodzimierza Czarzastego oraz Józefa Oleksego. III Stratedzy SLD nie przewidzieli też, że w kampanii parlamentarnej w 2011 roku Sojusz stanie się głównym obiektem ataku ze strony Platformy Obywatelskiej oraz jej sojuszników. Co prawda za główną oś politycznego konfliktu uchodzi konflikt pomiędzy PO a PiS83. Partie te osiągają od 2005 dwa najlepsze wyniki. Z drugiej jednak strony co najmniej od 2007 roku konflikt pomiędzy nimi tak polaryzuje część opinii publicznej, że trudno mówić o przepływach elektoratów pomiędzy obiema partiami. Po względnie dobrym wyniku Grzegorza Napieralskiego w wyborach prezydenckich w 2010 roku oraz samego SLD w wyborach samorządowych w tym samym roku stało się jasne, że treścią kampanii roku 2011 będzie rywalizacją o wyborców centrolewicowych. Spora część tego elektoratu w latach 2005-2007 przerzuciła swoje sympatie na PO uznając ją za jedyną siłę polityczną będącą w stanie odsunąć PiS od władzy. Z biegiem lat następowało rozczarowanie części tych wyborców rządami PO. W 2010 roku nastąpił spadek poparcia dla PO wśród osób deklarujących poglądy lewicowe84. Ponadto to właśnie wyborcy PO wskazywali SLD jako partię drugiego wyboru. W listopadzie 2010, czyli po wyborach samorządowych, na Sojusz jako partię drugiego wyboru wskazywało 21% badanych. Tym samym SLD było najpopularniejszą partią drugiego wyboru85. SLD było wówczas partią drugiego wyboru przede wszystkim dla wyborców PO. 32% wyborców PO postrzegało SLD jako 83 Por. T. Borejza, PO-PiS. Pozorna opozycja, Warszawa 2009. 84 K. Kowalczuk, Dziesięć lat obecności Platformy Obywatelskiej na scenie politycznej, w: M. Grabowska (red.), Wybory 2011 w badaniach CBOS, Warszawa 2011, s. 77. 85 Alternatywy wyborcze i elektoraty negatywne, BS 151/2010 http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_151_10.PDF [19 lipca 2012].

169

Bartosz Machalica

alternatywę wyborczą. Z kolei 36% zadeklarowanych wyborców SLD brała pod uwagę możliwość głosowania na PO. Badania te dobitnie dowodzą, że najbardziej prawdopodobny w kampanii roku 2011 był przepływ wyborców pomiędzy PO i SLD. Kwestią otwartą pozostawało wówczas – w którą stronę? Rozumieli to doskonale stratedzy PO. Dlatego przygotowali strategię polityczną mającą zdyskredytować w oczach wyborców SLD Grzegorza Napieralskiego. Punktem kulminacyjnym tej strategii było przejście do PO popularnego posła SLD Bartosza Arłukowicza. Stratedzy SLD byli zupełnie nieprzygotowani na tego typu działania ze strony PO. Stratedzy SLD nie uwzględnili jeszcze jednej okoliczności. Względnie udana kampania prezydencka Grzegorza Napieralskiego była realizowana w sytuacji, gdy telewizją publiczną kierowało życzliwe wobec SLD kierownictwo. Po wyborach prezydenckich się to zmieniło. W kampanii prezydenckiej Napieralskiego przekaz wizerunkowy (ze słynnym rozdawaniem jabłek na czele) przedstawiany był w pozytywnym świetle. Zmiana we władzach TVP spowodowała zmianę tonu na znacznie bardziej nieprzychylny. Również w przypadku stacji komercyjnych SLD nie mógł liczyć na przychylność. Jak pokazuje raport Fundacji Batorego w kampanii wyborczej w 2011 roku aż 30,7% przekazów medialnych poświęconych liderowi SLD Grzegorzowi Napieralskiemu we wszystkich serwisach medialnych miało wydźwięk negatywny. Wśród liderów partyjnych równie wysoki odsetek negatywnych przekazów miał tylko lider PiS Jarosław Kaczyński. Dla porównania tylko 4,8% przekazów poświęconych Donaldowi Tuskowi i 5,1% przekazów poświęconych Januszowi Palikotowi miało charakter negatywny 86. Podobne tendencje można było zaobserwować w przypadku oceny charakteru przekazów dotyczących poszczególnych partii politycznych. W przypadku PiS i SLD wyraźnie nadreprezentowane w porównaniu z innymi partiami były w serwisach informacyjnych przekazy o charakterze negatywnym. Co ciekawe tylko PO i PSL mogły liczyć na przekazy o wydźwięku jednoznacznie pozytywnym. W przypadku innych partii udział takich przekazów był mniejszy niż 1% wszystkich przekazów 87. Tendencja przedstawiania SLD w negatywnym świetle była szczególnie wyraźna w przypadku serwisów dwóch stacji komercyjnych – TVN i Polsatu – aż 29,3 przekazów poświęconych Sojuszowi miało wydźwięk negatywny88. Powyższe okoliczności, ale przede wszystkim poważne błędy popełniane w ostatnich miesiącach przez kierownictwo SLD spowodowało, że Sojusz w 86 Raport z monitoringu głównych serwisów informacyjnych TVP oraz stacji komercyjnych w czasie kampanii wyborczej do parlamentu 2011, Warszawa, listopad 2011, s. 58. rokuhttp://www.batory.org.pl/upload/files/Programy%20operacyjne/Masz %20Glos/Raport%20koncowy01.12.2011.pdf [19 lipca 2012]. 87 Ibidem, s. 61. 88 Ibidem, s. 65.

170

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

wyborach parlamentarnych w 2011 uzyskał najsłabszy wynik w historii – 8,24% głosów – co pozwoliło mu utworzyć klub liczący początkowo zaledwie 27 posłów. IV Klęsce wyborczej SLD towarzyszył spory sukces Ruchu Palikota. Byłemu posłowi Platformy Obywatelskiej udało się wprowadzić powołane niecały rok przed wyborami ugrupowanie do Sejmu. Zdobyło ono 10,02% głosów i wprowadziło 40 posłów. Wynik wyborczy ugrupowania Janusza Palikota – przynajmniej częściowo – zaprzeczył tezom głoszonym między innymi przez Sławomira Sierakowskiego o kartelu czterech partii parlamentarnych i zabetonowaniu sceny politycznej89. Sam Palikot do polityki parlamentarnej wszedł w roku 2005, kiedy to został wybrany posłem z list Platformy Obywatelskiej. Był wówczas dobrze radzącym sobie biznesmenem. Jak wynika z jego pierwszego oświadczenia majątkowego z roku 2005, z samych tylko akcji Palikot osiągnął dochód w wysokości 50 mln zł90. Palikot był więc wówczas człowiekiem majętnym. Rozgłos zyskał dzięki działalności w branży medialnej. Wydał między innymi książkę Donalda Tuska Solidarność i duma oraz był wydawcą ultrakatolickiego tygodnika „Ozon” mającego być głosem „pokolenia JP”. Z biegiem czasu Palikot stał się politykiem specjalizującym się w happeningach i prowokowaniu braci Kaczyńskich. Po katastrofie smoleńskiej postanowił odejść z PO i założyć własne ugrupowanie polityczne. Stowarzyszenie Ruch Poparcia Palikota oraz partia Ruch Palikota programowo łączyły antyklerykalizm z liberalizmem gospodarczym. W kampanii wyborczej Palikot zasłynął antyklerykalnymi happeningami i spotami. W kwestiach gospodarczych Ruch Palikota nawiązał do starego hasła Platformy Obywatelskiej 3x15, tyle że zmodyfikował je do postaci 3x18. Ruch Palikota proponował więc wprowadzenie liniowego podatku PIT, liniowego podatku CIT i liniowego podatku VAT na poziomie 18%. Jak pokazało w swoim raporcie Centrum Analiz Ekonomicznych CenEA realizacja programu gospodarczego Ruchu Palikota byłaby relatywnie najbardziej korzystna dla 10% najzamożniejszych Polaków. Ta grupa straciłaby na niej 1,2% dochodów. Koszt zrównoważenia budżetu zostałby przerzucony na gospodarstwa najuboższe, straciłyby one 15,5% 91. Również 89 Por. S. Sierakowski, List otwarty do partii, Gazeta Wyborcza, 18.06.2011. 90Oświadczenie o stanie majątkowym z dnia 19.10.2005 roku. http://orka.sejm.gov.pl/osw5.nsf/($All)/68A1687D2C966FF0C1257081002EE33B/ $File/OSW0_273.pdf ?OpenElement [19 lipca 2012]. 91 Raport Przedwyborczy CenEA 2011 Część II: Wybory Parlamentarne 2011: kto zyska, a kto straci i ile to będzie kosztowało?, s. 26. http://www.cenea.org.pl/images/stories/pdf/Microsimulation_Reports/CenEA_RaportPrz

171

Bartosz Machalica

program Platformy Obywatelskiej był korzystny dla interesów osób mieszczących się w pięciu w najwyższych decylach dochodowych. Z kolei – jak pokazali analitycy CenEA – na realizacji programów wyborczych PiS, SLD i PSL skorzystaliby obywatele z niższych decyli dochodowych. Media nie przywiązywały jednak większej uwagi do gospodarczego programu Ruchu Palikota. Jego lider koncentrował się na antyklerykalizmie oraz kreował swoje ugrupowanie na partię protestu. Uwiarygodnić w tym miała go książka Kulisy Platformy, w której zdradzał szereg informacji dotyczących funkcjonowania polskich elit politycznych. W efekcie Palikotowi udało się zebrać liczne grono zwolenników, których – jak pokazują badania CBOS – najbardziej wyróżniają dwie cechy – młody wiek oraz nieuczestniczenie w praktykach religijnych92. W mediach rozpowszechniony stał się pogląd, że Ruch Palikota odebrał przede wszystkim wyborców SLD. Ten popularny w publicystyce pogląd nie znajduje jednak potwierdzenia. W analizie przepływów elektoratów opracowanej przez analityczkę CBOS czytamy: „Biorąc jednak pod uwagę liczby bezwzględne można powiedzieć, że Ruch Palikota zawdzięcza swój sukces wyborczy przede wszystkim głosom byłych wyborców PO, zdecydowanie najliczniej reprezentowanym w całej populacji głosujących. Z deklaracji badanych wynika, że stanowili oni 43% wyborczego elektoratu partii Janusza Palikota”93. V Po wyborach parlamentarnych zakończonych porażką SLD i względnym sukcesem Ruchu Palikota pojawiły się w mediach głosy przewidujące zniknięcie Sojuszu ze sceny politycznej i budowę nowej centrolewicy w oparciu o ugrupowanie Janusza Palikota. Jedyną nadzieją dla członków SLD na pozostanie w życiu politycznym miało być – według tych opinii – połączenie się z Ruchem Palikota. Ścisłą współpracę między Ruchem Palikota a SLD lansował między innymi były prezydent Aleksander Kwaśniewski. Scenariusz ten jednak nie został zrealizowany. Kluczowe znaczenie – jak się później okazało – miały wybory przewodniczącego klubu SLD. Leszek Miller pokonał w nich Ryszarda Kalisza, zwolennika współpracy między innymi z Ruchem Palikota. 10 grudnia 2011 roku Miller został wybrany podczas nadzwyczajnej konwencji SLD nowym przewodniczącym Sojuszu. Zdecydowanie pokonał on Marka Balta, Joannę Senyszyn i Artura Hebdę. Miller w swoim przemówieniu wyraźnie podkreślał edwyborczy_MR0211.pdf [19 lipca 2012]. 92 K. Pankowski, Wyborcy Ruchu Palikota, w: M. Grabowska (red.), Wybory 2011 w badaniach CBOS, Warszawa 2011, s. 113. 93 A. Cybulska, Wierność wyborcza – przepływy między elektoratami partyjnymi z roku 2007 i 2011, w: M. Grabowska (red.), Wybory 2011 w badaniach CBOS, Warszawa 2011, s. 121-122.

172

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

polityczną niezależność SLD i odrzucał wizję Sojuszu jako partii „koncesjonowanej”. Do ostatecznego zerwania pomiędzy Millerem a Palikotem doszło po publikacji „Gazety Wyborczej” na temat śledztwa w sprawie więzień CIA w Polsce. Prokuratura podejrzewa, że w okresie rządów Millera i prezydentury Kwaśniewskiego na terytorium Polski doszło do użyczenia CIA budynków, w których przetrzymywani byli przez Amerykanów terroryści. Gdy „Gazeta Wyborcza” napisała, że były szef Agencji Wywiadu Zbigniew Siemiątkowski otrzymał zarzuty w tej sprawie, Palikot zaatakował Millera. Stwierdził, że Miller powinien zostać postawiony przed Trybunałem Stanu i zniknąć z życia politycznego. Następnie nastąpiła eskalacja tlącego się konfliktu między Millerem a Palikotem. Ważnymi epizodami w relacjach między SLD a Ruchem Palikota było przejście dwóch posłów SLD do klubu RP. Pierwszy z nich, Sławomir Kopyciński, zmienił przynależność klubową kilka dni po wyborach. Drugi, Witold Klepacz, przeszedł do Ruchu Palikota pod koniec kwietnia 2012 roku. Wcześniej Ruch Palikota zasilił poseł PO Łukasz Gibała. Najważniejszym sporem politycznym po wyborach w 2011 roku była kwestia podniesienia wieku emerytalnego. Donald Tusk w swoim exposé zapowiedział zrównanie i podniesienie wieku emerytalnego do poziomu 67 roku życia. SLD i Ruch Palikota przyjęły odmienne strategie co do tych zapowiedzi rządu. SLD wybrało zdecydowany sprzeciw i rozpoczęło wspólnie z OPZZ zbieranie podpisów pod wnioskiem o referendum, które miałoby zablokować podniesienie wieku emerytalnego. Palikot zdecydował się poprzeć tę propozycję rządu. W wywiadzie dla „Newsweeka” tak oto uzasadniał tę decyzję: „My poprzemy podniesienie wieku emerytalnego do 67 roku życia dla kobiet i mężczyzn. Najprawdopodobniej na tym stracimy. Ale jestem skłonny to zrobić nie ze względu na szanse na ubicie Pawlaka. To jest wtórne. Chodzi o to, żeby dodać Ruchowi Palikota taki element wizerunku, że kiedy trzeba coś poprzeć, to my to zrobimy, nawet jeżeli ludzie są niezadowoleni”94. Palikot zdecydował się zrealizować tę deklarację. Jego klub poparł podniesienie wieku emerytalnego. Z dyscypliny klubowej w tym głosowaniu wyłamali się : Robert Biedroń, Anna Grodzka, Witold Klepacz i Wanda Nowicka, którzy głosowali przeciwko rządowemu projektowi ustawy95. SLD na wiosnę 2012 zdecydował się obrać strategię skupienia się w swoim przekazie na sprawach społeczno-gospodarczych. Głównym komunikatem 94 Żarty się skończyły. Wywiad Tomasza Machały z Januszem Palikotem, „Newsweek Polska”, 26.03.2012. 95 http://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/agent.xsp? symbol=glosowania&NrKadencji=7&NrPosiedzenia=14&NrGlosowania=36[19 lipca 2012].

173

Bartosz Machalica

płynącym z kwietniowego kongresu partii oraz z wyjątkowo licznych – jak na polskie warunki – obchodów 1 maja był postulat wprowadzenia 50-procentowej stawki PIT dla osób o najwyższych dochodach. 1 maja Ruch Palikota zorganizował własne obchody Święta Pracy w warszawskiej Sali Kongresowej. Jej głównym bohaterem – poza samym Palikotem – był były lider Polskiej Partii Socjalistycznej Piotr Ikonowicz. Głównym komunikatem był postulat Palikota, że „państwo będzie budować fabryki”. Strategia programowa Ruchu Palikota jest jednak niezwykle chwiejna. Kilka tygodni po majowym kongresie Palikot zorganizował happening, w którym ogłosił swoje wystąpienie z Kościoła Rzymskokatolickiego. Na jesień zapowiadany jest – według doniesień medialnych – kolejny kongres Ruchu Palikota, który skupić ma się na sprawach przedsiębiorców. VI Ta chwiejność nie służy Ruchowi Palikota. Jeszcze w marcu Palikot deklarował, że gdyby wybory odbyły się w 2012 roku to jego partia uzyskałaby co najmniej 20% poparcia96. W czerwcowym sondażu CBOS Ruch Palikota znalazł się poniżej 5-procentowego progu wyborczego97. W tym samym sondażu SLD może liczyć na 9% poparcia. W pozostałych majowych i czerwcowych sondażach partyjnych poparcie dla SLD waha się między 16% a 7% W lipcu Ruch Palikota we wszystkich sondażach został wyprzedzony przez SLD. Poparcie dla partii Palikota kształtuje się w granicach 5-6%98. Ważniejszy od poszczególnych sondaży preferencji partyjnych wydaje się być sondaż przeprowadzony w dniach 20-22 kwietnia przez Millward Brown SMG/KRC na zlecenie „Faktów TVN”. W sondażu tym 68% badanych wypowiedziało się przeciwko zjednoczeniu SLD z Ruchem Palikota. Sprawa ta zresztą wydaje się być przesądzona. Znacznie ciekawsza wydaje się być inna dana. Aż 67% zamierzających głosować w wyborach uważa SLD za partię, która lepiej reprezentuje polską lewicę. Na Ruch Palikota wskazało jedynie 17% badanych. Co ciekawe, wyniki w samym elektoracie Ruchu Palikota niewiele odbiegają na próbie odzwierciedlającej pełen przekrój społeczny99. Wydaje się więc, że spór o przywództwo na lewicy został rozstrzygnięty. Przed SLD stoi jednak poważne wyzwanie. Po wyborach w 2011 SLD, reagując na poszczególne wydarzenia polityczne, zazwyczaj trafnie odczytuje nastroje 96 Żarty się skończyły. Wywiad Tomasza Machały z Januszem Palikotem, „Newsweek Polska”, 26.03.2012. 97 Preferencje partyjne w czerwcu, BS 84/2012. 98 http://wybory.xaa.pl/ [19 lipca 2012]. 99 Palikot czy Miller? Kto powinien rządzić lewicą? http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/palikot-czy-miller-kto-powinien-rzadziclewica,208484.html [19 lipca 2012].

174

Lewica parlamentarna w Polsce po wyborach w 2011 roku

lewicowego elektoratu. Przykładem może być spór o podniesienie wieku emerytalnego, czy przyszłość ogródków działkowych. Do przeszłości należy już destrukcyjne niezdecydowanie typowe dla sporu o OFE. Jeśli jednak SLD chce zdobyć poparcie umożliwiające jej powrót do władzy, powinna przestać być tylko siłą reagującą na wydarzenia polityczne i stać się ich kreatorem.

175

Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle'a został założony w 2005 r. we Wrocławiu jako niezależne stowarzyszenie, którego celem jest upowszechnianie idei sprawiedliwości społecznej, pokoju, praw człowieka i zrównoważonego rozwoju. Patronem stowarzyszenia jest Ferdynand Lassalle (1825-1864), twórca pierwszej partii robotniczej w Niemczech, który urodził się we Wrocławiu i w tym mieście został pochowany. Działania Ośrodka służą formułowaniu krytycznych refleksji o współczesnym świecie i jego rozwoju oraz budowaniu ideowej alternatywy dla postulatów konserwatywno-liberalnych i nacjonalistycznych, które dominują w dzisiejszym dyskursie politycznym w Polsce. Ośrodek realizuje swoje cele poprzez organizację konferencji, seminariów, szkoleń i warsztatów, działalność badawczą, wydawniczą i publicystyczną oraz kampanie społeczne. Dzięki współpracy z lewicowymi fundacjami i instytucjami z innych krajów OMS im. F. Lassalle'a bierze także aktywny udział w europejskiej debacie politycznej i międzynarodowych projektach badawczych. www.lassalle.org.pl Nagranie wideo z konferencji dostępne na: www.progressive-ideas.eu