د.رێبوار کەریم مەحمود: سەرکردایەتی سیاسی کورد تاکتیکی هەبووە نەک ستراتیژ ،هەر بۆیە دەستکەوتەکانیش سنوردار بووە ل5
171
فرمێسک مستەفا، ئافرەتێک لە تەنیایی
ل8
باڵوکراوه‌یه‌کی ئازاده ،یه‌کێتی الوانی دیموکراتی کوردستان مانگی دوو جار ده‌ری ده‌کات .سێشه‌ممه 2013/1/22
قادر عەزیز :کوردستان لەرووی ئاسایشەوە شامی شەریفە ،بەاڵم دیموکراسیەتی تێدا نییە ل3
لەم دیمانەیەدا «قادر عەزیز» سکرتێری گشتی حزبی ئایندەی کوردستان تیشک دەخاتە سەر چەندین بابەتی گرنگی پەیوەست بەهەرێم و بەغدا و باس لە بڕیارەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەکات ،سەبارەت بەوەی سەرۆکی هەرێم ناوی ناوچە جێناکۆکەکانی بەبڕیارێک کرد بە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم .جەخت لەوەش دەکاتەوە کە کوردستان لە رووی ئاسایشەوە سەقامگیرە، وەک ئەو بە شامی شەریف ناوی دەب��ات ،بەاڵم پێشی وایە هێشتا بەرنامەکانی دیموکراسی لە کوردستان جێگیر نەبووە .راشیدەگەیەنێت کە دروستکردنی فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەکانی دیجلە لە الیەن مالیکییەوە کاردانەوەیە بەرامبەر هەڵوێستەکانی هەرێمی کوردستان.
مام سمایل:
هاواڵتیان دەڵێن :نەخشەی بنەڕەتی پرۆژەکان دەستکاری دەکرێن هاواڵتیانی دانیشتووی پرۆژەکانی نیشتەجێبوون ،گلەیی ئەوە دەکەن کە نەخشەی بنەڕەتی پرۆژەکان دەستکاری کراون و لەالیەن کۆمپانیاکانەوە زەوییەکانی خزمەتگوزاری کراون بە خانوون یان گۆڕاون ،یان هەر نەکراون ،بەڕێوەبەری گشتیی وەبەرهێنانی هەولێریش ئەوە رەتدەکاتەوە.
ل6
کاک نێچیرڤان خۆی داوای بینینی منی کردووە ،بەاڵم نەیانهێشتووە بیبینم
ل10
2
ژماره 171
2013/1/22
www.lawanikurdistan.com
کۆبوونەوەکەی سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ سەرۆکی هەرێم، دۆخی سیاسی بەرەو قۆناغێکی تر دەبات
ئا :پرس
دوای وەستانی کۆبوونەوە پێنج قۆڵییەکان لە ساڵی ٢٠١١و، دواتر کۆبوونەوەی نافەرمی و تاک تاکی حزبەکانی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ دوو حزبەکەی دەسەاڵت ،هەفتەی رابردوو بۆ یەکەمجار و بەشێوەیەکی فەرمی سێ س��ەرک��ردەک��ەی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ مەسعود بارزانی ،وەک سەرۆکی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوە .بەگوێرەی ئەو هەواڵەی لە ماڵپەڕی سەرۆکایەتی هەرێم باڵوکرایەوە ،کۆبوونەکە ئیجابی بووەو بڕیاردراوە کە کۆبوونەوەکان درێژەیان هەبێت بۆ گەیشتن بە خاڵی هاوبەش و تێگەیشتنی زێتر لەسەر مەسەلەی چاکسازی و یەکڕیزی ناوماڵی کوردستانی و گەڕاندنەوەی ئەو یاسایانەی کە رەهەندی نیشتمانیان هەیە ،بۆ پەرلەمانی کوردستان. دوای کۆبوونەوەکەی سەرۆکی هەرێم لەگەڵ سێ سەرکردەکەی ئۆپۆزسیۆن ،مەکتەبی سیاسی یەکێتی و پارتی کۆبوونەوە بۆ تاتوێکردنی پێشنیارەکانی ئۆپۆزسیۆن ،بەگوێرەی زانیارییە رۆژنامەوانیییەکانیش ،وابڕیارە کۆبوونەوەکانی نێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن دەست پێبکاتەوە ،بۆ ئەو مەبەستەش دکتۆر بەرهەم ساڵح و نێچیرڤان بارزانی ،لەالیەن یەکێتی و پارتییەوە راسپێردراون بۆ دەستپێکردنەوەی کۆبوونەوە پێنج قۆڵییەکان. ئەبوبەکر کاروانی ،ئەندامی مەکتەبی سیاسیی یەکگرتوو: ئەگەر کۆبوونەوەکە بەرهەمی نەبێ ،رەنگە بەرەنجامی پێچەوانە بێتەوە لەبارەی گرنگی کۆبوونەوەی کەسە یەکەمەکان ،ئەبوبەکر کاروانی ،پێیوایە ئەگەر خودی کۆبوونەوەی کەسە یەکەمەکان گرنگی تێدا بێت ،دەکرێ لە دوورووەوە شرۆڤەی بکرێت ،وەک ئەو دەڵێت «دەکرێ ئومێدێکی زیاترمان پێببەخشێت ،بەوەی کە دەرگا بکرێتەوە بەرەو رووی چارەسەر کردنی گرفتەکان و دروستکردنی تێگەیشتنێکی هاوبەش لەبارەیانەوە» .دەشڵێت «الیەنی دووەمی ئەوەیە :ئەگەر کۆبوونەوەی کەسە یەکەمەکان شکست بخوات ،ئەو بارودۆخەی کە بەدوایا دێت باروودۆخێکی نائومێدتر و خراپتر دەبێت». ناوبراو سەرکەوتنی کۆبوونەوەکان دەبەستێتەوە بە کرداریی چاکسازی کردن لەالیەن دەسەاڵتەوە ،رایدەگەیەنێت «ئەوەی وا دەک��ات کۆبوونەوەی کەسە یەکەمەکان رۆڵی هەبێت و گۆڕانی ئیجابی لە بارودۆخەکەدا وەدی بێنێت ،ئەوەیە تاچەند هەنگاوی کردەوەیی ب��ەدوادا دێت و سەرۆکایەتی هەرێم و دەس��ەاڵت ریفۆرم و گۆڕانکاریی دەس��ت پێدەکات ،ئەمە مەرجی سەرکەوتنی کۆبوونەوەکانە .هەر چەندە من ئیرادەو هەنگاوەکانی چاکسازی الواز و سست دەبینم».
ئەو ،ئامادەبوونی هەر سێ سەرکردەکەی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ «کۆبوونەوەی کەسە یەکەمەکان جیاواز دەبێت ،چونکە سەرۆکی هەرێم بە ئیجابی دەبینێت .هۆشداریش دەدات ئەگەر کۆبوونەوەکانی پێشوو کە لەسەر ئاستی مەکتەبی سیاسی کۆبووەنەوەکە بەرهەمی نەبێ ،رەنگە بەرەنجامی پێچەوانە دەبەسترا ،زۆر شتیان گەاڵڵە کردووە و گەیشتوونەتە ئەو باتەوە. رادەیەی کە سەرکردە پلە یەکەمەکان قسەی خۆیان هەبێت و لەگەڵ یەکتری کۆببنەوە .ئەمەش دەبێتە هەنگاوێکی ئەرێنی عارف روشدی ،ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتی نیشتمانی: و ئەو هۆکارانەی کە رێگربوون چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوە». هیوام وایە هەوو الیەک لە ئاست بەرپرسیارێتی دابێت و دوور کەوێتەوە لە بەرژەوەندی بەرتەسکی حزبی و شەخسی عەبدولستار مەجید ،ئەندامی مەکتەبی سیاسی کۆمەڵی بەبڕوای عارف روشدی ،هەموو کۆبوونەوەیەک هەنگاوێکی ئیسالمی: پێشکەوتووە ،چونکە دۆخی ئێستای عێراق هەمووان دەخاتە دەس���ەاڵت بە چاکسازی ک��ردن دەت��وان��ێ واب��ک��ات کە ئەم بەردەم بەرپرسیارێتی مێژوویی .پێشیوایە هەر دوورکەتنە و کۆبوونەوەیە جیاوازبێت تەنگژە و ناتەباییەک لەنێوان هێزە سیاسییەکان بەزەرەری بەبڕوای ئەو ،کۆبوونەکانی ئاییندە و ئەنجامەکانی دەریدەخات گەورە بۆ هەموووان دەگەڕێتەوە. کە ئایا کۆبوونەوەی سەرکردەکان ئیجابی بووە و رۆڵی هەیە بەرپرسەکەی یەکێتی ،کۆبوونەوەکە بە ئیجابی دەبینێت و بووە یان نا .عەبدولستار مەجید ،دەشڵێت «دەس��ەاڵت بە رایدەگەیەنێت «ئەم کۆبوونەوەیە بەشێکە لەو هەنگاوانەی بۆ چاکسازی ک��ردن دەت��وان��ێ وابکات کە ئ��ەم کۆبوونەوەیە چارەسەر کردنی ئەو گرفتانە و گەیشتن بە خاڵی هاوبەشیی جیاوازبێت لە کۆبوونەکانی تر». نیشتمانی و نەتەوەیی کە هەمووان پابەندبن پێیوەی ،بۆ بەرپرسەکەی کۆمەڵی ئیسالمی ،کۆبوونەوە و گفتوگۆ کردن بەرگریکردن لە دەستکەوتەکانی کوردستان». بۆ گەیشتن بە رێگە چارەی کێشە و گرفتەکان بەهەنگاوێکی ئەو لەگەڵ بەردەوامی کۆبوونەکان دایە و دەشڵێت «هیوام باش دەزانێت ،بەتایبەتی کە ئۆپۆزسیۆن خاوەنی کارنامەی وای��ە ه��ەوو الی��ەک لە ئاست بەرپرسیارێتی دابێت و دوور خۆیەتی بۆ چۆنییەتی چارەسەری کێشەکان. کەوێتەوە لە بەرژەوەندی بەرتەسکی حزبی و شەخسی». عارف روش��دی ،کۆبوونەوەی سەرکردەکانی ئۆپۆزسیۆن کاردۆ محەمەد ،ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ سەرۆکی هەرێم بە جیاواز وەس��ف دەک��رد و گوتی و سەرۆکی فراکسیۆنی گۆڕان: قەیرانە سیاسییەکانی ئێستا ،زەروورەتی گفتوگۆی هێناوەتە پێش «ئێستا دۆخەکە گەیشتۆتە ئاستێک کە ناتوانرێ بێدەنگی لێبکرێت ،بۆ نوێکردنەوەی ئ��ەو داخ���وازی و چاکسازییە ریشەییەی کە ئۆپۆزسیۆن داوای کردووە ،رەنگە وا پێویست بکات لە بەرزترین ئاستدا دووبارە قسەی لەبارەوە بکرێتەوە، بەاڵم ئەگەر دەسەاڵت هەنگاوی کردەیی نەنێت بۆ گۆڕانکاری، ئەوسا هەر الیەنێک شێوازێکی تر بۆ مامەڵە کردن دەگرێتەبەر بۆ چارەسەر کردنی کێشەکان» .ئەمەش بەشێک بوو لە قسەکانی کاردۆ محەمەد. بەبڕوای ئەو ،قەیرانە سیاسییەکانی ئێستا ،زەروورەت��ی گفتوگۆی هێناوەتە پێش ،چونکە وەک ئەو گوتی «نابێ فەرامۆشی پێویستییەکانی قۆناغەکە بکرێت .لەبەر ئەوە حەتمەن زەمینەی باشتری هەیە». لەگەڵ ئەوەی کە پێی باشە کۆبوونەکان بەردەوامی هەبێت، بەاڵم جەختیش دەکاتەوە کەدەبێ بەڵێن و پرۆژەکان بچنە واری کردارییەوە.
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 171
2013/1/22
3
هەڵەکەی مالیکی بەخێر بۆ هەرێمی کوردستان گەرایەوە ،کە ئێستا کورد دەتوانێ فشاری سوننەکان دژ بە مالیکی بەقازانجی چارەسەرکردنی کێشەکانی لەگەڵ بەغدا بقوزێتەوە لەم دیمانەیەدا «قادر عەزیز» سکرتێری گشتی حزبی ئایندەی کوردستان تیشک دەخاتە سەر چەندین بابەتی گرنگی پەیوەست بەهەرێم و بەغدا و باس لە بڕیارەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان دەکات سەبارەت بەوەی سەرۆکی هەرێم ناوی ناوچە جێناکۆکەکانی بەبڕیارێک کرد بە ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم لەگەڵ چەندین بابەتی دیکە. دیمانە:زیرەک عەبدولڕەحمان
قادر عەزیز ،سکرتێری گشتی حزبی ئایندەی کوردستان:
کوردستان لەرووی ئاسایشەوە شامی شەریفە ،بەاڵم دیموکراسیەتی تێدا نییە پرس :رۆژ لەدوای رۆژ کێشەکانی عێراق زیاتر قوڵبوونەوە بەخۆیانەوە دەبینن ،ئاسۆی چارەسەر کردنی ئەو کێشانەش هیچ کاتێک تروسکای ئومێدی لێ بەدی ناکرێت ،چۆن قەیرانی ئێستا هەڵدەسەنگێنیت؟ ق��ادر عەزیز :ئەمەی ئێستا لەعێراقدا دەگ���وزەرێ ،تەقینەوەی قەیرانەکەیە ،دوای ئەوەی ماوەیەکی زۆر قەیرانەکە چارەسەر نەکرا، بەم شێوەی ئێستا تەقیەوەو گوزارشتی لەخۆی کرد ،بۆیە ئەم تەقینەوەی ئێستاش ئەگەر چارەسەر نەکرێت کە جێبەجێکردنی داواو داخوازییەکانی خۆپیشاندەرانە .ئەوا دوور نییە هەنگاوی تری بەدوادا بێ ،کەئەویش شەڕی تایەفەگەری و دواجار دابەشبوونی عێراقە. پرس :پێشتر سەرۆک کۆماری عێراق لەگۆڕەپانەکەدابوو بەجۆرێک لەجۆرەکان هەوڵی راگرتنی بااڵنسی دابوو لەنێوان الیەنەکان ،لەبۆشایی تاڵەبانیدا تاچەند مەترسی تێکچوونی ئەو بااڵنسە هەیە ،ئایا تائێستا کاریگەری هەبووە؟ ق��ادر ع��ەزی��ز :کاتێک س���ەرۆک کۆماریش لەگۆڕەپانەکەدابوو کێشەو قەیرانەکان هەر هەبوون و هەردرێژەیان هەبوو ،بەاڵم دیارە بەدڵنیاییەوە بوونی سەرۆک کۆمار زۆرجار پێشی بەئاڵۆز بوون و تەقینەوەی قەیرانەکە دەگرت ،بەاڵم لەئێستادا ئەو بوونەش نەماوە، بەهۆی نەخۆشی سەرۆک کۆمار ،بۆیە مەترسی تەقینەوە و ئاڵۆز بوونی بارودۆخەکەی زیاتر کردووە . پرس :بەپێی دەستوور هەرکاتێک سەرۆک کۆماری عێراق ئامادەیی نەبێت جێگرەکەی دەسەاڵتەکانی دەبێت ،جێگرەکەی ئێستاشی کەسێکی شیعەیەو بەنزیک لەمالکی ئەژمار دەکرێت ئایا بەکارهێنانی دەسەاڵتەکانی س��ەرۆک کۆمار لەالیەن ئ��ەوەوە تاچەند جێگەی مەترسییە؟ قادر عەزیز :جێگرەکەی ناتوانێ جێگەی سەرۆک کۆمار بگرێتەوە، بەاڵم دوای تێپەڕبوونی ماوەی یاسایی خۆی بەپێی دەستور لەالیەن پەرلەمانەوە کەسێک بۆ جێگرەوەی سەرۆک کۆمار دەست نیشان دەکرێت ،کەئەو کەسەش بەدڵنیاییەوە لەالیەن شیعەوە نابێت ،چونکە بەپێی تەوافوق پۆستی سەرۆک کۆمار پشکی کوردەو لەناو کوردیش پشکی یەکێتیە ،کەدەبێ لەالیەن کوردەوە پڕ بکرێتەوە . پرس :کوردو هەرێمی کوردستان لەسەرەتاوە بانگەشەی ئاشتی و چارەسەرکردنی کێشەکانی کردووە ،ئایا توانیویەتی بەشێوەیەکی ئاقاڵنی و دیبلۆماسیانە مامەڵە بکات لەپێناو چارەسەر کردنی ئەو کێشانەی لەگەڵ بەغداد هەیەتی؟ ق��ادر عەزیز :هەرێمی کوردستان سااڵنێکی زۆر بێالیەن بوو لەکێشەکان ،واتە وەک خۆی ناوی لێنابوو بەشێک نەبوو لەکێشەکان، بەڵکو بەشێک بوو لەچارەسەرەکان ،بەاڵم لەهەوڵی وەرگرتنەوەی متمانە لەنوری مالیکی هەرێمی کوردستان کاتێک چووە پاڵ سوننەکان بوو بەبەشێک لەکێشەکە کە بەمەش زیانی زۆری بەرکەوت ،چونکە پێکهێنانی ئۆپەراسیۆنی دیجلەو هاوکات فشارەکانی مالیکی بۆسەر
هەرێمی کوردستان بەشێک بوو لە کاردانەوەی مالیکی لە بەرامبەر ئ��ەو هەڵوێستەی هەرێمی کوردستان ،بۆیە ئەگەر مالیکی ئەو هەڵەیەی نەکردبایە لەمەسەلەی رافیع عیساوی کەبەرەیەکی گەورەی لەگەڵ سوننەکان لەخۆی کردەوە ،ئەوا بەدڵنیاییەوە وەزعی هەرێمی کوردستان زۆر خراپ دەبوو ،بەاڵم هەڵەکەی مالیکی بەخێر بۆ هەرێمی کوردستان گەرایەوە ،کە ئێستا کورد دەتوانێ فشاری سوننەکان دژ بە مالیکی بەقازانجی چارەسەرکردنی کێشەکانی لەگەڵ بەغدا بقوزێتەوە، بەمەرجێک ئەمجارەشیان نەبێ بەالیەنێکی کێشەکە . پرس :کورد ئەزمونێکی تاڵی لەگەڵ سوونەدا هەبووە ،ئێستاش ئەوە شیعەیە کە دەبینرێت ئایا تاچەند ئەرێنییە جارێکی تر کورد لەگەڵ سوونەدا هاوپەیمانێتی ببەستێت بەتایبەت کەئێستا سوونە بەرەیەکی سەرسەخت و گەورەیە دژی مالکی؟ قادر عەزیز :کێشەی ئێستای نێوان سوننەو شیعە کێشەیەکی تایفییە کەنابێ کورد بەهیچ شێوەیەک ببێتە بەشێک لەم کێشەیە ،چونکە پرسی کورد پرسێکی نەتەوەیی و دیموکراسیەو دوورە لەکێشەی تایەفەگەری ،بۆیە کورد دەتوانێ لەم دەرفەتە بەقازانجی خۆی کەڵک وەرگرێ و وەک لەپێشدا ئاماژەم پێکرد فشارەکانی سوننە دژ بەحکومەتەکەی مالیکی بەقازانجی چارەسەرکردنی کێشەکانی خۆی لەگەڵ بەغدا بەکاربێنێت . پرس :سەرجەم الیەنەکانی ئۆپۆزسیۆن لەم داوایەیاندا هاتنە پاڵ سەرۆکی هەرێمی کوردستان و هەڕەشەکانی بەغدادیان بەجدی زانی، ئایا ئەم یەک گرتوویە تاچەند فشارێکی بەهێز دەبێت بۆ سەر نوری مالکی و حکومەتەکەی؟ قادر عەزیز :بەدڵنیاییەوە ئەو یەکگرتووییە لەبەرامبەر فشارەکانی بەغدا گرنگ بوو ،چونکە یەکڕیزی و یەک هەڵوێستی کوردو الیەنەسیاسیەکانی فاکتەرێکی گرنگی بەهێز کردنی بەرەی نێوخۆ و رووبەروو بوونەوەی فشارو مەترسیە دەرەکیەکانە ،بەاڵم دیارە نابێت ئەو یەکریزی و یەک هەڵوێستییە تەنها لەکاتی هاتنە پێشەوەی کێشەو قەیرانەکاندا بێت، چونکە ئەگەر وابێ کاتێ ئەو کێشەو قەیرانانە کۆتاییان پێدێت ئەو یەک هەڵوێستیەش کۆتایی پێ دێت ،کۆبوونەوەی ئەودواییەی هەر ()٣ الیەنەکەی ئۆپۆزسیۆنیش ئەو راستیەی نەشاردەوە کە بەردەوام بوونی ئەو یەک هەڵوێستیە بەندە بەچاکسازی نێوخۆی کوردستان . پرس :بەبڕیارێک سەرۆکی هەرێمی کوردستان ناوچە دابڕێنراوەکانی ناونا ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان ئەم بڕیارە تاچەند لەجێگەی خۆی دابوو یان بەبڕوای تۆ ئایا ئەمە کاردانەوەبووە دژی ئەو ناوانەی مالکی دایتاشیون بۆ ئەو ناوچانە؟ قادر عەزیز :بەدڵنیاییەوە کاردانەوە بوو ،ئەمە لەبەرامبەر ئەو پێشێلکاریە دەستوورییەی مالکیەوە هات کە ناوچە دابراوەکانی وەک ناوچەی تێکەاڵو (مختلط) ناوبرد ،بەاڵم دیارە ئێمە لە کاتێکدا مالیکی بەپێشێلکردنی دەستور تۆمەتبار دەکەین نابێ خۆشمان بەهەمان شێوە
ئەو پێشێلکاریە ئەنجام بدەین ،هەتا ئەگەر وەک کاردانەوەش بێت . پرس :لەئێستادا تا رادەیەی لێگەیشتنێک هەیە لەنێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن پێویستە چی بکرێت بۆ ئەوەی سەرجەم الیەنە سیاسیەکان پێکەوە هەماهەنگ و هاودەنگ بن بەتایبەت کاتێک گلەیی لەوە دەکرێت سەرۆکی هەرێم تەنها لەبارە گرژیەکاندا ،راوێژ بەالیەنەکان دەکات؟ قادر عەزیز :ئەمەی لەم ماوەییەدا بوو هاوهەڵوێستیەکی دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن و سەرجەم الیەنە سیاسیەکانی کوردستان بوو، کەراستەوخۆ پەیوەندی بە ئۆپەراسیۆنی دیجلەو مالیکیەوە هەبوو بۆ سەر کەرکوک و ناوچە داب��راوەک��ان ،بۆیە وابزانم وەک لەدوا کۆبوونەوەی هەر ( )٣الیەنەکەی ئۆپۆزیسیۆنیش ئاماژەیان پێکرد ئەو یەک هەڵوێستیە ئەگەر چاکسازیەکی ریشەیی بەدوا دانەیەت ئەوا بەرەو کۆتایی دەچێت ،چونکە یەک هەڵوێستی الیەنە سیاسیەکان نابێ تەنها لەکاتی قەیرانەکاندا بێت ،بەڵکو دەبێ وەک پێویستیەکی قۆناغەکەو وەک ئەرکێکی نیشتیمانی و دیموکراسی ئەو قۆناغە سەیر بکرێت .کەئەمەش بەمە دەکرێت ،یەک ریزیەک بێت لەسەر بنەمایەکی دیموکراسی ،لەسەربنەمای س��ەروەری یاساو رەچاو کردنی ماف و ئەرکەکان و لەسەر بنەمای دادپەروەریەکی کۆمەاڵیەتی و رێزگرتن لە فرە حزبی و بەشداری راستەوخۆو راستەقینەی هێزە سیاسیەکان لەبڕیاری سیاسی ،کەبەداخەوە تا ئێستا ئەمانە لەهەرێمی کوردستاندا نیە ،هەربۆیە هیچ سەقامگیریەکی سیاسی دروست نابێت . پرس :ئەمڕۆ دوو دەنگ هەیە لەهەرێم یەکەمیان الی وایە کوردستان شامی شەریفەو یەکێکی دیکەشیان رای وایە تروسکای دیموکراسی و ئومێد لەم هەرێمەدا نییە ،تۆ چۆن لەئەمڕۆی هەرێم دەڕوانیت؟ ق��ادر عەزیز :ه���ەردوو دەن��گ راستە ،ه��ەم کوردستان ل��ەرووی ئاسایشەوە شامی شەریفە ،هەمیش دیموکراسیەتی تێدا نییە ،چونکە دیموکراسیەت هەر قسەو ئیدیعا نییە ،بەڵکو کۆمەڵێک پێوەر وەک سەروەری یاساو بوونی شەفافیەت و لێکجیا کردنەوەی بەکردەوەی دەسەاڵتەکان و دەستاو دەستکردنی ئاشتیانەی دەسەاڵت و هەڵبژاردنی خاوێن و سەربەخۆیی دادگاکان و رێزگرتن لەفرە حزبی و بەشداری بەکردەوەی هێزو الیەنە سیاسیەکان لەبریاری سیاسی و ......هتد، دیاە ئەمانە هیچیان تائێستا لەکوردستاندا بوونێکی ڕاستەقینەیان نییە ،چونکە ئەگەر بوونێکی ڕاستەقینەیان هەبوایە ئەوا کوردستان بەم هەموو کێشەو قەیرانانەی ئێستا نەدەگەیشت ،بەڵکو ئەوەی هەیە لەکوردستان زیاتر پەراوێزێکی ئازادییە ،کەهەموومان کەڵکمان لێوەرگرتووە ،بەاڵم ئەویش زیاتر بەقازانجی دەسەاڵتە ،چونکە راستە خەڵک و الیەنی سیاسی و میدیاکان ئازادانە قسەی خۆیان دەکەن، بەاڵم دەسەاڵتیش ئازادانە چی بیەوێ و چۆنی بوێت کاری خۆی دەکات و زۆر تا کەم گوێ بەقسەی خەڵک و الیەنە سیاسیەکان نادات ،ئەمە لەکاتێکدا دیموکراسیەت لەبەشێکیدا گوێگرتنە لەقسەو داوای خەڵک و ئۆپۆزسیۆن و میدیا بەگشتی.
4
ژماره 171
www.lawanikurdistan.com
2013/1/22
فیزەی شنگن خەونی گەنجان و کلیلی گەشتی بەرپرسان
بێ رووتووش
ئا :پرس
هەموو جۆرەکانی فیزە ،بەتایبەتی فیزەی شنگن ،یەکێکە لە کێشەکانی ئەم واڵتە ،چونکە کەمترین باڵوێزخانەی واڵتانی تێدایە، هەروەها زۆر بە زەحمەت دەستدەکەوێت ،بەتایبەتی دەوترێ فیزەی شنگن زێتر بۆ بەرپرسانی حکومی و حزبی و بازرگاکانە وەک لەوەی دەست هاواڵتی ئاسایی بکەوێت ،چونکە مەرج و رێنماییەکانی قورسن و هاواڵتی ئاسایی وابەئاسانی دەستی ناکەوێت .هەڵگرانی فیزەی شنگن دەتوانن تەواوی واڵتانی یەکێتی ئەوروپای پێبەگڕێن، جگە لە بەریتانیا ،هەر چەندە نرخەکەی گرانە و لە چوار تا پێنج هەزار دۆالردایە ،بەاڵم زۆرێک لە گەنجان بەتایبەتی ئەوانەی وەزعی داراییان باشە حەز بە وەرگرتنی ئەو فیزەیە دەکەن ،بەاڵم وەک دەڵێن دەستیان ناکەوێت. هاواڵتییەک بەناوی هیوا ستار ،ئاماژە بەوە دەکات کە لەماوەی دوو ساڵدا دووجار دۆسیەی پێشکەشی سەفارەتخانەی فەرەنسا کردووە بۆ وەرگرتنی فیزەی شنگن ،بەاڵم وەکخۆی دەڵێت «هێشتا وەاڵمیان نەداومەتەوە» .ئەو کە وەزعی دارایی باشە و وەک باسی لێوە دەکات لە ئەوروپا کۆمەڵێک هاوڕێی هەن ،دەیەوێ سەردانیان بکات و گەشتێک بکات بۆ ئەوروپا ،بەاڵم دەست نەکەوتنی فیزی شنگن خەونەکەی لەبار بردووە. لەدوورێگەوە فیزە وەدەست دەکەوێت ،یان ئەوەتا لەسەفارەتی یەکێک لە واڵتەکان وەردەگرێت ،یان لەرێگەی ئەو کۆمپانیایانەوە دەبێت کە کاریان وەرگرتنی فیزەیە .م��اوەی فیزەکەش بەپێی جۆریی کارەکە و پێویستییەکە جیاواز دەبێت ،لە چەند مانگێکەوە بۆ ساڵێک .یەکێک ل��ەو کۆمپانیایانەی کە فیزەی شنگنی بۆ هاواڵتیانی هەرێم دەستەبەر دەکرد بەبێ جیاوازی و جۆریی پیشە و کار( ،کۆمپانیای هاماس) بوو ،هێرش خاوەنی کۆمپانیای هاماس، لەلێدوانێکیدا بۆ هەفتەنامەی پرس ،ئاماژە بە نرخی فیزەکە دەکات و دەڵێت «نرخی هەر فیزەیەک بڕی پێنج هەزار دۆالری ئەمریکی بوو». گووتیشی «ئێمە لە سەفارەتی ئیاڵیا ڤیزەی شنگنمان بۆ هاواڵتیان وەردەگ���رت» .بەاڵم ئاشکرای دەک��ات کە ئێستا سەفارەتخانەی ئیتاڵیا پێدانی فیزەی شنگنی بە هاواڵتیانی کوردستان راگرتووە. روونیشیدەکاتەوە ئەو فیزەیە بۆ هەموو کەسێک بووە ،بەبێ جیاوازی کەسایەتی و پلە و پۆستی کەسەکان. بەبڕوای شوان سدیقی رۆژنامەنووس ،ئەو کونسوڵگەری و نوێنەری واڵتە بیانیانەی لە هەرێمی کوردستان هەیە ،پەیوەندیان لەگەڵ هەرێمی کوردستان عێراقیانەیە ،واتە ئەوان بەبێ بڕیاری ناوەند کە سەفارەتی گشتیان لە بەغدایە ناتوانن هیچ کارێک ئەنجام بدەن لە پێدانی ڤیزا بەهاواڵتیان.
شوان دەڵێت «ئ��ەوەی جێگای سەرنجە ئەو کونسوڵگەری و نوێنەری واڵتانە بەچەند رێگایەک ڤیزا دەدەن بۆنموونە بەو کەسانەی کە لەدەرەوە چارەسەر دەکرێن ،هەروەها بە سیاسییەکان و ئەوانەی کاری بازرگانی دەکەن ،لەگەڵ ئەوانەی بۆ مەبەستی خوێندن دەچنە دەرەوە ،بەاڵم ڤیزا بۆ خەڵکی ئاسایی کەمترە» .گووتیشی «بەبڕوای من ئەمە دووالیەنی هەیە ،بەشێکی پەیوەندی بە بار و گوزەرانی خەڵکەوە هەیە کە بڕۆنە دەرەوە بە هەر رێگایەک بێت ناگەڕێنەوە، بەشێکی تریشی پەیوەندی بە خەم ساردی دەسەاڵتی کوردستان و عێراقیشەوە هەیە ،چونکە هەموو هاواڵتیەکی ئاسایی مافی گەڕان و سەفەریان هەیە» .بەنیگەرانییەوە ئەوەشی گوت «بۆچی خەڵکی ئەوروپا و ئەمریکا ئازادن لە گەشتکردن بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان .بەاڵم کورد و عێراقییەکان بۆیان نەبێت سەفەر بکەن بۆ ئەمریکا و ئەوروپا». هەندێک لەو واڵتانەی کە سەفارەت و کونسڵگەری و نوێنەریان لە هەرێمی کوردستان هەیە ،فیزەی شنگن بۆ کاری پێویست دەدەن بە هاواڵتیان ،سەفارەتخانەی ئەڵمانیا لە هەولێر فیزە دەدات ،بەاڵم وەک دەوترێ بەمەرجە .محەمەد ،خاوەنی کۆمپانیای یەڵسا ،کە کاریان وەرگرتنی فیزەی ئەڵمانیایە ،باس لەوە دەکات کە ئەوان تەنیا فیزە بۆ نەخۆش وەردەگرن بۆئەوەی سەردانی ئەڵمانیا بکات بەمەبەستی چارەسەر کردن .ئەمجۆرە فیزایانەش ماوەکەی کەمە و سنووردارە. وێرای ئەوەی کە فیزەی شنگن پێویستی بە کەفیل هەیە ،وەک لە کەفیل دانانی زەوی و خانوو کە بەهاکەی بەرز بێت. رۆژنامەنووسێک کە مناڵێکی کەمئەندامی هەیە و پێیان وتووە لە دەرەوەی واڵت چارەسەری هەیە ،لەرێگەی هاوڕێکانییەوە لە دەرەوەی واڵت قبوڵی نەخۆشخانەی واڵتێکی وەرگرتووە ،ئەو کە بەشێوەی نافەرمی قسەی بۆ دەکردین ،لەدرێژەی قسەکانیدا گوتی «لەسەفارەتخانەی ئەو واڵتە پێیان وتم لە تۆ و دایکی مناڵەکە دەبێ تەنیا کەسێکتان بچن نەک هەر دووکتان» .گوتیشی «لەوێ پێیان وتم گومانی ئەوەمان لێت هەیە کەنەییتەوە ،بۆیە دەبێ تەنیا کەسێکتان لەگەڵ مناڵەکە بچن» .رۆژنامەنووسەکە ئەم قسەیەی بەالوە سەیر بووە ،چونک وەک ئەو گوتی «بەرپرسی حکومی و حزبی هەیە بە بنەماڵەوە رێگەی پێدەدرێت سەفەر بکات ،کەچی بۆ منێک کە مناڵی نەخۆش و کەمئەندامم هەیە رێگەیان پێنەدام». بۆیە بەو هۆیەوە نەیتوانیوە مناڵەکەی بەرێتە دەرەوەی واڵت ،چونکە وەخۆی باسی لێوەکرد خۆی و خێزانەکەی نەیانتواینوە بەبێ یەکتری سەفەر بکەن ،چونکە مناڵەکە پێویستی بە هەردووکیان هەبووە. حکومەتی هەرێم ،فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەیە،
*لەکاتی دۆڕانی هەڵبژاردەی تۆپی پێی عیراق لە جامی کەنداو، هەندێک کەس لەکوردستان تاعزیەیاندانا و بەعزێکیش وایاندەزانی جیهان لە رۆژی کۆتاییدایە ئەوەندە دڵتەنگبوون. (العمران علی عمرک یا صدام) *تەقینەوەکەی کەرکووک گەرچی تیرۆرستەکە تا پێیکراوە تەقەمەنی و تی ئێن تی لە سەیارەکەی قایم کردبوو ،بەاڵم سەیرەکە ئەوەبوو دەتگوت بە گریدەر و شۆڤڵ خانوەکان تێکدراون ،تومەز قۆنتەراتچی بە تف و سیکۆتین بینایەکانیان دروستکردبوون. (ئیتر وازبێنن لەکار و باری تەندەر ،لقد اعزر من انزر) *کەناڵێکی تەلەفزیۆنی پارتێکی ئیسالمی کە بەردەوام بەرنامەی ئاینی باڵودەکاتەوە ،فلمێکی تورکی دۆبالژکراو پەخش دەکات ،تێیدا ئەکتەرێک بەناوی (جەمۆ) هەیە ،کە مەبەست لە ناوی جەمالە، یەکێکە لەناوەکانی خوا. (ئیشااڵ خوا بە خراپە لێیان وەرناگرێ؟؟؟!!!) *حکومەت بڕیاری دا بۆ لەمەودوا هاوردەکردنی سەیارە لە رێگای کۆمپانیایەکی فەرەنسی یەوە بێ کە لەسەر سنورەکان شەحنەکان بە کوالێتی کۆنترۆڵ دا تێپەردەبن ،بۆ ئەوەی کەمترین فرتوفێڵ بکرێ و جۆری باشی سەیارە بێتە کوردستان. (کوردە بۆرە فێڵی خۆی هەر دەکات) *دەڵێن لە شاری تارانی کۆماری ئیسالمی ئێران مزگەوتەکات هیچیان بڵندگۆی گشتیان نییە و تۆ بەالیاندا تێ پەڕدەبی لەکاتی نوێژدا گوێبستی بانگ نابی ،کەچی لە کوردستان پرۆژەیەکی وا پێشکەشکرا مەالکان دنیایان خراکرد. (هەریەکە و بۆخۆی ئاوازێک دەخوێنێ) *حکومەتی هەرێم لە چ��وارچ��ێ��وەی گرنگی دان��ی بە ب��واری رۆژنامەگەری نێوەندێکی گوتەبێژی حکومەتی کردەوە ،کێشە ئەوەیە گرفت لە نەبوونی ناوەندی گوتەبێژی نییە ،بەڵکو لێدوان نەدانە. (جا تخوا ئەمە کەی قسەیە ،ئاخر حکومەت چی شاراوەی هەیە؟) *داوا دەکرێ شاری دهۆک بکرێتە پایتەختی گەشتیاری ،کەچی شەوی سەری ساڵ لە رووی جوانکارییەوە بە ئاسایی تێپەڕی. (کوڕە کەی کێشەیە ،بڕیارەکە بدرێت ،دواتر شتێکی بۆ دەکەین)
ئاخۆ رۆڵی ئەم فەرمانگەیە چییە لە دابین کردنی فیزە بۆ ئەو هاواڵتیانەی کە پێویستیان پێی هەیە ،یان دەیانەوێ بۆ گەشت بچنە دەرەوە .کاروان جەمال ،جێگری بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ،لەلێدوانیکیدا بۆ هەفتەنامەی پرس روونیدەکاتەوە ،هەر واڵتێک سەفارەتی لە واڵتێکی تردا هەبێت، بەشێکی تایبەتی هەیە بۆ پێدانی فیزە بەو هاواڵتیانەی کەدەیانەوێ سەردانی واڵتەکەیان بکەن .ئەو ئاماژە بە جۆریی فیزەکان دەکات و دەڵێت «فیزە چەند جۆرێکی هەیە ،هەیە تایبەتە بە بەرپرسانی دەوڵەت ،هەیە بۆ بازرگان و سەرمایەدارەکانە ،هەشە بۆ مەسەلەی خوێندن و خوێندارانە ،هەشە بۆ خەڵکی ئاساییە» .بەاڵم وەک ئەو رایگەیاند «ئەو سەفارەتخانانەی کە لەعێراقدا هەن هێشتا ئەو شێوە ئاساییەی وەرنەگرتووە ،بەڵکو زێتر هاوکاری حکومەت دەکەن بۆ شاندە دیپلۆماسییەکان لەگەڵ خوێندنکاران ،یان ئەوانەی کە نەخۆشن». لەکۆتایی قسەکانیدا ،کاروان جەمال ،جێگری بەرپرسی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان ،جەخت لەوە دەکاتەوە کە پێدانی فیزە پەیوەندی بە ئەوانەوە نییە ،بەڵکو تەنیا نوسراوی پشتیگری دەدەن .وەکخۆی گوتی «فەرمانگەی ئێمە پەیوەندی بە پێدان و وەرگرتنی فیزەوە نییە ،بەاڵم شاندە سیاسی و دپلۆماسییەکان کە دەچنە دەرەوە یان خوێندکاران کە دەچن بۆ خوێندن ،ئێمە نووسراویی پشتگیریان دەدەینێ بۆ ئەوەی بەئاسانی فیزەکە وەربگرن».
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 171
2013/1/22
5
لەم دیمانە تایبەتەی لەگەڵ هەفتەنامەی پرس ،د.رێبوار کەریم مەحمود، مامۆستای زانستە سیاسییەکان لەزانکۆی سلێمانی ،رایدەگەیەنێت ئەگەر شێوازی بەڕێوەبردنی ئێستای عێراق بەردەوام بێ ،ئەوا خەڵکی عێراق شتێک نابینن ناوی دیموکراسی بێت .دەشڵێت «بەدڵنیاییەوە عێراق هەڵدەوەشێت و ئێستاش سەرەتاکانی ئەم هەڵوەشانە دەرکەوتووە» .روونیشیدەکاتەوە هەر کاتێک بەغدا بەهێز بێت گرنگی بە خواستە دەستورییەکانی کورد نادات و هەر کاتێکیش الواز بێت ئەوا هەوڵی نزیکبونەوە لە کورد دەدات. بەبڕوای ئەو ،کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا پەیوەندی بە نوێنەرەکانی کوردەوە نییە ،وەک ئەو گوتی «بوونی ئەو وەزیر و بریکار و مودیر عام و جێگر و پەرلەمانتارە کوردانە لەبەغدا ،بریتیە لەوەی ئەوان خاوەنی بڕیاری سیاسی چارەنووسساز نین و تەنها فەرمانبەرێکی دامەزراوەی یاسادانان و جێبەجێکردنن لە عێراق». دیمانە :ش.ح سلێمانی
د.رێبوار کەریم مەحمود ،مامۆستای زانستە سیاسییەکان:
ئەوەی لەبەغدایە واقع دەبینێ ئەوەش لە دوورەوە دەڕوانێت خەیاڵ داگیری کردووە مامۆستاکەی زانکۆ ،رۆڵی یەکێتی و پارتی لە رابردوو بەرز دەنرخێنێت و دەڵێت «ئەرکی یەکێتی و پارتی لە رابردوودا وەک دووالیەنی سەرەکی کورد لە بەغدا ئەرکێکی ئاسان نەبووە و لەداهاتوشدا قورستر دەبێت». ئەو ،رەخنە لە سیاسەتی سەرکردایەتی کورد دەگرێت و داوا دەکات ستراتیژییەت پەیڕەو بکەن «سەرکردایەتی سیاسی کورد زیاتر بە سیاسەتی رۆژ مامەڵەی ک��ردووە لەگەڵ هەر کێشەو رووداوێکدا .کورد لە زۆربەی کاتدا زیاتر تاکتیکی هەبووە نەک ستراتیژ .هەر بۆیە دەستکەوتەکانیش سنورداربووە». پرس :لەدوای دروستبوونی عێراقی نوێ و بەشداری کورد تێیدا ،بەردەوام کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا لە هەڵکشان و داکشان دا بووە و چارەسەری بنەڕەتی بۆ کێشەکان نەدۆزراوەتەوە ،تۆ ئەو دۆخەی هەڵکشان و داکشانە چۆن هەڵدەسەنگێنی؟ و :بارودۆخی ئێستای عێراق و پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا بەقۆناغێکی زۆر ئاڵۆزدا تێپەڕدەبێ .ئەوەش پەیوەندی بەو جیاوازییە سیاسییە گەورەیەوە هەیە کە لەنێوان تێڕوانینی هەردووالیەندا هەیە .ئێستاش دوای ئەوەی سەرۆکوەزیرانی عێراق سوپایەکی زەبەالحی هێناوەتە ناوچە دابڕێنراوەکان و دەیەوێت نفوزی راستەقینەی خۆی لەدوو رووەوە لەو ناوچانەدا بسەپێنێت. هەر بۆیە ئەگەر کورد لەپێشتردا تەنها کێشەی پێشمەرگەو ماددەی ١٤٠و بودجە و یاسای نەوت و گازی هەبووە ،ئەوا ئێستا دەیان کێشەی الوەکیتر لەالیەن حکومەتی عێراقەوە دروستکراوە کە کۆی کێشە الوەکییەکانی لەبیری کورد بردۆتەوە. هەڵکشان و داکشانی کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغداش پەیوەندی بە بەهێزی و الوازی الیەنەکانی بەغداوە هەیە ،هەر کاتێک بەغدا بەهێز بێت گرنگی بە خواستە دەستورییەکانی کورد نادات و بەتەواویش پێچەوانەیان کار دەکات .هەر کاتێکیش الواز بێت ئەوا هەوڵی نزیکبونەوە لە کورد دەدات و دەیەوێت خۆی زیندوو بکاتەوە ،وەک ئەوەی ئێستا حکومەتی عێراقی رووبەرووی زنجیرەیەک خۆپیشاندانی خەڵکانی سوننەی عەرەب بووەتەوە و کاریگەری خراپی لەسەر سەرۆک وەزیران دروستکردووە ،لەبەرامبەردا دەیەوێت لە کورد نزیکبێتەوە ،ئەمەش تاکتیکێکی کاتی سەرۆکوەزیرانەو کە بەهێزبوو پێچەوانەی ئەو کارانەی ئەنجام دەدات. پ��رس :لەگەڵ دروستبوونی هەر قەیرانێک ک��ورد هەمیشە شاندی لەهەرێمەوە رەوانەی بەغدا کردووە بۆ دانووسان ،پرسیارەکە ئەوەیە :ئەی ئەو هەمووە وەزیر و بریکار و مودیر عام و جێگر و پەرلەمانتارە کوردانە ئەرک و رۆڵیان چییە لەوێ و چیان کردووە؟ و :کێشەکانی ئێستای عێراق و بەتایبەتی ئەوەی لەنێوان هەرێم و بەغدادا هەیە کێشەی سیاسی گەورەن و تەنها چەند بابەتێکی ئیداری و ئابووریی نییە ،هەربۆیە چارەسەری ئەو کێشانەش کەسانی سیاسی خاوەن بڕیاری سیاسی دەوێت .کێشەی سەرەکی لەبوونی ئەو وەزیر و بریکار و مودیر عام
و جێگر و پەرلەمانتارە کوردانە لەبەغدا بریتیە لەوەی ئەوان خاوەنی بڕیاری سیاسی چارەنووسساز نین و تەنها فەرمانبەرێکی دامەزراوەی یاسادانان و جێبەجێکردنن لە عێراق .لەبەرئەوە ناتوانن کێشەکان چارەسەر بکەن و ئەو دەسەاڵتەشیان لەالیەن حزبەکانیانەوە پێنەدراوە. پرس :بەردەوام رەخنە لەیەکێتی و پارتی دەگیرێت کە لەبەغدا ئەدایان باش نەبووە ،بەس ئەو رەخنەیەش هەیە کەئۆپۆزسیۆنی کوردی ،بەتایبەتی بزوتنەوەی گۆڕان لەپەرلەمانی عێراق شتێکی جیاوازتری لەیەکێتی و پارتی نەکردووە ،دەوترێ هێندەی کەلەوێوە دژایەتی هەرێم دەکات ،بەرهەڵستکاری حکومەتەکەی مالیکی نەکردووە ،رای تۆ لەوبارەوە چییە؟ و :مەسەلەی کورد لە بەغدا لە کۆی گشتیدا پەیوەندی بە هێزێکی دیاریکراوەوە نییە ،بە تەنها کێشەی یەکێتی و پارتی یان گۆڕان و یەکگرتوو کۆمەڵ نییە ،هەر کێشەیەکیش کە روو بکاتە کوردستان هیچ الیەنێکیانی لێ پارێزراو نابێ .ئەرکی یەکێتی و پارتیش لە رابردوودا وەک دووالیەنی سەرەکی کورد لە بەغدا ئەرکێکی ئاسان نەبووە و لەداهاتوشدا قورستر دەبێت .لە رابردووشدا کورد هەندێ هەلی لەدەستداوە ،بەدڵنیاییەوە الیەنە سەرەکییەکانی کورد لەو لەدەستچوونانە بەرپرسن ،بەاڵم ئەمە بە هیچ جۆرێک مانای ئەوە نییە کە سەرلەبەری کارەکان هەڵەبوون و کورد هیچ دەستکەوتێکی نەبووە .هەر الیەنێکیتریش لە بەغدا نوێنەرایەتی کورد بکات، بەدڵنیاییەوە دەرەنجامی باش و خراپی سیاسەتەکانی دەردەکەوێت ،چونکە سیاسەت بریتیە لە مامەڵەکردن لەگەڵ واقع و مومکینات ،قسەی خەیاڵیش هیچ لە مەسەلەکان ناگۆڕێت ،ئەوەی لەبەغدایە واقع دەبینێ ،ئەوەشی لە دوورەوە سەیر دەکات خەیاڵ داگیری کردووە. پرس :بەرای بەرێزتان ،پێویستە دەسەاڵتی کوردی چ بکات بۆ ئەوەی کێشە هەڵواسراوەکانی لەگەڵ بەغدا بگاتە چارەسەر و چیدیکە تەنگ بەهەرێم هەڵنەچێنرێت؟ و :بەبڕوای من لەئێستادا کورد نابێ بە هیچ جۆرێک رازی بێت بە دەسەاڵتێکی تاکڕەو لە عێراقدا ،چونکە کورد لە رابردوودا لەهەموان زیاتر زیانی ئەو دەسەاڵتە تاکڕەوانەی عێراقی بەرکەوتووە .لەئێستاشدا کورد ناتوانێ لەعێراقێکی دیکتاتۆرییانەدا نەبمێنێتەوەو نەبەشداری حوکمڕانیش بکات .چونکە مەترسییەکانی ئێستا لەسەر کورد هیچی کەمتر نییە لەوانەی راب��ردوو .لە حاڵەتی بەردەوامبوونی ئەم قەیرانانەی ئێستای عێراقیشدا پێویستە ک��ورد بڕیاری چارەنوسساز ب��دات کە ئەمەش پێویستی بە زەمینەسازی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی هەیە .هەروەها پێویستە هاوپەیمانێتیکردنی کورد لەگەڵ هەر پێکهاتەیەکی عێراقدا لەسەر بنەمای پاراستن و زەمانەتکردنی بەرژەوەندییەکانی بێت .لەگەڵ ئەمانەشدا پێویستە کورد پەیوەندییە ئیقلیمییەکانی بەشێوازێکی نوێ ئاراستە بکات و مەسەلەی کورد لەهەر چوار پارچەکەدا بەشێکی سەرەکی ئەو پەیوەندییانە بێت. پرس :وترا سەدام دیکتاتۆر بوو ،کۆمەڵێک حزبی دیموکراسیخواز دژی
وەستانەوە ،کەچی هەمان حزبی دیموکراسیخواز مەیلی بە دیکتاتۆربوونیان هەیە ،چۆن ئەو ژینگە و رەوشە سیاسییە شرۆڤە دەکەیت ،بەتایبەتی لە ئێستادا کە مالیکی و حزبەکەی خەریکە هەمان رۆڵی سەدام و حزبەکەی دەگێڕن ،کەچی پارت و سەرکردەکانی تر توانای رێگری کردنیان نییە؟ و :پرۆژەی حوکمڕانی ئێستای عێراق پرۆژەیەکی عێراقییانە نییە ،واتە مەسەلەکە تەنها پەیوەندی بە سیاسەتکردنەوە نییە لە عێراقدا .بەڵکو عێراق تەنها کاراکتەرێکی ئەم ناوچەیەیەو رۆڵێکی بەرکەوتووە لەداڕشتنەوەی سیاسەتی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی دوای بەهاری عەرەبی .مەترسییەکانی ئەم سیستەمەی ئێستا لەعێراق دروستدەبێ مەترسی راستەقینەو واقعین، ئەوەش بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە بابەتە هەرێمایەتییەکەوە هەیە ،پاشان پەیوەستە بە هەوڵدانی چەند کەس و الیەنێک بۆ مانەوەیەکی درێژخایەن لەنێو حوکمڕانی و دەسەاڵتداری لەعێراقدا .ئەمەش وادەکات کە مەسەلەی دیموکراسییەت بکەوێتە ژێر پرسیارەوە ،ئەگەر شێوازی بەڕێوەبردنی ئێستای عێراق بەردەوام بێ ،ئەوا خەڵکی عێراق شتێک نابینن ناوی دیموکراسی بێت. پرس :تاچەند پێتوایە عێراق بەرەو هەڵوەشانەوە دەچێت و نەخشەی سیاسی عێراق دەگۆڕێت ،ئەگەر وایە پێگەی کورد لەو نێوەندەدا چییە؟ و :ئەگەر الیەنی فەرمانڕەوا بەتایبەتی و الیەنەکانی عێراق بە گشتی پابەند نەبن بە دەستوری عێراقی و مەسەلەی هاوبەشی لەم واڵتەدا ،بەدڵنیاییەوە عێراق هەڵدەوەشێت ،ئێستاش سەرەتاکانی ئەم هەڵوەشانە دەرکەوتووە. کوردیش پێویستە خۆی بۆ ئەم حاڵەتە ئامادە بکات و رایەکی کوردی یەکگرتوی جەماوەری و حزبی بۆ رێکبخات .دەبێ سازدانێکی کوردستانیش بۆ رووبەرووبونەوەی مەترسییەکانی بەغدا ببێت. پ��رس :ئایا پێتوایە سەرکردایەتی ک��ورد بەپێی زانستی سیاسی و دیپلۆماسی هەنگای ناوە و خۆی بۆ هەموو ئەگەرێک ئامادەکردووە و پالن و پرۆژەی داورۆژی هەیە؟ و :سەرکردایەتی سیاسی کورد زیاتر بە سیاسەتی رۆژ مامەڵەی کردووە لەگەڵ هەر کێشەو رووداوێکدا .کورد لە زۆربەی کاتدا زیاتر تاکتیکی هەبووە نەک ستراتیژ .هەربۆیە دەستکەوتەکانیش سنورداربووە .هەربۆیە پێویستە پالنی داهاتوی کورد پالنێکی درێژخایەنی ستراتیژی بێت و ئامادەسازی نەتەوەیی بۆ بکرێت.
سەرکردایەتی سیاسی کورد تاکتیکی هەبووە نەک ستراتیژ ،هەر بۆیە دەستکەوتەکانیش سنوردار بووە
6
ژماره 171
www.lawanikurdistan.com
2013/1/22
هاواڵتیان دەڵێن :نەخشەی بنەڕەتی پرۆژەکان دەستکاری دەکرێن بەڕێوبەری گشتیی وەبەرهێنانی هەولێر :شتی وانییە راپۆرت :پرس
هاواڵتیانی دانیشتووی پرۆژەکانی نیشتەجێبوون ،گلەیی ئەوە دەکەن کە نەخشەی بنەڕەتی پرۆژەکان دەستکاری کراون و لەالیەن کۆمپانیاکانەوە زەوییەکانی خزمەتگوزاری کراون بە خانوون یان گۆڕاون ،یان هەر نەکراون ،بەڕێوەبەری گشتیی وەبەرهێنانی هەولێریش ئەوە رەتدەکاتەوە. ل��ەدوای یاسای سندوقی نیشتەجێبوون و دوات��ر یاسای وەب��ەره��ێ��ن��ان ،زۆرت��ری��ن پ���رۆژەی نیشتەجێبوون لەالیەن کۆمپانیاکانەوە دروستکران .بەپێی زۆرێک لەو گرێبەستانەی لەنێوان هاواڵتیان و کۆمپانیای جێبەجێکار ک��راوە ،دەبێ خزمەتگوزارییەکانی وەک قوتابخانە و نەخۆشخانە و دایەنگە و باچخە و ...لەپرۆژەکەدا هەبێت ،بەاڵم ئێستا دەوترێ زەوی هەندێک لەو خزمەتگوزاریانە بۆ مەبەستێکی تری قازانج و بازارگانی دەستکاری کراون .یان هیچکام لە خزمەتگوزارییەکان نەکراون. لەم ب��ارەوە رەحمان کەریم دانیشتووی ئەندازیاران ،کە کۆمپانیای کۆمەڵگای گروپ جێبەجێکاری بووە ،بە پرسی راگەیاند «ئێمە کاتێک گرێبەستی کڕینی خانووەکەمان واژۆک��رد و سەیری نەخشەکەمانکرد ،خزمەتگوزاری وەک نەخۆشخانە و قوتابخانە و تەنانەت ناوچەی سەوزایشی هەبوو ،ئێستا کە سەرجەمی پرۆژەکە م��اوەی دوو ساڵە رادەستی خاوەنەکانیانکراوە ،تەنیا قوتابخانەی بۆ کراوەو خزمەتگوزارییەکانی تری تێدا نییە» .ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا کە چەند جارێک گرفتی کارەبایان بۆ دروستبووە ،پەیوەندیان بە بەرێوەبەرایەتی کارەباوە ک��ردووە ،ئ��ەوان پێیانگوتوون دابینکردنی وێستگەی تایبەت بە پرۆژەکە لەسەر کۆمپانیایە، کەچی کۆمپانیاش پێی گووتوون لەسەر ئەرکی حکوومەتە. رەحمان کەریم روونی دەکاتەوە کە پێویستە هەر پرۆژەیەکی نیشتەجێبوون س��ەرج��ەم خزمەتگوزارییە س��ەرەت��ای��ی و بەردەوامییەکانی وەک ئاو و ئ��اوەڕۆ و کارەبا و شەقام و نەخۆشخانە و بنکەی پۆلیس و تەنانە باخچەی ساوایان و ئاگرکۆژێنەوەشی هەبێ ،بۆیە دەڵێت «داواکارین لە حکومەت و کۆمپانیا رەچاوی پێویستی و داخوازییەکانی دانیشتوانی سنورەکە بکات ،چونکە ئێمە پارەمان بەو خانوانە داوە و بە بەالش پێیان نەبەخشیوین». لەوەاڵمی ئەو هاواڵتییەدا ،خاوەنی پرۆژەکە رەتیدەکاتەوە خزمەتگوزارییەکان لە ئەستۆی ئ��ەوان بێت .ئەندازیار عەبدولخالق رەشید ،خاوەنی کۆمپانیای کۆمەڵگەی گروپ ،کە ل������ەب������ارەی پرۆژەی ئەندازیارانی جێبەجێکردووە. خزمەتگوزارییەکانەوە دەڵێت «راستە ل��ە نەخشەی ب��ن��ەڕەت��ی پ��رۆژەک��ەدا خزمەتگوزارییەکانی وەکو قوتابخانە و نەخۆشخانە و پ��ارک و دایەنگە و ....تێدایە ،بەس ئەوانە پەیوەندی بەئێمەوە
نییە ،بەڵکو ئەرکە لەسەر حکومەت جێبەجێیان بکات ،چونکە ئەوکاتی ئێمە پرۆژەکەمان دەست پێکرد بەپێی یاسای سندوقی نیشتەجێبوون بوو نەک یاسای ئێستای وەبەرهێنان ،بۆ ئەوەی کولفەی زۆر لەسەر هاواڵتیان نەکەوێت و نرخی خانووەکان هەرزان بێت ،حکومەت بەڵێنیداوە خۆی ئەو پرۆژانە جێبەجێ بکات ،بەگوێرەی ئەو رێککەوتنەی کە لەنێوان پارێزگای هەولێر و ئێمەدا کراوە» .ئەندازیارەکە ئاماژەش بەوە دەکات چەند جارێک نووسراویان کردووە بۆ دەزگاکانی پەیوەندیدار کە ئەو خزمەتگوزاریانە جێبەجێبکەن ،بەاڵم وەاڵمیان نەبووە .بۆیە دەڵێت «دەبێ پارێزگای هەولێر ئەو خزمەتگوزارییانە دابین بکات». هاواڵتییەکی تری دانیشتووی پرۆژەی ئاوێنەی شار لەبارەی کەم و کوڕییەکانەوە بۆ پرس دەدوێ��ت و دەڵێت « ئێمە وەک بەشداربووانی پرۆژەی ئاوێنەی شار ،دەبوو لە مانگی ٧ـی ٢٠١٢ـەوە خانووەکانمان تەواو بوونایە ،بەاڵم دەستەی وەبەرهێنان بە نایاسایی وادەی پرۆژەکەیان بۆ ٥مانگی دیکە درێژ کردەوە و کەچی دوای ئەو واددەیەیش تەواو نەبووە». مامەیارە ئەحمەد ،رۆژنامەنووس و دانیشتوی ئاوێنەی شار، لە ب��ارەی گۆڕینی نەخشەی پڕۆژەکەوە رایدەگەیەنێت کە گۆڕانکاریی زۆری تێدا کراوە ،وەکخۆی گوتی « گۆڕانکاریی زۆری تێدا کراوە ،سەوزایی نەماوەتەوە ،سەرەڕای ئەوەی ٦ مانگ بەسەر وادەی تەوابوونی ماوەی پرۆژەکەشدا تێپەڕیوە، کەچی بناغەی هیچ پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری وەک قوتابخانە و باخچەی ساوایان و شوێنەکانی تر دانەنراوە» .ئەوەشی گوت «پێش هەر شت ،تاوەری کۆڕەک تیلیکۆمیان دانا ،چونکە قازانجی کۆڕەکی تێدا بوو». سەباح عەلی دانیشتووی شاری ئایندەی یەکە ،کە کۆمپانیای ف��ەرزاد جێبەجێکاری بووە ،لەم بارەیەوە دەڵێت «کاتێک پڕۆژەکە دەستی بە فرۆشتن کرد ،تا ئەو جێیەی لەبیرم مابێت ٣٥٢ ،خانوو بوو ،بەاڵم کاتێک هاتینە ناویان ،دەبینین زیاتر لە ٤٧٠خانوو دروست کراون کە زەوی هەندێکیان زۆر گەورەترن» .وتیشی «جارێک پرسیاری ئەوەمان کرد ،وەاڵمیان داینەوە کە کەسانێک لە دەستەی وەبەرهێنان دەستیان لەو کارەدا هەیە و هەر یەکەو چەند خانوویەکیان بەر کەوتووە و ئەو کارەیان پەردەپۆش کردووە». دانیشتووەکەی شاری ئایندە راشکاوانە دەڵێت «سەرەڕای ئەوەی کە جێگەی چەند پارک و سەوزاییەک کراون بە خانوو، ئێستاش بە نیازن الیەکی دیکەی پڕۆژەکە کە بڕیار بوو سەوزایی بێت ،بیکەن بەو بەشە تیجارییەی کە شوێنەکەیان کردووە بە مۆتێل».
سەباح عەلی هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە لە شارەکەیاندا هیچ بەشێکی خزمەتگوزاریی گشتی تێدا نییە و دەڵێت «هەموو پڕۆژەیەکی نیشتەجێبوون دەبێ قوتابخانە ،دایەنگە و بنکەی تەندروستی تێدا بێت ،کەچی ئەم شارەی ئێمە ،تەنیا خانووە و هیچی تر». ئاماژەبەوەش دەکات کە سەردانی دەستەی وەبەرهێنانیان ک���ردووە ،پێیانگوتوون کۆمپانیا دەب��ێ ئەوانە بکات ،لە کۆمپانیاش پێیاندەڵێن ئەرکی حکوومەتە .پرس جەند جارێک پەیوەندی کرد بە خاوەنی کۆمپاینای فەرزادی جێبەجێکارەوە، بەاڵم وەاڵمی پەیوەندییەکەی نەدایەوە. سەبارەت بەم کێشە و کەم و کوڕییانە ،نەجات باپیر، بەڕێوەبەری گشتیی وەبەرهێنانی هەولێر ،لەلێدوانێکیدا بۆ هەفتەنامەی پرس رەتیدەکاتەوە هیچ پرۆژەیەک دەستکاری دیزاین و نەخشەی بنەڕەتی کرابێت .بەڕێوەبەرەکە روونیدەکاتەوە هەندێک کۆمپانیا و خاوەن پرۆژە پێشوەختە خانووەکانی دەفرۆشت بێ ئەوەی دیزاین و پرۆژەکەی لەالیەن دەستەی وەبەرهێنانەوە پەسەند کرابێت .کاتێک کە پەسەند دەکرا رەنگ جیاوازی هەبا لەگەڵ ئەو نەخشەیەکی کە بەهاواڵتیانی داوە. ئەو بە نموونە باس لە گۆڕینی نەخشەی پرۆژەی ئاوێنەی شار دەکات و دەڵێت «پرۆژەی ئاوێنەی شار جادەی ١٢٠ی بەناودا دەڕوات ،هەر بۆیە دیزاینەکەییمان راگ��رت ،چونکە شوێنی قوتابخانە و باخچە و ...گۆڕا ،بۆمان تەسدیق کرد، ئینجا رێگەمان پێداوە کاری تێدا بکات». جەخت لەوەش دەکاتەوە هیچ پرۆژەیەک دەستکاری نەخشەی بنەڕەتی ناکرێ بەبێ ئاگادری الیەنی پەیوەندیدار. نەجات باپیر ،ئاشکراشی دەکات هەندێک پرۆژە لەناچاری دەستکاری دەکرێ ،وەک نموونەی پێهێناوە« ،پرۆژەی گواڵن سیتی جادەی حکومی بەناودا دەڕوات ،ناچارین دەستکاری نەخشەی بنەڕەتی بکەین». لەبارەی ئەو پرۆژانەشی کە قوتابخانە و نەخۆشخانە و دایەنگە و ..تێدا نییە ،نەجات باپیر ،بەڕێوەبەری گشتیی وەبەرهێنانی هەولێر روونیدەکاتەوە هەندێک لەو پرۆژانە لە سەردەمی سندوقی نێشتەجێبوون ک��راوون ،کە پ��رۆژەک��ان ئەوجۆرە خزمەتگوزارییانەی تێدا نەبووە ،یان بەشێک لەو خزمەتگوزاریانە لە ئەستۆی حکومەت بووە ،ئێستاش لەسەر هەمان پالنی خۆیان دەڕۆن» .ئەوەشی گوت «بەاڵم پرۆژە تازەکانی ئێستا مەرجە ئەو خزمەتگوزاریانەی تێدا هەبێت».
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 171
2013/1/22
7
لە میانەی دیمانەیەکی پرس دا سەمیر سەلیم ئەندامی پارلەمانی کوردستان لە فراکسیۆنی یەکگرتووی ئیسالمی و ئەندامی لێژنەی دارایی پارلەمان ،باس لە بودجە و کەلێن و تێبینیەکانی بودجە و کەیسی نەوت دەکات. دیمانە :محەمەد عومەر
سەمیر سەلیم ،ئەندامی پەرلەمانی کوردستان:
پڕۆژەکان دەبێ لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان و زەرەرمەندانەوە دابەش بکرێت ،بەاڵم ژمارەی دانیشتوان رەچاو نەکراوە پ :چ تێبینییەکتان لەبارەی پرۆژە یاسای بودجەی پێشنیار کراوی ساڵی ٢٠١٣ی هەرێمی کوردستان هەیە؟ و :ئەوەی جیاوازی هەیە لەگەڵ بودجەی پار ساڵ ،تەنیا ژمارەی پارەکانە ،ئەگینا لە ڕووی ئەو کەلێن و بۆشاییانەی کە لە ساڵی ٢٠١٢هەمان ب��وو ،هەمان تێبینی لە سەر بودجەی ٢٠١٣دووب��ارە دەبێتەوە .سەرچاوەکانی داهاتی ناوخۆو ،کەیسی ن��ەوت بە نادیاری ماوەنەتەوە .هەندێ سەرچاوەی تر بە تەمومژی ماوەتەوە .تەرخان کردنی پارە بێ ستراتیجەتی پێوە دیارە .راپۆرتی وەزارەتی دارایی ستراجیەتی حکومەتی دارشتووە ئەو پارانەی تەرخان کراوە دروستی ئەو ستراتیجەتە ناسەلمێنن ،حکومەت دەڵێت ئەولەویەت دەدەم بەکەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی ،بەاڵم پارە بۆ کشتوکاڵ و پیشەسازی زۆر کەم تەرخان کراوە .سەرچاوەکانی داهاتی وەکو شارەوانیەکان ،کارەبا ،نەخۆشخانەکان ،ئەمانە بەبێ هێنانەوە بۆ خەزێنەی گشتی ،راستەوخۆ سەرف دەکرێنەوە، ئەمانە کۆمەڵێک کێشە و تێبینین ،بێجگە لە کێشەی میالک کە یەکێکە لە کێشەکانی تر ،وەک دەبینین دەزگا ئەمینەکان بە ئاسایش و ئەمن و بەرگرییەوە هەلی یەکسان نارەخسێ بۆ سەرجەم هاواڵتیان. پ :چۆن ئەم بودجەیە بەسەر سێکتەرەکان دابەش کراوە، ئەولەویەت بۆ کامە سێکتەرە؟ و :سێکتەری سەرەکی ئەمن و بەرگرییە ،وەزارەتی ناوخۆ نزیکەی تریلۆنێک و سێ سەد و پەنجا و حەوت ملیارد و پێنج سەد و حەڤدە ملیۆن دیناری بۆ تەرخان کراوە ،مولعەقێکی تری ئەمن دەزگای ئاسایشە ،کە چوار سەد و هەشتا و حەوت ملیارد دیناری بۆ تەرخان کراوە ،مولعەقێکی تری ئەمن ئاژانسە کە پاراستن و زانیاری لە خۆ دەگرێت ،سێ سەد و چل و چوار ملیارد دیناری بۆ تەرخان کراوە ،مولعەقێکی تر وەزارەتی پێشمەرگەیە ،ئەویش نزیکەی تریلۆنێک و سەد ملیارد دیناری بۆ تەرخان کراوە ،هیچ سێکتەرێکی تر ناگاتە سێکتەری ئەمنی ،تەرخان کردنێکی بە لێشاو و بە شااڵوی بۆ تەرخان کراوە ،لەناو سێکتەری ئەمنیدا بۆ (متعاونین و مخبیر سری) نزیکەی حەفتا ملیارد دینار تەرخان کراوە ،ئەمە پارەیەکی یەکجار خەیاڵی زۆرە.
پ :ئایا لە نێو بودجەکەدا پرۆژەی وەهمی هەیە؟ و :ناوێک هەیە پارەی بۆ تەرخان دەکرێت ،دوایی پارەکەی بۆ سەرف ناکرێت ،چونکە جێبەجێ ناکرێت ،لە حیساباتی خیتامی ٢٠١١دا حکومەت خ��ۆی دەڵێت :لە حیساباتی خیتامی ئەو پارە تەرخان کراوەی بۆ بودجەی وەبەرهێنان تەرخانمان ک��ردووە لە ٤٩%ی سەرف بووە واتە لە ٥١%ی پرۆژەکان جێبەجێ نەکراون ،ئێمە پارەمان بۆ تەرخان کرد، بەس حکومەت نەیتوانی جێبەجێی بکات ،کەواتە لە ٥١%ی پرۆژەکان بە وەهمی دەردەچ��ن ،لەبەر ئەوە دڵنیام لەوەی پارساڵ حکومەت نەیتوانی بێت چوار تریلۆن و حەوت سەد ملیارد سەرف بکات لە ساڵێکدا ٥٠%ی سەرف کردبێت ،بە دڵنیاییەوە ئەمساڵ نزیکەی پێنج تریلۆن و کەسرێکە پێ سەرف ناکرێت. پ :ئایا پرۆژەی دووب��ارەی تێدایە کە پارەی بۆ تەرخان کرابێتەوە؟ و :خۆی پرۆژەی ب��ەردەوام هەیە ،پرۆژە هەیە ساڵی پار پارەی بۆ تەرخان کراوە ،مەسەلەن ١٠ملیاردی پێویستە ٥ ملیاردی بۆ تەرخان کراوە ،بۆ ئەمساڵیش ٥ملیاردی تری بۆ تەرخان دەکرێتەوە ،چونکە بە دوو ساڵ تەواو دەبێت، ئاساییە زۆری پارەکان بۆ پرۆژە دووبارە تەرخان دەکرێت، بەاڵم پرۆژەمان هەیە تەواو بووە ،هەر ناوی هاتووە. پ :ئایا بودجە بە شێوەی یەکسان بەسەر شارەکاندا دابەش کراوە؟ و ٥٠% :بە ٥٠%نییە ،هەولێر نزیکەی ٥٣%بۆ ٥٤%ە، سلێمانی لە ٤٦%و ٤٧%ە ،لە ئەسڵدا دەبێت لەسەر ئەساسی ژمارەی دانیشتوان و زەرەرمەندان بودجە دابەش ببێت ،بۆ نموونە هەڵەبجە لە ڕووی دانیشتوانەوە ژمارەی زۆرە ،لە ڕووی زەرەرمەندانەوە کیمیاباران کراوە ،تەخت کراوە ،کەچی هەستم کرد کەمترین پرۆژەی تێدایە ،کەواتە نە زەرەرمەندی رەچاو کراوە ،نە ژمارەی دانیشتوانیش رەچاو کراوە. پ :ئایا سولفەکانی هاوسەرگیری و عەقاری گۆڕانکارییان تێدا دەکرێت؟ و :سولفەکان سندوقی خۆی هەیە ،هەموو ساڵێک پارلەمان و حکومەت یارمەتی سندوقەکە دەدەن لە بودجەی گشتی،
کە لێیان دەسەندرێتەوە دەگەڕێتەوە بۆ سندوقەکە ،پاش ١٠ ساڵێک ئیتر دەبێت لە الیەن حکومەتەوە تەمویل نەکرێت. پ :ئایا ئاگاتان لە داهاتی نەوت هەیە و دەگەڕێتەوە ناو بودجەی گشتییەوە؟ و :نەخێر ،یەکێک لەو کەیسانەی کە بە نادیاری ماوەتەوە کەیسی نەوتە ،وەزارەت��ی دارای��ی نووسیوێتی لە بەرهەمە ناوخۆییەکانی نەوت ٨٠ملیارد دیناری پترۆ دۆالرم هەیە، پتڕۆ دۆالر یاساییەکی عێراقییە ،ئەو شوێنەی کە نەوت دەفرۆشێت و دەر دەهێندرێت ،هەموو بەرمیلێک دۆالرێکی بۆ ئەو شوێنە دەبێت ،یان لە سەد و پەنجا مەتر موکەعەبێک لە غازی سروشتی بۆ ئەو شوێنە دەبێت ،ئەم ٨٠ملیاردە دەکاتە هەشتا ملیۆن دۆالر .بە وەزارەتی داراییم وت ئەمە پارەی پتڕۆ دۆالرەکەیە ،بەس پارەی فرۆشی نەوتەکە کوا ،کە ٨ملیارد دۆالر دەکات.
حکومەت دەڵێت ئەولەویەت دەدەم بەکەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی ،بەاڵم پارە بۆ کشتوکاڵ و پیشەسازی زۆر کەم تەرخان کراوە سێکتەری ئەمنی زۆرترین پارەی بۆ تەرخان کراوە هەڵەبجە کەمترین پرۆژەی بۆ تەرخانکراوە
8
ژماره 171
www.lawanikurdistan.com
2013/1/22
فرمێسک مستەفا ،ئافرەتێک لە تەنیایی ،تەنیاییەک پڕ لەئەزموون و شاکاری شانۆ
ئا :پرس
فرمێسک ،کچی مستەفا عەبدوڕەحمانە ،لەبنەماڵەیەکی هونەرپەروەر و نیشتمانپەروەر لە دایکبووە ،باوکی دەرچووی یەکەم خولی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی بەغداد بووە لەبەشی مۆسیقا لە ساڵی ،١٩٥٧کەخاوەنی میلۆدی سرودی واوەرن الوەکان و ئێمە ئاشتی پەروەرین.
دایکیشی ناوی رەجاء عەبدەیە ،لە سااڵنی پەنجاکاندا لە یەکێتی ئافرەتانی سلێمانی ئەندام بووە .دەکاتە خوشکی اللە عەبدەی شێوەکارو نەجاتی عەبدەی موزیک ژەن لە تیپی مەولەوی سلیمانی و محەمەد عەبدەی نوسەر و بەختیاری عەبدە ی ئەکتەر. فرمێسک پێنج خوشک وبرای هەیە ،کە هەمووان لە بواری هونەریدا کاردەکەن .وەک بڵێسەی پەیکەرتاش وکڵپە و پشکۆ و کوردۆی گۆرانی بێژ و موزیک ژەن. فرمێسک لەساڵی ١٩٦٥لەگەڕەکی سەر شەقامی سلێمانی دێتە دونیاوە ،هەر لەشاری سلێمانی خوێندنی سەرەتایی و دوان��اوەن��دی ت��ەواو ک��ردووە ،لە زانکۆی بەغدا کۆلیجی هونەرەجوانەکان بەشی شانۆی تەواو کردووە. ئەو زێتر لە ( )٣٠ساڵ دەبێت لە بواریی شانۆدا کار دەکات و زێتر لە ( )٢٠بەرهەمی شانۆگەریی و تەلەفیزیۆنی هەیە. ساڵی ١٩٩٣هاوسەرگیری لەگەڵ کورێکی کەرکوکی دەکات کە لە واڵتی ئەڵمانیا دەژیا ،فرمێسکیش لەگەڵی دەچێت بۆ لەئەڵمانیا .ئێستا خاوەنی سێ مناڵە. ئەو باس لە ژیانی ئەڵمانیای دەکات و دەڵێت «لەو ماوەیەدا سەرقاڵی پەروەردەکردنی مناڵەکانم بووم ،لە شانۆ دابڕام، ب��ەاڵم لە ڕێگای نوسین بۆ رۆژنامە و گۆڤارەکوردییەکان توانیم قەرەبووی ئەو الیەنە بکەمەوە» .دەشڵێت «دوو ساڵ یاریدەرەی کۆمەڵەی کلتوری کوردی بووم لە شاری شتوتگارت، هەروەها ماوەیەک وەک بێژەر کارم لە رادیۆی دەنگی واڵتدا کرد» .هەر لەوێ شانۆگەری (سەرگوزشتەی دەفێک) و (بادی سەبا) بەئەنجام گەیاندووەو گۆڤاری زانستی شانۆ و گروپی شانۆی نێونەتەوەیی میترای دامەزراندووە و بۆ ماوەی دووساڵ وەک مامۆستای شانۆی پێداگۆگ لە قوتابخانەی بنەرەتی کاری کردووە. لەدرێژەی قسەکانیدا ،باس لە دەستپێکی کارەکانی دەکات و دەڵێت «مێژوی کاری هونەری من دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٨٣کاتێ قوتابی ئامادەیی بووم ،لەشانۆگەریی (کەلە س��ەردا) بەشدار ب��ووم ،پێشتریش لەگۆرانی و کۆراڵەکانی چاالکی قوتابخانەکان بەشداریم دەکرد ،کە باوکم خۆی لەوێ سەرپەرشتیاری هونەری ب��وو» .ناوبراو لە ساڵی ١٩٨٦ خەاڵتی باشترین ئەکتەری ناوەندی لە فیستڤاڵی گەنجان بەدەست هێناوە .لەساڵی ١٩٨٧یش خەاڵتی باشترین ئەکتەری وەرگرتووە .دوای تەواو کردنی زانکۆ دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، لەچەندین کاری شانۆیی و تەلەفیزیۆنی و فیلم بەشداری دەکات ،هەروەها لە چەندین ئامادەیی مامۆستای هونەریی بووە لەگەڵ پەیمانگای پێگەیاندنی مامۆستایان و پەیمانگای هونەرە جوانەکانی سلێمانی . هەر چەندە ئەو دانیشتووی ئەڵمانیایە ،بەاڵم چەندین ش��ان��ۆگ��ەری��ی ل��ە ه��ەرێ��م ب��ە ئ��ەن��ج��ام��گ��ەی��ان��دووە ،ل��ەوان��ە (سەرگوزشتەی دەفێک) و (مۆنۆدرامای تارمایی ژنێک) لەگەڵ چەندین شانۆگەریی و فیستیڤاڵ و چاالکی تر. دوو ساڵ دەبێت گەڕاوەتەوە هەرێم و لە کۆلێژی هونەرە جوانەکانی هەولێر مامۆستایە ،ئەو باس لە هۆکاری گەڕانەوەی دەک��ات و دەڵێت «ئەوکاتانەی دەگ��ەڕام��ەوە بۆ ئەڵمانیا هەرشتێک ڕوویدابێت لە کوردستان ،زۆر هەستم بەخەجاڵەتی خۆم دەکرد کە بەشداری ئەو ڕووداوانە نیم و هەڵوێستەیەکی راستەوخۆم نیە» .ئەو بەردەوام دەبێت و دەڵێت «ساڵی ٢٠٠٩ داوایەکم پێشکەش بە وەزارەتی رۆشنبیری کرد کە دابمەزرێم، من دەمتوانی داوای گەڕانەوەی سەرکار بکەم وەک هەر کەسێک کەمافی خۆمە ،بەاڵم من وەزارەتی ڕۆشنبیریم هەڵبژارد هەستم دەکرد بوونی من لەوێدایە و راستەخۆ دەتوانم خزمەت بکەم».
ئێستا لە ماڵێکی نالەبار و نەگونجا بە ژیان و کەسایەتی ئەو، بەتەنیا دەژی ،ژنێک لە تەنیایی ،بەس پڕ لە ئەزموون و شاکاری شانۆ ،ئیتر بڕیار دەدات لێرە بمێنێتەوە «بەتەواوی بڕیارم دا ئەوێ جێبهێڵم و بگەڕێمەوە ئێرە ،گەرچی بریارێکی سەخت و دژوارە بۆ منی دایک ،بەاڵم بۆمنی کوردستانی و شانۆکار وعەشقم بۆکارەکەم و میلەتەکەم پاڵنەری بەهێزترم بوو» .کە گەڕایەوە لەکۆلیجی هونەرە جوانەکانی هەولێر بەخۆبەخش بۆ ماوەی چەند مانگێک کار دەکات و شەوانە لە ماڵی دەستە خوشکێکی دەمێنێتەوە ،تا لە بەشی ناوخۆیی هەژدەی شوبات جێگای پێدەدەن .دواتر بەگرێبەست وانە دەڵێتەوە ،بەاڵم دوای سێ ساڵ لەو داوایەی پێشکەشی وەزارەتی رۆشنبیری کردبوو بۆ دامەزراندن ،لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٢بە فەرمی وەک شارەزا بە مووچەی ٩٤٨هەزار دادەمەزرێت. فرمێسک مستەفا ،دوای دابڕانێکی زۆر دەبێتەوە بەمامۆستا و باس لە یەکەم رۆژی وانە وتنەوەی دەکات و گوتی «یەکەم رۆژ کە سەردانی کۆلیجەکەم کرد و چومە هۆڵی وانە ووتنەوە، پەیوەست بوونێکی تەواوم زوو الدروست بوو ،کە گەرامەوە بەشە ناوخۆییەکە زەنگێکم بۆ هاوسەرەکەم لێدا ،پێم ووت گەر نان و ماست بخۆم لێرە تازە دەمێنمەوە و ناتوانم بێمەوە، دەمەوێت خزمەت و ئەزمونی خۆم بگەیەنمە قوتابیانی بەشی شانۆ». ئەو ،بڕیارەکەی بۆخۆی و هاوسەرەکەی بە سەخت ناو دەبات و دەڵێت «بێ گومان ئەمە بۆ هاوسەرەکەم و کوڕەکانم هێندە ئاسان نەبووە و بۆ خۆشم بە هەمانشێوە .خێزانێک ببنە دووبەشەوە ،بەاڵم ئیسراری من لەسەر مانەوەم و قوتابییەکانم و کارەکەم سەبوری من بوون» .وەک ئەو گوتی «سەبووریەکی تاڵ لە تەنیایی و بێ جێگەیی و بێ پارەیی و خۆ گونجاندنی سەرلەنوێ لەگەڵ دەورووب��ەر ،سەبورییەکی شیرینیش کە بەخشین و نزیکی بوو لە دڵی کوردستان وشانۆوە». ئااڵی کوردستان خەمڕەوێن و هێورکەرەوەی فرمێسک دەبێت و لەکاتی غەدر و تەنیایی ورەی پێدەبەخشێتەوە «هەر کاتێک تەنیایی وغەدر و بیری خێزانەکەم تەنگی پێهەڵدەچنیم ،تاکە ڕێگایەک بۆ دڵنەواییم تاکسیەکم دەگرت بۆبەردەمی پەرلەمان، سەیری ئااڵ بڵندەکەی ناو پەرلەمانم دەکرد ،هێمن دەبوومەوە و دەمزانی بۆ لێرەم! چەندین جار لەگەڵ ئەو ئاالیە لەدوورەوە دواوم وام زانیوە تەنیا ئەو دەزانێت بۆ لەسەرئەو خاکە نیشتەجێم و لەخێزانەکەم خۆم دوورخستۆتەوە». وەک خۆی باسی لێوە دەکات ئەو لەژوورێکدا دەژیت وژیانێکی سەخت دەگوزەرێنێت «من تەنیا ژورێکم هەیە ،کە گوزەران تێیدا زۆر زەحمەتە ،رۆژێک بۆ مێژوو وێنەکانی باڵو دەکەمەوە، بە ب��ەراورد لەو ماڵەی جێمهێشتووە لە ئەڵمانیا» .ئەو رەتیدەکاتەوە لە هیچ ئیمتازاتێکی ئەم واڵتە سوودمەندبووبێ، چونکە وەکخۆی گوتی «لەبەر ئ��ەوەی بەگرێبەست کارم کردووە ،گرێبەستیش هیچ یەکێک لەو شتانە نایگرێتەوە «. فرمێسک مستەفای هونەرمەند و شانۆکار و مامۆستا، یەکێک ب��وو ل��ەو کەسانەی کە ن��اوی لەلیستی سندوقی کۆمەککردنی داهێنەرانی وەزارەتی رۆشنبیری بوو ،ئەو دوو پرۆژەی پێشکەش کردووە ،کەوەکخۆی گوتی «خەونی چەندین ساڵەی منە بە ئەنجامیان بگەیەنم» .یەکێکیان شانۆی ناو زیندانە ،کە پرۆژەیەکی هونەری تێراپی دەروونییە .دووەم پرۆژەیش شانۆیەکی پەروەردەیی پێداگۆگییە بۆ مندااڵنی گوندو شارۆچکەکان بە ئەنجام دەگەیەنرێت .هونەرمەندەکە بڕی کۆمەککردنەکەی ئاشکرا دەکات و دەڵێت «بۆ ئەم دوو پرۆژەیە حەوت ملیۆنم وەرگرت ،کەهەردووکی دوو کاری جودان و نوێن بۆ کوردستان».
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 171
2013/1/22
9
سوپای عێراق..... لە فەرمانڕەوایی شا فەیسەڵەوە تا نوری مالیکی ستیڤان شەمزینانی بەشی سێیەم شارەوا نییە سوپا لەعێراقدا جگە لەوەی ئامڕازێکی سەرەکیی بووە بۆ سەرکوتی نەیارە سیاسییەکان وهەمیشە لەبەرژەوەندیی چینی دەسەاڵتداردا بووە ،لەهەمان کاتدا نابێت نکۆڵی لەوەش بکەین خودی سوپاو پۆستە هەستیارەکانی سوپا بۆ کەمینەی سووننە مەزهەبی عەرەبیی بووە .ئەم سیاسەتە وەنەبێ تەنیا لەسوپادا رەنگی دابێتەوە، نەخێر ئەم رامیارییە شۆڤێنییە لەسەر هەموو ئاستەکانی بەڕێوەبردن، بەروونی بەرجەستە ببوو( .حکومەتەکانی عێراق هەر لەدابەشکردنی پۆستەکانەوە مامەڵەیەکی ناواقیعیان لەگەڵ کورددا ک��ردووە ،ئەم مامەڵەیە ،یەک لەپێدانی دەسەاڵتەکاندا دیاری دەدات ،بۆ نموونە لەسااڵنی ١٩٢١تا ١٩٣٦لە» »٥٧پیاو بۆ بەڕێوەبردنی کابینەکانی حکومەت دان��راب��وون ،تەنیا «»٥کەسیان شیعەو ک��ورد ب��وون، لەسەرانسەری دەسەاڵتی بنەماڵەدا لە ١٩٥٨ -١٩٢١پێنج وەزارەتە گرنگەکە بەدەست سووننە بوون ،ئەم بااڵدەستییەی سووننە لەئاستی ناوخۆشدا رەنگی دابووەوە ،بۆ نموونە لەساڵی ١٩٣٣دا سووننەکان لە ١٤هەرێم ،حوکمی ١٣یان دەکرد ،هەروەها ٤٣قایمقامیان لەکۆی ٣٧قایمقام بەدەستەوە بوو) .»١٠« .لەژێر رووناکیی ئەم راستییە سادەیەدا بەو بڕوایە دەگەین ،سیاسەتی دوورخستنەوەی کوردو شیعە لەفەرمانڕەوایی وپۆستە هەستیارەکان تەنێ لەسەردەمی بەعسەوە دەستی پێنەکردووە ،بەڵکوو مێژوویەکی درێژو کۆنتری لەدیرۆکی سیاسیی عێراقدا هەیە .لەم رووەوە «پیتەر سالگت» پێیوایە «ئەگەر بێینەوە سەر الیەنە ئەرێنییەکانی دەوڵەتی نوێی عێراق ،کەخۆی لەدەستوورو پرۆسەی دامەزراندنی سوپای نیشتمانیدا دەبینێتەوە کەلەکانوونی دووەمی ١٩٢١دا هاتە کایەوە ،ئەمەش هەر لەبەرژەوەندیی عەرەبی سووننە بوو کەبەشێکی کەمایەتییان لەو واڵت��ەدا پێکدەهێنا» .»١١».بەعس لەهەموو حکومەتەکانی تری عێراق جیددیتر وکاریگەرانەتر کەوتە داماڵینی کوردو شیعە لەپۆستە هەستیارو گرنگەکانی سوپادا .تەنانەت بەدرێژایی هەشتا ساڵ یەک فڕۆکەوانە نەبووە لەریزەکانی سوپای عێراقیدا بەرەگەز کورد بووبێت، یان نەبیستراوە لەو ماوەیەدا هیچ کام لەوەزیرەکانی بەرگریی سەردەمی حکومەتی سەددام تەنانەت کوردێکی بەعسیش بووبێت .ئەمەش بۆ گرەنتیکردنی ئەوە بووە سوپا بۆ کودەتای سەربازیی بەکارنەهێنرێت لەدژی دەوڵەتی بەعس. کاریگەریی سوپا لەسەر سیاسەت وشێوەی فەرمانڕەوایی سوپای عێراق یەکێک لەو سوپایانە بووە ب��ەردەوام کارتێکردن وکاریگەرییەکی راستەوخۆی لەسەر پرۆسەی سیاسیی واڵت هەبووە، یان بەدەربڕینێکی دیکە سوپا بێالیەن نەبووە لەبەرامبەر سیاسەت وپرسەکانی بەڕێوەبردن وحوکمداریی .وەک لەسەرەتاشەوە ئاماژەی پێدرا بەهۆی ئەو چەپاندنە سیاسییەی هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقەوە لەم واڵتەدا بەڕێوەچووەو هەروا بەهۆی نەبوونی زەمینەیەکی ک��راوەو دیموکراسیی تاکو هێزو بزووتنەوە سیاسییەکان چاالکیی تێدابکەن وکاربکەن بۆ وەدەستهێنان وبەدەستەوەگرتنی دەسەاڵتی سیاسیی ،ئەوە رێگەی کودەتای سەربازیی لەزۆرترین بارەکاندا رێگەچارەیەکی ناچاریی وتەنیا بووە بۆ گۆڕینی مۆدیلی حوکم لەعێراقدا. بۆیەکا دەبینین هەر لەسەرەتاوە سوپا بەردەوام لەالیەن بزووتنەوە سیاسییەکانەوە بەکارهێنراوە بۆ گۆڕینی رژێمە فەرمانڕەواکان ،بەم هۆیەوە لەماوەی چەند دەیەی تەمەنی ئەو سوپایەدا چەندان کودەتای سەربازیی سەرکەوتوو وسەرنەکەتووی ئەنجامداوە .بەپێی سەرچاوە مێژووییەکان تەنیا لەماوەی نێوان سااڵنی ١٩٧٩ -١٩٢١کەهاوکاتە لەگەڵ هاتنە سەرکاری «س��ەددام حسێن» ،سوپا ١٣کودەتای سەربازیی ئەنجامداوە کەبەشێکیان سەرکەوتنیشیان مسۆگەر کردووە. یەکەمین ک��ودەت��ای سەربازییش لەمێژووی عێراقی قۆناغی فەرمانڕەوایی پادشایەتیدا ،بەفەرماندەیی ژەنەراڵ «بەکر سدقی» ب��ەرەگ��ەز ک��ورد لەساڵی ١٩٣٦ئەنجامدراو پ��اش سەرکەوتنی، حکومەتێکی نوێی بەسەرۆکایەتی «حیکمەت سلێمان» پێکهێناو خۆیشی بووە وەزیری بەرگریی ئەو حکومەتە .بەهۆی ئەوەی «بەکر سدقی» هەستێکی کوردانەی هەبوو وچەندین ئەفسەرو پلەداری کوردی لەدەوری خۆی کۆکردبووەوە ودژی ناسیۆنالیستی عەرەبیی بوو ،لەساڵی ١٩٣٧لەکاتێکدا بۆ نمایشێکی سەربازیی سەردانی تورکیای کرد ،لەشاری موسڵ کەوتە بۆسەیەکەوەو دوای ئەوەی
گوللەیەک لەسەری درا ،کوژرا .»١٢».هەر لەسەردەمی فەرمانڕەوایی پادشایەتیدا چەندین کودەتای سەربازیی دیکە روویاندا ،لەوانە کودەتای ساڵی ١٩٤١کەلەالیەن ئەفسەری ناسراو «سەالحەددین ئەلسەباغ»ەوە لەدژی حکومەتەکەی «تەها هاشمی» سەریهەڵدا .دوای سەرکەوتنیان دەستەی کودەتاچی حکومەتێکی نوێیان بەسەرۆکایەتی «رەشید عالی گەیالنی» پێکهێنا ،کە نازناوی «حکومەتی بەرگریی نیشتمانیی» پێدرابوو ،وەلیعەهدی واڵت «میر عەبدولئیالە» لەترساندا هەاڵت وپەنای بۆ یەکەیەکی سەربازیی خۆیان برد لەنزیکی شاری «دیوانیە»، بەاڵم دوات��ر حکومەتە نوێیەکە چوونکە خوازیاربوو لەژێر رکێفی بەریتانییەکان بێتە دەرەوە ،بەهەمانگیی بنەماڵەی مەلیکی عێراق وبەریتانییەکان تێکشکێنراو چوار لەسەرکردە سەربازییەکانی کودەتا لەسێدارەدان ،خودی «سەالحەدین ئەلسەباغ»یش ناچار بەهەاڵتن بوو سەرەتا بۆ تورکیاو پاشان بۆ ئەڵمانیا ،دواتریش گەڕایەوە مەمملەکەتی عەرەبیی سعودیەو داوای مافی پەنابەرێتی لەو واڵتە کرد.»١٣». گەورەترین وکاریگەرترین کودەتایەک لەسەردەمی پادشایەتیدا روویدا بێت ،کودەتای ئەفسەرانی ئازادیخواز بەسەرکردەیی «عەبدولکەریم قاسم» بوو لە ١٤گەالوێژی ساڵی .١٩٥٨ئەم کودەتایە تەواو سیمای سیاسیی وفەرهەنگیی کۆمەڵگەی عێراقی گۆڕی وکۆتایی بەرژێمی پادشایەتی هێناو لەجێگەیدا رژێمی کۆماریی جێگیرکرد .هەر لەو چوارچێوەیەدا کۆمەڵێک چاکسازیی سیاسیی وئابووری دەستیانپێکرد، بەتایبەت بۆ یەکەمین جار دەستووری عێراقی دانی بەهاوبەشێتی کوردو عەرەبدا نا لەعێراقدا. لەماوەی پێنج ساڵی حکومی عەبدولکەریم قاسم «»١٩٦٣-١٩٥٩دا چەندین هەوڵی کودەتاو تیرۆرکردنی قاسم بەڕێوەچووە ،لەهەشتی ئ��ازاری ساڵی ١٩٥٩بزووتنەوە هەڵگەڕاوەکەی ش��ەواف «عەقید عەبدولوەهاب ش��ەواف» فەرماندەی لیوای پێنج لەموسڵ ،هەوڵی کودەتایەکی سەربازییان دا بەیارمەتی هەندێک ئەفسەری عەرەب و تورکمان ،بەاڵم لەکۆتاییدا بزووتنەوەکە دامرکێنرایەوەو «شەواف»یش لەالیەن هێزەکانی عێراقەوە کوژرا .بەهۆی ئەوەی حکومەتی قاسم لەبەڵێنەکانی خۆی پەشیمان ببووەوە لەدابینکردنی مافەکانی کورد ،بەپێچەوانەوە لەشەڕێکی نابەرامبەردا بوو لەگەڵ بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کوردستان ،بارودۆخی ناوخۆیی عێراق شڵەژان وئاڵۆزییەکی سەرسوڕهێنەری بەخۆوە بینی ،ئەمەش دەرگای خستە سەر گازارەی پشت بۆ بەعسیی وناسیۆنالیستە عەرەبەکان لەرۆژی هەشتی شوباتی ١٩٦٣کودەتایەکی سەربازیی بەسەر حکومەتەکەی «قاسم»دا بکەن وخودی سەرۆک کۆمارو چەند وەزیر وهاوەڵێکی، بە دیلیی بکەونە بن دەستی کودەتاچییەکان .سەرکردەکانی کودەتا بەتایبەت «عەبدولسەالم ع��ارف» خوازیاربوون بەهۆی کوشتنی قاسم وهاوڕێکانییەوە کەشێکی تۆقاندن لەعێراقدا نیشان بدەن. ئەوەبوو لەدادگاییەکی سەربازیی خێراو کارتۆنیدا فەرمانی خنکاندن ولەسێدارەدانی عەبدولکەریم قاسم وهاوکارەکانی پەسندکراو زۆر بەخێراییش جێبەجێکرا . سەمیر خەلیل «کەنعان مەکییە» لەکتێبەکەیدا «کۆماری ترس» دەرب��ارەی دیمەنەکانی لەسێدارەدانی کەریم قاسم وهاوکارو دەست وپێوەندەکانی ،دەنووسێت «الشەکەیان هێنا بۆ ناو ستۆدیۆ ولەسەر کورسییەک دایاننا .سەربازێک لەتەنیشت الشەکەوە بەوەستاویی دەردەکەوت ،سەربازەکە بەشە جۆربەجۆرەکانی الشەی قاسم لەگەڵ هەندێ روونکردنەوەدا پیشانی خەڵکی دەدات .لەناکاودا ئەم دیمەنانە الدەچوو وچەند دیمەنێکی تر لەشەڕی قاسم والیەنگرانی ئەو لەگەڵ کودەتاچییەکان کەلەوەزارەتی زانیارییدا روویدابوو نیشانی بینەران دەدران» .»١٤« .دوای کودەتای هەشتی شوبات ،حکومەتێکی نوێ بەسەرۆکایەتی ژەنەراڵ «عەبدولسەالم عارف» پێکهات ،بەاڵم دیسان ئەم حکومەتەش لەهەڕەشەی کودەتا دەربازی نەببوو ،ساڵی ١٩٦٦سەرۆکی عێراق لەرووداوێکی تەمومژاوییداو لەئەنجامی کەوتنە خوارەوەی فڕۆکە ،گیانی لەدەستدا .بەهۆی ئەم رووداوەوە حکومی واڵت کەوتە بن دەستی براکەی «عەبدولڕەحمان عارف» .تەمەنی ئەمیش لەفەرمانڕەواییدا وەک کاکی کورت بوو ،چوونکە زۆری نەخایاندو پاش کەمتر لەدوو ساڵ ،بەعسییەکان لەرێگەی کودەتایەکی سەربازییەوە «عەبدولڕەحمان عارف»یان لەسەر کار الداو ناچار بەهەڵهاتنیان کرد. لەساڵی ١٩٦٨بەوالشەوە چەندین هەوڵی تری سەرنەکەتووی کودەتا هاتنە ئارا ،بەاڵم زۆرینەیان بەهۆی دڵڕەقیی بەعسییەکانەوە بەزوویی دامرکێنرانەوە .لەوانە هەوڵی شکستخواردووی»نازم کەزاز»ی ئەندامی
پایە بڵند ئەمن ودەستی راستی حیزبی بەعس لەساڵی ١٩٧٣دا. لەسەروەختی دەسەاڵتی بەعسییەکاندا هەموو رێوشوێنێک ئامادە کران بۆ بەرگرتن لەئەنجامدانی کودەتای سەربازیی ،بۆ ئەو مەبەستە یەکە نهێنییەکانی موخابەرات وئاسایش وچەند دامودەزگایەکی تر بەوردیی چاودێریی تەنانەت هەڵسوکەوتی هاوواڵتیانی ئاساییان دەکرد ،هەر لەم سااڵنە بەدواوە بەدەیان هەزار بگرە سەددان هەزار راپۆرتنووسی نهێنی دامەزرێنەران ،تائەوەی بەوردیی چاودێریی جموجۆڵی هەر هاوواڵتییەکی سادەش بکەن .هەر بەم هۆیەوە بوو لەساڵی « ١٩٧١سەددام حسێن» جێگری سەرۆک کۆماری ئەوکات، توانی بەلووتبەرزییەکەوە بەرۆژنامەنووسان بڵێت «ئەو رۆژانە تێپەڕی چەند کەسێک ل��ەدەوری یەکتر کۆببنەوەو بەچەند ئامادەکارییەک کودەتا بکەن ورژێم بڕوخێنن وخۆیان بگەیەننە دەسەاڵت .حیزبی ئێمە بەهێزەو چیتر مۆڵەتی چاالکیی خائینانە بەمجۆرە کەسانە نادات». ئەگەر سەرنج بدەین لەوانەیە بگەینە ئەو ئەنجامەی لەمێژووی نوێی رۆژهەاڵتی نێویندا عێراق تاکە واڵتێک بێت زۆرترین ژمارەی کودەتای سەربازیی تێدا ئەنجامدراوە .هەروەک ئاشکرایە لەبەرەبەیانی مێژووەوە تابەئێستا دەگات ،لەسۆمەرەوە تا بەعس ،زۆرترین ئەو سەرکردەو شاو میرانەی حوکمی عێراقیان کردووە بەکوشتنیان کۆتایی بەدەوریان هێنراوە .ب��ەدەر لەکودەتای سەربازییش سوپای عێراق هەمیشە لەبەرژەوەندیی دەستەبژێری فەرمانڕەوادا بەکارهێنراوە ،لەزۆرترین جارەکاندا ،سوپا رۆڵێکی ئێجگار دڕندانەی بینیوە لەخامۆشکردنەوەی بزووتنەوەو راپەڕینی گەالنی عێراق ،هەروەک چۆن سوپا هەمیشە قەڵغانێک بووە بۆ پاراستنی دەسەاڵتی خاوەن شکۆو میرو دیکتاتۆرە دەس��ەاڵت��دارەک��ان ،ئ��اواش هەمیشە دژی سەرهەڵدانە سیاسییە گۆڕانخوازەکان رۆڵێکی بێڕەحمانەو ئێجگار هۆڤانەی گێڕاوە . سوپا وەک دامەزراوەیەکی سەرکوتکاریی ناوخۆیی «»٢٠٠٣ -١٩٢١ سوپای عێراقیی ئەگەرچی یەکێک بووە لەپڕ چەکترین وقەرەباڵغترین سوپا لەناوچەکەدا ،ب��ەاڵم هەمیشە هەموو جەنگێکی دەرەکیی دۆڕاندبوو ،تەنیا لەجەنگی لەناوبردنی هاوواڵتیانی سیڤیلی ناوخۆی واڵت سەرکەوتوو ودلێر بووە .ئەگەر بڕوانین سوپای عێراق لەدەیەی شەستەکانی سەدەی بیستەم « »١٩٦٧لەجەنگی هەمەالیەنەو گشتیی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیل کەزۆرینەی سوپای عێراقیی لەخاکی واڵتی «ئوردون»دا بوون ،یەکێک بوو لەبەزیوترین سوپاکان ،جەنگی هەشت ساڵەی عێراق – ئێران چی مانایەکی تری نەبوو جگە لەبەزینی سوپای عێراق لەمەیدانی جەنگدا .ئەوە لەهەردوو جەنگی کەنداودا سوپای عێراق نەک هەر نەیتوانی بەرگریی بکات وداکۆکیی لەواڵتەکەی بکات ،بەپێچەوانەوە بەچەند رۆژێکی کەمی شەڕ ،سەرلەبەر تێکوپێک شکاو ریزەکانی پەرتەوازە بوو .لەئاستی ناوخۆیشدا سوپای عێراقیی نەیتوانیوە بەبێ پاڵپشتیی دەرەکیی وبەکارهێنانی چەکی کۆمەڵکوژ بەسەر هێزە بەرهەڵستکارە چەکدارەکاندا زاڵببێت ،بەتایبەت هەمیشە لەبەرامبەر هێزی پێشمەرگەدا خۆڕاگرییەکی ئەوتۆی تۆمار نەکردووە، شیاوی نووسینەوە بێت لەوانەی مێژوودا .ئەگەر یەک ساڵی شەڕی کورد وعێراق بەنموونە وەربگرین « »١٩٧٥ -١٩٧٤ئەو راستییەمان لەال ئاشکراتر دەبێت لەمەیدانی جەنگدا سوپای عێراقی نەک نەیتوانیوە کوردستان کۆنترۆڵ بکات بەڵکو توانای داکۆکییەکی زۆریشی لەخودی خۆی نەبووە ،ئاخر بێ هۆ نییە حکومەتێکی بەهێزی خاوەن توانای ئابووری وەک عێراق لەرێی بەخشینی بەشێک لەواڵتەکەی بەئێران وچوونە ژێرباری رێکەوتننامەیەکی مینا رێککەوتنی جەزائیری ساڵی ١٩٧٥ەوە خوازیاربێت بزووتنەوەی گەلی کورد تووشی شکست بکات. چوونکە روون بوو بۆی هەرگیز سوپا وزەی نییە رووبەڕووی شۆڕشێکی گەورەو بەهێزی وەک شۆڕشی ئەیلوول ببێتەوە .سوپای عێراق هەر لەگەڵ لەدایکبوونییەوە تا هەڵوەشاندنەوەی ،بەرپرسیاری چەندین سەرکوتکاریی ناوخۆیی هاوواڵتیانی هەموو گەلە جیاوازەکانی ناو عێراق بووە ،ئەم سوپایە زیاتر لەجارێک پرۆسەی کۆمەڵکوشتن وپەالماردانی بۆ سەر هاوواڵتیانی سیڤیل بەڕێوە بردووە ،ئەم پرۆسەیە لەباشووری کوردستان بەسەختترین وکاریگەرترین شێوە تێپەڕیوە ،بەئەندازەیەک کەم ماڵ هەیە النیکەم قوربانییەکی نەبێت لەسەر دەستی ئەو سوپایە، هەروەک چۆن کەم گوندو شارۆچکە هەیە زیاد لەجارێک نەکەوتبێتە ژێر رەحمەتی تانک وتۆپ والپاڵمی رژێمەکانی عێراق ،کەئەمەش وایکردووە زۆرینەی گوندو ناوچەکانی کەنار ،لەباشووری کوردستان چەندان جار رووخێنران وسووتێنراون وخەڵکەکەشی راگوێزراون.
10
ژماره 171
www.lawanikurdistan.com
2013/1/22
کاتێک ئێمە وەک هەفتەنامەی «پرس» سەردانیمان کرد، بەرنامەکەی «عەیشێ و سمایل» ،کەمتر لە پێنج دەقیقەی مابوو تەواوببێت ،پاش تەواوبونی بەرنامەکەی بە گەرمی پێشوازی لێکردین ،لە میانەی ئەو دیمانەیەدا دارەوان یاسین ،ناسراو بە (مام سمایل) تیشکدەخاتە سەر بەرنامەکەی ،کە زیاتر لە بیست ساڵە پێشکەشی دەکات بە ناوی (دەمەتەقێی بەیانیان) کە بە سمایل و عەیشێ ناسراوە ،هەروەها لە رێگەی هەفتەنامەی پرسەوە داوا لە سەرۆکی حکومەت دەکات یان بیبینێت یاخود بودجەی ڕادیۆی و تیڤیەکەی بۆ بگەڕێنێتەوە.
دیمانە :توانا شێخانی
مام سمایل:
کاک نێچیرڤان خۆی داوای بینینی منی کردووە ،بەاڵم نەیانهێشتووە بیبینم دارەوان یاسین (مام سمایل) تاوەکو سێی ناوەندی خوێندووە و لەبەر نەبوونی وازی لە خوێندن هێناوە و دەستی بە کارکردن کردووە ،ئەو بە ئاهێکەوە دەڵێت «کاتێک پۆلی سێیەمی ناوەندیم تەواوکرد زۆرم حەزدەکرد بچمە پەیمانگای هونەرەجوانەکان لەوێ درێژە بە کاری هونەریم بدەم ،چونکە خودای گەورە بەهرەیەکی هونەری جوانی پێبەخشیوم ،بەاڵم نەمتوانی». مام سمایل لەبارەی سەرەتای دەرکەوتنییەوە دەڵێت «سەرەتا بە کاری شانۆیی دەستم بە کاری هونەری کرد و ،لە چەند شانۆگەرییەک بەشداریم کرد ،پاشانیش لە ساڵی ١٩٩٢بەرنامەی (مام سمایل و پلە عەیشێم) پێشکەشکرد ،ئەوکاتیش وەک ئێستا باسمان لە کێشەوگرفتەکانی خەڵک دەکرد ،تائێستا بیسەرێکی یەکجار زۆری هەیە». هەروەها لەبارەی بەرنامەکەیەوە زیاتر دووا و گوتی «لە سااڵنی نەوەدەکانەوە تا دوو هەزار ،رۆژانە بە فەردە خەڵک نامەی بۆمان دەنارد ،ئەو نامانەش لە هەموو گەڕەکاکانەوە دەهات ،بە تایبەتی گەڕەکە شەعبییەکان ،چونکە ناوەڕۆکی بەرنامەکە عەشایەری و شەعبی بوو ،زۆرجارانیش خەڵک لێمان زویر دەبوو ،دەیوت نامەمان ناردووە نەتانخوێندۆتەوە ،نەیدەزانی سڕەی نەگەیشتووە». مام سمایل ڕاشکاوانە دەڵێت «زۆرج��ار ڕەخنەمان گرتووە، حکومەت پێی ناخۆشبووە ،چونکە وتویانە تازە حکومەتین و هێشتا نەکەوتینە سەرپێ ،بەاڵم ڕەخنەکانی ئێمە زێتر بۆ چاککردنی کارەکان بووە». ه��ەروەک خۆی باسی لێوەدەکات ،تاوەکو ئێستا موچەخۆری حکومەت نییە و ،سەرجەم ئەو بەرنامەنەی کە تاوەکو ئێستا پێشکەشی کردووە بە خۆبەخشانە بووە ،ئەو دەڵێت «لەو شوێنانەی کارم لێی کردووە ،جار بەجار پاداشتیان پێمداوە». نزیکەی سێ ساڵ لەمەوبەر بە بڕیارێکی ئەنجومەنی وەزیران بودجەی سەرجەم گۆڤار و رۆژنامە و ڕادی��ۆ و تەلەفیزیۆنەکان ڕاگیرا ،ئەوەبوو هەندێکیان بەردەوام بوون لەسەر کارەکانیان ،بەاڵم زۆربەیان داخران ،مام سمایل کە بەڕێوەبەری ڕادیۆ و تەلەفیزیۆنی منارەیە ،پێش ئەو بڕیارە مانگانە نزیکەی حەوت ملیۆنیان لە حکومەت وەرگرتووە ،بەاڵم کاتێک کە ئەو بودجەیە ڕاگیراوە، کاریگەری زۆری کردۆتە سەر ئەوان و بڕیاریان داوە هەردوو دەزگاکە دابخەن ،بە وتەی خۆی خەڵک لێنەگەڕاوە دایبخەن ،بۆیە تاوەکو ئێستا بەردەوامە ،تەنها داواکاریشی ئەوەیە کە سەرۆکی حکومەت، بەرێز نێچیرڤان بارزانی بودجەکەی بۆ بگەڕێنێتەوە. لە درێژەی قسەکانیدا مام سمایل ،باس لە بینینی کاک نێچیرڤان بارزانی دەکات و وتی «لە پرسەی دایکە حەمائیل ،کاتێک کاک نێچیرڤانم بینی ،نامەیەکی داواکاریم دایە دەستی خۆی ،پێشم وت زۆر حەزدەکەم وەاڵمی ئەو نامەیەم بدەیەوە ،پاشان دوو مانگی
پێچوو لە نوسینەگەی بەڕێزیان داوایان کردم ،کاتێک چووم ،وتم داواکارم بودجەکەم بۆ بگەڕێنێتەوە ،ئەوانیش وتیان زۆری نەماوە سەرۆکی حکومەت بێتەوە ،چاوەڕێ بە ،هەتا ئێستاش چاوەڕێم». ئەو بەردەوام دەبێت لەسەر گێڕانەوەی چیرۆکەکە و دەڵێت «لەو رۆژانەی ڕابردووش سەردانی بەرێز عیماد ئەحمەدم کرد ،بەاڵم کە چووم سەرجەم فەرمانبەرەکانی ئەنجومەنی وەزیران وێنەیان لەگەڵ دەگرتم ،بەاڵم عیماد ئەحمەد وتی (نازانم تۆ کێی و ناتناسم) زۆرم پێ سەیربوو ،بابەتەکەی خۆم بۆ باسکرد ،ئەویش وتی (بە بان چاو) تاوەکو ئێستاش هەر چاوەڕێم». ئەو ،باس لە خراپی باریی دارایی دەزگاکەی دەکات و دەڵێت «ئێستا بارودۆخی دەزگاکەمان زۆرخراپە و بە پارەی خەڵک ڕادیۆ و تەلەفیزیۆن بەڕێوەدەبەم ،بە جۆرێک پیرەژنێک دوو سەد دۆالر دەهێنێت ،یەکێکی تر سەد هەزاری دەهێنێت ،بەو شێوەیە بەڕێوەی دەبەم». بە وتەی مام سمایل ،بەرێز نێچیرڤان بارزانی چەندجارێک داوای بینینی ناوبراوی کردووە ،بەاڵم دەوروبەرەکەی نەیانهێشتووە بیبینن، ئەو دەڵێت «لە شوێنک کاک نێچیرڤانم بینی پێم وت ،حەزدەکەم لە نزیکەوە سەردانت بکەم ،ئەویش وتی هەرکاتێک دەرفەتت هەبوو وەرە ئاساییە ،ئێستاش هەر چاوەڕێمە و حەزدەکەم بیبینم و کێشەکانی بۆ باسبکەین ،ئەگەر بە بینیش نەبێت تەنها داواکاریم ئەوەیە بودجەکەمان بۆ بگەڕێنێتەوە». زۆرجار مام سمایل ،بەوە تۆمەتبار دەکرێت ،کە لە بەرنامەکەیدا بە شان و باڵی بەرپرساندا هەڵدەدات ،بەاڵم ئەو دەڵێت «زۆرجار ڕەخنە دەگرم ،لە جێگای خۆیەتی ،دەستخۆشی لە بەرپرسانیش دەکەم ئەویش لە جێگای خۆیەتی». لەبارەی پەیوەندی خۆی و بەرپرسەکانەوە رایگەیاند «زۆر بەرپرس هەیە منی خۆشدەوێت ،لەوانەیە حەزیش بکات هاوکاریم بکات ،بەاڵم نەچوومە ،بەرپرسیش هەیە چومەتە الی رێزی لێگرتووم و کارەکەی بۆم نەکردووە؟ زۆرێک لە بیسەران داوای بینینی (پلە عەیشێ)یان کردووە و، نەیان بینیوە ،لێمان پرسی ئایا کەی ناوبراو بە خەڵک نیشان دەدەیت ،ناوبراو وتی «هێشتا کاتی نەهاتووە ،بەاڵم ئەو رۆژەی وتم ماڵئاوا و چیتر بەرنامە پێشکەش ناکەم ،بە خەڵکی پیشاندەدەم». مام سمایل رۆژانە نزیکەی پێنج هەزار پەیوەندی تەلەفۆنی بۆ دێت ،بەو هۆیەشەوە ساڵی ٢٠١١کۆمپانیای کۆڕەک تیلیۆم خەاڵتێکی ٥٠٠دۆالریان پێی داوە ،چونکە یەکەم کەسبووە لە کوردستان رۆژانە ئەوەندە پەیوەندییەی بۆبێت». سەبارەت بەو کەلوپەالنەی خەڵک کە دەیاندۆزێتەوە ،ئەو دەڵێت «زیاتر شوفێری تاکسی کەلوپەلمان بۆ دەدۆزن��ەوە و ،هاواڵتی ئاساییش رۆژانە کەلوپەلی دۆزراوی زۆرمان بۆ دەهێنن ،لە رێگەی
بەرنامەکەوە بانگەوازی بۆ دەکەین ،زۆربەیان دراوەنەتەوە خەڵکی». ل��ەب��ارەی ژیانی کۆمەاڵیەتی خۆیشەوە دەڵێت «کەسێکی زۆر کۆمەاڵیەتیم و پەیوەندیم لەگەڵ خەڵکی زۆرباشە و ،حەق و ڕەقیشم» .وتیشی «س��ەرم بچێت نوێژم ناچێت ،قورئانیش دەخوێنم». ڕاشکاوانە باس لە سەردەمی گەنجیی خۆی دەکات و دەڵێت «ئەو کاتەی گەنج بووم ،خۆشەویستم کردووە ،بەاڵم ئەنجامی نەبووە». مام سمایل نایشارێتەوە ،کە بچێتە هەر شوێنک شتێک بکرێت پارەی لێوەرناگرێت یاخود برێکی کەمی لێوەردەگرن و وێنەشی لەگەڵ دەگرن. هەروەها لە کۆتایی دیمانەکەشدا وتی «کوڕی ئەو هەولێرەم و ئێستا ماڵم بردۆتەوە گوند».
عیماد ئەحمەد وتی (نازانم تۆ کێی و ناتناسم) کۆرەک تیلیکۆم وتی «رۆژانە پێنج هەزار پەیوەندی تەلەفۆنیت بۆ دێت ٥٠٠ ،دۆالر خەاڵتیان پێمدام ئەو رۆژەی وتم ماڵئاوا و چیتر بەرنامە پێشکەش ناکەم ،پلە عەیشێ بەخەڵکی نیشاندەدەم پرۆفایل: ناوی تەواوی دارەوان یاسین ناوسراو بە (مام سمایل). لە ساڵی ١٩٥٧لە هەولێر لە دایکبووە. تاوەکو سێی ناوەندی خوێندووە. نزیکەی بیست ساڵە بەرنامەی (دەتەقێی بەیانیان)ی هەیە ،کە ناسراوە بە مام سمایل و پلە عەیشێ. خێزاندارە.
www.lawanikurdistan.com
ژمار ه 171
2013/1/22
11
خانەقین دوو بەڕێوبەرایەتی پەروەردەی هەیە و لە یەک بینایەشدان
بەڕێوبەرایەتی پ���ەروەردەی خانەقین ل��ەدوای ساڵی ٢٠٠٣لەالیەن حکومەتی هەرێمی کورستان کراوەتەوەو سەدان مامۆستا و فەرمانبەری دامەزراندووە بۆ خزمەتی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەریمی کوردستان .بۆ زیاتر لە نزیکەوە ئاگادار بوون لە رەوشی ئەو بەڕێوبەرایەتییە بە پێویستمان زانی ئەم دیمانەیە لەگەڵ (فەالح حەسەن حوسێن ،جێگری بەڕێوبەری پەروەردەی خانەقین) ساز بدەین. دیمانە :سەربەست برزۆ
فەالح حەسەن حوسێن ،جێگری بەڕێوبەری پەروەردەی خانەقین:
لە الیەن وەزارەتی پەروەردەی هەرێمەوە بوودجەیەک دەستنیشان کراوە بۆ دروست کردنی بینای نوێی پەروەردە ،بەاڵم تاکو ئێستا جێ بە جێ نەکراوە پ :لەئێستادا رەوشی پەروەردە لە خانەقین چۆنە؟ و :لە خانەقین دوو ئیدارەی پەروەردە هەیە ،بەڕێوبەرایەتی پەروەردەی خانەقین کە سەر بە وەزارتی پەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەش سەر بە پارێزگای دیالەیە و هەماهەنگی لە نێوماندا هەیە . پ :سنوری بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی خانەقین ،تاکو کوێ دەگات؟ و :لە سەنتەری شارەوە دەست پێدەکات و شارۆچکەکانی جەلەوال و سەعدیە و مەندەلی و قەرەتەپە و جەبارە بەخۆوە دەگرێ ،ئەمە سنورێکی فراوانە ،بۆیە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە لە خانەقین قورسە. پ :لە روی میالکی فەرمانبەرەوە بەڕێوەبەرایەتییەکەتان چۆنە؟ و :لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە لەساڵی ( ) ٢٠٠٣لە الیەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە فەرمانبەرێکی زۆرمان بۆ دامەزراوە ،بۆیە لەو ڕوەوە کەموکوڕییمان نیە. پ :حکومەتی هەرێمی کوردستان تا چەند توانیوێتی خزمەتی خانەقین بکات لە بواری پەروەردەدا؟ و :لەماوەی رابردوو حکومەتی هەرێم لە رێگەی وەزارەتی پەروەردەوە توانیوێتی دوو قوتابخانەی نمونەیی ( )١٨پۆلی بە هەموو پێداویستیەکانییەوە
دروست بکات ،کە هەریەکەیان زیاتر لە یەک ملیار و هەشتسەد و پەنجا ملیۆن دینار عێراقی تێچووە .لەگەڵ دابین کردنی کەل و پەلی پێویست بۆ هەموو قوتابخانەکانی سنوری بەڕێوەبەرایەتییەکەمان .لەگەڵ ئەمانەشدا نزیکی چوار هەزارو حەفتاو شەش مامۆستاو فەرمانبەری لەسەر میالکی وەزارەتی پەروەردەی هەرێم دامەزراندووە. پ :لەم نزیکانە حکومەتی هەرێم فۆرمی دامەزراندنی رەوانەی خانەقین کرد ،دەکرێ لەمبارەیەوە رونکردنەوەمان بۆ بدەی؟ و :لەدوای سەردانی بەڕێز کاک(نێچیرڤان بارزانی) سەرۆکی حکومەت، بەرێزیان بەڵینیاندا کە فۆرمی دامەزراندن رەوانەی خانەقین بکات ،ئەوە بوو چوار هەزار فۆرمی دامەزراندن دابەشکرا ،بۆ ئەوەی بەپێی نمرە چوار سەد و بیست و پێنج لەدەرچووانی زانکۆ و پەیمانگە و ئامادەییەکان دابمەزرێن. پ :باس لەوە دەکرێ ئەو مامۆستایانەی کە لەسەر میالکی حکومەتی هەرێمن ناکرێنە بەڕێوەبەر و جێگری بەڕێوەبەر لە قوتابخانەکان ،ئەمە تاچەند راستە؟ و :راستە ،بەڕێوەبەرایەتی گشتیی پەروەردەی دیالە رێگە نادات بەوەی کە میالکی هەرێم بکرێنە بەڕێوەبەر و جێگری بەڕێوەبەر لە قوتابخانەکان، لە بەر ئەوی خانەقین تاکو ئێستا لەسەر ئیدارەی پارێزگای دیالەیە .بە
راستی ئەوە کێشەیەکە کە بێزاری دروست کردووە لەم دەڤەرە. پ :باس لەوە دەکرێت کە ئەو قوتابیانەی لە خوێندنی کوردی دەخوێنن، ئاستی نمرەیان کەمە ،بۆچی؟ و :راستە ،ئ��ەوەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە پرسیارەکان لە الیەن وەزارەتی پ��ەروەردەی ناوەندەوە دادەنرێت ،هەروەها دانانی نمرەکان و وردبینی کردن بە رێکوپێکی نیە ،بۆیە هەندێ جار کێشە دروست دەکات. بەس بەڕێوەبەری گشتی خوێندنی کوردی لە وەزارەتی پەروەردەی عێراق مامۆستا (حوسێن جاف) بەڵێنی چارەسەری ئەو کێشانەی داوە پێمان. پ :ئەوەی دەبینرێت بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی خانەقین لە بارەگایەکی بچوکدایە ،بۆ تا ئێستا نەتانتوانیوە شوێنێکی شیاو دابین بکەن؟ و :راستە ،ئەوەش بوو ئەوە دەگەڕێتەوە کە هەردوو بەڕێوبەرایەتی لە یەک بارەگاداین .لە الیەن وەزارەت��ی پ��ەروەردەی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بوودجەیەک دەسنیشان کراوە بۆ دروست کردنی بینای نوێی پەروەردە ،بەاڵم تاکو ئێستا جێ بە جێ نەکراوە. پروفایل: فەالح حەسەن حوسێن ،لە ساڵی ١٩٧٨لەدایکبووە ،دەرچوی پەیمانگایە.
لە خانەقین دایەنگەی میری نییە
ئا :سەربەست برزۆ ،خانەقین دایەنگەی میری یان کەرتی تایبەت ،پێویستییەکی گرنگە بۆ خێزانەکان، بەتایبەتی بۆ دایکانی فەرمانبەر ،یەکێک لەکێشەکانی خانەقین نەبوونی دایەنگەی میرییە ،تەنیا یەک دایەنگەی ئەهلی هەیە ،وەک دەوترێ ئەویش کەم و کوڕیی زۆری هەیە. سەبارەت بەنەبوونی دایەنگە و پالنی شارەوانی لەمڕووەوە ،سۆران عەلی حەسەن ،سەرۆکی شارەوانی خانەقین ،بۆ پرس وتی «ئێمە وەکو شارەوانی لە ماستەر پالندا شۆینی داینگەمان هەیە ،چەند جارێکیش لەگەڵ الیەنی پەیوەندیدار باسی کردنەوەی داینگەمان کردووە ،بەاڵم هۆکاری دروست نەکردنی دەگەڕێتەوە بۆ کەمی ئەو بودجەیەی کە بۆ ئەم ناوچەیە تەرخان دەکرێت لە الیەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە». ناوبراو ئاشکراشی دەکات کە لە رێگەی وەزارەت��ی کارو کاروباری کۆمەاڵیەتییەوە سەنتەرێکی گەشەپێدانی مندااڵن لە بواری جێبەجێ خاوەنی ئیمتیاز: ئومێد خۆشناو سەرنووسەر: ئاڤان حه‌مه ساڵح
0750-446 1301
کردندایە .راشیگەیاند وەزی��ری کاروباری کۆمەاڵیەتی بەڵێنی داوە دایەنگەیەک بۆ خانەقین بخاتە بەرنامەی وەزارەتەکەیەوە. هەروەها فەالح حەسن گۆران جێگری بەرێوەبەری پەروەردەی خانەقین وتی :کردنەوەی داینگە زەرورەتە بۆ ئەم شارە چونکە دەیان خێزان هەن کە فەرمانبەرن بۆیە لە کاتی دەوام کێشەیان بۆ دروست دە بێ . فەالح حەسەن ،ئاشکرای دەکات کە وەکو پەروەردە چەندینجار داوایان کردووە دایەنگە بکرێتەوە .بەاڵم وەخۆی دەڵێت «ئەوە لەدەسەاڵتی ئێمە نییە ،بەڵکو لە دەسەاڵتی وەزارەتی کارو کاروباری کۆمەاڵیەتییە، وەزارەتی پەروەردە تەنیا رەزامەندی لەسەرە ،ئێمەش هیچ الریمان نییە لە کردنەوەی دایەنگە». بەبڕوای رۆژنامەنووسێک دایەنگە ماڵی دووەمی منداڵە .ساڵح قادر، دەڵێت «دایەنگە هاوشێوەی کۆشی دایکە و راهێنانیشە بەرەو قوتابخانە جێگری سه‌رنووسه‌ر :شاخه‌وان عومه‌ر سلێمان 0750-448 0225
به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین :فەرەیدون بێوار 0750-414 1910 f_bewar@yahoo.com
و هۆکاریکی باشی دەبێت بۆ چوست وچاالکی قوتابی». بەاڵم رۆژنامەنووسەکە ئەسەف دەخ��وات کە منااڵنی خانەقین لە دایەنگە بێبەشن «مندااڵنی خانەقین بێ بەشن لەو مافە ،دیسان خەمێکی گەورەشە بۆ ئەو دایکانەی کارمەندن لە دام و دەزگا و شۆینە گشتییەکان». خاتوو لیقا حوسێن ،دایکی دوو منداڵ ،بەوبارەوە بۆ هەفتەنامەی پرس وتی «من کە دوو منداڵم هەیە ،خۆم و هاوسەرم فەرمانبەرین ،گەورەترین کێشە بۆ ئێمە نەبوونی دایەنگەیە ،کەسێکیش نیە منداڵەکانمان الی دابنێن». راشکاوانە ئەوەشی وت «لەخانەقین یەک دایەنگەی تایبەت هەیە، بەاڵم من متمانم بە دایەنگەی تایبەت نییە .بۆیە هیوادارین الیەنی پیوەندیدار کێشەی خێزانی فەرمانبەرانی ئەمشارە چارەسەر بکات». ناونیشان :هەولێر -بارەگای مه‌کته‌بی سکرتارییه‌تی یەكێتی الوانی دیموكراتی كوردستان–پشت ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یان له رێگه‌ی ئه‌م ئیمه‌یله‌وه بابه‌ته‌کانتان بنێرن: shaxawanjournalist@yahoo.com
حەیات مەجید پەرخی ،شاعیر:
بە ئازایەتی نابینم ژنێک لە شیعردا باس لە غەریزە ڕووتەکانی ژن بکات
لە ڕێگای ئاشتیدا
دیمانە :پرس
یەکەم دیوانە شیعری ،پاش نزیکەی ٩ساڵ لە نوسین، لە داهاتوویەکی نزیکدا دەکەوێتە ب��ەردەم خوێنەرانی شیعر بە ناوی (پیاوێک لە مندا سەما دەکا) .کەعینوانی شیعرێکێتی و خەاڵتی یەکەمی شیعری فیستیڤاڵی گەالوێژی پێبردەوە .شیعرەکانی بۆ چەند زمانێکی جیاواز وەرگێردراون وەک عەرەبی و ئینگلیزی و فارسی و سویدی. حەیات مەجید پەرخی ،لە ساڵی ١٩٨٣لە دایک بووە .قۆناغەکانی خوێندنی لە سلێمانی تەواو کردووە، کۆلێژی بازرگانی هەر لە سلێمانی خوێندووە ،دەرچووی پەیمانگای پێگەیاندنی ئافرەتی سەرکردەیە ،ماوەی ٥ساڵ لە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا کاری کردووە ،خێزاندارە و دایکی کیژێکی خنجیالنەیە. پ :ئاست و رەوت��ی ئێستای شیعری ک��وردی چۆن هەڵدەسەنگێنی ،تاچەند پێتوایە هاوچەرخانەیە؟ و :ئەتوانم بڵێم لە ئێستادا ڕەوتی ئێستای شیعری کوردی فەوزاییە ،بە داخ��ەوەم بۆ ئەمە ،زۆری و بۆری هەیە لە نوسیندا ،لەگەڵ ئەمەشدا نوسینی ناوازە و جوان هەیە ،کە شایەنی ئەوەیە پشت گوێ نەخرێت ،ئیهتیمامی پێ بدرێت، بە جۆرێک هاوچەرخی بوون لە نوسیندا بەندە لەسەر دوا نەکەوتن لە ئەدەبی جیهانی ،بە تایبەت شیعر. پ :رات چییە لەسەر کرۆکی شیعری هاورەگەزکانت، بەتایبەتی لەرووی پەیامی مێینەوە؟ و :هەتا ئێستاش لە نوسینی ژنەکانماندا دەنگی مێینە هەیە و زاڵە ،هەشە دەنگی مێینەی خۆیان کپ کردووە، ئەمە لە کاتێکدا چەند ئافرەتێکی بوێر و بە توانا و خاوەن دەنگی ژنانەمان هەیە ،کە مایەی شانازین بۆ کورد .لێرەدا ئەمەوێت ئاماژە بۆ ئەوەش بکەم ،بە ئازایەتی نابینم ژنێک لە شیعردا تەنیا باس لە غەریزە ڕووتەکانی ژن بکات ،بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی کارامە بە تەکنیکی جوان و سەلیقەی ورد کار لەسەر جوانی خۆی و دەربڕینی مێینایەتی خۆی بکات. پ :زۆر وتراوە و دەوترێ لەسەر «ئەدەبی ژنانە» رای تۆ لەو بارەوە چییە؟ و :ئ��ەدەب ئەدەبە ،ئەو ژنانە و پیاوانە کاتێک سەر هەڵدەدات کە فەراغ هەیە ،ئەمەیە وا دەکات بگەڕێین بە شوێن ناوی نوێ بۆ پڕ کردنەوەی کەلێنەکان. پ :پیاو لە شیعرەکانی تۆدا ئامادەگییەکی جوانی هەیە، رەگەزی پیاو لە واقیعی ژیانی تۆدا چی دەگەیەنێ؟ و :پێش هەموو شتێک پیاو مرۆڤە بەر لەوەی پیاو بێت، با ئێمە ئیش لەسەر مرۆڤ بوونی خۆمان بکەین ،نەک شەڕ کردن لەسەر ڕەگەز .نەبوونی سیقە و سەلیقە وا دەکات پیاو الی ژنان بە چاوێکی ترەوە لێیان بڕوانن ،وەک دیارە بە داخەوە ژنی ئێمە ئەوەندە ئازاری بە دەست پیاوەوە دیوە
شادمان مەال حەسەن
خراپی پیاوێک مانای ئەوە نییە منی ژن هەموو پیاو ڕەفز بکەمەوە
لە شیعریشدا پیاو ڕەفز دەکاتەوە ،بەس خراپی پیاوێک یان چەند پیاوێک مانای ئەوە نیە منی ژن هەموو پیاو ڕەفز بکەمەوە ،پیاو الی من باوکە کە یەکێکە لە لە جوانترین بوونەوەری خودا .هەمیشە هەوڵم داوە ژیان دۆستی دروست بکەم لە بەینی ژن و پیاودا نەک دوژمنایەتی. پ :بەشداریت لە زۆریک لە فیستیڤاڵ و کۆڕ و مێهرەجانی شیعری کوردی کردووە ،چۆن هەڵیاندەسەنگێنی؟ و :بە شێوەیەکی گشتی خراپ نیە ،هەرچەندە زۆری و بۆریەکە هەیە ،بەاڵم دواجار شیعری جوان هەر وننابێت، بۆنی شیعری جوان هەرگیز ن��اڕوات .لە فیستیڤاڵێک کە یەکێتی نوسەران بە ناوی فیستیڤاڵی هەڵبەستی الوان ئەنجامی دا ،نزیکەی زیاتر لە ٥٠کوڕو کچی جوان بەشدار بوون ،من دڵخۆش بووم بە شیعرەکانیان ،هەرچەندە شتی بێبایەخی تێدا بوو ،بەس شتی جوانیشی زۆر تێدا بوو ،ئەوە دڵخۆشی کردم. پ :دەوترێ رەخنەی شیعری کوردی لەئێستادا مردووە، بەهۆی نەبوونی دەقی باشی شیعرییەوە ،رای تۆ چییە لەوبارەوە؟ و :کە دەوترێت ڕەخنەی کوردی مردووە ،ئەوە لە نەبوونی ڕەخنەگری کوردییەوە دێت نەک لە نەبوونی دەقی جوانەوە، لە ئێستادا دەق��ی زۆر زۆر جوانمان هەیە ،کە مایەی ئیفتیخارن ،بەس کێشەکە ئەوەیە ڕەخنەگری ئەدەبیمان کەمە بە داخەوە ،ئەمەیە فەراغەکەی زیاد کردووە.
بە داخەوە ژنی ئێمە ئەوەندە ئازاری بە دەست پیاوەوە دیوە لە شیعریشدا پیاو ڕەفز دەکاتەوە
کورد ،ئەو نەتەوەی بەهەر هۆکارێک بێت لە زۆر مافی سروشتی و بنەڕەتی خۆی بێبەش کراوە .هەموو ئەوانەی کەهاتوون و واڵتی کوردانیان داگیرکردووە و کوردیان چەوساندۆتەوە ،هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدابوونە کەوا وێنەیەکی ناشیرن بدەنە ئەم نەتەوە ژێردەستە کراوە ،بۆیە بەدرێژایی مێژوو چەندین ناوو ناتۆرەی ناشیرن دراوەتە پاڵ هەموو ئەو سەرکردە و جواڵنەوانەی کە بۆ مافی نەتەوەکەی خۆیان تێکۆشاون ،وەک (چەتە و ڕێگر و تێکدەر و بەکرێگیراو) ،کەچی کاتێ لێکۆلەرێکی بیانی هاتووە و توێژینەوەی کردووە ،ئەوە نەبووە کە واڵتانی سەردەستەی داگیرکەر پڕوپاگەیاندەیان بۆکردووە ،ئەوەی هەبووە تەنها جواڵنەوەیەکی نیشتمانی خۆرسکی نەتەوەیەک بووە ،لە پێناو مافە سەرەتایەکانی ژیان ،وەک هەموو نەتەوە و مرۆڤێکی سەرزەمین. زۆرجار داواکردن بۆ مافەکە لە چوارچێوەی مافێکی ئینسانی زیاتر نەبووە ،کەچی کورد لەبەرامبەردا جینۆساید و ڕەشە کوژکراوە ،سەرکردەکانی لە کاتی ئاشتی و گفتوگۆدا تیرۆر کراون ،نموونەی (میرەکانی کۆنی کورد و شیخ عەبدولسەالم بارزانی و سمکۆی شکاک و قاسملو و شەرەفکەندی و )..چەندان هەوڵی تر بۆ تیرۆرکردنی سەرکردەکانی تری کوردی عێراق. س��ەرەڕای واڵتە داگیرکەرەکان ئەوە زۆر لە واڵتانی زلهێزی دوور لە کوردستان چەندین جار هاتوونەتە ناو ئەو پیالن و نەخشانەی کە بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی کوردیان مەبەست بووە ،بۆ ئەوەی لەناوی ببەن .نموونەی یەکجار زۆر هەیە لە هەر الیەن و بابەتێکی دژ بە کورد بیگری .لەبەرامبەردا لە گەرمەی تیرۆر و ڕەشەکوژکردنی کوردا هەمیشە پەیامی ئاشتی و ئاشتەواویی لەبیر کورد نەچۆتەوە .لە دواین کردەوەی تیرۆرکردنی سێ ژنە چاالکوانی کوردی باکور لەسەروبەندی نوزە ڕێگایەک بۆ ئاشتی لە باکوری کوردستان ،لە نێوان دەوڵەتی تورک و کوردا ،بەئاشکرا دیارە دەستێک هەیە نایەوێت ئاشتی لەم بەینەدا بەرقرار بێت ،کەچی سەرکردەکانی کورد لەم ئان و ساتە لەگەل تەواوی ڕای گشتی شەقامی کوردی هەر دووپاتی چارەسەری ئاشتیانەی کێشەکان دەکەنەوە ،لە جیاتی ئەوەی داوای تۆڵە و خوێن ڕشتنی زیاتر بکەن ،بۆیە کورد هەمیشە قوربانی ڕێگای ئاشتیە .لەو ڕێگایەدا هەمیشە ئامادەیە تێکۆشان بکات ،قوربانی زیاتر بدات. لە هەرێمی کوردستان ماوەی چەندین ساڵە لەناو چوارچێوەی قەیرانەکانی ئەم دەوڵەتە ،کەچی ک��ورد وەک نەتەوەیەک هەمیشە ئاشتی کۆمەاڵیەتی پاراستووە و ڕقی بەرامبەر بە نەتەوە و ئایین و ئاینزاکانی بەرامبەری هەڵنەگرتووە ،هەرێمی کوردستان بووە بە النە و پەناگەی دەیان هەزار کەس کە لە ترسی تیرۆری نەتەوەیی و ئاینی و مەزهەبی ڕای کردووە، کەچی لەبەرامبەردا نەیارانی ئاشتی و ئارامی کورد لەهەفتەی ڕابردوو کەرکوکیان خەڵتانی خوێن کرد .لەسەر ئەم بارەش هەمیشە سەرکردەکانی کورد بەهەموو بیروڕا جیاوازەکانەوە دووپاتی ڕێگا چارەی ئاشتیانە دەکات بۆ عێراق و ناوچەکە. هەر ئەمەشە وایکردووە زۆر لەناوەندەکانی بڕیاربەدەستی جیهان بۆ سەقامگیری و پڕۆسەی ئاشتی لە عێراق هەمیشە کورد وەک کاراکتەرێکی ئەکتیڤ بۆ ئاشتی سەیر دەکەن .کوردیش هەمیشە لە ئاستی سیاسی و میللیەوە ئەوەندی لە ڕێگای ئاشتییە بۆ چارەسەرکردن ئەوەندە لە ڕێگای شەڕ و توند و تیژیدا نیە .