արտգրականություն 1-2, 2014
world literature in armenian vol. 1-2, 2014
արտգրականություն 1-2, 2014
ՀԳՄ եռամսյա հանդես տպագրված է պետական օժանդակությամբ
Խմբագիր՝ Սամվել Մկրտչյան Հրատարակիչ՝ «Արտասահմանյան գրականություն խմբագրություն» ՍՊԸ Վկայագիր՝ 01մ 000018 Հեռ.՝ (093)775595 Էլ. փոստ՝ samvel.mkrtchyan@live.com Դիզայն © 2014, S&H Project Շապիկին՝ Pulp Fiction (Banksy)
Տպագրված է «Վան Արյան» հրատարակչատան տպարանում N.B.- Թարգմանությունները տրամադրելիս՝ բնագրով նշեք աղբյուրը և հեղինակային իրավունքը (©) կրողին: Խմբ.
© 2014, «Արտասահմանյան գրականություն»
1 - 2 / 2 0 1 4
պոեզիա
Ռայներ Մարիա Ռիլկե 3-10 Վերա Պավլովա 107-110 Էդգար Պո 140-58
Բելլա Ախմադուլինա 117-118 արձակ
Նիկոս Կազանձակիս 11-94 Արթուր Քլարք 95-106
Ալի Աշրաֆ Դարվիշիան 111-116 Չաք Փոլանիք 119-123
Միլան Կունդերա 136-139 Հայնրիխ Բյոլ
124-135
արտգրականություն
Rainer Maria Rilke
ՌԱՅՆԵՐ ՄԱՐԻԱ ՌԻԼԿԵ
Բանաստեղծություններ Գերմաներենից թարգմանեց ՀԱԿՈԲ ՄՈՎՍԵՍԸ
*** Ես քեզ գտնում եմ իրերում բոլոր, որոնց եղբայրն եմ ես այս աշխարհում,դու չնչիններում սերմն ես խորախոր և մեծերում` մեծ նվիրաբերում: Ուժերի հրաշք խաղն է մեզ բացվում` տրված իրերին ի ծառայություն. արմատի մեջ` աճ, բնում` չքացում և սաղարթի մեջ` ասես հարություն:
ՀԱՅԵՑՈՂԸ Եվ ծառերին ահա` փոթորիկներ զորեղ, որոնք ժամանակի մոխրաջրից պոկված` դռներիս են բախվում, և ինձ վախով թեքված` իրերն ասքն են պատմում հեռուների բեկված, որը ես չեմ կարող հաղթահարել` լքված ընկերոջից, ոչ էլ առանց քրոջ` սիրել:
© 2014, Հակոբ Մովսես, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
4
Ռիլկե
Ահա սլանում է տարափն հարափոփոխ անտառների միջով, ժամանակի միջով, և ամեն ինչ` ասես անսկիզբ ու խոցող, լանդշաֆտները ահա, ինչպես սաղմոսի տող, ծանր ու խիստ` ծնված հավերժության կանչով: Ինչ աննշան է այն, ինչին ձգտում ենք մենք, և ինչ հզոր է այն, ինչ կանգնում է մեր դեմ. եթե թողնեինք մենք, որ փոթորիկն այս մեծ և մեզ սանձեր, ինչպես այն իրերը սանձեց,մենք կլինեինք հեռու և անանուն արդեն: Ինչ հաղթում ենք այստեղ, փոքր է և աննշան, և մեր հաղթանակը մեզ ճզմում է ահեղ: Հավերժականն ահա – խորհրդավոր նշան, մեր ձեռքերում, ինչպես անճկելի աղեղ: Այդպես և Հին Ուխտի հրեշտակը մի օր իջավ ըմբիշի դեմ, և պայքարում այդ մեծ մետաղի պես նրա մկանները ձգեց, որոնք, ասես լարեր, պրկվեցին քիչ-քիչ և զնգացին նրա մատների տակ հզոր` տարածելով փառքի մեղեդիներ դյութիչ: Ում այդ հրեշտակը հաղթեց մենամարտում` այդ մեծ պարտությունից նա կհառնի հպարտ, նրա ձեռքի ներքո` հավերժորեն արթուն: Եվ չեն հրապուրի հաղթանակներն անգույն.նա կհառնի ճկված, ձևավորված սակայն: Եվ լուռ կիրահործի նրա աճը անքուն նրա պարտությունն` այդ Ուժից անեզրական:
ԱՐՑՈՒՆՔԻ ՍԱՓՈՐ Իրենց խորքում ուռուցիկ, որտեղ մահն են պարփակում կողերն իրենց – ուրիշներն յուղն ու գինին են կրում: Իսկ ես` սափորը փոքրիկ, ես` սափորը նրբագույն, արցունքները կրեցի. ես արցունքներն էի սիրում: Գինին ծփաց նրանց մեջ, պարզվեց յուղը մաքուր: Արցունքները ի՞նչ եղան:- Ծանրացրին նրանք ինձ, ինձ դարձրին դյուրաբեկ, դարձրեցին հանկարծ կույր և, ինձ դատարկ թեղնելով, ախ, թափվեցին իմ միջից: 1923
Բանաստեղծություններ
5
ՊՏՈՒՂԸ Եվ բարձրացավ հողից և բարձրացավ և բնի մեջ խաղաղ լռեց և ծաղկի մեջ բոցն իր կարկառեց, մինչև նորից լռեց-անշարժացավ: Եվ ամառային գիշերներում ծառի ճիգի մեջ լցվեց. սակայն հետո պարզեց իրեն, իբրև լարում ընդդեմ տիեզերքին կարեկցական: Եվ երբ արդեն հանգստությամբ լրյալ պայծառ շողաց` կլոր-հրակարմիր, նա հետ քաշվեց դարձյալ, իբրև հրաժարյալ կեղևի տակ, դեպի Կենտրոնը իր: 1924
(ԼԵՈՆԻ ԶԱԽԱՐԻԱՍԻ ՀԱՄԱՐ) Ասա, բանաստեղծ, դու ի՞նչ ես անում: - Փառաբանում եմ: Սակայն մահացուն, հրեշայինը՝ ինչպե՞ս ես տոկում, ինչպե՞ս ես տանում: - Փառաբանում եմ: Բայց առանց-անուն և անանունը, ինչպե՞ս ես դրանք կանչում, բանաստեղծ:
Ի՞նչ իրավունքով՝ ամեն զգեստով, ամեն դիմակով Ճշմարիտ լինել և մնալ անեղծ: - Փառաբանում եմ: Իսկ որ լռությամբ ու մոլեգնանքով աստղ ու փոթորիկ ճանաչում են քեզ: - փառաբանում եմ որովհետև ես:
արտգրականություն 1-2/2014
- Փառաբանում եմ:
արտգրականություն 1-2/2014
6
Ռիլկե
*** Գրված օր. Ռիչարդի համար Տարածությունը` վարդերով լեցուն. վարդերով հարուստ մի տարածություն: Վարդեր, մնացե՜ք. հանկարծ սփռվում, լուծվում են նրանք: Երեկոյի մեջ հնչում է, ինչպես ծափահարություն, խաղաղ անկումը պատրաստ թերթերի – պատուհանի տակ: Ժամանակի՞ն են ծափահարում, որ – իրենց քնքշորեն սպանեց անձայն: Կյանքը մեզ համար ինչ թանկ է. նրանք լքում են սակայն: Տես, կարմիրները այնքան կարմրեցին, մինչև սևացան, և դեղիններին դեղինությունը պատեց վերջնական: Նրանց հանդերձյալ կյանք է սկսվում հիմա գրքերում` էջերի միջև. պահում են հավերժ իր և պահարան բուրմունքը նրանց, և սեղմվում է թաշկինակների քնքուշ ծալքերում, ինչ մեզ վարդերից շնորհվեց և ինչ վարդերը տարան: 1923
ԱՌԱՋԻՆ ԷԼԵԳԻԱ Ինձ ո՞վ կլսեր, եթե ես ճչայի, հրեշտակների դասերից արդյոք, և եթե անգամ մեկը հանկարծ ինձ առներ սրտին,- ես կկործանվեի նրա առավել հզոր գոյությունից: Քանզի գեղեցիկը այլ բան չէ, քան սարսափելու սկիզբ, որը մենք դեռ տանում ենք և այսպես նրանով սքանչանում, քանզի այն անհոգ զլանում է մեզ կործանել: Սարսափելի է ամեն հրեշտակ: Եվ, ուրեմն, ես զսպում եմ ինձ և կուլ տալիս կանչող ճիչը մռայլ հեկեկանքի: Ախ, այդժամ մենք ո՞ւմ կարիքի իրավունքն ունենք: Ո՛չ հրեշտակի, ո՛չ մարդու, և հնարամիտ գազանները արդեն նկատում են, որ մեզ համար այնքան էլ հուսալի և հարմար չէ աշխարհում նշանների: Մեզ, թերևս, զառիթափին ինչ-որ ծառ է մնում, որ ամեն օր տեսնենք:- Մեզ մնում է երեկվա ճանապարհը և քմահաճ հավատարմությունը մի սովորության, որը այն մեզ նետեց, և այն ահա մնաց և չգնաց: Օ, և գիշերը, գիշերը, երբ քամին, տիեզերական տարածությամբ լեցուն, մեր դեմքերն է կրծում,- ո՞ւմ չի մնացել այն` գիշերը տենչալի,
Բանաստեղծություններ
7
քնքշորեն հուսախաբող, որ տառապալի վերահաս է լինում սրտերին միայնակ: Մի՞թե այն ավելի հեշտ է սիրահարներին: Ախ, նրանք միայն իրենց ճակատագիրն են իրարով թաքցնում: Դու սա դեռ չգիտե՞ս: Նետիր գրկիցդ դատարկությունը` ավելացնելով այն տարածություններին, որը շնչում ենք:- Գուցե թռչունները զգան ընդլայնումը օդի` առավել ներքին թռիչքով:
Ձայներ, ձայներ: Լսիր, սիրտ իմ, ինչպես երբեմն միայն սրբերն էին լսում. որ գերզոր կանչը նրանց վեր բարձրացներ հողից:- Սակայն նրանք շարունակեցին մնալ ծնկի եկած, անհնարինները այդ, և ուշ չէին դարձնում դրան.
արտգրականություն 1-2/2014
Այո, գարունները քո կարիքն ունեին: Շատ աստղեր հույս ունեին, որ դու կզգաս իրենց: Մի ալիք էր ելնում անցածի մեջ, կամ, երբ դու անցար բացված պատուհանի տակով, մի ջութակ քեզ տրվեց: Այս ամենը պատգամ էր քեզ: Բայց դու այն կատարեցի՞ր: Դու մշտապես ցրված չէի՞ր սպասումից, ասես ամեն ինչ քեզ սիրեցյալին ավետելիս լիներ: (Ո՞ւր պիտի թաքցնես նրան, երբ մեծ, օտար խոհերն են քեզ այցելում և շատ հաճախ մնում են գիշերելու): Բայց եթե ուզում ես երգել` սիրահարներին երգիր:- Ցայժմ անմեռությունը բավական չի եղել նրանց փառաբանյալ զգացմունքի համար: Նրանց,- դու գրեթե նախանձում ես նրանց, լքվածներին, ում դու շատ ավելի սիրով լեցուն գտար, քան հագեցածներին: Նորից ու նորից սկսիր փառաբանումը երբեք տեղ չհասնող:Հիշիր. հերոսը մնում է, անգամ նրա կործանումը սոսկ լինելու պատրվակ է,- վերջին ծնունդը նրա: Բայց սիրահարներին սպառված բնությունը հետ է վերցնում իր մեջ, ասես նրանց նորից ծնելու ուժ երկրորդ անգամ էլ չունենա: Դու Գասպարա Ստամպայի մասին այնքան մտածե՞լ ես, որ աղջիկն այն, ում լքել է սիրեցյալն իր, այդ սիրահարի վեհացնող օրինակը զգա. երանի՜ ես նրա նման լինեի: Վաղնջական ցավերը այդ ի վերջո չպե՞տք է մեզ ավելի պտղավորեն: Ժամանակը չէ՞, որ մենք սիրելով` ազատվենք սիրեցյալից և դողալով դիմանանք դրան. ինչպես նետն է դիմանում աղեղնալարին, որ սլացքի մեջ կենտրոնացած` ինքն իրենից ավելի՛ն լինի: Քանզի Մնալ – ոչ մի տեղ չկա:
արտգրականություն 1-2/2014
8
Ռիլկե
այդպես լսելով նրանք եղան: Ոչ թե` որ դու կդիմանայիր ձայնին Աստծո,- շատ ավելի՛ն: Սակայն շունչը լսիր, ավետիսը անդադրում, որը լռությունից է հյուսվում: Այն սոսափելով այժմ քեզ է ձգվում պատանի մեռյալներից: Որտեղ մտել ես միշտ, Հռոմի և Նեապոլի տաճարներում նրանց ճակատագիրը չէ՞ր հետդ խոսում խաղաղ: Կամ այն վսեմական մի արձանագրություն էր քեզ հանձնարարում, ինչպես վերջերս տապանաքարը Սանտա Մարիա Ֆորմոզայում: Նրանք ի՞նչ են ուզում ինձնից, ես պետք է խաղաղ անարդարության նշույլը հեռացնեմ, որը նրանց հոգիների մաքուր շարժումն է երբեմնակի դույզն ինչ խոչընդոտում: Արտասովոր է, իրոք, երկիրը այլևս չբնակեցնել, հազիվ սովորած սովորությունները այլևս թողնել, վարդերին և խոստումներով լցված մյուս իրերին չտալ իմաստը մարդկային գալիքի:Այլևս չլինել այն, ինչը եղել ես անսահման երկչոտ ձեռքերի մեջ, և սեփական անունն անգամ մի կողմ նետել, ինչպես ջարդված մի խաղալիք: Արտասովոր է ցանկությունները այլևս չցանկանալ: Արտասովոր է մեզ առնչվող ամենայն ինչ տարածության մեջ այդպես թողնված ճախրելիս տեսնել: Եվ մեռած լինելը տանջալի է և հետբերումով լեցուն, մինչև որ հետզհետե մի քիչ հավերժություն զգաս:- Սակայն ապրողները բոլորը սխալվում են, որ չափազանց խիստ տարբերում են: Հրեշտակները (ասում են) հաճախ չգիտեն` իրենք ապրողների միջով են գնում, թե մեռյալների: Հավերժական հոսքը զույգ արքայություններով քշում է բոլոր տարիքները մեկընդմիշտ իր հետ և խլացնում է նրանց երկուսում: Ի վերջո նրանք այլևս մեր կարիքը չունեն, վաղամեռները, նրանք քնքուշ տարընտելացան երկրայինին, ինչպես մեծանալով, մոր կրծքից ես քիչ-քիչ կտրվում: Բայց մենք, որ նման մեծ գաղտնիքների կարիք ունենք, մենք, ում համար այսպես հաճախ սգից երանելի աճն է ծագում,- մենք կարո՞ղ ենք լինել առանց մեռյալների: Զուր չէ ասքը, որ մի օր Լինոսի վրա սգով առաջին երաժշտությունը, հանդգնելով, ներս հորդեց գոսն
Բանաստեղծություններ
9
ընդարմացման մեջ:Որ նախ սարսափով լցված տարածությունում, որը գրեթե աստվածային պատանին հանկարծակի մեկընդմիշտ թողեց, դառարկությունը այն թրթիռի մեջ ընկավ, որը այժմ մեզ հեռու է ձգում, սփոփում և զորավիգ լինում:
Օ՜, կորուստները տիեզերքի մեջ, Մարինա, աստղերը վայր ընկնող: Մենք այն չենք ավելացնի, ո՛ւր էլ նետվենք, ո՛ր աստղի մոտ: Ամբողջի մեջ արդեն ամեն ինչ հաշվված է վաղուց: Այդպես էլ ընկնողը չի նվազեցնում քանակը սրբազան: Ամեն հրաժարյալ անկում նետում է ծագման մեջ և ամոքում: Ուրեմն` խա՞ղ է ամեն ինչ, նույնափոխո՞ւմ, տեղաշարժո՞ւմ, անո՞ւն ոչ մի տեղ և հազիվ թե մի տեղ սեփականի շահո՞ւմ: Ալիքները, Մարինա, մենք` ծո՜վ: Անհունները, Մարինա, մենք` երկի՜նք: Հողը, Մարինա, մենք հո՜ղ, մենք` հազարապատիկ գարո՜ւն, ասես թե արտույտներ, որոնց բռնկվող մի երգ անտեսի մեջ է նետում: Մենք այն սկսում ենք, հանց ցնծություն, և – արդեն գերազանցում է մեզ լիովին.մեր կշիռը հանկարծ երգը ցած է շրջում ողբին: Բայց – ո՞ղբ: Այն պատանի ցնծությունը չէ՞ դեպի ցած: Նաև ցածի աստվածներն են ուզում փառաբանված լինել, Մարինա: Այնպես անմեղ են աստվածները, նրանք աշակերտների պես սպասում են գովքի: Գովե՜նք, ի՜մ սիրելի, շռայլե՜նք մեզ գովքով: Ոչինչ չի պատկանում մեզ: Մենք մեր ձեռքն ենք մի քիչ դնում չքաղված ծաղկի պարանոցին: Ես դա տեսել եմ Նեղոսի ափին, Կոմ-Օմբոյում: Այդպես, Մարինա, արքաներն են, իրենց մերժելով, ընծաները բերում: Ինչպես հրեշտակներն են գնում և դռները նշում փրկության արժանների, այդպես էլ մենք ենք քսվում նրան, ինչը մեզ քնքուշ է թվում: Ախ, արդեն որքան ինքնամփոփներ, ախ, ինչ ցրվածներ, Մարինա, անգամ ամենաներքին մի առիթով: Նշան տվողներ,
արտգրականություն 1-2/2014
ԷԼԵԳԻԱ Մարինա Ցվետաևա-Էֆրոնի համար
արտգրականություն 1-2/2014
10
Ռիլկե
ուրիշ ոչինչ: Այդ անելիքը խաղաղ, երբ մերային մեկն այն այլևս չի տանում և որոշում է միջամուխ լինել, վրեժ է լուծում և սպանում: Քանզի որ մահացու էզորությունը նրա` մենք բոլորս դա նկատեցինք նրա զսպությունից և քնքշությունից և այն ուժից արտասովոր, որը մեզ ապրողներից Վերապրող է սարքում: Չ-Գոյություն: Դու գիտես` ինչքան հաճախ մի կույր հրաման մեզ տարավ սառցե նախասրահով նոր ծնունդների… Տարավ` մե՞զ: Աչքերից մի մարմին` անթիվ կոպերի տակ դիմադրելով: Տարավ մեր մեջ ցած նետված սիրտը մի ողջ ցեղի: Դեպի չվող թռչունների նպատակը տարավ նա խումբը, պատկերը մեր ճախրող այլակերպման: Սիրահարները, Մարինա, պետք չէր, պետք չէ, որ այսքան շատ իմանան մայրամուտի մասին: Նրանք պիտի ասես թե նոր լինեն: Միայն նրանց գերեզմանն է հին, միայն նրանց գերեզմանն է մտաբերում, մթագնելով հեծեծացող ծառի տակ, նախկինը մտաբերում: Միայն նրաց գերեզմանն է փլվում. նրանք իրենք ճկուն են, ինչպես շիվեր:Ինչը նրանց չափից ավելի է ճկում` նրանց պսակի համար է մինչև վերջ կլորացնում: Ինչպե՜ս են նրանք ծփում մայիսյան քամու մեջ: Միշտի կենտրոնից, որում դու շնչում ես և զգում, ակնթարթը հանում է նրանց: (Օ, ինչպես եմ ես քեզ զգում, կանացի ծաղիկ նույն անանց թփին: Ինչպես եմ ես ինձ թափով շաղ տալիս գիշերային քամու մեջ, որը քեզ է հպվում հաջորդ պահին): Շատ վաղ սովորեցին աստվածները կեսերին շողոքորթել: Մենք պտույտների մեջ մտած` լցվեցինք ի ամբողջ, ինչպես սկավառակը լուսնի: Թե՛ նվազման պահին, թե՛ բոլորման շաբաթներոմ ոչ ոք երբևէ մեզ չի օգնի կրկին լրման հասնել, եթե ոչ մեր սեփական ընթացքը միայնակ` անքուն այս եզերքի վրա: 1926, հունիսի 9, Մուզոտ (granish.org)
Νίκος Καζαντζάκης ՆԻԿՈՍ ԿԱԶԱՆՁԱԿԻՍ
Նիկոս Կազանձակիս, (1883-1957) հույն գրող, բանաստեղծ, թատերագիր, խաղաղության միջազգային մրցանակի դափնեկիր։ Ճանաչված է որպես ժամանակակից կարևորագույն հույն գրողներից մեկը՝ առավելագույնս թարգմանված աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով։ Նրա գրքերի հիման վրա նկարահանված ֆիլմերը՝ «Քրիստոսի վերջին գայթակղությունը» (ռեժիսոր Մարտին Սքորսեզե), «Քրիստոսը կրկին է խաչվում», «Հույն Զոռբան» (ռեժիսոր Միխալիս Կակոյանիս), առավել հայտնի դարձրեցին նրա անունն ամբողջ աշխարհում։ «Հույն Զոռբան կամ Ալեքսիս Զոռբայի կյանքն ու բարքը» շատերի կարծիքով Նիկոս Կազանձակիսի լավագույն ստեղծագործությունն է։ Այն դասվել է համաշխարհային գրականության բոլոր ժամանակների հարյուր լավագույն գրքերի շարքում։ Կազանձակիսի ստեղծած «Զոռբան» կենսախինդ ու աշխույժ հույն մարդու կերպար է, որի մասին գրողը գրում է. «Զոռբան ինձ սովորեցրեց սիրել կյանքն ու չվախենալ մահից... Ամենից մեծ հոգին, ամենավստահելի մարմինը, ամենաազատ ոգու կանչը, որ երբևէ ճանաչել եմ»: Պարզ տրամաբանությամբ ու իր հախուռն կյանքի փորձից ելնելով՝ Զոռբան ցույց է տալիս, որ կյանքի իմաստի վերաբերյալ հարցադրումների պատասխանները գրքերի մեջ չեն, այլ հենց իր՝ կյանքի, որը պետք է ապրել լիարյուն, կրքոտ, ազատ՝ սին հույսերից ու սպասելիքներից։
Հույն Զոռբան Հունարենից թարգմանեց ՇԱՄՐԻԿ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԸ
1.
Առաջին անգամ նրան հանդիպեցի Պիրեայի նավահանգստում1, ուր իջել էի, որ Կրետե գնացող նավ նստեմ։ Լուսաբացին մոտ էր։ Անձրև էր գալիս։ Հարավ արևմտյան ուժեղ քամի էր փչում ու ծովի ջրի ցայտերը հասնում էին մինչև փոքրիկ սրճարանը։ Ապակեպատ դռները փակ էին ու ծանր քրտնահոտով հագեցած օդին խառնվել էր եղեսպակի թուրմի հոտը։ Դրսում ցուրտ էր ու ապակիները շնչառություններից © 2014, Շամրիկ Խաչատրյան, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
12
Կազանձակիս
գոլորշիով էին պատվել։ Այծի բրդից սրճագույն շապիկներով, անքուն գիշեր անցկացրած հինգ-վեց ծովայիններ սուրճ ու եղեսպակի թեյ էին խմում ու քրտնած պատուհանների միջով նայում էին ծովին։ Բուռն փոթորկի ալիքների հարվածներից շշմած ձկներն ապաստան էին գտել ծովի հանդարտ խորքում ու սպասում էին վերին աշխարհի խաղաղվելուն։ Ձկնորսներն էլ իրենց հերթին` սրճարաններում իրար գլխի լցված, սպասում էին երկնային ցասման դադարին, որ ձկների վախն անցնի, ջրի երես ելնեն ու խայծը կուլ տան։ Լեզվաձկները, ձողաձկները, կատվաձկներն իրենց գիշերային որսից վերադառնում էին քնելու: Լուսանում էր: Ապակեպատ դուռը բացվեց, խուրջինն ուսին մի կարճլիկ բեռնակիր մտավ՝ անգլխարկ, անկոշիկ, ցեխակոլոլ: - Արա է՜յ, Կոստանդի,- կանչեց կապույտ բրդե վերարկույով մի ծեր ծովային,- ո՞նց ես։ Կոստանդին կատաղած թքեց։ - Ո՞նց պտի ըլնեմ,-պատասխանեց,- Բարլուս կաֆե։ Բարի իրիգուն տուն։ Բարլուս կաֆե։ Բարի իրիգուն տուն։ էս ա իմ կյանքը։ Գործ՝ յոկ։ Մի քանիսը ծիծաղեցին, մյուսները՝ գլուխներն օրորելով, հայհոյեցին: - Կյանքը ցմահ բանտարկություն է,- ասաց մի բեղավոր, որն իր փիլիսոփայական կրթությունն ստացել էր Կարագյոզի թատրոնում2,- ցմահ բանտարկություն, գրողը տանի։ Մի անուշ կապտականաչ լույս հպվեց կեղտոտ պատուհաններին, թափանցեց սրճարան, անցավ ձեռքերի, քթերի, ճակատների վրայով, ցատկեց բուխարու վրայով՝ հրդեհելով շշերը։ Էլեկտրական լույսն ուժը կորցրեց ու անքնությունից թմրած սրճարանի տերը ձեռքը մեկնեց ու անջատեց այն: Մի ակնթարթ լռություն տիրեց։ Բոլորի հայացքներն ուղղվեցին դեպի դուրս՝ գորշ օրվան։ Լսվում էին ալիքների բախման մռնչոցն ու սրճարանի նարգիլեների գռգռոցը։ Ծեր ծովայինը հոգոց հանեց,- Լսեք, կապիտան Լեմոնիի հետ մի բան եղել ա։ Աստված հասնի իրեն։ Կատաղած հայացքով նայեց դեպի ծովը։ - Թու, անիծյալ, ընտանիք քանդող,- բացականչեց նա ու կծեց ալեխառն բեղերը։ Ես նստած էի մի անկյունում, մրսում էի ու ևս մի բաժակ եղեսպակի թեյ պատվիրեցի։ Քունս տանում էր. պայքարում էի քնիս, հոգնածությանս ու թախծոտ առավոտվա դեմ։ Քրտնած ապակիների միջով նայում էի նավերի շչակների ոռնացով ու
կառապանների ու մակույկավարների գոռում գոչյունով արթնացող նավահանգստին։ Նայում էի, նայում ու մի բազմակեռ կարթաձողի՝ ծովի, անձրևի ու պանդխտության կեռերը սեղմ օղակի մեջ էին առնում սիրտս։ Աչքերս հառել էի դիմացի մեծ նավի սև նավաքթին, որի ներքևի մասը դեռ սուզված էր գիշերվա մեջ։ Անձրև էր գալիս ու տեսնում էի երկինքը ցեխին կապող անձրևի թելերը։ Ու մինչ նայում էի սև նավին, ստվերներին ու անձրևին, դառնությունս կամաց-կամաց դեմք էր ստանում,արթնանում էին հիշողություններ ու անձրևից ու կարոտից խոնավացած օդում՝ գնալով ավելի հստակ էր գծագրվում սիրելի ընկերոջս դեմքը։ Ե՞րբ էր։ Անցած տարի՞։ Մի ուրիշ կյանքո՞ւմ, երե՞կ, որ իջել էի այս նույն նավահանգիստը՝ նրան հրաժեշտ տալու։ Հիշում եմ ,այն օրն էլ էր անձրև, ցուրտ լուսաբաց ու մթագնած սիրտս էլի լցված էր։ Սիրելիներից դանդաղ բաժանվելը շատ ցավոտ է։ Ավելի լավ է միանգամից դանակով կտրես ու նորից մենակ մնաս մարդու համար բնական կլիմայում՝ միայնության մեջ։ Սակայն այն անձրևոտ այգաբացին չէի կարողանում պոկվել ընկերոջիցս (ավելի ուշ հասկացա, ավա՜ղ, շատ ուշ), թե ինչու։ Նրա հետ բարձրացել ու նստել էի նրա նավախցիկում, ցանուցիր ճամպրուկների արանքում։ Երկար, ուշադիր նրան էի նայում, երբ ուրիշ ուղղությամբ էր նայում, ասես ուզում էի մտքումս մեկ առ մեկ տպավորել նրա դիմագծերը՝ լուսավոր, կապտականաչ աչքերը, թմբլիկ, ջահել դեմքը, նրբակիրթ ու հպարտ հայացքն ու ամենից շատ՝ նրա երկար մատներով ազնվականական ձեռքերը։ Մի պահ նա բռնեց սևեռուն ու խորասույզ հայացքս իր վրա, ծաղրական դեմք ընդունեց, որ միշտ անում էր, երբ ուզում էր հուզմունքը թաքցնել, ու շրջվեց։ Զգաց, հասկացավ։ Ու, որպեսզի ցրի բաժանման տխրությունը. - Մինչև ե՞րբ,հարցրեց հեգնական ժպիտով։ - Ի՞նչը մինչև երբ: - Մինչև ե՞րբ ես թուղթ մրոտելու։ Արի ինձ հետ այնտեղ՝ Կովկաս, մեր ազգի հազարավոր մարդիկ վտանգի մեջ են, գնանք, փրկենք նրանց։ Ծիծաղեց, ասես ուզում էր ծաղրել իր բարձր նպատակները։ - Իհարկե, հնարավոր է, որ չփրկենք նրանց,- ավելացրեց,բայց փորձելով փրկել ուրիշներին, մենք ինքներս կփրկվենք։ Համաձայն չե՞ ս։ Սա չէի՞ ր քարոզում, սիրելի ուսուցիչ,«Սեփական անձդ փրկելու միակ միջոցն ուրիշներին փրկելու համար պայքարն է»։ Առաջ ուրեմն, ուսուցիչ, քո խոսքն ու
13
արտգրականություն 1-2/2014
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
14
Կազանձակիս
գործը հակասում են իրար: Չպատասխանեցի։ Սուրբ, աստվածներ ծնող Արևելք, բարձր սարեր, ժայռերին գամված Պրոմեթևսի կանչը։ Այն տարիներին այդ նույն ժայռերին գամված մեր ազգը վտանգի մեջ էր ու նորից կանչում էր իր զավակներից մեկին, որ փրկի իրեն։ Իսկ ես նրան լսում էի առանց գործելու, ասես թե ցավը երազ լիներ, իսկ կյանքը՝ մի հետաքրքիր ողբերգություն ու շատ կոպիտ ու միամիտ կլիներ՝ քո՝ հանդիսատեսի նստատեղից ցատկել բեմ ու միջամտել գործողությանը։ Ընկերս՝ առանց պատասխանի սպասելու, վեր կացավ։ Նավի շչակն արդեն երրորդ անգամ սուլեց։ Ձեռքը պարզեց,Մնաս բարով, թղթակեր առնետ,- ասաց ծաղրաբար, որպեսզի թաքցնի հուզմունքը։ Նա թուլություն էր համարում սրտի վրա իշխել չկարողանալը։ Արցունքները, քնքուշ խոսքերը, անտեղի ժեստերը, ռամկական տնավարությունը՝ նրան տգեղ էին թվում, տղամարդուն անվայել։ Մենք, որ այդքան կապված էինք իրար, երբեք մի քաղցր խոսք չէինք փոխանակել։ Խաղում էինք ու չանգռտվում վայրի գազանների նման։ Նա՝ նրբակիրթ, հեգնող, քաղաքավարի, ես՝ բարբարոս։ Նա՝ զուսպ, հեշտորեն կարողանալով սպառել իր հոգու դրսևորումները մի ժպիտով, ես՝ կտրուկ, պոռթկալով անտեղի ու անկիրթ ծիծաղով։ Ուզեցի ես էլ թաքցնեմ հուզմունքս մի կոպիտ խոսք ասելով, բայց ամաչեցի։ Չէ, չամաչեցի, այլ՝ չկարողացա։ Սեղմեցի նրա ձեռքը, բռնել էի ու բաց չէի թողնում այն։ Զարմանքով նայեց ինձ։ - Հուզվո՞ւմ ես,- հարցրեց՝ փորձելով ժպտալ։ - Այո,- հանգիստ արձագանքեցի։ - Ինչի՞ համար։ Այսքան տարի ի՞նչ ենք պայմանավորվել։ Ո՞նց են ասում քո սիրած ճապոնացիները ՝ «φουντοσιν»3 սառնարյունություն, հանգստություն, դեմքը՝ ժպտացող, անշարժ դիմակ։ Թե ինչ է թաքնված դիմակի հետևում, դա արդեն մեր գործն է։ - Այո,- նորից պատասխանեցի, փորձելով խուսափել երկար խոսքերից. վստահ չէի, թե կարող էի իշխել ձայնիս վրա, որ չդողա։ Լսվեց նավի կոչնակի զանգը, որ անցնելով նավախցիկներով, այցելուներին դուրս էր հրավիրում։ Մեղմ անձրև էր գալիս։ Օդը լի էր բաժանման կրքոտ խոսքերով, երդումներով, երկար համբույրներով, հապճեպ ու շնչակտուր պատվիրաններով։ Մայրը որդուն էր գրկում, կինն՝ ամուսնուն,
ընկերն՝ ընկերոջը։ Ասես այս փոքրիկ բաժանումը նրանց հիշեցնում էր Մեծ՝ Հավերժ բաժանումը։ Իսկ կոչնազանգի քաղցր հնչյուններն արձագանքեցին հանկարծ նավի ողջ երկայնքով ՝ խոնավ օդում հնչելով սգո զանգերի նման։ Ընկերս կռացավ. - Լսիր,- ասաց ցածրաձայն,- վատ կանխազգացում հո չունե՞ս։ - Հա,- ասացի։ - Ու դու նման հեքիաթների հավատո՞ւմ ես։ - Չէ,- վստահ պատասխանեցի։ - Է, ուրե՞մն... «Ուրեմն» չկար, չէի հավատում, բայց վախենում էի։ Ընկերս ձախ ձեռքով թեթև հպվեց ծնկիս, ինչպես որ սովոր էր անել մեր ամենամտերիմ զրույցների պահերին, երբ նրան ստիպում էի ինչ-որ որոշում կայացնել, իսկ նա առարկում էր ու վերջում համաձայնվում էր ու հպվում ծնկիս, ասես ուզում էր ասել. «Կանեմ, ինչ որ ուզում ես, բայց միայն հանուն մեր ընկերության»։ Նրա թարթիչները դողդողացին։ Նորից նայեց ինձ։ Հասկացավ, որ չափազանց հուզված էի ու երկմտեց գործի դնել մեր սիրած զենքերը՝ ծիծաղն ու ծաղրանքը։ - Լավ։- ասաց,- Ձեռքդ տուր։ Եթե մեզանից մեկը մահացու վտանգի մեջ լինի... Ընդհատեց, ասես թե ամաչեց։ Տարիներ շարունակ մենք ծաղրում էինք այս վերամարմնավորման թռիչքների գաղափարներն ու ու դրանց հետ միասին ծիծաղում էինք բուսակերների, ոգեմիջնորդների, աստվածիմացների ու էկտոպլազմների4 վրա։ - Այդ դեպքում ի՞նչ,- հարցրեցի՝ աշխատելով գուշակել։ -Արի ՛ խաղի նման նայենք էս հարցին,- ասաց հապճեպ՝ խուսափելով վտանգավոր ֆրազից, որի մեջ խճճվել էր։ Եթե մեզանից մեկնումեկին մահացու վտանգ սպառնա, թող նա իր ուշադրությունն այնպիսի ուժով բևեռի մյուսի վրա, որ նրան զգուշացնի, որտեղ էլ որ գտնվի... Համաձա՞յն ես։ Փորձեց ծիծաղել, բայց շրթունքներն անշարժ մնացին, ասես ցրտահարված էին։ - Համաձայն եմ,- ասացի։ Ընկերս՝ վախեցած, թե չափից ավելի մատնեց իր հուզմունքը, շտապեց ավելացնել. - Իհարկե, չեմ հավատում այդ հեռազգայություն ու հոգիների հաղորդակցություն ասածին։ - Ոչինչ,- մրմնջացի,- այդպես անենք։
15
արտգրականություն 1-2/2014
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
16
Կազանձակիս
- Լավ, այդպես թող լինի, խաղանք ուրեմն։ Համաձա՞յն ես։ - Համաձայն եմ,- նորից արձագանքեցի։ Սրանք մեր վերջին խոսքերն էին։ Առանց խոսքի իրար ձեռք սեղմեցինք, մեր մատները կարոտով միացան, հետո կտրուկ անջատվեցին ու արագ հեռացա, ասես հետևիցս էին ընկել։ Ուզում էի գլուխս շրջել՝ մի վերջին անգամ ընկերոջս նայելու, բայց զսպեցի ինձ։ «Չշրջվե՛ս,- հրամայեցի ներքուստ,բավական է»։ Անմշակ կավ է հոգին մարդու, դեռ կոպիտ ու չհղկված գեղջկական զգացումներով ու ոչ մի հստակ, հաստատուն բան չի կարող գուշակել... թե կարողանար, որքա՜ն այլակերպ կլիներ այս բաժանումը։ Լույսը գնալով ավելանում էր։ Երկու առավոտներն իրար էին խառնվել։ Ընկերոջս սիրելի դեմքը, հիմա ավելի պարզ էի տեսնում, նավահանգստի քամու տակ տխուր ու անշարժ թրջվում էր անձրևից։ Սրճարանի ապակեպատ դուռը բացվեց, ծովը մռնչում էր, ներս մտավ մի կարճահասակ ծովային, ոտքերն իրարից հեռու, կախված բեղերով։ Ուրախության ճիչեր պոռթկացին։ - Բարով տեսանք, կապիտան Լեմոնի։ Քաշվեցի իմ անկյունը՝ փորձելով նորից կենտրոնանալ, սակայն ընկերոջս դեմքն արդեն հալվելով կորել էր անձրևի մեջ։ Նավապետ Լեմոնին տերողորմյան հանել ու լուռ գցում էր՝ ծանր, քչախոս։ Աշխատում էի չնայել, չլսել ու մի քիչ էլ պահել տեսիլքը, որ չքանում էր։ Ուզում էի նորից վերապրել այն ժամանակ ինձ տիրած զայրույթը, ավելի ճիշտ ամոթը, երբ ընկերս ինձ «թղթակեր առնետ» անվանեց։ Նա իրավացի էր։ Ես, որ այնքան կենսասեր էի, ոնց էի խճճվել թուղթ ու թանաքի մեջ այսքան տարի։ Բաժանման այն օրն ընկերս բացեց աչքերս։ Ուրախացա. թշվառությանս բուն պատճառն իմանալով, կարող էի ավելի հեշտ հաղթել նրան։ Այլևս ցանուցիր, անմարմին ու անբռնելի չէր, ասես մարմին էր առել ու հիմա ինձ համար հեշտ էր պայքարել նրա դեմ։ Ընկերոջս այս խիստ խոսքերը տանջում էին միտքս ու այն ժամանակվանից առիթ էի փնտրում՝ թողնել գրոտելն ու գործնական քայլեր ձեռնարկել։ Զզվում ու ամաչում էի իմ մտավոր զինանշանի վրա այդ անդուր, կրծող կենդանուն ունենալ։ Իսկ մի ամիս առաջ առիթը գտնվեց. Կրետե կղզու ծովափերից մեկում, դեպի Լիբիական ծովը, քարածխի մի լքված հանք վարձեցի, ուր և գնում էի հիմա՝ ապրելու
հասարակ մարդկանց, բանվորների, գյուղացիների հետ՝ թղթակեր առնետների դասակարգից հեռու։ Գնալուս պատրաստվում էի չափազանց հուզված, ասես մի շատ թաքուն իմաստ ուներ իմ այս ճամփորդությունը։ Ներքուստ վճռել էի փոխել կյանքիս ուղին։ «Մինչ հիմա, սիրելիս,- ասում էի ինքս ինձ,- նայում էիր ստվերին ու կշտանում, հիմա քեզ տանում եմ դեպի միսը»։ Պատրաստ էի։ Հեռանալուս նախօրեին, թղթերս փնտրտելիս մի կիսատ ձեռագիր գտա։ Ձեռքս առա ու երկմտանքով թերթեցի։ Արդեն երկու տարի էր մեջս մի խռովք, մի տենչանք էր բուն դրել ՝ Բուդդա։ Այդ գաղափարն ինձ կրծում էր անդադար ու կլանում։ Մեծանում էր ու սկսել էր կուրծքս թմբկահարել, որ դուրս գա։ Ու հիմա սիրտս չէր տանում դուրս գցել այն, չէի կարող։ Շատ ուշ էր արդեն այդպիսի հոգեկան վտարման համար։ Ձեռագիրն անվստահ պահած ձեռքումս, մի ակնթարթ ընկերոջս ժպիտը հայտնվեց աչքերիս դեմ՝ ողջը հեգնանք ու քնքշություն։ «Վերցնելու եմ,- աներեր ասացի,- չեմ վախենում, վերցնելու եմ, մի՛ ժպտա»։ Զգուշորեն փաթաթեցի, կարծես նորածին էի բարուրում ու վերցրի։ Նավապետ Լեմոնիի ձայնը հնչեց ծանր, խռպոտ։ Ականջներս սրեցի. նա խոսում էր չար ոգիների մասին, որ հափշտակել էին իր նավն ու փոթորկի ժամանակ լպստում էին կայմերը։ - Փափուկ, կպչուն, ձեռք ես տալիս ու ձեռքերդ կրակվում են. քսեցի բեղերիս ու ամբողջ գիշեր սատանի նման պսպղում էին։ Ծովն, ուրեմն, ձեզ ասեմ, մտավ նավըս, բեռնածս քարածուխը թրջվեց, ծանրացավ։ Նավըս սկսեց ծնկի գալ, բայց էստեղ Աստված հասավ օգնության, մի կայծակ հո չխփեց, դռները ջարդվեցին, քարածուխը լցվեց ծովը։ Նավըս թեթևացավ, բարձրացավ ջրի երես ու մազից պրծա։ Էս էլ ըսենց։ Գրպանիցս հանեցի իմ ճամփորդությունների ուղեկից Դանթեի փոքրիկ գրքույկը, ծխամորճս վառեցի, հենվեցի պատին, հարմար դիրք ընդունեցի։ Մի պահ տատանվեցի, թե այդ անմահ տողերի ո՞ր հատվածն ընտրել՝ Դժոխքի կրակե լճի՞, Քավարանի հովացնող բոցի՞, թե՞ միանգամից մագլցել մարդկային Հույսի ամենաբարձր գագաթը։ Ազատ ընտրություն կարող էի անել։ Ձեռքումս պահած Դանթեի փոքրիկ գրքույկը, հրճվում էի իմ ազատությամբ։ Վաղ առավոտյան իմ ընտրած տողերը համաչափ ընթացք կտային իմ ամբողջ օրվան։
17
արտգրականություն 1-2/2014
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
18
Կազանձակիս
Պատրաստվում էի պատահական ընտրություն անել, բայց չհասցրի, միանգամից անհանգիստ բարձրացրի գլուխս։ Զգացի, չգիտեմ ինչպես, ասես երկու անցք էին բացվում գլխիս գագաթին։ Կտրուկ շրջվեցի, նայեցի հետ՝ դեպի ապակեպատ դուռը։ Կայծակնորեն մտքովս մի հույս անցավ։ «Նորից կտեսնեմ ընկերոջս»։ Հրաշքի պատրաստ էի։ Բայց խաբնվեցի։ Մի տարիքավոր մարդ էր՝ վաթսունհինգի մոտ, բարձրահասակ, ջլոտ. լայն բացած աչքերով դեմքը կպցրել էր ապակուն ու ինձ էր նայում։ Թևատակին մի բողչա ուներ։ Նրա աչքերն ամենից ավելի տպավորեցին ինձ՝ ծաղրական, թախծոտ, անհանգիստ, ողջը կրակ։ Ինձ այդպես թվացին։ Հայացքներս հանդիպելուն պես, ասես համոզվեց այն բանում, որ հենց ես էի իր փնտրածը, ձեռքը մեկնեց ու վճռական բացեց դուռը։ Սեղանների արանքներով անցավ արագ ու սահուն քայլերով ու դեմս կանգնեց։ - Ճամփորդությա՞ն ես գնում։ Դեպի ո՞ւր, խեր ըլնի։ - Կրետե։ Ինչո՞ւ ես հարցնում։ - Ինձ էլ կվերցնե՞ս հետդ։ Զննեցի նրան՝ փոս ընկած այտեր, լայն ծնոտ, ցցուն այտոսկրեր, ալեխառն, գանգուր մազեր, առկայծող աչքեր։ - Ինչո՞ւ, քեզ վերցնեմ ի՞նչ անեմ։ Ուսերը թոթվեց։ - Ինչո՜ւ, ինչո՜ւ,- արհամարհական կրկնեց։- Չի կարո՞ղ, վերջապես, մարդ մի բան անի, առանց «ինչու»-ի, հենց էնպես, որովհետև քեֆն էդպես է ուզում։ Վերցրու ինձ ասենք, որպես խոհարար։ էն տեսակ ապուրներ գիտեմ սարքե՜լ։ Ծիծաղեցի. ինձ դուր էին գալիս նրա կտրուկ ձևերն ու խոսքերը, ապուրները նույնպես։ «Վատ չէր լինի,- մտածեցի,- էս լոթի ծերուկին տանեմ հետս հեռավոր ամայի ծովափ։ Ապուր, ծիծաղ, զրույց։ Շատ ճամփորդած ու շատ կյանք տեսած է երևում էս Սինդբադ Ծովագնացը»։ Նա ինձ դուր եկավ։ - Էլ ի՞նչ ես մտածում,- հարցրեց՝ մեծ գլուխը թափ տալով,ամեն ինչը թեր ու դեմ ես անում, է՞։ Գրամ-գրամ կշռում ես, է՞։ Դե որոշի, այ մարդ, գրողի ծոցը գնան կշեռքները։ Լողլող ու ոսկրոտ կանգնել էր գլխիս վերևը ու հոգնում էի գլուխս բարձրացնեմ, որ խոսեմ հետը։ «Դանթե»-ն փակեցի։ - Նստիր,- ասացի,- թեյ կխմե՞ս։ Նստեց, բողչան զգուշությամբ տեղավորեց հարևան աթոռին։ - Թե՞յ,- նետեց արհամարհանքով,- է՜յ, մատուցող, մի բաժակ ռոմ բեր։
19
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Կում-կում էր խմում ռոմը, երկար պահում էր բերանում՝ վայելելով այն, հետո քիչ-քիչ կուլ էր տալիս, որ ներսը տաքացնի։ «Հաճոյասեր է,- մտածեցի,- հավեսը տեղը»։ - Ի՞նչ գործ ես անում,- հարցրի։ - Ամեն տեսակի գործ՝ ոտի, ձեռի, գլխի։ Մենակ գործ թող ըլնի, ջոկողություն չեմ անում։ - Վերջին գործդ որտե՞ղ էր։ - Մի մետաղահանքում։ Լավ հանքափոր եմ, իմացած ըլնես. մետաղներից հասկանում եմ, երակներ եմ գտնում, ստորգետնյա թունելներ եմ բացում, ջրհորներ եմ իջնում, չեմ վախենում։ Լավ գործ ունեի՝ տասնապետ էի, բողոքելու բան չունեի, բայց արի ու տես, որ սատանի մատը խառնվեց։ Անցած շաբաթ իրիկուն քեֆս լավ էր ու խոսքից խոսք բացվեց, գնացի բռնեցի տիրոջը, որ եկել էր մեզ ստուգելու էդ օրը ու ջարդը տվեցի։ - Բայց ինչի՞, քեզ ի՞նչ էր արել։ - Ի՞նձ, ոչ մի բան։ Ոչ մի բան, ասում եմ։ Մարդուն առաջին անգամ էի տեսնում։ Խեղճը մեզ ծխախոտ էլ բաժանեց։ - Էդ դեպքում ինչի՞։ - Ինչի՞, հա ինչի՞։ Խելքիս ըտենց փչեց ,ախպեր ջան։ Ջաղացպանի կնկա քամակից ուղղագրությո՞ւն ես պահանջում։ Մարդու խելքն էլ ջաղացպանի կնկա քամակ։ Մարդկային խելքի շատ սահմանումներ էի կարդացել, բայց այս մեկն ինձ ամենաարտահայտիչը թվաց ու դուր եկավ։ Նայեցի իմ նոր ուղեկցին, անձրևից ու քամուց ծեծված դեմքը լի էր կնճիռներով, փոսերով ու ծակոտիներով։ Դրանից մի քանի տարի անց, մի ուրիշ դեմք նույն տպավորությունը թողեց ինձ վրա՝ շատ օգտագործված ու չարչարված փայտի . Պանաիդ Իստրատի5 դեմքն էր դա։ - Իսկ կապոցիդ մեջ ի՞նչ ունես՝ ուտելի՞ք, շորե՞ր, գործիքնե՞ր։ - Ուղեկիցս ուսերը վեր հանեց, ծիծաղեց։ - Շատ խելոքն ես երևում,- ասաց,- ներող կլինես։ Երկար ու կոշտ մատներով շոյեց կապոցը։ - Չէ,- ավելացրեց,- սանթուր է։ - Սանթո՞ւր, սանթուր ես նվագո՞ւմ։ - Երբ փողից նեղն եմ ընկնում, շրջում եմ կաֆեներով ու նվագում եմ։ Հին մակեդոնյան ապստամբների երգերից էլ եմ երգում, հետո գլխարկս պարզում եմ ու մանր փողը հավաքում։ - Անունդ ի՞նչ է։ - Ալեքսի Զորբա։ Ինձ «Հեռագիր» էլ են ասում՝ բոյըս ու բլիթի
արտգրականություն 1-2/2014
20
Կազանձակիս
նման տափակ գլուխս ծաղրելու համար։ Շա՜տ էլ պետքս է։ «Չըրթչրթ» էլ են ասում, որովհետև մի օր դդմի բոված սերմ էի ծախում, «Բորբոս» էլ են ասում՝ ուր գնում եմ հող ու փոշի եմ դարձնում։ Ուրիշ մականուններ էլ ունեմ, բայց թող մնա մի ուրիշ անգամ... - Իսկ սանթուր նվագել ո՞նց ես սովորել։ - Առաջին անգամ սանթուր լսեցի մեր գյուղի տոներից մեկի ժամանակ, է՜ն Օլիմպոս սարի փեշին։ Շունչս կտրվեց։ Երեք օր հացը կուլ չէր գնում։ «Քեզ ի՞նչ է եղել այ տղա»,- ասում է հերս, Աստված հոգին լուսավորի։ «Ուզում եմ սանթուր նվագել սովորել։- Չե՞ս ամաչում այ տղա, թափառական գնչու հո չե՞ս, գործի՞ք պիտի նվագես։- Ուզում եմ սանթուր նվագել սովորել»։ Մի քանի կոպեկ ունեի հավաքած, հավաքել էի, որ ամուսնանամ, երբ ժամանակը գար։ Անխելք էրեխա էի, դե հասկանում ես, արյունս եռում էր, ամուսնանալ էի ուզում տխմարս։ Ինչ ունեի, չունեի, տվեցի՝ սանթուր առա։ Հենց էս, որ տեսնում ես։ Վերցրի հետս, գնացի Սալոնիկ, մի վարպետ նվագող թուրք գտա, սանթուրի դասատու Ռեջեփ էֆենդիին։ Ոտերն ընկա։- Ի՞նչ ես ուզում, այ հույնի տղա,- հարցրեց։Ուզում եմ սանթուր նվագել սովորել։-Է, բա էլ ինչի՞ ես ոտերս ընկնում։-Որովհետև փող չունեմ, որ քեզ վարձատրեմ։- Բայց շա՞տ ես ուզում սովորես։- Շատ։- Է, մնա ուրեմն, տղաս, փող չեմ ուզում։ Մոտը մնացի մի տարի ու սովորեցի։ Աստված նրա ոսկորներին հանգստություն տա, հիմա մեռած կլինի արդեն։ Թե Աստված շներին էլ է Դրախտ ուղարկում, թող Ռեջեփ էֆենդիին էլ ուղարկի։ Էն ժամանակվանից, որ սանթուր նվագել եմ սովորել, մի ուրիշ մարդ եմ դարձել։ Երբ դարդոտվում եմ կամ փողից նեղություն եմ քաշում, սանթուր եմ նվագում ու թեթևանում եմ։ Երբ նվագում եմ, հետս խոսողին չեմ լսում, ու թե լսեմ էլ, չեմ կարող խոսել։ Ուզում եմ, բայց չեմ կարող։ - Բայց ինչի՞, Զորբա։ - Էհ, սիրո դարդից։ Դուռը բացվեց։ Ծովի մռնչոցը նորից ներս մտավ, ոտքերս ու ձեռքերս սառեցին։ Ավելի խորը տեղավորվեցի անկյունումս, փաթաթվեցի վերարկուիս մեջ ու մի անսպասելի երանություն զգացի։ «Ու՞ր գնամ,- մտածեցի,- շատ լավ է էստեղ։ Երանի էս ակնթարթը տարիներ տևեր»։ Նայեցի դիմացիս տարօրինակ հյուրին. աչքերը հառել էր վրաս՝ փոքր, կլոր, սեփ-սև, սպիտակուցների մեջ կարմիր
մազանոթներով։ Զգում էի նրանց ծակող ու անկուշտ հայացքը։ - Հետո՞,- հարցրեցի,- ի՞նչ եղավ։ Զորբան նորից վեր հանեց ոսկրոտ ուսերը։ - Անցած ըլնի՜։ Ծխախոտ կտա՞ս։ Տվեցի։ Ժիլետից չախմախաքար ու ֆիթիլ հանեց, վառեց. աչքերը հաճույքից կիսափակվեցին։ - Ամուսնացա՞ր։ -Ինչի ես մարդ չե՞մ։ Մարդ՝ նշանակում է քոռ։ Ես էլ քիթ բերանով ընկա նույն թակարդն, ուր ընկել էին ինձնից առաջ էղածները։ Ամուսնացա։ Բռնեցի վայրէջքի ճամփեն։ Տանտեր դառա, տուն սարքեցի, էրեխեք ունեցա։ Մի խոսքով՝ տանջանք։ Լավ է գոնե, որ սանթուրս կա։ - Տանը նվագում էիր, որ դառնություններդ մոռանայի՞ր։ - Է՜խ, ո՞նց է երևում, է՜, որ ոչ մի գործիք չես նվագում։ Էս ի՞նչ ես դուրս տալիս։ Տանը հարցեր կան լուծելու՝ կին, էրեխեք, ի՞նչ ենք ուտելու, ի՞նչ ենք հագնելու, ի՞նչ ենք ըլնելու։ Դժոխք։ Իսկ սանթուր նվագելու համար տրամադրություն պիտի ունենաս։ Թե կնիկս ինձ մի ավել խոսք ասի, ես էլ ի՞նչ սրտով սանթուր կնվագեմ, թե էրեխեքդ սոված են ու նվնվում են, դե արի ու նվագի։ Սանթուր նվագելիս մենակ սանթուրի մասին պիտի մտածես, հասկանո՞ւմ ես։ Հասկացա, որ Զոռբան այն մարդն էր, որին այդքան ժամանակ փնտրում էի ու չէի գտնում՝ մի կենսալի սիրտ, ջերմ զրուցասեր, անաղարտ մի հոգի, որի պորտը դեռ կտրված չէր իր Երկիր մորից։ Արվեստ, գեղեցկության սեր, անարատություն, կիրք. այս հասարակ բանվորը դրանց իմաստն ինձ բացատրեց մարդկային ամենապարզ խոսքերով։ Նայեցի այդ կնճռոտ ու ճաքերով լի, այլակերպված, նյարդային ձեռքերին, որ կարող էին նույն հմտությամբ բանեցնել քլունգն ու սանթուրը։ Նրանք զգուշությամբ ու քնքշությամբ, ասես կնոջ էին մերկացնում, բացեցին կապոցն ու հանեցին մի հին, փայլը թափած սանթուր, բազմաթիվ լարերով, բրոնզի ու փղոսկրի զարդերով՝ ծայրին մետաքսե կարմիր փնջիկ։ Հաստ մատները դանդաղ ու կրքոտ շոյեցին այն, ասես կնոջ էին փաղաքշում, հետո նորից փաթաթեցին այն, ինչպես սիրած մարմինն են փաթաթում, որ չմրսի։ - Էս էլ իմ սանթուրը,- հոգատար մրմնջաց, ու նորից զգուշությամբ աթոռին տեղավորեց այն։ Ծովայինները հիմա իրար բաժակ էին չխկացնում ու ուրախ
21
արտգրականություն 1-2/2014
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
22
Կազանձակիս
քրքջում։ Մեկը թեթև թփթփացրեց նավապետ Լեմոնիի մեջքին։ - Ճիշտն ասա, նավապետ, վախից գնացիր էն աշխարհ ու հետ եկար, չէ՞։ Աստված գիտի, թե քանի հատ մոմ ես խոստացել Սուրբ Նիկոլային։ Նավապետը կիտեց թավ հոնքերը։ - Տղերք, երդվում եմ, ծովը վկա, երբ մահը դեմս հայտնվեց, ոչ Սուրբ Աստվածածին հիշեցի, ոչ էլ Սուրբ Նիկոլայ։ Շրջվեցի դեպի Սալամինա կղզին, կնկաս հիշեցի ու կանչեցի, «Ախ, Կատերինա ջան, երնեկ քո ծոցն ըլնեի»։ Ծովայինները նորից ծիծաղից պոռթկացին, նավապետն էլ հետները։ - Բայց ինչ գազան է մարդը, տղերք,- ասաց։Հրեշտակապետն իր սրով կանգնած է գլխի վերևը, իսկ նրա ուշքն ու միտքը մենակ մի բանի է, հենց էդ մի բանին։ Թու,գրողի ծոցը գնա, անամոթ։ Ծափ տվեց։ - Մատուցո՜ղ,- ձայն տվեց,- խմելու բան բեր տղերքին։ Զոռբան ականջը սրել ու լսում էր։ Շրջվեց, նայեց ծովայիններին, հետո՝ ինձ։ - Ի՞նչ «բանի»,- հարցրեց,- ի՞նչ է ասում էս մարդը։ Բայց հանկարծ գլխի ընկավ ու տեղից վեր թռավ։ - Կեցցես, ա՛յ տղա եմ ասել,- կանչեց հիացմունքով։ Էս ծովայինները գիտեն գաղտնիքը. որովհետև, իմացած լինես, գիշեր-ցերեկ մահի հետ կռիվ են տալիս։ Նա իր մեծ թաթը օդում թափահարեց։ - Լավ, բայց էս ուրիշ հարց է, դառնանք մեզ հուզող հարցին։ Ես մնո՞ւմ եմ, թե գնո՞ւմ, մի որոշում ընդունի։ - Զոռբա,- ասացի՝ մի կերպ ինձ զսպելով, որ ձեռքը չբռնեմ,Զոռբա, համաձայն եմ, կգաս ինձ հետ։ Կրետե կղզում քարածխի հանք ունեմ, բանվորներին կհսկես, իսկ իրիկունները երկուսովս կպառկենք ծովափի ավազին. ես ոչ ոք չունեմ՝ կին, երեխա, շուն. կուտենք ու կխմենք միասին։ Հետո սանթուր կնվագես։ - Թե հավեսս տեղն ըլնի, լսում ե՞ս, թե հավեսս տեղն ըլնի։ Ինչքան ուզես, քեզ համար աշխատեմ, ես՝ քեզ ծառա։ Բայց սանթուրն ուրիշ բան է։ Վայրի կենդանի է, ազատություն է ուզում։ Թե հավես կունենամ՝ կնվագեմ էլ, կերգեմ էլ։ Համ էլ կպարեմ՝ Զեյբեկիկո, Խասապիկո, Պենդոզալի6, բայց էս հարցում՝ չեմ զիջում, տրամադրություն պիտի ունենամ։ Մաքուր հաշիվ է։ Ինձ որ զոռեցիր, կհեռանամ։ Էս բաներում,
Հույն Զոռբան
23
իմացի, ես մարդ եմ։ - «Մարդ», ի՞նչ ես ուզում ասել։ - Դե, ազատ մարդ։ - Մատուցո՜ղ,- կանչեցի,- մի բաժակ ռոմ էլ բեր։ - Երկու բաժակ ռոմ,- մեջ ընկավ Զոռբան,- դու էլ կխմես, իրար բաժակ խփենք։ Եղեսպակը ռոմի հետ խնամի չեն դառնում, դու էլ ռոմ կխմես, որ թրջենք մեր խնամի դառնալը։ Բաժակ բաժակի խփեցինք. արդեն լրիվ լուսացել էր։ Նավի շչակը սուլեց։ Ճամպրուկներս նավ տարած մակույկավարն եկավ, նշան արեց։ Վեր կացա, Զոռբայի ուսին հպվեցի։ - Գնանք,- ասացի,- Աստված մեզ օգնական։ - Սատանան էլ,- հանգիստ ավելացրեց Զոռբան։ Կռացավ, սանթուրն առավ թևատակը, դուռը բացեց ու առաջ ընկավ։ *** 1
Հունաստանի կարևորագույն նավահանգիստը, Աթենքից ոչ հեռու ավանդական ստվերային տիկնիկային թատրոն, կարագյոզ թուրքերեն նշանակում է սևաչյա, որը ներկայացման տիկնիկ-հերոսն է և որը սատիրական ծիծաղաշարժ պատմություններով զվարճացնում է հանդիսատեսին: 3 ճիշտ արտասանությունը Mukanshin է: 4 էկտոպլազմ-հուն.ektos- դուրս, plasma-էակ, արարած. խորհրդավոր, սովորաբար բաց վարդագույն մածուցիկ նյութ, որն իբր թե արտադրվում ու դուրս է գալիս տրանսի մեջ գտնվող մեդիումի մարմնից՝ սեանսի խավար մթնոլորտում: 5 ռումինացի գրող՝ հոր կողմից հույն, որը Կազանձակիսի հետ այցելեց Սովետական Միություն 1927 թ.ու մի քանի հոդվածներ գրեց սովետական բյուրոկրատիայի մասին՝ ձեռք բերելով շատ հակառակորդներ: 6 հունական պարեր:
2. Ծով, մեղմ աշուն, լույսով ողողված կղզիներ, մանրիկ անձրևի թափանցիկ քող, որ ծածկում էր Հունաստանի անմահ մերկությունը։ «Երանի նրան,- մտածում էի,- ով արժանի է կյանքում գոնե մի անգամ նավարկել Էգեյան ծովում»։ Աշխարհն այս շատ հաճույքներ ունի՝ կանայք, մրգեր, մտքեր, բայց վաղ աշնանն այս ծովը հատելը՝ մեկ առ մեկ մրմնջալով կղզիների անունները, իմ կարծիքով մեծագույն խնդությունն
արտգրականություն 1-2/2014
2
արտգրականություն 1-2/2014
24
Կազանձակիս
է, որից հոգիդ կարող է ճախրել Երկնքում։ Ուրիշ ոչ մի տեղ՝ այդքան հանդարտ ու սահուն չես տեղափոխվում իրականությունից դեպի երազ։ Նրանց սահմանները նոսրանում են ու նույնիսկ ամենահին նավերի կայմերը ծիլ են տալիս ու խաղող։ Իսկապես, այստեղ՝ Հունաստանում, հրաշքն անհրաժեշտության անխուսափելի պտուղն է։ Կեսօրին անձրևը դադարեց, արևը պատռեց ամպերի քողն ու հայտնվեց՝ մեղմ, թարմ, ասես հենց նոր լողացած՝ իր ճառագայթներով շոյելով հարազատ ջուրն ու հողը։ Կանգնել էի նավաքթին ու ամբողջ հոգով հրճվում էի այս հրաշքով, որ ձգվում էր մինչև այնտեղ, ուր երկինքն ու ծովը միանում էին, իսկ նավի մեջ՝ ճարպիկ ու բանիմաց հույներ, գիշատիչ աչքեր, խարդախ մանրավաճառներ, քաղաքականության շուրջը վեճեր, լարից ընկած մի դաշնամուր, պատվավոր կանայք՝ թունավոր բամբասանքներով, չարակամ, միապաղաղ, գավառական թշվառության մթնոլորտ։ Մեջդ մի ցանկություն էր առաջանում՝ բռնել նավն իր երկու ծայրերից, թաթախել ծովում, մի լավ թափ տալ, որ այն պղծող բոլոր կենդանի արարածները՝ մարդիկ, մկներ, միջատներ՝ թափվեն ծովը, ու հետո նորից բարձրացնել ալիքների վրա՝ դատարկ ու մաքուր։ Երբեմն էլ կարեկցանքով էի լցվում, սառը, բուդդայական կարեկցանք՝ խճճված մետաֆիզիկական մտորումներիս արդյունքը։ Կարեկցանք ոչ միայն մարդկանց հանդեպ, այլ ամբողջ աշխարհի, որ պայքարում է, գոռում, լաց լինում, հույս ունի ու չի տեսնում, որ այս ամենը մի ՈՉԻՆՉ է՝ իր երևակայական պատկերով։ Կարեկցանք հույների հանդեպ, նավի, ծովի, ինքս իմ հանդեպ, քարածխահանքի, «Բուդդայի» ձեռագիր գրքի, լույսի ու ստվերի այս ամբողջ ունայն խառնուրդի հանդեպ, որ հանկարծ տակնուվրա են անում ու պղծում օդը։ Նայեցի Զոռբային, որը ծովից սմքած, անտրամադիր՝ թառել էր նավաքթի մի խուրձ պարանների վրա։ Ձեռքի լիմոնն էր հոտոտում, ու ականջները սրած լսում էր ուղևորների վեճը՝ մեկ թագավորի, մեկ Վենիզելուսի շուրջ։ Մեծ գլուխը թափ էր տալիս ու թքում էր։ - Հնացած պետական սիստեմներ,- մրթմրթաց արհամարհանքով,- չեն էլ ամաչում։ - Ի՞նչ նկատի ունես «հնացած պետական սիստեմներ» ասելով, Զոռբա։ - Դե, էս ամեն ինչը՝ թագավորներ, ժողովրդավարություն, պատգամավորներ, իսկական խեղկատակություն է։
Հույն Զոռբան
25
Զոռբայի համար ժամանակակից իրադարձությունները հնացած էին, քանի-որ նա դրանք արդեն ապրել էր։ Նրան, անկասկած, հնացած էին թվում այնպիսի հասկացողություններ, ինչպիսիք են հեռագիրը, շոգենավը, երկաթուղին, ներկայիս բարոյականությունը, հայրենիքը, կրոնը։ Նրա հոգին աշխարհից շատ ավելի առաջ էր ընթանում։ Կայմերի պարանները ճռնչացին, ծովի ափերը վեր վար անելով պարում էին, կանայք լիմոնի նման դեղնել էին։ Զենքերը ցած էին դրել՝ շպարներ, հերակալներ, սանրեր, նրանց շրթունքները սպիտակել էին, եղունգները՝ կապտել։ Ծեր կաչաղակները փետրահան էին եղել, փոխ առած փետուրները՝ ժապավենները, կեղծ հոնքերը, խալերը, կրծկալները թափվել էին, իսկ փսխելու պատրաստ նրանց դեմքերը զզվանք ու միաժամանակ կարեկցանք էին առաջացնում։ Զոռբան էլ էր դեղնել ու կանաչել, նրա փայլուն աչքերը խամրել էին։ Միայն երեկոյան կողմ նրա աչքերը պայծառացան, ձեռքը պարզեց ու ցույց տվեց երկու մեծ դելֆին, որ նավի հետ արագության մրցման էին դուրս եկել։ - Դելֆիննե՜ր,- ուրախ բացականչեց նա։ Այդ ժամանակ, առաջին անգամ նկատեցի, որ նրա ձախ ձեռքի ցուցամատի համարյա կեսը կտրված էր։ - Մատիդ ի ՞նչ է եղել, Զոռբա,- կանչեցի։ - Ոչ մի բան,- պատասխանեց՝ նեղացած, որ դելֆիններով առանձնապես չուրախացա։ - Ինչ-որ մեքենա է՞ կտրել մատդ,- շարունակեցի պնդել։ - Ի ՞նչ ես խոսում, ա՛յ մարդ, ի՞նչ մեքենա։ Ես ինքս եմ կտրել։ - Դու ի՞նքդ։ Ինչո՞ւ։ - Դու դա չես հասկանա, աղա ջան,- ասաց՝ ուսերը թոթվելով։- Քեզ ասեցի, որ բոլոր արհեստները փորձել եմ։ Մի անգամ, ուրեմն, բրուտի արհեստն էլ փորձեցի։ Էդ արհեստի համար խելքս գնում էր։ Գիտե՞ս, թե էդ ինչ զգացում է՝ մի գունդ ցեխ վերցնես ձեռքդ ու ի՛նչ ուզես, անես։ Ֆռ՜ռ։ Անիվն ու կավը դիվահարի պես պտտվում են, իսկ դու վերևը՝ ու ասում ես՝ կուժ կսարքեմ, աման կսարքեմ, կանթեղ կսարքեմ ու սատանան գիտի, թե էլ ինչ կսարքեմ։ Ա՛յ, սա է մարդ լինել նշանակում, քեզ ասում եմ։ Ազատություն։ Նա ծովը մոռացել էր, այլևս լիմոնը չէր կրծում ու աչքերը նորից պայծառացել էին։ - Լավ էդ ամենը, հապա մատը՞դ։
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
26
Կազանձակիս
- Դե, մատս խանգարում էր ինձ, միշտ մտնում էր արանքն ու բոլոր մտահղացումներս փչացնում։ Ես էլ մի օր կացնիկը ճանկեցի ... - Ու չցավե՞ց։ - Ո՞նց չցավեց, գերան հո չե՞մ, մարդ եմ, իհարկե ցավեց, բայց քեզ ասում եմ, գործիս խանգարում էր, դրա համար էլ կտրեցի։ Արևն իջավ, ծովը մի քիչ հանդարտվեց, ամպերը ցրվեցին, երկնքում կայծկլտաց Լուսաստղը։ Նայեցի ծովին, երկնքին, ու մտածմունքների մեջ ընկա։ Այ, սա՝ սիրել է, կացինը վերցնես, ցավ զգաս ու կտրես ... Բայց թաքցրեցի հուզմունքս։ - Դա վատ միջոց է, Զոռբա,- ասացի ծիծաղելով։- Նույն ձևով մի ճգնավոր, ըստ առասպելի, մի օր մի կին տեսավ, որը նրա հոգին տակնուվրա արեց։ Նա էլ վերցրեց մսի դանակն ու... - Գլուխը քարով տվեց,- խոսքս կտրեց Զոռբան՝ գլխի ընկնելով, թե ինչ էի ուզում ասել,- ըտենց բա՞նն էլ մարդ կտրի։ Գրողի ծոցը թող կորչի էդ հիմարը։ Ախր էդ օրհնվածը երբեք չի խանգարում։ - Է, ո՞նց,- համառում էի,- խանգարում է ու նույնիսկ շատ։ - Ինչի՞ն։ - Երկնքի արքայություն գնալուն։ Զոռբան ծաղրանքով լի ծուռ հայացք գցեց վրաս։ - Բայց հենց դա է դրախտի բանալին, ա՛յ հիմար։ Գլուխը բարձրացրեց, մի լավ զննեց ինձ, ասես ուզում էր պարզել, թե ինչ կարծիքի էի հանդերձյալ կյանքի, երկնքի արքայության, կանանց ու տերտերների մասին, բայց երևում է գլուխ չհանեց ու շրջահայացորեն թափ տվեց ալեհեր գլուխը։ - Սախաթները դրախտ չեն մտնում,- ասաց ու լռեց։ Պառկեցի նավախցիկումս ու մի գիրք վերցրեցի. Բուդդան դեռ իշխում էր մտքերս ու կարդացի «Բուդդայի ու հովվի երկխոսությունը», որն այդ վերջին տարիներին ինձ խաղաղություն ու ապահովություն էր ներշնչում։ «Հովիվ. - Ճաշս պատրաստ է, ոչխարներս կթած, խրճիթիս դուռը կողպած է, օջախս վառած, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես։ Բուդդա. - Ճաշի ու կաթի կարիք չունեմ այլևս, քամիներն են իմ տունը, կրակս հանգել է, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես։
27
Հույն Զոռբան
Հովիվ. - Ես ունեմ եզներ ու կովեր, նախնիներիցս ժառանգած մարգագետիններ ունեմ ու մի ցուլ, որ զույգավորվի կովերիս հետ, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես։ Բուդդա. - Ո՛չ եզներ ունեմ, ո՛չ կովեր, չունեմ մարգագետիններ։ Ոչինչ չունեմ։ Ոչնչից չեմ վախենում, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես։ Հովիվ.- Հնազանդ ու հավատարիմ մի կին ունեմ, արդեն շատ տարիներ, ու հաճո է ինձ գիշերները խաղալ նրա հետ, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես։
Այս երկու ձայները դեռ խոսում էին, երբ քունն ինձ հաղթեց։ Նորից քամի էր բարձրացել ու ալիքները խփում էին լուսանցույցի հաստ ապակուն։ Ծխի քուլայի նման թևածում էի քնի ու իրականության արանքում։ Ալիքներն ուժեղ փոթորկի էին վերածվել, մարգագետինները սուզվեցին ջրի տակ, եզները, կովերն ու ցուլը խեղդվեցին, քամին պոկեց խրճիթի տանիքը, կրակը մարեց, կինը ճչաց ու մեռած ընկավ ցեխը։ Իսկ հովիվը ողբում էր, գոռում, չէի լսում ինչ էր ասում, գոռում էր, իսկ ես գնալով ավելի խորն էի սուզվում քնի մեջ, սահելով, ինչպես ձուկը՝ ծովում։ Երբ արթնացա լուսաբացին, մեր աջ կողմում փռվել էր հսկայական վեհասքանչ կղզին՝ վայրի ու հպարտ, իսկ սարերը խաղաղ ժպտում էին առավոտյան արևին։ Լեղակագույն ծովն ալեկոծ փրփրում էր մեր շուրջը։ Զոռբան՝ փաթաթված մի հաստ սրճագույն ծածկոցով, անհագորեն նայում էր կղզուն։ Հայացքը թռչում էր սարերից դեպի հարթավայրերը, հետո հետազոտելով սահում էր ափի երկայնքով, ասես թե այդ հողերը ծանոթ էին նրան ու հիմա ուրախ էր՝ մտքով նորից քայլել դրանց վրայով։ Մոտեցա, հպվեցի Զոռբայի ուսին։ - Զոռբա, դու հաստատ առաջին անգամը չի, որ գալիս ես Կրետե,- ասացի։- Դու նրան հին ընկերոջ նման ես նայում։ Նա ալարկոտ հորանջեց, խոսքի բռնվելու տրամադրություն բոլորովին չուներ։ Ծիծաղեցի։
արտգրականություն 1-2/2014
Բուդդա. - Հնազանդ ու ազատ մի հոգի ունեմ, արդեն շատ տարիներ, վարժեցնում եմ նրան ու սովորեցնում խաղալ ինձ հետ, իսկ դո՛ւ, Օ Երկինք, անձրևիր ինչքան կուզես»։
արտգրականություն 1-2/2014
28
Կազանձակիս
- Ալարո՞ւմ ես խոսել, Զոռբա։ - Չեմ ալարում, աղա,- պատասխանեց,- բայց դժվարանում եմ։ - Դժվարանո՞ւմ ես։ Անմիջապես չպատասխանեց, նորից դանդաղ սահեցրեց հայացքը ափերի երկայնքով։ Տախտակամածին էր քնել ու նրա գանգուր ալեխառն մազերից ցող էր կաթում։ Հիմա, որ արևն ընկել էր վրան, պարզ երևում էին նրա այտերի, ծնոտի ու վզի ամենախոր կնճիռներն անգամ։ Վերջապես շարժեց շուրթերը՝ հաստ ու կախված՝ այծի շուրթերի նման։ - Առավոտները դժվարանում եմ բացեմ բերանս, որ խոսեմ,ասաց,- դժվարանում եմ, ներող կլինես։ Լռեց ու նորից կլոր աչքերը գամեց կղզուն։ Զանգը հնչեց՝ հրավիրելով նախաճաշի։ Խցիկներից սկսեցին դուրս գալ ճմրթված, դեղնականաչավուն դեմքեր. կախված, քանդվելու պատրաստ հյուսքերով կանայք սայթաքելով տոտիկ-տոտիկ էին անում սեղանից սեղան։ Նրանցից փսխուքի ու օծանելիքի հոտ էր գալիս, իսկ վախեցած ու հիմար հայացքով աչքերը խամրել էին։ Զոռբան դիմացս նստած, անասնական հրճվանքով կլանում էր սուրճը։ Հացին կարագ ու մեղր էր քսում ու ուտում էր։ Դեմքն աստիճանաբար բացվեց, փափկեց, բերանի գծերը մեղմացան։ Թաքուն հրճվում էի նրանով, տեսնելով, թե ոնց է թոթափում վրայից քունն ու թմրած վիճակը ու աչքերը գնալով պայծառանում են։ Մի ծխախոտ վառեց, հաճույքով ներս քաշեց ու մազոտ քթանցքերից դուրս հանեց կապույտ ծխի քուլաները, աջ ոտքը ծալեց ու նստեց վրան, տեղավորվեց արևելյան ձևով՝ պատրաստ խոսելու։ Ու խոսեց։ - Հարցնում ես, թե առաջին անգամ եմ գալիս Կրետե,- սկսեց, աչքերը կիսափակեց ՝ լուսամուտի միջով ուղղելով հեռվում փայլին տվող Փսիլորիտի սարին։- Չէ, առաջին անգամը չի։ 1896-ին ես մի խենթ ու խելառ տղամարդ էի։ Մորուքս ու մազերս իրենց բնական գույնն ունեին ՝ ձյութի պես սև, բոլոր ատամներս տեղն էին ու երբ հարբում էի ՝ ուտելիքն ուտում էի, ամանն էլ հետը։ Հենց էդ ժամանակ, սատանեն մատը խառնեց ու Կրետեն նորից ոտքի ելավ։ Չարչիություն էի անում էդ ժամանակ։ Մակեդոնիայում գյուղից գյուղ էի շրջում, մանր մունր ապրանք էի ծախում ու փողի փոխարեն պանիր, բուրդ, կարագ, ճագար, եգիպտացորեն էի վերցնում, դրանք էլ վերավաճառում էի ու
29
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
մեջը կրկնակի օգուտ անում։ Գիշերը, ո՛ր գյուղում էլ որ լինեի, գիտեի ում տանն էի մնալու։ Ամեն գյուղում էլ միշտ մի սրտացավ այրի կգտնվի, Աստված իրենց պահի։ Մի հատ թելի կոճ, կամ սանր, կամ գլխաշոր էի տալիս՝ սև գույնի, ի հիշատակ հանգուցյալի, ու քնում էի հետը։ Թանկ չէր նստում վրաս։ Էժանություն, աղա ջան, ի՜նչ լավ ժամանակներ էին։ Բայց, ոնց որ ասեցի արդեն, Կրետեն նորից զենք վերցրեց։ «Թո՜ւ, անիծյալ բախտ,- ասեցի,- էս Կրետեն մեզ երբեք հանգիստ չի տալու»։ Կոճերս ու այրիներիս թողեցի, զենք վերցրի, միացա մյուս ապստամբներին ու ճամփա ընկանք դեպի Կրետե։ Զոռբան լռեց։ Հիմա մենք անցնում էինք մի ավազոտ ու խաղաղ ծովածոցով, ալիքները մտնում ու տարածվում էին ափերին ՝ առանց փշրվելու ու միայն մի քիչ փրփուր էին թողնում ավազի շուրջը։ Ամպերը ցրվել էին, արևը փայլում էր ու մռայլ կղզին խաղաղված ժպտում էր։ Զոռբան շրջվեց ՝ մի ծաղրական հայացք գցելով վրաս։ - Հիմա, աղա ջան, դու երևի կարծում ես, թե ես կնստեմ ու մեկ-մեկ կհաշվեմ, թե քանի թուրքի գլուխ եմ կտրել կամ քանի թուրքի ականջ եմ դրել լուցկու տուփի մեջ, ոնց որ Կրետեում են անում։ Մոռացիր էդ մասին։ Դա ինձ ձանձրույթ ու ամոթ է պատճառում։ Հիմա, որ ավելի շատ բան եմ հասկանում, ինքս ինձ մտածում եմ, թե էդ ի՞նչ կատաղություն է, ի՞նչ մոլուցք՝ հարձակվես մի ուրիշ մարդու վրա, որ քեզ ոչինչ չի արել, նրա քիթը կտրես, ականջը պոկես, փորը ճղես ու Աստված կանչես, որ քեզ օգնի, այսինքն՝ Նա էլ քիթ ու ականջ կտրի ու փորեր ճղի։ Բայց էն ժամանակ արյունս եռում էր, խելք ունեի՞, որ էդ ամեն ինչը մտածեի։ Ճիշտ մտածելն ու արդար դատելը հանգստություն են ուզում, հասուն տարիք, անատամ բերան։ Երբ անատամ ես, հեշտ է ասել՝ «Ամոթ է տղերք, մի կծեք», բայց երբ բոլոր 32 ատամներդ էլ տեղն են... Մարդը ջահել հասակում գազան է, աղա ջան, վայրի, մարդակեր գազան։ Գլուխը տարուբերեց։ - Գառ ու հավ էլ է ուտում, խոզ էլ, բայց մինչև մարդ չուտի, չի կշտանում,- ավելացրեց ու ծխախոտը ճզմեց սուրճի բաժակի ափսեի մեջ։- Չէ, չի կշտանում։ Դու ի՞նչ կարծիքի ես, ամենագետ ջան։ Բայց պատասխանի չսպասեց.- Ի՞նչ ասես,- ասաց՝ հայացքով չափելով ինձ։- Ինչքան հասկանում եմ, ձերդ պայծառափայլությունը երբեք սոված չի մնացել, չի սպանել, չի գողացել, չի շնացել, ուրեմն էլ ի՞նչ գաղափար պիտի
արտգրականություն 1-2/2014
30
Կազանձակիս
ունենա աշխարհից՝ խակ ուղեղ, արև չտեսած մարմին,մրթմրթաց՝ բացահայտ արհամարհանքով։ Իսկ ես ամաչեցի իմ նուրբ ձեռքերի, գունատ դեմքիս ու արև չտեսած՝ կեղտով ու արյունով չշաղախված կյանքիս համար։ - Էս ամենը ոչինչ,- համակերպված ասաց Զոռբան՝ ծանր ձեռքն անցկացնելով սեղանի վրայով, ասես սպունգով մաքրում էր։ Միայն մի բան եմ ուզում քեզ հարցնեմ, շատ գրքեր թերթած կլինես, գուցե իմանաս... - Ասա տեսնեմ ի՞նչ է, Զոռբա։ - Էստեղ, աղա ջան, մի հրաշք է կատարվում, մի տարօրինակ հրաշք, ու ուղեղիս մեջ չի տեղավորվում։ Էս բոլոր անպատվությունները, գողությունները, կոտորածները, որ մենք՝ ապստամբներս արեցինք, արքայազն Գեորգին բերեցին Կրետե՝ ազատություն բերեցին։ Նա ինձ էր նայում իր զարմանքից չռած աչքերով։ -Սա հանելուկ է,- մրթմրթաց,- մի անբացատրելի հանելուկ։ Ուրեմն էս աշխարհում ազատություն բերելու համար էդքան հանցանք ու անարգություն են պե՞տք։ Որովհետև, եթե նստեմ ու մեկ-մեկ թվեմ, թե ինչ ստորություններ ու հանցանքներ ենք գործել, մազերդ բիզ-բիզ կկանգնեն։ Ու դրա արդյունքն ի՞նչ եղավ։ Ազատություն։ Փոխանակ Աստված կայծակնահար անի մեզ ու մոխրի վերածի, ազատություն է տալիս մեզ։ Ես ոչ մի բան չեմ հասկանում։ Նայեց ինձ, ասես օգնություն էր խնդրում։ Երևում էր, որ նրան շատ էր չարչարել այս հանելուկն ու գլուխ չէր հանել դրանից։ - Իսկ դու մի բան հասկանում ե՞ս, աղա ջան,- հարցրեց դառնությամբ։ Ի՞նչ հասկանայի ու ի՞նչ ասեի նրան։ Ասեի, որ այն, ինչ մենք Աստված ենք անվանում՝ գոյություն չունի՞, թե՞ հանցանքն ու անարգությունը Աստծո սրտով է, կամ թե՝ չարություն ու հանցանք կոչվածներն անհրաժեշտ են աշխարհի ազատության պայքարո՞ւմ։ Բայց փորձեցի մի ուրիշ պատասխան գտնել Զոռբայի համար։ - Գոմաղբից ու կեղտից ո՞նց է ծաղիկ ծլում, Զոռբա։ Պատկերացրու, որ գոմաղբը մարդն է, իսկ ծաղիկն՝ ազատությունը։ - Բա սե՞րմը,- ասաց Զոռբան բռունցքը խփելով սեղանին։Որպեսզի ծաղիկ դուրս գա, սերմ է պետք։ Ո՞վ է դրել էդպիսի մի սերմ մեր կեղտոտ ընդերքում ու ինչի՞ համար էդ սերմը ծաղիկ չտա ազնվությամբ ու բարությամբ, այլ՝ արյունով ու կեղտով։
31
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Գլուխս թափ տվեցի։ - Չգիտեմ։ - Ո՞վ գիտի։ - Ոչ ոք։ - Էդ դեպքում ուրեմն,- հուսահատ բացականչեց Զոռբան՝ վայրի հայացքով նայելով շուրջը,- իմ ինչի՞ն են պետք շոգենավերն ու մեքենաներն ու օսլայած օձիքները։ Երկու-երեք ճմրթված ուղևոր, որոնք հարևան սեղանի շուրջը սուրճ էին խմում, կռվի հոտ առնելով՝ աշխուժացան ու ականջները սրեցին։ Զոռբան զզվանքով նայեց նրանց ու ձայնն իջեցրեց։ - Գրողի ծոցն էս ամեն ինչը,- ասաց։- Երբ էդ մասին մտածում եմ, դեմս ինչ գտնեմ, ուզում եմ ջարդեմ՝ աթոռ, լամպ կամ գլուխս՝ պատին խփելով։ Բայց հետո՞, օգուտն ի՞նչ, այ ձուն գա իմ գլխին։ Մենակ վնասներն եմ հատուցում, կամ գնում եմ դեղատուն, որ գլխիս վիրակապ դնեն։ Իսկ թե Աստված կա՞, էդ դեպքում վերջ, գնա մեռի, էլ ինչի՞ ես ապրում։ Նա երևի երկնքից ինձ է նայում ու ծիծաղից թուլանում։ Զոռբան ձեռքը կտրուկ թափ տվեց, կարծես մի աներես ճանճ էր ուզում քշել։ - Ինչևէ,- ասաց հոգնած։- Ես քեզ միայն սա եմ ուզում ասել։ Երբ թագավորական շոգենավը դրոշներով զարդարված կղզի հասավ ու թնդանոթաձգությունն սկսվեց ու արքայազնը ոտքը դրեց Կրետե...Կյանքումդ տեսած կա՞ս, որ մի ամբողջ ժողովուրդ ուրախությունից խելագարվի, որ ազատություն է ստացել։ Չէ՞։ Էդ դեպքում, իմ խեղճ աղա, կույր ծնվել ես, կույր էլ կմեռնես։ Իսկ ես, հազար տարի էլ որ ապրեմ, թեկուզ վերջին շնչումս, էդ օրվա իմ տեսածը չեմ մոռանա։ Ու թե ամեն մարդ ինքն իր ճաշակով ընտրելու լիներ իր երկնային դրախտը, որ ճիշտը դա՛ կլիներ, ես կասեի ամենազորին. «Տեր իմ, թող ինձ համար դրախտ լինի մրտիներով ու դրոշներով լի Կրետեն ու թող դարեր շարունակվի էն ակնթարթյը, երբ արքայազն Գեորգը ոտքը կղզի դրեց։ Ուրիշ ոչինչ չեմ ուզում»։ Նորից լռեց Զոռբան։ Բեղերն ոլորեց, մի բաժակ սառը ջուր բերնեբերան լցրեց, մի շնչով կուլ տվեց։ - Ի՞նչ եղավ Կրետեում, Զոռբա, պատմիր։ - Մեծագոռգոռ խոսքեր ասե՞մ հիմա,- ասաց Զոռբան ու նորից զայրացավ։- Այ մարդ, ես քեզ ասում եմ, որ էս աշխարհը հանելուկ է, մարդն էլ մի մեծ գազան։ Մեծ գազան է ու մեծ Աստված։ Մի սրիկա կոմիտեական1, որ ինքն էլ էր հետս Մակեդոնիայից
արտգրականություն 1-2/2014
32
Կազանձակիս
եկել, Յորղո էր անունը, մի դաժան չարագործ, կեղտոտ մի խոզ, նույնիսկ նա՛ էր լաց լինում։ «Ի՞նչ ես զռոցդ դրել, ա՛յ Յորղո», ասում եմ, ու իմ աչքերն էլ են առվի նման հոսում։ «Ի՞նչ ես զռում, ա՛յ խոզ»։ Բայց նա ընկավ գիրկս ու մանկան նման հեկեկում ու պաչպչում է ինձ։ Իսկ հետո, էս աչքածակ կռապաշտը քամարը2 հանեց, իր սպանած թուրքերից ու թալանած տներից հավաքած ոսկեդրամները դատարկեց գոգն ու բուռ-բուռ օդ էր շպրտում։ Հասկացա՞ր, աղա ջան։ Ա՛յ սա է ազատությունը։ Վեր կացա, բարձրացա նավի կամրջակ՝ դեմքս ծովի քամուն ընդառաջ։ Սա է ազատությունը, մտածում էի, մի կրքի գերի լինես, ոսկի դիզես ու հանկարծ, մոռանաս ամեն ինչ ու քամուն շպրտես ունեցած չունեցածդ։ Մի կրքից ազատվես՝ հնազանդվելով մի ուրիշ՝ առավել վսեմի... Բայց մի՞թե սա նույնպես ստրկություն չէ։ Կյանքդ զոհաբերես հանուն մի գաղափարի, հանուն ազգի, հանուն Աստծո, կամ գուցե՝ որքան ավելի բարձր է կանգնած տերը, այնքան ավելի՞ է երկարում մեր ստրկության պարանը, ու ցատկում ու խաղում ենք ընդարձակ բակում, առանց պարանի ծայրը գտնելու, մեռնում ենք, ու դա անվանում ենք ազատություն։ Կեսօրից հետո հասանք մեր ավազոտ ծովափը՝ սպիտակ, մանր՝ ասես մաղով անցկացրած ավազ, դեռ ծաղկած դափնեվարդեր3, թզենիներ, սպիտակ ակացիաներ, ավելի հեռվում՝ դեպի աջ՝ մոխրագույն մի բլուր՝ ցածրիկ ու լերկ, որը թինկ տված կնոջ դեմք էր հիշեցնում, իսկ ծնոտից ներքև, վզի վրայով անցնում էին մուգ շականակագույն քարածխի երակները։ Աշնանային քամի էր փչում։ Բամբականման ամպերի ծվեններն արագ սահում էին՝ մեղմ ստվեր գցելով հողին։ Նոր, սպառնալի ամպեր էին հայտնվում երկնքում։ Արևը մերթ թաքնվում էր, մերթ հայտնվում, ու դրանից հողի երեսը մթագնում կամ լուսավորվում էր՝ հուզված ու խռովված կենդանի դեմքի նման։ Մի պահ կանգնեցի ավազին, շուրջս նայեցի։ Սուրբ միայնությունը փռվեց դիմացս՝ դաժան, բայց հմայիչ՝ անապատի նման։ Բուդդայական դյութող երգը հողից բարձրացավ ու պարուրեց ողջ ներքին էությունս։ Ե՞րբ եմ վերջապես քաշվելու անապատ՝ միայնակ, առանց ուղեկից, սուրբ մի վստահությամբ, որ ամենն այս մի երազ է լոկ։- Ե՞րբ կլինի արդյոք, որ ցնցոտիներովս, առանց իղձերի, ուրախ կքաշվեմ սարերը։- Ե՞րբ եմ տեսնելու արդյոք, որ մարմինս լոկ
Հույն Զոռբան
33
հիվանդություն է ու մեղք, ծերություն կամ մահ, ու՝ ազատ ու անվախ, ողջը՝ խինդ կքաշվեմ անապատը։ Ե՞րբ, ե՞րբ, ե՞րբ։ Զոռբան սանթուրը թևատակին մոտեցավ։ - Սա է քարածխահանքը,- ասացի, որ հուզմունքս թաքցնեմ ու ձեռքս պարզեցի դեպի թիկնած կնոջ դեմքով բլուրը։ Բայց Զոռբան հոնքերը կիտեց, չշրջվեց։ - Թող մնա հետո, աղա։ Թող հողը դադարի օրորվելուց՝ հետո։ Դեռ օրորվում է, գրողը տանի, թափ է տալիս տախտակամածի նման։ Գնանք, շուտ գյուղ հասնենք։ Ասաց ու իր մեծ քայլերով առաջ անցավ։ Երկու ուտաբոբիկ գյուղացի տղեկներ՝ արաբների նման արևահար, վազեցին ու վերցրին մեր ճամպրուկները։ Մի հաստլիկ, կապուտաչյա մաքսային ծառայող նարգիլե էր ծխում մաքսատան դեր կատարող բարաքում։ Նա շեղ մեզ նայեց, մի դանդաղ հայացք ձգեց ճամպրուկներին, նստած տեղը մի շարժում արեց, որ վեր կենա աթոռից, բայց ալարեց։ Դանդաղ բարձրացրեց նարգիլեի մուշտուկը։ - Բարի գալուստ,- ասաց քնկոտ։ Տղեկներից մեկը մոտեցավ ինձ՝ ձիթապտղի պես սև աչքերը խաղացնելով։ - Թամբալ Հունաստանցի,- շպրտեց ծաղրանքով,- ալարում է։ - Իբր թե Կրետեցիք չեն ալարում հա՞։ - Ալարում են, ալարում են, բայց ուրիշ ձև... - Գյուղը հեռո՞ւ է։ - Չէ հա, մի կրակոցի հեռավորության չափ ճամփայա, հրե՜ն, այգիների հետևը՝ լեռնագոգին։ Լավ գյուղ ա, աղա ջան, Աստծո շնորհներով լիքը՝ սպիտակ ակացիա, կանաչեղեն, ձիթապտղի յուղ, գինի։ Իսկ այ էնտեղ, ավազների մեջ աճում են Կրետեի ամենավաղահաս վարունգները։ Արաբիայից քամին փչում է ու դրանց մեծացնում։ Գիշերը բոստանում որ քնում ես, լսում ես ճարճատյունը՝ ճռռ, ճռռ, ու դրանց մեծանալը։ Զոռբան առջևից էր գնում, բայց դեռ շշմած էր ու սայթաքում էր։ - Համբերությու՜ն, Զոռբա,- կանչեցի,- դժվարն անցավ, մի վախեցիր։ Արագ էինք քայլում։ Հողը խառնված էր ավազի ու ծովախեցիների հետ ու տեղտեղ երևում էին կարմրանի մի թուփ, եղեգների մի խուրձ, դեղատու խռնդատ։ Ամպերը գնալով ավելի էին իջնում, քամին ուժգնանում էր։ Անցնում էինք մի մեծ թզենու մոտով, որն իրար հետ հյուսված
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
34
Կազանձակիս
երկճյուղ բուն ուներ ու ծերությունից սկսել էր քայքայվել ու խոռոչ բացել։ Ճամպրուկները տանող տղաներից մեկը կանգ առավ, ցնոտը ձգեց՝ ցույց տալով ինձ ծեր ծառը։ - Իշխանադստեր թզենին,- ասաց։ Կանգ առա։ Կրետեում ամեն մի քար, ամեն մի ծառ իր ողբերգական պատմությունն ուներ։ - Իշխանադստե՞ր։ Ինչո՞ւ։ -Պապիս ապրած ժամանակ, մի հարուստի աղջիկ սիրահարվել էր մի ջահել հովվի։ Բայց աղջկա հերը չէր ուզում։ Լացեց աղջիկը, գոռաց, իրեն պատերով տվեց, բայց հերն էլի իր զուռնան էր փչում։ Մինչև որ մի իրիկուն կորան երկու սիրահարները։ Մի օր, երկու օր, երեք օր, մի շաբաթ ման էին գալիս, չէին գտնում նրանց, անհետացել էին։ Բայց ամառ էր, հոտ ընկավ, հոտի ուղղությամբ գնացին ու նրանց էս թզենու տակ գտան, իրար գրկած՝ հոտած։ Հասկացա՞ր։ Հոտից գտան նրանց։ Փուֆ, փուֆ,- արեց տղան ու պոռթկաց ծիծաղից։ Գյուղի անցուդարձը լսելի եղավ։ Շները սկսեցին հաչել, կանայք բղավում էին, աքլորները շեփորում էին եղանակի փոփոխությունը։ Օդում տարածված էր ռակի քաշելու ղազաններից եկող ցիպուրոյի հոտը։ - Էս էլ մեր գյուղը,- կանչեցին երկու տղեկներն ու թափ առան։ Ավազաբլրից շրջադարձ անելուն պես՝ երևաց սարալանջին թառած գյուղը։ Կրով սպիտակեցրած, տափակ կտուրներով, իրար կպած ցածրիկ տներ, որ բաց պատուհանների սևին տվող փեղկերով ՝ քարերի մեջ խոթած սպիտակ գանգերի էին նման։ Հավասարվեցի Զոռբային։ - Հիշիր Զոռբա,- ցածրաձայն պատվիրեցի նրան,- գյուղ մտնելուց քեզ կարգին կպահես։ Չհասկանան մեր ով լինելը։ Լուրջ, գործարար մարդկանց նման կպահենք մեզ, ես՝ ղեկավարը, դու էլ ՝ վարպետը։ Կրետեցիք, լավ իմանաս, կատակ չեն անում, մի անգամ վրադ նայեցին, հերիք է, որ մի թերություն գտնեն ու մականուն կպցնեն, ու դրանից հետո, էլ պրծում չկա՝ պոչին աման կապած շան նման կվազես։ Զոռբան՝ բեղերը սղալելով, ընկավ մտածմունքների մեջ։ -Լսի, աղա ջան,- ասաց վերջապես,- թե էստեղ մի այրի գտնվի, դու վախենալու բան չունես, բայց եթե չլինի... Գյուղ մտնելուն պես, քրջոտ շորերով մուրացկան մի կին՝ ձեռքը պարզած մոտ վազեց՝ սև, ճարպի մեջ կորած,
Հույն Զոռբան
35
տղամարդու սև բեղիկներով։ - Է՜յ, եղբայր,- կանչեց Զոռբային,- այ եղբայր, դու հոգի ունե՞ս։ Զոռբան կանգ առավ։ - Ունեմ,- լուրջ պատասխանեց։ - Է, ուրեմն հինգ դրահմ տուր ինձ։ Զոռբան կաշվե մի մաշված դրամապանակ հանեց գրպանից։ - Վերցրու,- ասաց ու շրթունքները գոհ ժպտացին։ Շրջվեց դեպի ինձ։ - Ոնց որ տեսնում եմ, շատ էժան տեղ ենք ընկել, հոգին՝ հինգ դրահմ։ Գյուղի շները վրա տվեցին մեզ, կանայք կախվեցին դուրս, երեխաներն ուրախ ճիչերով հետևներիցս էին գալիս, նրանցից ոմանք հաչում էին, մյուսներն ավտոմեքենայի շչակի ձայն էին հանում, ուրիշներն էլ՝ առաջ էին ընկել ու հիացմունքից չռած աչքերով մեզ էին նայում։ Հասանք գյուղի հրապարակ։ Երկու հսկա բարդիներ, շուրջը կոպիտ տաշած բներ, որ նստարանների դեր էին կատարում, իսկ դիմացը՝ սրճարանը՝ մի խունացած ցուցանակով «Սրճարան-Մսի խանութ- Պարկեշտություն»։ - Ինչի՞ ես ծիծաղում, աղա ջան,- հարցրեց Զոռբան։ Բայց չհասցրեցի պատասխանել։ Մսի խանութ-սրճարանից դուրս թափվեցին հինգ-վեց հաղթանդամ տղամարդիկ՝ կապույտ անդրավարտիքներով ու կարմիր գոտիներով։ - Բարով տեսանք, ժողովուրդ։ Համեցեք, մի բաժակ ռակի խմեք, դեռ տաք է, հենց ղազանից։ Զոռբան լեզուն ճպպացրեց։ - Հը, աղա ջան,- դարձավ ինձ՝ աչքով անելով,- չխմե՞նք մի-մի հատ։ Խմեցինք, վառվեցինք։ Սրճարանատեր-մսագործը՝ առնական տեսքով արագաշարժ մի ծերուկ, մեզ համար աթոռներ բերեց։ Հարցրեցի, թե որտեղ կարող էինք գիշերել։ - Գնացեք մադամ Oրտանսի մոտ,- գոռաց մեկը։ - Ֆրանսուհի՞ է,- հարցրեցի զարմացած։ - Սատանեն գիտի թե ինչ է։ Ուր ասես, որ չի եղել, ինչ ասես, որ չի տեսել։ Հիմա էլ, օր ծերության՝ եկել, էստեղ է բուն դրել, մի պանդոկ է բացել։ - Ծծովի կոնֆետ էլ է ծախում,- մեջ ընկավ մի երեխա։ - Ներկվում-սարքվում էլ է,- կանչեց մի ուրիշը,- վզին ժապավեն է կապում. մի հատ էլ թութակ ունի։ - Այրի է՞,- հարցրեց Զոռբան,- հա՞։
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
36
Կազանձակիս
Բայց ոչ ոք չպատասխանեց։ - Այրի է՞,- նորից հարցրեց Զոռբան տենչանքով։ Սրճարանատերը սղալեց խիտ, ալեհեր մորուքը։ - Ինչքա՞ն մազ կլինի էստեղ, ախպերըս։ Էհ, էդքան տղամարդու էլ այրի է։ Ջոկեցի՞ր։ - Ջոկեցի,- պատասխանեց Զոռբան՝ շրթունքները լպստելով։ - Նա կարող է քեզ էլ այրի սարքի, հա՜, ուշքըդ վրադ պահիր, ախպեր ջան,- կանչեց ուրախ մի ծերուկ ու բոլորը հռհռացին։ Նորից հայտնվեց խանութպանը՝ բարիքներով լի մի նոր սկուտեղով՝ գարեբլիթներ, շոռ պանիր, տանձ։ - Էս մարդկանց հանգիստ թողեք, ա՜յ տնաշեններ,- գոռաց։Ի՞նչ եք կպել մադա՜մ-բադա՜մ։ Իմ տանը կմնան։ - Թող ինձ մոտ գան, Կոնդոմանոլյո,- ասաց ծերուկը։- Ես երեխեք չունեմ, տունս մեծ է, տեղ շատ կա։ - Ներող կըլնես, Անագնոստի բիձա,- կանչեց խանութպանը կռանալով ծերուկի ականջին մոտ։- Առաջինը ես եմ ասել։ - Մեկին դու վերցրու, մյուսին՝ ես,- ասաց Անագնոստին Ծերին ես կվերցնեմ։ - Ու՞մ ես ասում ծեր,- զայրացավ Զոռբան։ - Չենք առանձնանում իրարից,- ասացի, ու Զոռբային նշան արեցի, որ հանդարտվի։ Միասին ենք մնալու։ Կգնանք մադամ Oրտանսի մոտ։ - Բարո՜վ եք եկել, բարի գալու՜ստ։ Մի կարճլիկ, չաղլիկ տիկին հայտնվեց բարդիների տակից՝ գունաթափ շեկ մազերով, ծնոտին մազածածկ մի խալ։ Ծուռտիկ քայլերով ու շորորալով, գիրկը լայն բացած՝ ընդառաջ եկավ մեզ։ Վզին թավշյա կարմիր ժապավեն ուներ, թորշոմած այտերը ծեփված էին մանուշակագույն դիմափոշու հաստ շերտով։ Մի չարաճճի մազափունջ ընկել էր ճակատին՝ նմանացնելով նրան Սառա Բերնարին՝ ծեր հասակում, երբ խաղում էր «Արծվիկ»-ում4։ - Բարով տեսանք ձեզ, տիկին Oրտանս, շատ հաճելի է,պատասխանեցի՝ անսպասելի բարձր տրամադրությամբ համակված, պատրաստվելով ձեռքը համբուրել։ Կյանքը մի ակնթարթ հեքիաթ թվաց ինձ, Շեքսպիրյան մի կատակերգություն, ասենք՝ «Փոթորիկը»։ Իբր թե՝ հենց նոր ոտք ենք դրել կղզի՝ մի երևակայական նավի խորտակումից հետո, մինչև ոսկորներս թրջված։ Հետազոտում ենք հրաշալի ծովափն ու հանդիսավոր ողջունում ենք տեղի բնակիչներին։ Իսկ այս Մադամ Oրտանսին պատկերացրեցի, որպես կղզու
թագուհի՝ բեղավոր, փայլուն մորթով ծովափղի մի տեսակ, որ հազարավոր տարիներ առաջ ընկել էր այս ավազոտ ափը՝ կիսափտած, օծանելիքով հեղեղված ու զվարթ տրամադրությամբ։ Նրա հետևից գալիս էր բազմաքանակ, ճարպոտ ու փռչոտ Կալիբան ցեղը։ Այդ քեֆչի ազգն իր թագուհուն նայում էր արհամարհանքով, բայց նաև հպարտությամբ։ Զոռբան, որը ծպտված արքայազնի դերում էր, նույնպես պարծանքով էր նայում նրան՝ պլշած աչքերով, ասես թե վաղեմի ընկերուհուն էր գտել՝ մի խարխուլ Կարավելլա5, իր հետ հեռավոր ծովերում կռված, հաղթած, հաղթված, վիրավորված։ Կողադռները բացվել էին, կայմերը ջարդվել ու առագաստները պատռվել, ու հիմա՝ բազմաթիվ ճեղքերը դիմափոշով կլայեկած՝ մեկուսացել էր այս ծովափին ու սպասում էր։ Իհարկե, Զոռբային էր սպասում՝ հազարավերք նավապետին։ Ու ես ուրախ էի տեսնել երկու դերասանների տենչագին հանդիպումն այս պարզ, կոպիտ վրձնահարվածներով ներկված Կրետեյան բեմում։ -Երկու մահճակալ, մադամ Օրտանս,- ասացի՝ խոնարհվելով էրոտիկ տեսարանների վարպետ այս ծեր դերասանուհու առջև։- Երկու մահճակալ, առանց փայտոջիլների։ - Փայտոջիլ չի կա, չի կա,- պատասխանեց նա՝ կաբարեյի երգչուհու նման երկար, հրավիրող հայացք գցելով վրաս։ - Կա, կա,- հռհռալով գոռացին Կալիբան ցեղի կոկորդները։ - Չի կա, չի կա,- համառեց գլխավոր հերոսուհին հաստ, կապույտ գուլպա հագած թմբլիկ ոտիկը խփելով քարերին։ Ոտքերին հնամաշ հողաթափեր էին՝ մետաքսյա կոկետ փնջիկով։ - Այ գետինը մտնես դու, պրիմադոննա,- նորից հռհռալով գոռաց Կալիբան ցեղը։ Բայց մադամ Օրտանսն արժանապատվությամբ առաջ էր ընթանում՝ մեզ համար ճանապարհ բացելով։ Դիմափոշու ու էժան օճառի հոտ էր փչում նրանից։ Զոռբան հետևից գնում էր՝ աչքերով խժռելով նրան։ - Այ մարդ, մի դրան նայի,- ասաց՝ աչքով անելով,- Բադի պես է քայլում էս կապը կտրածը։ Ո՜նց է կոտրատվում՝ չլմփ, չլմփ, էն յուղոտ դմակով ոչխարների պես։ Անձրևի երկու-երեք խոշոր կաթիլ ընկան, երկինքը մթնեց։ Կապույտ կայծակները սրահարեցին սարը։ Այծի բրդից սպիտակ թիկնոցներով փոքրիկ աղջնակները հանդից շտապելով հետ էին բերում տան այծերն ու ոչխարները։
37
արտգրականություն 1-2/2014
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
38
Կազանձակիս
Կանայք՝ կռացած օջախի առաջ, իրիկվա կրակն էին վառում։ Զոռբան նյարդայնորեն բեղերն էր կծոտում ու ագահորեն նայում մադամի կոտրատվող հետույքին։ - Հըմ,- մրմնջաց հոգոց հանելով,- նզովյալ լինի էս կյանքը, անիրավն անվերջ նոր խաղեր է խաղում մեր գլխին։ *** 1
«կոմիտեականներ» այսպես են բնութագրում Մակեդոնիայում հունական ծագում ունեցող, բայց բուլղարացիներին հովանավորող կոմիտեի անդամներին Մակեդոնական պայքարի ժամանակաշրջանում 1904-1908թթ: 2 կաշվե գոտի՝ դրամը պահելու գրպանիկներով: 3 Nerium oleander: 4 Էդմոն Ռոստանի պիեսը՝ Նապոլեոնի որդու մասին: 5 15-րդ դարում կառուցվող թեթև և արագընթաց առագաստանավի տեսակ:
3. Տիկին Օրտանսի փոքրիկ հյուրանոցը՝ մեկը մյուսի հետևից իրար կպցրած, բաղնիքի մի քանի հին տնակներ էին։ Առաջին տնակը խանութն էր, ուր կարելի էր քաղցրավենիք, ծխախոտ, գետնանուշ, լամպի պատրույգ, այբբենարան, խունկ ու նման բաներ գնել։ Խանութին հաջորդող չորս տնակները քնելու սենյակներն էին, հետևում՝ բակի կողմից՝ խոհանոցն էր, լվացքատունը, հավաբունն ու ճագարների վանդակները։ Շուրջ բոլորը՝ մանր ավազի մեջ աճած խիտ եղեգներ ու վայրի թզենիներ էին։ Այս ամբողջ խառնուրդից ծովի, ծերտի ու մեզի ծանր հոտ էր գալիս։ Մերթընդմերթ միայն, մադամ Օրտանսի անցնելուց, օդի հոտը փոխվում էր, ասես վարսավիրանոցի տաշտը դատարկում էին քթիդ տակ։ Անկողինները բացվեցին, մեր պառկելն ու քնելը մեկ եղավ։ Չեմ հիշում ինչ երազ տեսա, բայց առավոտյան թեթև ու առույգ էի, կարծես ծովից նոր էի դուրս եկել։ Կիրակի էր։ Մոտակա գյուղերից քարածխահանքում աշխատելու համար բանվորները մյուս օրն էին գալու, այնպես որ, զբոսանքի դուրս գալու ժամանակ ունեի այդ օրը, որպեսզի տեսնեի, թե բախտն ինձ ո՛ր ափերն էր նետել։ Դեռ արշալույսին ինձ դուրս գցեցի, անցա այգիներով, ափի երկայնքով, հապճեպ ծանոթացա տեղի օդ ու ջրին, հողին, հոտավետ վայրի բույսեր հավաքեցի, որից ձեռքերիս ափերը
39
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
բուրում էին կծուծի, եղեսպակի ու դաղձի բուրմունքով։ Բարձրացա մի բլրակ ու նայեցի շուրջս։ Դիմացս փռված էր քարաժայռերով ու մուգ գույնի ծառերով մի խիստ տեղանք, որի սպիտակ կավահողը թվում էր թե քլունգն է՛լ չէր կարող քանդել, բայց անսպասելիորեն՝ դեղին, նուրբ շուշաններ էին ծակում այն ու պսպղում արևից։ Հեռվում՝ դեպի հարավ, ավազոտ մի կղզյակ ծաղկափթիթ կույսի պես շիկնել էր արևի առաջին ճառագայթներից։ Ափից քիչ վեր՝ ձիթենիներ, ակացիաներ, թզենիներ, խաղողի վազեր. քամուց պաշտպանված ցածրավայրերում՝ երկու բլուրների արանքում՝ ցիտրուսային ծառեր ու զկեռենիներ, իսկ ափին ավելի մոտիկ՝ բանջարանոցներն էին։ Երկար ժամանակ հիանում էի հողի մեղմ անցումներով՝ շերտ առ շերտ ձգվող քարաժայռերը, մուգ կանաչ ակացիաները, արծաթատերև ձթենիները վագրի շերտավոր մորթու էին նման՝ փռված դիմացդ։ Իսկ ավելի հարավ՝ անծայրածիր ծովը դեռ խռովված փայլատակում էր, հասնելով մինչև Ալժիր, մռնչալով վրա էր տալիս ու կրծում Կրետեի ափերը։ Կրետեյան այս տեղանքը մտքումս համեմատեցի հաջող գրված արձակի հետ՝ հղկված, խիստ, առանց ավելորդ շռայլությունների, ուժեղ ու զուսպ, որն ի վիճակի էր պարզագույն միջոցներով արտահայտել բուն էությունը։ Չէր կեղծում, հնարքների չէր դիմում, և ոչ էլ ճառեր էր ասում, իր ասելիքն ասում էր խիստ ձևով՝ տղամարդավարի։ Այնուամենայնիվ, նրա խիստ գծերի արանքում անսպասելի զգացմունքայնություն ու քնքշություն կարելի էր կռահել։ Քամուց պաշտպանված անկյուններում բուրում էին կիտրոնենիներն ու նարնջենիները, իսկ անծայրածիր ծովից անդին ծփում էր անսպառ պոեզիան... - Կրետե,- մրմնջացի,- Կրետե...,- ու սիրտս հուզմունքից թռթռաց։ Բլրից իջա, քայլեցի ափի երկայնքով։ Գյուղից երևաց բարձր կչկչացող աղջիկների մի խումբ՝ իրենց ձյունաթույր լաչակներով, դեղին, երկարաճիտ կոշիկներով, փեշերը բարձրացրած։ Գնում էին հեռվում երևացող ծովափնյա վանքը՝ պատարագի։ Կանգ առա։ Ինձ նկատելուն պես դադարեցին ծիծաղել։ Օտար տղամարդ տեսնելով, դեմքներն անմիջապես վայրի անվստահության արտահայտություն ստացան, մարմինները վերից վար պաշտպանողական դիրք ընդունեցին, մատները
արտգրականություն 1-2/2014
40
Կազանձակիս
նյարդայնորեն խարսխվեցին պինդ կոճկած կրծքներին։ Նախնիներից արյունով ժառանգված հիշողությունն ու վախն արթնացան նրանց մեջ։ Աֆրիկայի կողմը նայող Կրետեյան այս ափերը դարեր շարունակ հարձակումների էին ենթարկվել ծովահենների կողմից։ Հանկարծակի հարձակվում ու հափշտակում էին կանանց, երեխաներին, անասուններ։ Նրանց կապում էին իրենց կարմիր գոտիներով, գցում նավի ամբարներն ու ուղևորվում էին Ալժիր, Ալեքսանդրիա, Բեյրութ՝ վաճառքի հանելու։ Դարեր շարունակ այս ափերը հեծեծանք էին արձագանքում ու ցանցապատվում էին երկաթալարերով։ Նայում էի մոտեցող աղջիկներին՝ վայրի, իրար կիպ կպած, ասես ուզում էին մի անանցանելի պատնեշ կառուցել ու անցնել հուսահատ պաշտպանության։ Դարեր առաջ պարտադիր, փորձված միջոցներ, որ այսօր կրկնվում էին բնազդաբար, առանց պատճառի։ Մինչ աղջիկներն առջևովս էին անցնում, լուռ հետ քաշվեցի ու ժպտացի։ Նրանք էլ, հենց-որ զգացին, որ վտանգն անցել էր, ասես հանկարծ արթնացել ու հայտնվել էին այսօրվա ապահով դարաշրջանում, դեմքները լուսավորվեցին, զորքի խիտ շարքը նոսրացավ ու բոլորը միասին զրնգուն ու հստակ ձայներով բարի-լույս մաղթեցին ինձ։ Միևնույն պահին հեռավոր վանքի զվարթ ու խաղացկուն զանգերը ցնծությամբ լցրեցին օդը։ Արևը բարձրացել էր մաքրամաքուր երկինք։ Ժայռերի վրա մի ապահով տեղ գտա, ճայի նման թառեցի մի խորշում ու երջանիկ հայացքս ուղղեցի ծովին։ Մարմինս ուժեղ էր, թարմ ու ճկուն, իսկ միտքս ալիքներին հետևելով՝ ինքն էլ էր ալիք դառնում, առանց դիմադրելու հանձնվելով ծովի պարային ռիթմին։ Սակայն կամաց-կամաց սիրտս սկսեց խռովվել։ Մռայլ ձայներ էին բարձրանում ընդերքիցս. ծանոթ կանչ էր դա։ Մի ակնթարթ միայն մենակ մնայի թե չէ՝ դժգոհ մռնչում էր մեջս՝ անվայել իղձերից, խելագար, անիրական հույսերից, ու ինձնից էր փրկություն ակնկալում։ Արագ բացեցի ճամփորդություններիս ուղեկից «Դանթեն», որ խլացնեմ այդ կանչը, վտարեմ մեջս բուն դրած այդ ահռելի չար ոգուն։ Թերթեցի գիրքը, այստեղից այնտեղից հատվածներ կարդացի, եռատող հանգեր։ Հիշում էի բոլոր տաղերը՝ դատապարտված հոգիները աղաղակելով բարձրանում էին հրեղեն էջերից, քիչ այն կողմ՝ խոր վերքերով հոգիները ճգնում էին մագլցել հսկա մի սար, իսկ էլ
41
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
ավելի վերև՝ զմրուխտե մարգագետիններում զբոսնում էին երանելի հոգիները՝ լուսավոր լուսատիտիկների նման։ Վերուվար էի անում ճակատագրի այս ահռելի եռահարկ շենքում, ազատ շրջում էի Դժոխքում, Քավարանում, Դրախտում, կարծես իմ տիրությունը լիներ։ Տառապում էի, սպասում ու ուրախանում՝ առագաստներս հանձնած այս հրաշալի տաղերին։ Փակեցի «Դանթես», նայեցի հեռու ծովին։ Մի ճայ, կուրծքը հպած ալիքին, տարուբերվում էր նրա հետ՝ մարմինը հանձնած գերագույն զովարար հաճույքին։ Արևահար, ոտաբոբիկ մի տղա երևաց ափին, քայլում էր ջրի եզրով՝ սիրո երգեր երգելով։ Երևում էր, որ զգում էր երգերի արտահայտած ցավը, որից նրա ձայնը ջահել աքլորի նման բեկբեկում էր։ Ճիշտ այսպես էլ, դարեր շարունակ, Դանթեի տաղերն էին երգվում իր հայրենիքում։ Ու ինչպես սիրո երգերն են պատանիներին նախապատրաստում այդ զգացմունքին, նույն ձևով էլ Ֆլորենտինյան բոցաշունչ տաղերն իտալացի դեռահասներին պատրաստում էին ազգային պայքարին ու ազատագրությանը։ Բանաստեղծի ոգին աստիճանաբար փոխանցվեց բոլորին ու ստրկությունը վերիմաստավորվեց ազատության։ Հետևիցս ծիծաղ լսվեց։ Դանթեի տաղերի բարձունքներից միանգամից ցած գլորվեցի, շրջվեցի ու տեսա Զոռբային, հետևս կանգնած՝ քահ-քահ ծիծաղելով։ - Էս ի՞նչ ես անում, աղա ջան,- կանչեց,- էս քանի ժամ է քեզ եմ ման գալիս, ի՞նչ իմանամ, ուր ես եկել հասել։ Տեսնելով, որ ոչ ձայն եմ հանում, ոչ էլ տեղիցս եմ շարժվում, բացականչեց. - Կեսօրն անցավ, աղա ջան, հավն եփել է, լրիվ կհալվի խեղճը. հասկանում ե՞ս։ - Հասկանում եմ, բայց սոված չեմ։ - Սոված չես,- ասաց Զոռբան կողքերին խփելով։- Բայց առավոտից բերանդ բան չես դրել, մարմինն էլ հոգի ունի չէ՞, աղա ջան, խղճա նրան, ուտելու բան տուր։ Ախր դա մեր էշն է, չկերակրեցինք, ճամփի մեջտեղը կթողնի։ Վաղուց արդեն արհամարհում էի մարմնական հաճույքները ու թե հնարավոր էր լինում, թաքուն էի ուտում, կարծես թե մի անվայել արարք էի գործում, բայց հիմա, Զոռբայից ազատվելու համար ասացի. - Լավ, գալիս եմ։ Գյուղի ճամփան բռնեցինք։ Ժայռերի վրա անցկացրածս
արտգրականություն 1-2/2014
42
Կազանձակիս
ժամերը կրքոտ սիրահարների հանդիպման պես ակնթարթ թվացին ինձ։ Դեռ ինձ վրա էի զգում Ֆլորենտացու հրեղեն շունչը։ - Քարածխահանքի մասին էիր մտածո՞ւմ,- քիչ երկմտանքով հարցրեց Զոռբան։ - Հապա էլ ինչի՞ մասին,- պատասխանեցի ծիծաղելով։ Վաղվանից սկսում ենք աշխատանքները։ Մի քանի հաշվարկներ պիտի անեի։ Զոռբան աչքի պոչով նայեց ինձ, լռեց։ Նորից զգացի, որ ամեն մի խոսքս կշռում էր, դեռ չգիտեր լուր՞ջ ընդուներ ասածներս, թե՞ չէ։ - Ու ինչ հետևության հանգեցի՞ր,- հարցրեց նորից, զգուշորեն մոտենալով հարցին։ - Որ երեք ամսից պիտի օրական տասը տոննա քարածուխ հանենք, որպեսզի ծախսերը հանենք։ Զոռբան նորից ինձ նայեց, այս անգամ՝ անհանգիստ, ու քիչ անց. - Բա ծով ինչի՞ գնացիր, որ հաշվարկներ անես,- ասաց։Ներող կլինես, աղա ջան, որ հարցնում եմ, բայց չեմ հասկանում։ Ես, երբ որ թվերի հետ կռիվ եմ տալիս, ուզում եմ մի պուճախ գտնեմ, մտնեմ մեջը, ոչ ոքի ու ոչինչ չտեսնեմ։ Իսկ թե աչքերս բարձրացրի ու ծովին նայեցի կամ մի ծառի կամ մի կնոջ, թեկուզ պառավ կնոջ, էդ դեպքում վերջ, բոլոր հաշիվներս գրողի ծոցն են գնում։ Թվերս թևեր են առնում ու թռչում, գրողը տանի, թռչում հեռանում են։ - Դրանում դու ես մեղավոր, Զոռբա,- ասացի, ուզում էի հոգու հետ մի քիչ խաղալ։- Միտքդ մի բանի վրա կենտրոնացնելու ուժ չունես։ - Ի՞նչ իմանամ, աղա ջան։ Նայած, թե ոնց ես մոտենում էս հարցին։ Կան բաներ, որ նույնիսկ Սողոմոն Իմաստունն էլ... Տես, ուրեմն, մի օր մի գյուղով էի անցնում, տեսնեմ՝ իննսուն տարեկան մի քավթառ բիձա նշենի է տնկում։ «Ա՛յ հորեղբայր,ասում եմ նրան,- նշենի ես տնկո՞ւմ», իսկ նա, հենց էդպես կռացած, շրջվեց իմ կողմն ու ասում է. «Ես, տղաս, էնպես եմ ապրում, ասես երբեք չեմ մեռնելու»։ «Իսկ ես,պատասխանեցի նրան, - ապրում եմ էնպես, ասես ամեն վայրկյան կարող է մեռնեմ»։ Երկուսիցս ո՞ր մեկն էր ճիշտ, աղա ջան։ Նա հաղթական վրաս նայեց։ -Դե ասա տեսնեմ, է՞,- ասաց։ Ես լռում էի։ Երկու հավասարապես դժվարամատչ ու
43
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
համարձակ ուղիներ կարող են հասցնել նույն գագաթին։ Ապրել՝ ասես մահ գոյություն չունի, կամ ապրել՝ ամեն վայրկյան մտքումդ հիշելով մահը՝ հավանաբար նույն բանն է, բայց այն ժամանակ, երբ Զոռբան հարցրեց ինձ, ես դա չգիտեի։ - Դե ի՞նչ,- հարցրեց Զոռբան ծաղրանքով։- Սիրտդ դրա համար մի կոտրի, աղա ջան, մեկ է, ծերը չես գտնի։ Արի թեման փոխենք։ Էս րոպեին ես մտածում եմ ուտելիքի մասին, հավի ու վրան դարչին ցանած փլավի։ Արդեն ուղեղս էլ է գոլորշի արձակում էդ փլավի պես։ Սկզբում ուտենք, լավ բտվենք, հետո կերևա։ Ամեն բան իր ժամանակին։ Հիմա մեր առաջ փլավ է, ուրեմն ուղեղներս էլ փլավով են զբաղված, վաղը քարածուխ կլինի դեմներս, ուղեղներս էլ քարածխով կզբաղվեն։ Կիսատ գործեր չեմ սիրում։ Հասկանում ե՞ս։ Գյուղ էինք մտնում։ Կանայք տների շեմքերին նստած զրուցում էին, ծերերը հենվել էին իրենց ձեռնափայտերին ու լռում էին։ Բերքից կքված մի նռնենու տակ, սմքած մի պառավ թոռան ոջիլներն էր հանում։ Սրճարանի առաջ կանգնած էր ուղղահասակ, խիստ, կենտրոնացած դեմքով, արծվաքիթ, տերունական կեցվացքով մի ծերունի։ Մավրանդոնին էր՝ քարածխահանքը մեզ վարձով տված գյուղապետը։ Նախորդ օրն եկել էր մադամ Օրտանսի հյուրանոցը, որ մեզ իր տունը տաներ։ - Մեր պատվին շատ ամոթ է, որ դուք պանդոկում եք մնում,ասաց,- կարծես գյուղում մարդ չկար, որ ձեզ տեղավորեր։ Լուրջ մարդ էր, խոսքը՝ չափած-ձևած, իսկական իշխան։ Մերժեցինք. նեղացավ, բայց չպնդեց։ - Ես իմ պարտքը կատարեցի,- ասաց ու հեռացավ։ Դրանից քիչ անց, երկու գլուխ պանիր ուղարկեց մեզ, մի զամբյուղ նուռ, կավե մի թասով չամիչ ու թզի չիր ու մի սափոր ռակի1։ - Կապիտան Մավրանդոնիից ձեզ ողջույն։- ասաց ծառան՝ իշուկը բեռնաթափելով։- «Մեծ բան չի ուղարկածս,- ասեց, որ հաղորդեմ ձեզ,- բայց ամբողջ սրտով է»: Ողջունեցինք գյուղապետին ջերմ, սրտագին խոսքերով։ - Երկար կյանք ունենաք,- ասաց՝ ափը կրծքին դնելով։ Ու էլ ոչինչ չասաց։ -Շատ խոսել չի սիրում,- մրմնջաց Զոռբան,- դժվարահաճ մարդ է։ - Հպարտ մարդ է,- ասացի,- ինձ դուր է գալիս։
արտգրականություն 1-2/2014
44
Կազանձակիս
Հասնում էինք արդեն։ Զոռբայի ռունգներն ուրախ խաղացին։ Մադամ Օրտանսը շեմքից մեզ տեսնելուն պես մի ուրախ ճիչ արձակեց ու ներս մտավ։ Զոռբան սեղան դրեց բակում, տերևաթափ խաղողի վազի տակ։ Հացը մեծ կտորներով կտրեց, գինի բերեց, ափսեներն ու դանակ-պատառաքաղները դրեց։ Շրջվեց, խորամանկ ինձ նայեց՝ հայացքով սեղանը ցույց տալով. երեք սպասք էր դրել։ - Հասկացա՞ր, աղա ջան,- շշնջաց ականջիս։ - Հասկացա,- պատասխանեցի,- հասկացա, ծերուկ չարագործ։ - Պառավ հավի մսաջուրն ամենահամովն է,- ասաց, շրթունքները լպստելով։- Ես մի բան գիտե՛մ, որ ասում եմ։ Նա արագ-արագ ներսուդուրս էր անում, աչքերը կայծեր էին արձակում, քթի տակ սիրո հին երգեր էր երգում։ - Ա՜յ, կյանք եմ ասել, հա,- ասում էր,- թագավորական կյանք, աղա ջան։ Հիմա ես էնպես եմ ապրում, ասես էս րոպեին մեռնելու եմ ու վռազում եմ, որ հանկարծ հավն ուտելուց առաջ ոտներս չտնկեմ։ - Համեցեք սեղանի մոտ,- հրամայեց մադամ Օրտանսը։ Նա կաթսան բերեց ու դեմներս դրեց։ Բայց բերանը բաց՝ տեղում կանգնած մնաց. աչքն ընկել էր երեք սպասքների վրա։ Հաճույքից դեմքը կաս-կարմիր կտրեց. նայեց Զոռբային՝ խաղացնելով վավաշոտ կապույտ աչիկները։ - Կրակն ընկավ,- կամաց ինձ ասաց Զոռբան։ Հետո, ծայրահեղ քաղաքավարությամբ դիմեց մադամին։ - Ծովափի գեղեցկուհի հավերժահարս, մենք նավաբեկյալներ ենք ու ծովը մեզ քո թագավորությունն է նետել։ Բարեհաճիր մեզ հետ սեղան նստել, ջրահարս իմ։ Կաբարեի պառավ երգչուհին թևերը լայն բացուխուփ արեց, ասես երկուսիս էլ գիրկն էր ուզում առնել, օրոր-շորորալով կրքավառ հպվեց Զոռբային, հետո ինձ, ու մռռալով վազեց իր սենյակը։ Եվ ահա, խնդրեմ, քիչ անց հայտնվեց նա՝ ազատ ու անհոգ, իր լավագույն հանդերձանքով՝ մի հին, կանաչ թավշից գունաթափ զգեստ՝ դեղին, քրքրված երիզաժապավեններով։ Հյուրընկալորեն բաց կրծքերի արանքում կտորե մի վարդ էր կպցրել։ Ձեռքին թութակով վանդակն էր, որը կախեց իր դիմաց՝ խաղողի վազից։ Նրան մեր մեջտեղը նստացրեցինք, Զոռբան նրա աջ կողմում էր, ես՝ ձախ։ Երեքս էլ հարձակվեցինք ուտելիքի վրա։ Մի որոշ ժամանակ ծպտուն չէինք հանում, արագ-արագ կերակրում էինք մեր մեջի կենդանուն ու գինով ծարավը
45
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
հագեցնում։ Սնունդն արագ արյան էր վերածվում, մարմիններս պնդացնում, աշխարհը գեղեցկանում էր, իսկ կողքներս նստած կինը գնալով ավելի էր ջահելանում ու կնճիռներն անհետանում էին։ Մեր դիմաց կախված կանաչ, դեղին կրծքով թութակը կռանում ու մեզ էր նայում։ Նա մերթ փոքրիկ, կախարդված մարդուկ էր թվում մեզ, մերթ ծեր երգչուհու հոգին՝ նույն դեղնականաչ հագուստով։ Իսկ մեր գլխավերևի տերևաթափ խաղողի վազը հանկարծ լցվեց մեծահատիկ սև խաղողի ողկույզներով։ Զոռբան ձեռքերն իրար միացրեց՝ ասես ուզում էր գրկել աշխարհը։ - Զարմանա՜լի բան է, աղա ջան,- հիացմունքից ապշած բացականչեց Զոռբան։- Մի բաժակ գինի ես խմում ու աշխարհը գժվում է։ Ախր, կյանքն ի՞նչ է, աղա ջան։ Աստված կսիրես, էս մեր գլխի վերև կախվածները խաղող են թե՞ հրեշտակ, չեմ ջոկում։ Թե՞ ոչինչ էլ չեն ու ոչինչ գոյություն չունի, ոչ հավ, ոչ հավերժահարս, ոչ Կրետե։ Խոսի, աղա ջան, խոսի, թե չէ գժվում եմ։ Զոռբայի քեֆը լավացել էր, հավի հետ հաշիվները մաքրեց, հիմա ագահաբար մադամ Օրտանսին էր նայում։ Աչքերով ուտում էր նրան, վերից վար նայում էր, ծակում փքուն կուրծքն ու ասես ձեռքերով շոշափում էր այն։ Մեր տիկնոջ աչիկներն էլ էին փայլատակում, գինին դուրն եկել էր ու արդեն քիչ չէր դատարկել։ Գինու չարաճճի ուժը նրան իր հին, լավ օրերն էր վերադարձրել։ Նա նորից քնքուշ էր, սրտաբաց, կրծքաբաց...Նա վեր կացավ, կողպեց դրսի դուռը, որպեսզի գյուղացիները - «վայղի մաղդ» - այդպես էր անվանում նրանց, չտեսնեն իրեն, մի ծխախոտ կպցրեց ու սկսեց ծխի օղակներ հանել իր քիչ վեր ցցված ֆրանսիական կճատ քթիկով։ Այդպիսի պահերին, կնոջ էության բոլոր դռները բաց են, պահակները՝ քնած, ու մի լավ խոսք կարող է ոսկու կամ սիրո պես ամենազոր լինել։ Դե ես էլ ծխամորճս վառեցի ու ասացի այդ լավ խոսքը։ - Դու ինձ Սառա Բեռնարին ես հիշեցնում, մադամ Օրտանս, երբ նա դեռ ջահել էր։ Էսպիսի վայելչագեղություն, նազանք, քաղաքավարություն ու էսպիսի գեղեցկություն երբեք չէի սպասի հանդիպել էս խուլ անկյունում։ Ո՞ր Շեքսպիրն է քեզ ուղարկել էս մարդակերների մեջ։ - Շեքսպի՞ր,- հարցրեց խունացած աչիկները բացելով,- ի՞նչ
արտգրականություն 1-2/2014
46
Կազանձակիս
Շեքսպիր։ Նրա միտքը թռավ՝ փնտրելով իր տեսած թատրոններում, մի քիչ զբոսնեց Կաֆե-շանտաններով2, Փարիզից մինչև Բեյրութ, այնտեղից՝ ծովափով Անատոլիա3 ու հանկարծ հիշեց՝ Ալեքսանդրիայում՝ կախովի ջահերով ու թավշյա նստատեղերով հսկա դահլիճ, բազմաթիվ տղամարդիկ ու մերկ ուսերով կանայք, բուրմունքներ, ծաղիկներ ու հանկարծ՝ վարագույրը բացվեց ու մի սարսափելի նեգր հայտնվեց։ - Ո՞ր Շեքսպիրը,- նորից հարցրեց նա՝ հպարտ, որ վերջապես հիշեց,- էն, որ համ էլ Օթելլո են ասո՞ւմ։ - Հենց ինքը։ Ի՞նչ Շեքսպիր է քեզ էս վայրի ծովափը գցել, հարգելի տիկինս։ Նայեց շուրջը։ Դռները կողպած էին, թութակը քնած էր, ճագարները սեր էին անում, մենք մենակ էինք։ Ու սկսեց մեր դեմ սիրտը բացել, ինչպես հին սնդուկն ենք բացում՝ համեմունքներ, դեղնած սիրային երկտողներ, հին հանդերձանքներ... Հունարեն կիսատ-պռատ էր խոսում, վանկերն աղավաղում ու խառնում էր, ուզում էր ասել ծովակալ, ասում էր «ծովագայլ», հեղափոխությանն ասում էր «փողափոխութուն»։ Այնուհանդերձ, գինու շնորհիվ հրաշալի հասկանում էինք նրա ասածներն ու մեկ տեսար՝ հազիվ էինք մեզ զսպում՝ չպոռթկալ ծիծաղից, մեկ էլ, արդեն լավ հարբած՝ արցունքոտվում։ - Ուրեմն, լսեք, ես, որ հիմա տեսնում եք, ժամանակին, ա՜ խ, մեծ ու կարևոր մարդ էի (սրանք էին ընդհանուր գծերով հեքիաթասած ծեր ջրահարսի պատմածներն իր անուշահոտ բակում)։ Ես կաբարեի երգչուհի չէի, չէ՛։ Հայտնի արտիստ էի ու իսկական ժանյակներով մետաքսե ներքնազգեստներ էի հագնում։ Սակայն սերը... Խոր հոգոց հանեց ու Զոռբայի ծխախոտից մի նոր գլանակ կպցրեց։ - Սիրահարվեցի մի «ծովագայլի»։ Կրետեում նորից «փողափոխութուն» էր ու մեծ տերությունների նավատորմերը խարիսխ էին գցել Սուդայի նավահանգստում։ Մի քանի օր հետո, ես էլ խարիսխ գցեցի էնտեղ։ Օ՜, ինչ փառահեղություն։ Աչքներովդ պիտի տեսնեիք այդ չորս «ծովագայլերին» ՝ անգլիացի, ֆրանսիացի, իտալացի ու ռուս՝ ոսկեկար հագուստով, փայլեցրած կոշիկներով ու գլխներին՝ փետուրներ։ Աքլորների պես։ Հսկա աքլորներ՝ ութսունիցհարյուր կիլո ամեն մեկը. հոգիս հանեցին։ Հապա մորուքները՝ գանգուր, մետաքսափայլ, սև, շեկ, ալեխառն,
Հույն Զոռբան
47
արտգրականություն 1-2/2014
կարմիր, ու ի՜ նչ անուշ էին բուրում։ Ամեն մեկն իր հոտն ուներ ու դրանով էի մթում տարբերում նրանց։ Անգլիացին օդեկոլոն էր բուրում, ֆրանսիացին՝ մանուշակ, ռուսից մուշկի հոտ էր գալիս, իսկ իտալացին, ա՜խ իտալացու խելքը գնում էր պաչուլիի4 համար։ Էն ի՜նչ մորուքներ էին, Տեր իմ Աստված, ի՜նչ մորուքներ։ Հաճախ հինգս էլ հավաքվում էինք հրամանատարական նավում ու «փողափոխությունից» էինք խոսում, բոլորս էլ «դեկոլտե»-ով։ Հագիս մետաքսե թեթև վերնաշապիկը մարմնիս էր կպչում, որովհետև վրաս շամպայն էին լցնում. դե, ամառ էր։ Խոսում էինք «փողափոխությունից», լուրջ հարցերից, ու ես բռնում էի նրանց մորուքներից ու խնդրում, որ չռմբակոծեն խեղճ Կրետեցիներին։ Նրանց նայում էինք հեռադիտակով՝ Խանիայի մոտերքում, ժայռի վրա, մանր մրջյունների էին նման, կապույտ, կարճ անդրավարտիքներով ու դեղին կոշիկներով։ Գոռում էին, կանչում էին «Կեցցե՜, Կեցցե՜», մի հատ էլ դրոշ ունեին... Բակում, ցանկապատի դեր կատարող եղեգները շարժվեցին։ Ծեր ծովակալուհին վախեցած լռեց. եղեգների արանքներից փոքրիկ, խորամանկ աչքեր փայլատակեցին։ Գյուղի երեխաները կերուխումի հոտ էին առել ու մեզ հետևում էին։ Երգչուհին փորձեց վեր կենալ, բայց չկարողացավ։ Չափից ավելի էր կերել ու խմել ու քրտինքի մեջ կորած՝ նստեց տեղը։ Զոռբան մի քար հափշտակեց, երեխաները ճչոցներով ցրվեցին։ - Շարունակիր, իմ ջրահարս, շարունակիր սիրելիս,- ասաց Զոռբան, աթոռն ավելի մոտեցնելով նրան։ - Հա, ուրեմն, իտալացուն ասում էի, (նրա հետ ես ինձ ավելի ազատ էի զգում), բռնում էի նրա մորուքն ու ասում էի. «Իմ Կանավարո, (նրա անունն էր էդպես) իմ փոքրիկ Կանավարո, բում-բում մի արա։ Բում-բում մի արա»։ - Քանի՜ անգամ եմ, ես, որ տեսնում եք, մահից փրկել Կրետեցիներին։ Քանի- քանի՜ անգամ հրանոթները կրակելու պատրաստ կանգնած, իսկ ես «ծովագայլի» մորուքը բռնած՝ չէի թողնում, որ բում- բում անի։ Բայց ո՞վ շնորհակալ եղավ ինձանից։ Թե դուք մեդալ ստացել եք, ես էլ եմ ստացել... Մադամ Օրտանսն իր փափլիկ, կնճռոտ բռունցքը սեղանին խփեց՝ վիրավորված մարդկային անշնորհակալությունից։ Իսկ Զոռբան փռվեց նրա բացած, բազմաչարչար ծնկներին, իբր թե հուզմունքից՝ գրկեց դրանք ու բացականչեց։ - Բուբուլինա ջան,5 կյանքիս ուրախություն, բում-բում մի արա։
արտգրականություն 1-2/2014
48
Կազանձակիս
- Թաթերդ քեզ քաշի,- կչկչաց մեր տիկինը,- դու ինձ ո՞ւմ տեղն ես դրել, այ մարդ։ Ու մի քնքուշ հայացք գցեց վրան։ - Վերևն Աստված կա,- ասում էր խորամանկ ծեր աղվեսը,դարդ մի արա, Բուբուլինա ջան։ Աստված կա, մենք էլ ենք էստեղ, մի մտածիր։ Պառավ ֆրանսուհին իր փոքրիկ կապույտ աչիկների թթված հայացքը երկինք բարձրացրեց... բայց վանդակում քնած իր կանաչ թութակին տեսավ։ - Կանավա՜րո, իմ փոքրիկ Կանավա՜րո,- մռռում էր սիրահարված։ Թութակը նրա ձայնը ճանաչելով՝ աչքերը բացեց, կառչեց վանդակի ճաղերից ու խեղդվող մարդու խռպոտ ձայնով սկսեց կանչել. - Կանավա՜րո, Կանավա՜րո... - Ներկա,- կանչեց Զոռբան ու նորից ձեռքը պարզեց բազմաչարչար ծնկներին, ասես ուզում էր գրավել դրանք։ Ծեր երգչուհին քսմսվեց իր աթոռին ու նորից բացեց կնճռոտ բերանիկը։ - Ես էլ եմ կուրծք կրծքի խիզախորեն կռվել։ Բայց հետո դժվար օրեր վրա հասան։ Կրետեն ազատագրվեց, նավատորմերը հեռանալու հրաման ստացան։ «Իսկ ե՞ս, ես ի՞նչ պիտի անեմ,- ճչում էի՝ բռնվելով չորս մորուքներից։- Ինձ ո՞ւր եք թողնում, ես սովորել եմ շքեղությանը, շամպայններին ու հավերին, սովորել եմ ինձ պատիվ տվող ջահել նավաստիներին, ինձ կողքանց նայող հրանոթներին՝ տղամարդկանց պես լցված։ Ես ի՞նչ եմ անելու, քառակի այրի եմ մնում, իմ «ծովագայլեր»։ Իսկ նրանք ծիծաղում էին, ա՜խ, այս տղամարդիկ։ Նրանք ինձ հեղեղեցին անգլիական ֆունտերով, իտալական լիրաներով, ռուբլիներով ու ֆրանկներով։ Ես դրանք խոթում էի գուլպաներիս, կրծկալիս, կոշիկներիս մեջ։ Մեր վերջին գիշերը լաց էի լինում ու ճչում էի ու ծովագայլերս խղճացին ինձ, լոգարանը շամպայնով լցրեցին, ինձ մխրճեցին մեջն ու նրանց առաջ լողացա, հասկանում եք... մենք բոլորս շատ ազատ էինք զգում իրար հանդեպ։ Իսկ հետո նրանք իմ պատվին խմեցին այդ շամպայնն ու հարբեցին, իսկ հետո լույսերը հանգցրեցին... Առավոտյան շերտ շերտ բուրում էի մանուշակ, օդեկոլոն, մուշկ, պաչուլի։ Բոլոր չորս մեծ տերություններին՝ Անգլիա, Ռուսաստան, Ֆրանսիա, Իտալիա պահում էի էստեղ, էս
49
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
կրծքի վրա ու նրանց խաղացնում էի, ա՛յ էսպես։ Ու բացում էր մադամ Օրտանսն իր կարճլիկ, թմբլիկ թևերն ու բարձրացնում, իջեցնում էր դրանք, ասես ծնկներին երեխա էր խաղացնում։ - Այ էսպե՛ս, էսպե՛ս, իսկ երբ լուսացավ, հրանոթներն սկսեցին կրակել, պատվովս եմ երդվում, հրանոթները կրակեցին ու մի տասներկու թիերով սպիտակ նավակ ինձ Խանիա6 հանեց։ Նա հանեց թաշկինակն ու սկսեց անմխիթար լաց լինել։ - Բուբուլինա ջան,- կանչեց Զոռբան չափազանց հուզված,փակիր աչիկներդ... Փակիր աչիկներդ, թանկագինս, ե՛ս եմ Կանավարոն։ - Թաթերդ քեզ պահիր, ասում եմ,- նորից նազանքով խռնչաց մեր տիկինը։-Սրան նայեք։ Հապա ո՞ւր են ոսկե ուսադիրները, եռանկյունի գլխարկը, անուշաբույր մորուքը։ Ա՜խ,ա՜խ։ Քնքշորեն սեղմեց Զոռբայի ձեռքն ու նորից սկսեց լաց լինել։ Ցրտեց։ Լռեցինք։ Եղեգներից այն կողմ ծովը հառաչեց։ Այն արդեն հանգիստ ու խաղաղ էր։ Քամին թուլացել էր, արևը մայր էր մտնում։ Երկու չաղլիկ ագռավներ թռան գլխներիս վերևով ու նրանց թևերի շրշյունը նուրբ մետաքսի պատռվելու ձայնի նմանվեց, ասենք թե՝ ինչ-որ մի երգչուհու մետաքսյա վերնաշապիկի... Մթնշաղն էր իջնում ոսկեփոշու նման ու տարածվում բակում։ Մադամ Օրտանսի ճակատի մազափունջը հրդեհվել էր ու կատաղի ծածանվում էր երեկոյան քամուց, ասես ուզում էր գնալ, տարածել հրդեհը մոտակա գլուխների վրա։ Նրա կիսաբաց կուրծքը, ճարպակալած ու տարիքից ձևը կորցրած բաց ծնկները, վզի կնճոիռները, հնամաշ հողաթափերը ոսկեփոշով լցվեցին։ Մեր ծեր ջրահարսը սարսռաց։ Արցունքներից ու գինուց կարմրած աչիկները կիսափակեց ու մեկ ինձ էր նայում, մեկ Զոռբային, որն իր այծի ցամաք շուրթերով կախվել էր նրա կրծքից։ Երկուսիս էլ հարցական հայացքով էր նայում, աշխատելով ջոկել - արդեն լավ մթնել էր - թե մեզանից որ մեկն էր վերջիվերջո Կանավարոն։ - Իմ Բուբուլինա,- կրքոտ մռլտում էր Զոռբան ծունկը դնելով նրա ծնկին։- Ոչ Աստված կա, ոչ սատանա, մի նեղսրտի։ Բարձրացրու գլխիկդ, երեսդ հենիր ափիդ ու մի երգ զլի, գրողի ծոցը գնա մահը։ Զոռբան կրակ էր կտրել։ Աջ ձեռքով բեղերն էր սղալում, իսկ ձախով ձեռ էր գցում հարբած երգչուհուն։ Հևալով էր խոսում ու աչքերը կրքից մշուշվել էին։ Իհարկե, նա հիմա իր դեմ այս
արտգրականություն 1-2/2014
50
Կազանձակիս
ներկված, բալզամացված պառավ մումիային չէ, որ տեսնում էր, այլ ողջ կանացի սեռը, ինչպես սովորություն ուներ անվանել կնոջը։ Անհատականությունն անհետացել էր, դիմագծեր չկային, ջահել թե ծեր, գեղեցիկ թե տգեղ, դրանք անկարևոր ձևափոխություններ էին. յուրաքանչյուր կնոջ հետևում բարձրանում էր խիստ, անարատ, առեղծվածային Աֆրոդիտեի դեմքը։ Ա՛յդ դեմքն էր տեսնում Զոռբան, նրա՛ հետ էր խոսում, նրա՛ն էր տենչում, իսկ մադամ Օրտանսն ընդամենը մի կարճատև ու թափանցիկ դիմակ էր, որը Զոռբան պատռում էր՝ հավերժական շուրթերից համբույր պոկելու համար։ - Բարձրացրու ձյունաթույր վիզըդ, գա՜նձըս,- նորից խնդրում էր նա հևակտուր ձայնով,- բարձրացրու ձյունաթույր վիզըդ ու մի երգ պարգևի մեզ։ Ու ծեր երգչուհին այտը հենեց իր թմբլիկ, լվացքներից ճաքճքվաց ձեռքին, աչիկները կրքից մշուշվեցին ու վայրի, վշտաբեկ ձայնով զլեց իր սիրած ու բազում անգամներ երգած երգը՝ տենչացող հայացքով նայելով՝ (նա արդեն իր ընտրությունն արել էր) Զոռբային։ Ախ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ Կյանքիս ճամփեքին Հայտնվեցիր դու... Զոռբան վեր թռավ, ներսից բերեց սանթուրը, ոտքերը ծալապատիկ՝ նստեց գետնին, գործիքը հանեց կապոցից, հենեց ծնկներին ու թաթերը փռեց վրան։ - Հեյ-վա՜խ,- մռնչաց,- դանակն առ ու մորթիր ինձ, Բուբուլինա ջան։ Իսկ երբ գիշերն ամբողջովին փռեց թևերն ու Լուսաստղը հայտնվեց երկնքում, ու լսվեցին սանթուրի մեղսալից, զգայացունց հնչյունները՝ մադամ Օրտանսն արդեն մինչև կոկորդը լիքը՝ հավով, բրբձով, բոված նուշով ու գինով, ծանրորեն հակվեց Զոռբայի ուսին ու հառաչեց։ Մեղմ քսմսվեց նրա ոսկրոտ ուսերին, հորանջեց ու նորից հառաչեց։ Զոռբան ինձ նշան արեց ու ձայնն իջեցնելով ասաց. - Կրակը ջանն է ընկել, աղա ջան, էլ չի դիմանում։ Լավ կլինի դու գնաս։ *** 1
տնական օղի: Café chantant ֆրանս.բռց.- երգող սրճարան-բացօթյա սրճարան, որտեղ երաժիշտների փոքր խմբեր: հանդիսատեսների համար
2
51
Հույն Զոռբան
սիրված երգեր էին կատարում: 3 հունարեն νατολή բառից, որ նշանակում է Արևելք - Փոքր Ասիա թերակղզու անվանումն է հնում։ Պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում պատկանել է տարբեր պետությունների, այդ թվում նաև Հայաստանին: 4 սուր հոտով յուղաբույս, որից էժանագին օծանելիք են պատրաստում: 5 Բուբուլինան Հունաստանի անկախության համար 1821-28 թթ պատերազմի հերոսուհի էր: 6 Կրետե կղզու կարևորագույն նավահանգիստներից մեկը:
4.
արտգրականություն 1-2/2014
Լուսաբացին աչքերս բացեցի ու դիմացս Զոռբային տեսա։ Ոտքը ոտքին գցած՝ նստած էր իր մահճակալի եզրին ու ծխում էր՝ մտքերի մեջ խորասուզված։ Փոքր, կլոր աչքերը հառել էր դիմացի լուսանցույցին, որն սկսել էր կաթնագույն դառնալ այգաբացի լույսից։ Նրա աչքերն ուռած էին, ոսկրոտ, բաց վիզն անբնականորեն ձգված էր գիշատիչ թռչունի նման։ Նախորդ օրը շուտ էի հեռացել մեր կերուխումից, մենակ թողնելով նրան իր պառավ ջրահարսի հետ։ - Գնում եմ, Զոռբա,- ասացի,- Ձեզ ուրախ ժամանց, ուժերդ հավաքի։ - Բարով գնաս, աղա ջան,- ասաց,- մենք էլ էստեղ մեր հարցերը լուծենք։ Ամենայն հավանականությամբ, հարցերը լուծել էին, քանի որ քնիս մեջ ասես խուլ մնչոցներ էի լսում ու, մի ակնթարթ հարևան սենյակն ասես ցնցվելիս լիներ։ Հետո նորից քուն մտա։ Կեսգիշերից անց էր արդեն, որ Զոռբայի ներս մտնելը զգացի, ոտաբոբիկ ու հուշիկ քայլերով, որ ինձ չարթնացնի, սողոսկեց անկողին։ Ու հիմա, վաղ արշալույսին, քնաթաթախ հայացքն ուղղել էր լույսին։ Զգացվում էր, որ դեռ սուզված էր սաստիկ երանության մեջ, նրա քունքերից դեռ չէին թոթափվել քնի թևերը։ Հանգիստ, հնազանդ հանձնվել էր մի կիսամութ, մեղրի նման դանդաղահոս գետի. աշխարհը, հողը, ջուրը, միտքը, մարդիկ հոսում էին դեպի հեռավոր մի ծով, Զոռբան էլ նրանց հետ միասին՝ առանց դիմադրելու, առանց հարցեր տալու՝ երջանիկ։ Գյուղն արթնանում էր աքաղաղների, խոզերի, ավանակների, մարդկանց՝ իրար խառնված բզզոցով։ Ուզում էի տեղիցս վեր
արտգրականություն 1-2/2014
52
Կազանձակիս
թռչել ու կանչել՝ «Էյ, Զոռբա, էսօր գործեր ունենք», բայց ինձ էլ համակեց մի երանություն՝ այդպես անխոս ու անշարժ՝ հանձնվել այգի վարդագույն ճառագայթների վարանոտ հայտնվելու տեսարանին։ Այսպիսի դյութական պահերին կյանքը փետուրի պես թեթև է թվում, իսկ աշխարհը՝ փափուկ, դյուրաբեկ՝ քամուց անվերջ ձևափոխվող ու նոր կերպար ստացող ամպի նման։ Զոռբայի ծխելը տեսնելով, իմ մեջ էլ ծխելու ցանկություն առաջացավ, ձեռքս պարզեցի ու վերցրի ծխամորճս, որն իմ մեջ հույզեր արթնացրեց... Ընկերոջս ընծան էր՝ մոխրականաչ աչքերով ու երկարամատ, ազնվականական ձեռքերով ընկերոջս... Արդեն երկար տարիներ արտասահմանում էր ու այդ երեկո վերադառնում էր Հունաստան՝ ուսումն ավարտել էր։ «Ծխախոտ ծխելդ վերջ տուր,- ասաց,- վառում ես, կեսը ծխում ու շպրտում՝ ինչպես փողոցային կանանց։ Դա քեզ սազական չէ։ Ծխամո՛րճը քեզ կին վերցրու, սա՛ է հավատարիմ կինը։ Երբ տուն վերադառնաս, նա քեզ անդավաճան կսպասի։ Կծխես, կնայես քուլա-քուլա օդ բարձրացող ծխին ու ինձ կհիշես»։ Կեսօր էր։ Բեռլինի մի թանգարանից էինք դուրս գալիս, ուր գնացել էր հրաժեշտ տալու Ռեմբրանդտի իր սիրած կտավին՝ «Ռազմիկը»՝1 իր բրոնզե սաղավարտով, նիհար, գունատ այտերով, վճռական, թախծոտ հայացքով։ «Եթե կյանքումս երբևէ մի խիզախ արարք գործեմ,- մրմնջաց՝ նայելով ըմբոստ, անհույս մարտիկին,- սրա՛ն պարտական կլինեմ»։ Դուրս եկանք, հենվեցինք թանգարանի բակի սյուներից մեկին։ Մեր դիմաց՝ անասելի նազանքով ու համարձակությամբ վայրի ձի հեծած մի մերկ ամազոնուհու բրոնզե սևացած արձան էր։ Մի փոքրիկ, գորշ թռչուն՝ խաղատուտիկ, մի պահ նստեց ամազոնուհու գլխին, արագ-արագ թափահարեց պոչն ու երկու երեք ծաղրական սուլոց արձակելով՝ թռավ։ Փշաքաղվեցի, նայեցի ընկերոջս. - Լսեցի՞ր,- հարցրեցի,- ասես մի բան ասեց մեզ ու հեռացավ։ «Թռչուն է, թող երգի, թռչուն է, թող ասի»,- պատասխանեց ընկերս՝ կրկնելով ժողովրդական երգի խոսքերն ու ժպտաց։ Ինչո՞ւ հենց այսօր, վաղ արշալույսին, կրետեյան այս ծովափին՝ հեռավոր այն պահն առկայծեց մտքումս ու դառնացրեց հոգիս։ Դանդաղ լցրեցի ու վառեցի ծխամորճս։ «Այս աշխարհում ամեն ինչ մի թաքուն իմաստ ունի,- մտածեցի։ Ամեն ինչ՝ մարդիկ, կենդանիները, ծառերը, աստղերը հիերոգլիֆներ են՝ նշանագրեր։ Երանի նրան ու միաժամանակ՝
Հույն Զոռբան
53
վայ նրան, ով կարդում է դրանք ու գուշակում իմաստը։ Այդ նշանները տեսնելու պահին չես հասկանում, կարծում ես, թե դրանք պարզապես մարդիկ են, կենդանիներ, ծառեր, աստղեր, ու միայն տարիներ անց, շատ ուշ, ըմբռնում ես դրանց նշանակութունը։ Ոսկե սաղավարտով մարտիկը, սյունին հենված ընկերս այն թխպոտ կեսօրին, խաղատուտիկն ու նրա ճռվողելը՝ ասես բան էր ուզում ասել, ժողովրդական սգերգի տողերը, այդ ամենը,- մտածում էի,- թերևս մի թաքուն խորհուրդ ունեին, բայց ի՞նչ խորհուրդ»։ Աչքերով հետևում էի կիսամթում ոլորվող ու քանդվող ծխի խաղերին, անհետացող քուլաներին։ Միտքս էլ էր ասես խճճվում ծխի հետ ու կապույտ գալարներով դանդաղ ցնդում էր օդում։ Բավականին երկար ժամանակ, առանց տրամաբանության միջամտության, լիակատար վստահությամբ հստակ պատկերացրեցի աշխարհի սկիզբը, զարգացման ընթացքն ու վերջը։ Նորից միտքս Բուդդայով էր կլանվում, այս անգամ, սակայն, առանց խեղաթյուրող խոսքերի ու մտքի ճարպիկ հնարքների։ Այս ծուխը նրա ուսմունքի էությունն է, ծխի կարճատև ձևավորումները՝ հենց ինքը կյանքն է, որը հանդարտ, անաղմուկ ,երջանիկ հանգում է կապույտ նիրվանայի գրկում... Չէի խորհրդածում, չէի փորձում ինչ-որ բան պարզել, լիովին վստահ էի՝ առանց կասկածի նշույլի։ Կամաց հոգոց հանեցի։ Ու ասես այդ հոգոցն ինձ բերեց հետ՝ դեպի ներկա։ Նայեցի շուրջս ու տեսա փայտե անշուք խրճիթը, կողքիս պատից կախված փոքրիկ հայելին, որի վրա կայծկլտում էին արևի առաջին ճառագայթները։ Դիմացս, մեջքով դեպի ինձ՝ Զոռբան էր նստած իր անկողնուն ու ծխում էր։ Նախորդ օրն իր բոլոր տրագիկոմիկ իրավիճակներով միանգամից կենդանացավ մտքումս։ Թոշնած մանուշակի, օծանելիքի, մուշկի, պաչուլիի խառը բուրմունքներով ներծծված պատմություններ, մի թութակ՝ մարդկային մի հոգի, որը թութակի էր վերածվել ու թևերը խփելով երկաթե վանդակին՝ ճչում էր, ու ողջ նավատորմից փրկված մի ծեր զբոսանավ, որ փորփրում-հիշում էր անցած-գնացած ծովամարտեր... Զոռբան հոգոցս լսելով, գլուխը թափ տվեց ու շրջվեց։ - Լավ չվարվեցինք,- մրմնջաց,- լավ չվարվեցինք, աղա ջան։ Ծիծաղում էիր, ես էլ էի ծիծաղում ու խեղճը տեսավ մեզ։ Կամ
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
54
Կազանձակիս
էդ ձևով քո հեռանալը, նրան բոլորովին կնոջ տեղ չդնելով, կարծես հազար տարեկան պառավ լիներ, շատ ամոթ էր։ Դա անքաղաքավարություն է, աղա ջան, տղամարդն էդպես չպիտի վարվի, չէ՛, ներող կլինես։ Կին է չէ՞ վերջապես, թույլ էակ, մշտապես տրտնջացող։ Լավ է, գոնե ե՛ս մնացի, որ նրան մխիթարեմ։ - Էս ինչե՞ր ես ասում, Զոռբա,- ասացի ծիծաղելով։- Դու իրո՞ք կարծում ես, թե բոլոր կանանց միտքը միայն դրանով է զբաղված։ - Հա, միայն դա՛ է նրանց մտքում։ Դու ի՛նձ լսի, որ էդ գործում մեծ փորձ ունեմ ու, էսպես ասած, կարծիքի եմ հանգել։ Կնոջ մտքում միայն դա է, նա հիվանդ է դրանով, ասում եմ, անմխիթար վիճակում։ Թե նրան չասեցիր, որ սիրում ու տենչում ես իրեն, լացը դնում է։ Կարող է պատահել, որ չուզենա քեզ, նույնիսկ զզվի քեզանից, մերժի քեզ, դա ուրիշ բան։ Հնարավոր է։ Բայց նա միշտ ուզում է տենչալի լինել բոլոր տղամարդկանց համար։ Սա՛ է էդ խեղճի ուզածը, դու էլ ուրեմն նրա խաթրը մի կոտրի։ Ես մի տատ ունեի, ուրեմն, ութանասուն տարեկան կլիներ։ Էդ պառավի կյանքի պատմությունը հեքիաթի է նման...Ինչևէ, դրա մասին մի ուրիշ անգամ... Հա, ուրեմն էն ժամանակ ութանասունի մոտ կլիներ, իսկ մեր տան դիմաց մի աղջիկ էր ապրում, մարալի պես սիրուն, անունը՝ Կրուստալո։ Շաբաթ իրիկունները գյուղի խակ ջահելներովս խմում էինք, քեֆներս լավանում էր, ականջներիս մի-մի ռեհանի ճյուղ էինք դնում, հորեղբորս տղերքից մեկը սազը վերցնում էր ու նրա պատուհանի տակ սերենադներ էինք երգում։ Կրքոտ ու դարդոտ՝ մռնչում էինք գոմեշների պես։ Բոլորս ուզում էինք նրան, ու ամեն շաբաթ իրիկուն նախիրով գնում էինք, որ նա իր ընտրությունն անի։ Ուրեմն, աղա ջան, կհավատաս թե՞ չէ։ Կինը մի շատ խորհրդավոր էակ է ու մի վերք ունի, որը երբեք չի փակվում։ Բոլոր վերքերը բուժվում են, բացի էս մեկից, դու գրքերին մի հավատա, չի բուժվում։ Թեկուզ ութանասուն տարեկան լինի կինը, էդ վերքը բաց է։ Ու էսպես, ամեն շաբաթ, պառավն իր թախտը քաշում էր լուսամուտի մոտ, թաքուն վերցնում էր փոքրիկ հայելին ու սկսում էր սանրել գլխին դեռ մնացած մազերն ու մեջտեղից բաժուկ բացում։ Գողտուկ շուրջն էր նայում, վախենալով, թե կտեսնենք իրեն ու, երբ մեկնումեկը մոտենում էր, սուսուփուս կծկվում էր աստծու գառի նման ու իրեն քնածի տեղ էր դնում։ Բայց ո՞նց քներ։ Սերենադի էր սպասում։ Ութանասուն տարեկանում։ Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ
55
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
խորհրդավոր արարած է կինը, աղա ջան։ Հիմա լացս է գալիս, բայց էն ժամանակ խենթ ու խելառ լակոտ էի, չէի հասկանում ու ծիծաղում էի։ Մի օր շատ կատաղեցրեց ինձ, որովհետև դուրը չէր գալիս, որ աղջկերքի հետևից էի ընկնում ու փնթփնթում էր վրաս, դե ես էլ բռնեցի ու մի լավ շշպռեցի նրան. «Էդ դու ինչի՞ ես ամեն շաբաթ պռոշներիդ պոպոքի տերև քսում, որ կարմրեն, մազերդ էլ մեջտեղից բաժուկ ես բացում։ Կարծում ես քեզ համար ենք երգո՞ւմ։ Մենք Կրոստալլոյի համար ենք երգում, ոչ թե քո։ Քո մի ոտն արդեն գերեզմանում է»։ Կհավատա՞ս, աղա, էդ օրն առաջին անգամ հասկացա, թե ինչ է կինը։ Երկու հրե արցունք դուրս ցայտեցին տատիս աչքերից, շան նման կծկվեց ու ներքևի ցնոտն սկսեց դողալ։ «Կրուստալլոյի համա՜ր,- գոռացի ես ու մոտեցա նրան, որ ավելի լավ լսի,- Կրուստալլ՜ո»։ Անմարդկային ու վայրի էակ է ջահելը, որովհետև չի հասկանում։ Տատս իր ցամաքած ձեռքերը դեպի երկինք պարզեց ու կանչեց. «Ամբողջ սրտովս անիծո՜ւմ եմ քեզ»։ Ու էդ օրվանից խեղճ տատս գնալով վայրէջքի ճամփան բռնեց։ Թորշոմեց, ուժից ընկավ ու երկու ամիս հետո հոգին ավանդեց։ Հոգևարքի ժամանակ աչքն ինձ առավ, օձի պես ֆշշալով՝ սմքած ձեռքը պարզեց, որ ինձ բռնի։ «Իմ վերջը դո՛ւ տվիր, Ալեքսի,- շշնջաց,- դո՛ւ ինձ սպանեցիր, անիծված Ալեքսի։ Նզովքս քեզ վրա, որ ինչ ե՛ս տարա, դու էլ տանես»։ Զոռբան ծիծաղեց. - Պառավի անեծքը բռնեց,- ասաց՝ բեղերը սղալելով։Վաթսունհինգ տարեկան եմ, բայց, որ հարյուր էլ դառնամ, խելք չեմ հավաքի։ Միշտ մի հայելի կունենամ գրպանումս ու կանացի սեռին կսիրահետեմ։ Նորից ծիծաղեց, ծխախոտը լուսանցույցից դուրս շպրտեց, մի լավ ձգվեց. - Շատ այիբներ ունեմ, բայց էս մեկն է գլուխս ուտելու։ Վեր թռավ անկողնու վրայից. -Թողնենք դրանք, շատ խոսեցինք, էսօր գործ ենք անելու։ Արագ-արագ հագնվեց, ոտները խոթեց հաստ ոտնամաններն ու իրեն դուրս գցեց։ Գլուխս կրծքիս հակած՝ մտովի խորհրդածում էի Զոռբայի ասածների շուրջը, ու հանկարծ մի հեռավոր ձյունածածկ քաղաք արթնացավ հիշողությանս մեջ։ Ռոդենի ցուցահանդեսներից մեկում կանգնած՝ նայում էի մի հսկայական բրոնզե ձեռքի՝ «Աստծո ձեռքը»։ Կիսափակ ձեռքի
արտգրականություն 1-2/2014
56
Կազանձակիս
ափում մոլեգին կրքով տարված մի կին ու մի տղամարդ մաքառելով սեր էին անում։ Մի աղջիկ մոտեցավ ու կանգնեց կողքիս. նա էլ էր այլայլված նայում այդ` մտորումների տեղիք տվող, մարմինների հավիտենական համահյուսմանը։ Բարեկազմ էր, լավ հագնված, շեկ, փարթամ մազերով, ուժեղ ծնոտ ուներ ու բարակ շուրթեր։ Վճռական ու առնական մի բան կար նրա մեջ։ Սովորություն չունեմ հեշտ խոսքի բռնվել օտար մարդկանց հետ, բայց ինքս էլ չհասկացա, թե ինչպես՝ դիմեցի նրան. - Ինչի՞ մասին եք խորհում,- հարցրեցի նրան։ - Թե հնարավոր լիներ խուսափել նրանից... - մրմնջաց աներեր։ - Իսկ որտե՞ղ թաքնվել։ Աստծո ձեռքն ամենուր է։ Փրկություն չկա։ Դուք ինչ է, դժգո՞հ եք դրանից։ - Ոչ։ Հնարավոր է, որ սերն է կյանքի մեծագույն բերկրանքը։ Միգուցե։ Բայց նայելով այս բրոնզե ձեռքին, կուզենայի թաքնվել։ - Նախընտրում եք ազատությո՞ւնը։ - Այո։ - Իսկ եթե ազատ ենք միայն այն դեպքում, երբ հնազանդվում ենք բրոնզե ձեռքի՞ն։ Եթե «Աստված» բառը չունի՞ այն հարմարավետ իմաստն, ինչպիսին ամբոխն է տվել նրա՞ն։ Անհանգիստ վրաս նայեց։ Աչքերը գորշ մետաղի փայլ արձակեցին, ցամաքած ու դառնացած շրթունքներով՝ «Չեմ հասկանում» ասաց ու վախեցած հեռացավ։ Նա անհետացավ ու այն ժամանակից ի վեր երբեք միտքս չէր եկել, բայց, ինչպես երևում է ապրել ու սնվել էր կրծքիս խորքերում ու հիմա՝ այս ամայի ծովափում, դուրս հառնեց՝ մռայլ, գունատ ու դժգոհ։ Ես լավ չվարվեցի, Զոռբան իրավացի է։ Այն բրոնզե ձեռքը պատեհ առիթ էր, մեր առաջին շփումն ու փոխանակած խոսքերն անկաշկանդ էին ու կարող էինք աստիճանաբար, առանց գիտակցելու, կամ թե՝ գիտակցաբար ու առանց ամաչելու, գրկեինք իրար ու սեր անեինք Տիրոջ ապահով ափի մեջ։ Սակայն ես այնպես կտրուկ ցատկեցի երկրից դեպի երկինք, որ խեղճ աղջիկը վախվորած փախավ։ Ծեր աքաղաղը կանչեց մադամ Օրտանսի բակում։ Օրվա ճեփ-ճերմակ լույսն արդեն ներս թափանցեց փոքրիկ պատուհանից. տեղիցս վեր թռա։ Բանվորներն սկսել էին տեղ հասնել ու աղմուկով գետնին էին նետում բրիչները, լինգերն ու քլունգները։ Լսեցի, որ
57
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Զոռբան հրահանգներ էր տալիս, արդեն իսկ գործի էր անցել ու զգացվում էր, որ գիտեր մարդկանց ղեկավարել ու պատասխանատու լինել իր գործի մեջ։ Գլուխս լուսանցույցից դուրս հանեցի ու տեսա նրան՝ երկայնահասակ, աժդահա՝ շրջապատված մոտ երեսուն հոգանոց արևահար, բարակ մեջքով, լայն շալվարներով գյուղացիների խմբով. ձեռքը հրամայաբար պարզում էր, կարճ ու կտրուկ հրահանգներ տալիս։ Մի պահ մի ջահելի օձիքից բռնեց, որը փնթփնթում էր ու անվստահ շարժվում առաջ. - Բան ունե՞ս ասելու,- կանչեց,- բարձր ասա։ Փնթփնթոց չեմ սիրում։ Գործը եռանդ է սիրում։ Թե չունես, գնա նստի կաֆեում։ Այդ պահին հայտնվեց մադամ Օրտանսը՝ գզգզված մազերով, ուռած, անշպար դեմքով։ Հագին մի կեղտոտ, լայն վերնաշապիկ էր, ոտներին քարշ էր տալիս երկար քթերով, հալից ընկած հողաթափեր։ Խռպոտ ձայնով հազալով, որն էշի զռռոցի էր նման, կանգնեց, հիացմունքով նայեց Զոռբային, աչքերը մշուշվեցին, նորից հազաց, որ նրա ուշադրությունը գրավի ու կաքավի պես շորորալով՝ անցավ կողքով՝ լայն թևքերով համարյա քսվելով նրան։ Բայց Զոռբան նույնիսկ չշրջվեց նրա կողմը։ Բանվորներից մեկից մի կտոր գարեբլիթ ու մի բուռ ձիթապտուղ վերցրեց ու երեսին խաչ հանելով կանչեց. - Գնացինք, տղերք, Աստված մեզ հետ։ Ու լայն քայլքերով ուղիղ դեպի սարն առաջնորդեց ջոկատին։ Ես չեմ պատմի քարածխահանքի աշխատանքների մասին. դրա համար համբերություն է պահանջվում, որ ես չունեմ։ Եղեգներով, հյուսած շիվերով ու բենզինի տակառներով մի բարաք էինք սարքել ծովից ոչ հեռու։ Զոռբան վաղ ծեգին էր արթնանում, քլունգը ճանկում էր ու բանվորներից առաջ գնում հանք, մի բացվածք էր փորում, հետազոտում այն, ածուխի նման փայլուն լիգնիտի2 մի երակ էր գտնում, ուրախությունից պարում էր. մի քանի օրից, սակայն, երակը կորչում էր ու Զոռբան իրեն գետին էր գցում ու ձեռուոտով չանչեր էր ուղղում երկինք ու նզովում։ Զոռբան գործին սրտով էր կպել. նույնիսկ ինձ չէր էլ հարցնում։ Առաջին իսկ օրերից ամբողջ հոգսն ու պատասխանատվությունն ինձանից նրան անցան։ Նա իր վրա վերցրեց որոշումներ կայացնելն ու դրանք իրագործելը։ Ես հանձն առա միայն վնասները հատուցել՝ մի բան, որն ինձ
արտգրականություն 1-2/2014
58
Կազանձակիս
այնքան էլ չէր անհանգստացնում, քանի որ լավ գիտեի, որ դրանք կյանքիս ամենաերջանիկ ամիսներն էին լինելու ու վերջին հաշվով, երջանկությունս շատ էժան գնով էի ձեռք բերում։ Մորական կողմից պապս, Կրետեի գյուղերից մեկում, ամեն երեկո լապտերը վերցնում ու գյուղում մի պտույտ էր անում՝ որևէ օտարականի գտնելու համար։ Նրան տուն էր բերում, առատ ուտացնում ու խմացնում, հետո նստում էր դիվանին, երկար չիբուխը վառում, դառնում էր դեպի հյուրը, վճարելու ժամանակն եկել էր, ու ասում էր հրամայաբար։ «Պատմի՛։- Ի՞նչ պատմեմ, Մուստոյորղի հայրիկ։- Ո՞վ ես, ի՞նչ ես, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ քաղաքներ ու գյուղեր ես տեսել, ամեն, ամեն ինչ։ Դե սկսի՛, պատմի՛»։ Հյուրն սկսում էր դեսից-դենից, որը ճիշտ, որը սուտ պատմություններ պատմել, իսկ պապս իր չիբուխն էր ծխում, լսում ու ճամփորդում էր նրա հետ՝ հանգիստ նստած իր դիվանին։ Թե հյուրը պապիս սրտովն էր. «Վաղն էլ կմնաս, չես գնում,- ասում էր նրան,- դեռ բաներ ունես պատմելու»։ Պապս երբեք ոտքը դուրս չէր հանել իր գյուղից. ո՛չ Մեղալո Կաստրո3 էր գնացել, ո՛չ էլ Ռեթիմնո4։ «Գնամ, ի՞նչ անեմ,ասում էր,- Կաստրեցիներն ու Ռեթիմնոցիներն էստեղով են անցնում ու հետներն իմ տունն են բերում Ռեթիմնոն էլ, Կաստրոն էլ. Էլ իմ գնալն ի՞նչ պետք է»։ Հիմա էլ ե՛ս եմ շարունակում պապիս սիրած զբաղմունքը՝ Կրետեյան այս ծովափին։ Ե՛ս էլ եմ մի հյուր գտել, ասես լապտերով փնտրել էի նրան, ու չեմ թողնում հեռանա։ Մի ընթրիքից շատ ավելի թանկ է նստում վրաս, բայց նա դրան արժանի է։ Ամեն երեկո սպասում եմ գործը վերջացնի, նրան դիմացս եմ նստեցնում, միասին ընթրում ենք, իսկ երբ գալիս է վճարելու ժամանակը, ասում եմ նրան. «Պատմի՛ր», ծխում եմ ծխամորճս ու լսում նրան։ Հյուրն այս շատ տեղեր է շրջել ու մարդկային շատ հոգիներ է ճանաչել ու նրան լսելուց չեմ հագենում։ «Պատմի՛ր, Զոռբա,պատմի՛ր»։ Ողջ Մակեդոնիան բացվում է իմ առաջ ու փռվում է Զոռբայի ու իմ միջև եղած փոքրիկ տարածության վրա՝ սարերով, անտառներով, ջրերով, կոմիտեականներով, ծանր աշխատանքի սովոր «տղամարդ» կանանցով ու կոշտ ու կոպիտ տղամարդկանցով։ Երբեմն պատմում է Այոնորոսից5 իր քսան եկեղեցիներով, փոքրիկ նավակայաննավաշինարաններով, օձիքը թափ է տալիս, երբ պատմում է հաստաքամակ բոռ վանականների մասին ու ծիծաղից
59
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
փոռթկալով ասում. «Աստված հեռու պահի,- աղա ջան,- ջորու հետևինից ու վանականի դեմինից»։ Ամեն երեկո Զոռբան ինձ զբոսանքի է տանում Հունաստան, Բուլղարիա, Պոլիս6։ Աչքերս փակում եմ ու տեսնում։ Նա շրջել է քաոսային ու բազմաչարչար Բալկաններում ու բազեի իր սուր աչքով թափանցել ամենուր։ Մերթընդմերթ զարմանքից չռում է աչքերը՝ սովորական դարձած բաներից, որոնց կողքով մենք անտարբեր ենք անցնում. նրա համար դրանք ահռելի հանելուկներ են։ Կին է տեսնում անցնելիս ու ահով կանգ է առնում. «Սա ի՞նչ առեղծված է,- հարցնում է,- ի՞նչ ասել է կին, ու ի՞նչու է նրան տեսնելիս մտքներս պղտորվում, դու կարո՞ղ ես բացատրել էդ բանը»։ Նույն զարմանքն ու հարցերն են նրա մեջ առաջացնում տղամարդը, մի ծաղկած ծառ, կամ մի բաժակ պաղ ջուր։ Զոռբան ամեն ինչին ամեն օր նոր աչքով է նայում։ Նախորդ օրը նստել էինք մեր բարաքի առջև, Զոռբան մի բաժակ գինի խմեց, շուռ եկավ ու վախեցած ինձ նայեց։ - Էս կարմիր ջու՛րն ի՞նչ է, աղա ջան, բացատրի՝ հասկանամ։ Մի կտոր կոճղը ծիլեր է արձակում, վրայից ինչ-որ թթու ուլունքներ են կախվում, ժամանակն անցնում է, դրանք արևի տակ հասնում են, մեղրի պես քաղցրանում, դրանց խաղող ենք ասում։ Հետո տրորում ենք դրանք, հյութը հանում միջից ու լցնում ենք տակառները, ինքն իրեն եռում է, Հոկտեմբերին՝ Սուրբ Գևորգ Հարբեցողի տոնին բացում ենք՝ արդեն գինի է դառել։ Բա սա՛ ի՞նչ հրաշք է։ Էս կարմիր հյութը խմում ես թե չէ, հոգիդ ուռչում է, էլ մարմնիդ մեջ չի տեղավորվում, Աստծուն մարտի է հրավիրում։ Դե ասա, աղա ջան, էդ ո՞նց է պատահում։ Լռում էի։ Հասկանալով Զոռբային՝ զգում էի աշխարհի անարատության վերածնունդը։ Ամենօրյա, գունաթափ ու մաշված ամեն բան վերստանում էր Աստծո ձեռքերով արարվելու առաջին օրվա փայլը։ Ջուրը, կինը, աստղը, հացը վերադառնում էին իրենց նախնական, խորհրդավոր ակունքը, ու ժամանակի անիվը նոր թափ էր առնում։ Ահա թե ինչու, ամեն երեկո՝ պառկելով ափի խճաքարերին, անհամբեր սպասում էի Զոռբային։ Ցեխակոլոլ ու ածուխից մրոտված, իր մեծ-մեծ, անփույթ քայլքով նա հայտնվում էր երկրի ընդերքից՝ մի հսկա մկան պես։ Նրա մարմնի կեցվածքից, գլուխը բարձր կամ ցածր պահելուց, երկար թևերը թափ տալու ձևից արդեն ինձ համար պարզ էր, թե գործերն ինչպես էին ընթացել այդ օրը։
արտգրականություն 1-2/2014
60
Կազանձակիս
Սկզբում ես էլ էի գնում նրա հետ, հետևում էի բանվորներին, փորձում էի կյանքի նոր ուղի բռնել, հետաքրքրվել գործնական աշխատանքներով, ճանաչել ու սիրել ձեռքիս տակ եղած մարդկային հումքը։ Փորձում էի զգալ իմ վաղուց տենչած բերկրանքը՝ գործ ունենալ կենդանի մարդկանց, այլ ոչ թե բառերի հետ։ Ռոմանտիկ ծրագրեր էի մշակում՝ քարածխահանքում գործերը լավ գնան, համայնքի նման մի բան ստեղծենք, որտեղ բոլորս աշխատենք, ամեն ինչ ընդհանուր լինի, բոլորս միասին նույն կերակուրն ուտենք, նույն շորերը հագնենք՝ եղբայրների պես։ Մի նոր հասարակություն էի ձևավորում մտքումս՝ մարդկային համակեցության մի նոր ձևի թթխմորը։ Բայց ծրագրերս Զոռբային բացահայտելու որոշում դեռ չէի ընդունել։ Նա տարակուսանքով էր ինձ նայում, երբ խառնվում էի բանվորներին, հարցուփորձ անում նրանց, միջամտում ու միշտ նրանց կողմն էի բռնում։ - Աղա ջան,- ասում էր՝ շրթունքները սեղմելով,- չես ուզո՞ւմ գնաս դուրս, մի քիչ ման գաս։ Տես ինչ լավ եղանա՜կ է, ար՜և, գնա, գնա՛։ Սկզբի ժամանակները համառում էի, չէի գնում։ Հարցնում էի, զրույցի բռնվում, բոլոր բանվորների պատմությունները մեկ առ մեկ գիտեի՝ քանի երեխա ունեն կերակրելու, քանի քույր՝ պսակելու, ծեր ծնողներ՝ խնամելու, նրանց հոգսերը, հիվանդություններն ու վշտերը։ - Դու նրանց կյանքը մի՛ փորփրիր, աղա ջան,- դժգոհ փնթփնթում էր Զոռբան,- սիրտդ գերի կընկնի, պետք եղածից ավելի շատ կսիրես նրանց ու ինչ էլ անեն, կներես... Ու էն ժամանակ, վայն եկել է՝ տարել՝ մեզ էլ, նրանց էլ, քանի որ գործը գրողի ծոցը կգնա։ Ու էս մի բանը լավ իմացիր՝ խիստ ղեկավարից բանվորները վախենում են, բայց հարգում են նրան ու աշխատում, իսկ թույլ ղեկավարի շալակն են ելնում ու թամբալություն անում։ Հասկանում ե՞ս։ Մի ուրիշ անգամ, գործից տուն գալուն պես՝ քլունգը վրդովված դուրս շպրտեց բարաքից. - Է՜, ա՛յ աղա ջան, ես քեզ շատ եմ խնդրում, մի՛ խառնվիր։ Ես սարքում եմ, դու քանդում ես։ Էսօր էլի ի՞նչ էիր նրանց բացատրում։ Սոցիալիզմ ու չգիտեմ էլ ի՛նչ զիբիլ։ Դու քարոզի՞չ ես, թե՞ կապիտալիստ, որոշի՛ր վերջապես։ Բայց ինչպե՞ս որոշեի, երբ ինձ կրծում էր միամիտ մի իղձ՝ համատեղել դրանք, գտնել մի բաղադրություն, որտեղ անհամատեղելի հակասությունները հաշտվեն ու
61
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
եղբայրանան։ Դրանով ես կշահեի թե՛ երկրային կյանքը, թե՛ երկնային արքայությունը։ Սա դեռ փոքրուց էր միտքս զբաղեցնում։ Երբ դպրոցական էի, ամենամոտիկ ընկերներիս հետ ստեղծեցինք մի գաղտնի «Ֆիլիկի էտերիա»՝7 այդ անունը տվեցինք, ու իմ սենյակում փակված՝ երդվեցինք, որ մեր ողջ կյանքը կնվիրենք անարդարության դեմ պայքարին։ Մինչ ձեռքներս կրծքներիս սեղմած կրկնում էինք երդման խոսքերը՝ արցունքի խոշոր կաթիլները թափվում էին մեր աչքերից։ Մանկական իդեալներ, բայց վա՛յ նրան, ով լսում ու ծիծաղում է դրանց վրա։ Երբ տեսնում եմ, թե ի՛նչ վախճան ունեցան «Ֆիլիկի էտերիա»-ի անդամները՝ բժշկիկներ, իրավաբանիկներ, վաճառականիկներ, քաղաքական գործիչիկներ, լրագրողիկներ՝ սիրտս ցավից կուչ է գալիս։ Երևում է այս երկրի կլիման շատ դաժան ու խիստ է ու ամենից թանկարժեք սերմերը ծիլ չեն տալիս և կամ խեղդվում են մոլախոտերի ու եղինջների մեջ։ Այնուհանդերձ, այս ամենը տեսնելով դեռ խելքի չեմ եկել ու դեռ հիմա էլ, փառք Աստծո, պատրաստ եմ դոնկիխոտյան արշավանքների՝ հողմաղացների դեմ։ Կիրակի օրերը փեսացուների նման զուգվում - զարդարվում էինք, սափրվում էինք, մաքուր, սպիտակ վերնաշապիկ հագնում ու մայրամուտի կողմերը մադամ Օրտանսին հյուր էինք գնում։ Ամեն կիրակի նա մեզ համար մի հավ էր մորթում ու նորից՝ երեքով նստում, ուտում էինք, խմում, Զոռբան իր երկար թաթերը փռում էր տիկնոջ հյուրասեր կրծքին ու նվաճում այն։ Իսկ երբ, արդեն գիշերով, մեր ափն էինք վերադառնում, կյանքը մեզ թվում էր մի հասարակ ու բարեսիրտ պառավ, որը սակայն, շատ հաճելի ու հյուրասեր էր՝ մադամ Օրտանսի նման։ Նման մի կիրակի, ճոխ խնջույքից վերադառնալիս, որոշեցի խոսել ու ծրագրերս Զոռբային վստահել։ Բերանը բաց, համբերատար ինձ էր լսում, մերթ ընդ մերթ միայն զայրացած ճոճելով մեծ գլուխը։ Առաջին իսկ բառերս լսելուն պես հարբածությունն անցավ, միտքը պայծառացավ ու հենց որ վերջացրի՝ նյարդայնորեն երկու մազ արմատահան արեց բեղերից։ - Ներող կլինես, աղա ջան,- ասաց,- բայց իմ կարծիքով քո խելքը դեռ խակ է։ Քանի՞ տարեկան ես։ - Երեսունհինգ։ - Էդ դեպքում արդեն դժվար էլ հասնի,- ասաց ու ծիծաղից փոռթկաց։
արտգրականություն 1-2/2014
62
Կազանձակիս
Դա ինձ շատ զայրացրեց։ - Դու ի՞նչ է, մարդուն չե՞ս հավատում։ - Մի նեղացիր, աղա ջան։ Չէ, ոչնչի՛ չեմ հավատում։ Եթե մարդուն հավատայի, Աստծուն էլ կհավատայի, սատանային էլ կհավատայի՝ խճճված մի կծիկ, ուր ամեն ինչ խառնվում է իրար, աղա ջան, ու գլխիս փորձանք եմ բերում։ Լռեց։ Գլխարկը հանեց, գլուխն ուժգին քորեց, նորից բեղերը քաշեց, ասես ուզում էր արմատահան անել. ուզում էր մի բան ասել, բայց զսպում էր իրեն։ Աչքի պոչով մի երկու հայացք գցեց վրաս ու որոշում ընդունեց։ - Մարդը գազան է,- բացականչեց, ու զայրացած՝ ձեռնափայտը քարերին խփեց։ Ահավոր գազան։ Ձեռդ վսեմությունը դա չի հասկանա, նրան ամեն ինչ հեշտ է տրվել։ Բայց դու արի, ի՛ նձ էլ հարցրու՝ գազան է, ասում եմ։ Վատությո՞ւն արեցիր նրան։ Քեզ հարգում ու դողում է դեմդ։ Լավությո՞ւն արեցիր։ Ձեռքը կգցի, աչքերդ կհանի։ Դու քո հեռավորությունը պահի, շատ մի մոտեցի նրանց, մի՛ ասա, որ բոլորս մեկ ենք ու հավասար իրավունքներ ունենք, որովհետև անմիջապես քո իրավունքները ոտնատակ կանեն, հացդ կհափշտակեն ու կթողնեն սոված սատկես։ Հեռավորություն պահիր, աղա ջան, քո համար եմ ասում։ - Ուրեմն դու ոչնչի՞ չես հավատում,- կանչեցի վրդովված։ - Չէ, չեմ հավատում, քանի՞ անգամ ասեմ։ Չեմ հավատում ոչնչի՛ ու ոչ մեկի՛, բացի ինձանից՝ Զոռբայից։ Չկարծես թե նրա համար, որ Զոռբան ուրիշներից ավելի լավն է, չէ՛, ամենևին էլ չէ։ Նույն գազանն է։ Բայց հավատում եմ Զոռբային, քանի-որ միայն նրա՛ն եմ իշխում, միայն նրա՛ն եմ ճանաչում. մնացած բոլորն ուրվականներ են։ Նրա՛ աչքերով եմ տեսնում, նրա՛ ականջներով լսում ու նրա՛ աղիքներով՝ մարսում։ Մնացած բոլորը, քեզ ասում եմ, ուրվական են։ Երբ ես մեռնեմ, ինձ հետ ամեն ինչ կմեռնի։ Ամբողջ Զոռբաշխարհը կսուզվի հատակը։ - Ա՜յ քեզ էգոիզմ,- ասացի սարկազմով։ - Ի՞նչ անեմ, աղա ջան։ Է՛ս է։ Լոբի եմ կերել, լոբուց եմ խոսում։ Զոռբան եմ՝ Զոռբայավարի եմ խոսում։ Ոչինչ չասացի։ Զոռբայի խոսքերը մտրակի հարվածների նման տեղացին ինձ վրա։ Հիանում էի նրանով, որ այդքան ուժեղ էր, որ մարդկանցից զզված լինելով հանդերձ՝ եռանդով լի ապրում ու պայքարում էր նրանց հետ կողք-կողքի։ Ես կամ ճգնավոր դարձած կլինեի, կամ էլ կեղծ թևերով կզարդարեի մարդկանց՝ հետները հաշտվելու համար։ Զոռբան շրջվեց, ինձ նայեց. աստղալույսի տակ նշմարեցի
Հույն Զոռբան
63
նրա մինչև ականջները հասնող լայն ժպիտը։ - Քեզ նեղացրի՞, աղա ջան,- ասաց՝ կտրուկ կանգ առնելով։ Արդեն հասել էինք մեր բարաքը։ Չպատասխանեցի։ Միտքս համաձայն էր Զոռբայի հետ, սակայն սիրտս դիմադրում էր, ուզում էր թափ առնել ու հեռանալ գազանից, նոր ճանապարհ բացել։ - Քունս չի տանում, Զոռբա,- ասացի,- դու գնա քնի։ Աստղերը կայծկլտում էին, ծովը հանդարտ հառաչում էր ու լիզում ափի քարերը, մի լուսատիտիկ՝ փորից վար, վառեց իր ոսկեկանաչ էրոտիկ լապտերիկը. գիշերվա վարսերից ցող էր կաթում։ Պառկեցի ափին, սուզվեցի լռության մեջ առանց որևէ բանի մասին մտածելու։ Գիշերվա ու ծովի հետ մեկ դարձա։ Հոգիս սիրատարփ իր լապտերիկը վառած մի լուսատիտիկ էր, որ խոնավ, սև հողին նստած սպասում էր... Աստղերը տեղաշարժվում էին, ժամերն անցնում էին, ու երբ վեր կացա, բոլորովին անգիտակցաբար մտքումս խարանել էի այս ծովափին իրագործելու զույգ խնդիրներս՝ ա) Բուդդայից ազատվել, իմ բոլոր վերացական, մետաֆիզիկական հոգսերը խոսքերի վերածել ու թեթևանալ, բ) այսուհետև անմիջական ու ջերմ շփման մեջ մտնել մարդկանց հետ։ Միգուցե,- ասում էի ինքս ինձ,- դեռ ուշ չէ՞։ *** խոսքը «Ոսկե սաղավարտով մարդը» կտավի մասին է, որը երկար ժամանակ համարվում էր Ռեմբրանտի ամենահայտնի դիմանկարներից. մեր օրերում, սակայն, գերիշխում է այն կարծիքը, որ այն նկարչի վրձնին չի պատկանում: 2 գորշագույն ցածրորակ ածուխ: 3 Մեղալո Կաստրո - բռց.Մեծ Ամրոց - Իրակլիո քաղաքի հին անվանումն է,Կրետե կղզու վարչական կենտրոնը: 4 Ռեթիմնո - Կրետեյի գեղեցկագույն քաղաքներից մեկը: 5 Άγιο Όρος- Սուրբ Աթոս Լեռ «Սուրբ լեռ», լեռ և թերակղզի արևելյան Հունաստանում, որի կառավարումը հանձնված է այնտեղ գտնվող 20 ուղղափառ եկեղեցիների տնօրինությանը: 6 Կոստանդնուպոլիս: 7 անունը վերցված է 1814թ.-ին հիմնադրված մի գաղտնի կազմակերպության անվանումից, հուն.Φιλική ταιρεία բռց.«ընկերների միություն», որը նախապատրաստեց 1821 թթ. հունական հեղափոխությունը:
արտգրականություն 1-2/2014
1
արտգրականություն 1-2/2014
64
Կազանձակիս
5. «Եթե կբարեհաճեք,- մեզ հաղորդեցին,- նեղություն քաշեք, եկեք գյուղի ավագ՝ Անագնոստի դայու տուն, միասին սեղան նստելու։ Էսօր գյուղի խոճկորներին կռտելու են,- հայտնեցին,ու դայու տիկինը ձեզ համար կխորովի «էդ բաները», համ էլ՝ երկար կյանք կմաղթեք նրանց թոռնիկ Մինասին՝ իր տոնի առթիվ»։ Շատ հաճելի է Կրետեի գյուղական որևէ տուն մտնելը։ Շուրջն ամեն ինչ հնավանդ է, դարերով պահպանված՝ օջախը, օջախի կողքին կախած նավթի լամպը, ձեթով ու ձավարեղենով կարասները, մուտքից դեպի ձախ, պատի խոռոչում՝ սառը ջրով կուժը, բերանը չորացած ճարճատուկի1 կապուկով խցկած։ Գերաններից կախված են սերկևիլի ու նռան ճութերի կախաններ ու հոտավետ խոտաբույսեր՝ եղեսպակ, անանուխ, հազրեվարդ, ուրց։ Խորքում, վեր բարձրացող երեք-չորս աստիճանները տանում են միջնահարկ, որտեղ եռոտանի մահճակալն է, վերևում ՝ մշտապես վառ կանթեղով ու սրբապատկերներով։ Տունը դատարկ է թվում, սակայն այնտեղ ամեն ինչ կա. իրականում այնքա՛ն քիչ բան է անհրաժեշտ մարդուն։ Հրաշալի օր էր, աշնանային արևը՝ մեղմ ու քաղցր։ Նստեցինք դրսում, տան հետևի բակում՝ պտուղներով լի մի ձիթենու տակ։ Արծաթե տերևների արանքից, հեռվում փայլին էր տալիս հանդարտ ու թանձր ծովը։ Մեր վերևում սահող թեթև ամպերը մերթ ծածկում, մերթ բացում էին արևը, դրանով ասես տխուր կամ ուրախ շունչ տալով երկրին։ Բակի մյուս ծայրից, մի փոքրիկ փարախից մեր ականջներին էր հասնում կռտված խոզի խլացնող ճղճղոցը, ցավից մռնչում էր խեղճը, իսկ օջախից քթներիս էր հասնում ածուխի վրա խորովվող նրա «էդ բաների» հոտը։ Խոսում էինք հավերժ անփոփոխ թեմաների շուրջը՝ ցորենի բերքի, խաղողի, անձրևի։ Ստիպված էինք գոռալով խոսել, քանի որ հարգարժան ծերունին լավ չէր լսում, ինչպես ինքն ասաց՝ «հպարտ ականջ ուներ»։ Հաճելի է Անագնոստի դայու խոսքը, կյանքը՝ հանդարտ՝ քամուց պաշտպանված տեղում աճած ծառի պես։ Ծնվել է, մեծացել, ամուսնացել. երեխաներ է ունեցել, թոռներ, մի քանիսը մահացել են, բայց մյուսները կան. տոհմի շարունակությունն ապահովված է։ Ծեր կրետեցին հիշեց հին օրերը, թուրքական լծի տակ
65
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
գտնվելու տարիները, վերապատմեց իր հորից լսած պատմություններն այն օրերին կատարվող հրաշքների մասին, որովհետև մարդիկ աստվածավախ էին ու դյուրահավատ։ - Հրես, ինձ որ տեսնում եք՝ Անագնոստի դային, հրաշքով եմ ծնվել։ Հա՛, հա՛ հրաշքո՛վ։ Դե լսեք, պատմեմ թե ոնց, որ զարմանաք ու ասեք «Ողորմած Աստված» ու գնաք մեր Սուրբ Աստվածածնի վանքն ու նրա համար մի մոմ վառեք։ Երեսին խաչ հանեց ու սկսեց պատմել իր հանդարտ ու մեղմ ձայնով։ - Ուրեմն, մեր գյուղում, ձեզ ասեմ, էն ժամանակները մի հարուստ թուրքի կնիկ կար - դժոխքի բաժի՜ն դառնա։ Էս անիծվածն երեխով մնաց ու ծնելու ժամանակը հասավ։ Պառկացրին նրան, իսկ նա հորթի պես մզզում էր երեք օր ու երեք գիշեր, բայց երեխեն դուրս չէր գալիս։ Էդ ժամանակ դրա ընկերուհին, նա՛ էլ դժոխքի բաժին դառնա, նրան ասում է. «Ջաֆեր խանում, մի անգամ էլ փորձի Մեյրե-մանա կանչես»։ Մեյրե-մանա թուրքերը մեր Մարիամ Աստվածածնին են ասում՝ Նրա փառքը շատ։ «Դրա անունը կանչե՞մ,- ոռնաց Ջաֆեր քածը,- դրա՞, ավելի լավ է մեռնեմ»։ Բայց ցավերը շատ ուժեղ էին։ Մի օր ու գիշեր էլ անցկացրեց ոռնալով, բայց չէր ծնում։ Ի՞նչ անի։ Ցավերին էլ չէր դիմանում ու մեկ էլ ձենը զլեց. «Մեյրե-մանա՜։ Մեյրե-մանա՜»։ Գոռում էր ու գոռում, բայց ո՛չ ցավերն էին պրծնում, ո՛չ էլ երեխեն էր դուրս գալիս։ «Չի լսում քեզ,- ասաց ընկերուհին,- երևի թուրքերեն չի հասկանում. կանչիր նրա քրիստոնեական անունով,- Քրիստոնյաների կույս Մարիա՜մ,- ղժժաց քածն էդ ժամանակ,- քրիստոնյաների կույս Մարիա՜մ», բայց գրողի տարածի ցավերն ավելի ուժեղացան։ «Լավ չես կանչում նրան, Ջաֆեր խանում,- նորից ասեց ընկերուհին,- լավ չես կանչում, դրա համար էլ չի գալիս»։ Ու էդ ժամանակ մենակ, էդ անհավատ քածը՝ տեսնելով վտանգը, ինչքան ուժ ուներ բղավեց. «Իմ Սու՜րբ Աստվածածին» ու երեխեն միանգամից փորից դուրս պլստաց օձաձկան պես։ Էս բանը պատահեց կիրակի օրը ու, հլա մի տեսեք բախտի խաղը, դրա հաջորդ կիրակին մորս ցավերն էլ բռնեցին։ Էս խեղճն էլ էր ցավում, ցավում էր ու գոռում. «Մարիամ Աստվածածի՜ն ջան, Մարիամ Աստվածածի՜ն ջան», բայց չէր ազատվում։ Հերս նստել էր գետնին, բակի մեջտեղը, ու նեղսրտելուց ո՛չ ուտում էր, ո՛չ խմում։ Տիրամորից էր նեղացած։ Ուրեմն էդ Ջաֆեր քածը մեն մի՛ անգամ կանչեց Նրան ու Նա
արտգրականություն 1-2/2014
66
Կազանձակիս
գլխապատառ հասավ ու ազատեց անհավատին. իսկ հիմա... Չորրորդ օրն արդեն հերս չդիմացավ. երկսայր ճիպոտը վերցրեց ու առանց երկար-բարակ մտածելու՝ գնաց Սուրբ Աստվածածնի վանք։ Գնում, մտնում է եկեղեցի՝ առանց նույնիսկ խաչ հանելու, էնքա՛ն շատ էր հերսոտել, դուռն էլ սողնակով հետևից կողպում է ու կանգնում սրբապատկերի առաջ։ Ասա տեսնեմ, ա՛յ Սուրբ Տիրամայր, իմ կնիկ Մարուլյան, դու հո գիտես նրան, է՜ն, որ ամեն շաբաթ իրիկուն ձեթ է բերում ու կանթեղներդ վառում, իմ կնիկ Մարուլյան ծննդի ցավերի մեջ է ու երեք օր ու գիշեր քեզ է կանչում, չես լսո՞ւմ։ Կարող է՞ պատահի քառացել ես ու չես լսում։ Բա իհարկե, Ջաֆեր քածի նման քաքոտ ու տականք թուրքի կնիկ ըլներ՝ գլխապատառ կհասնեիր ու կօգնեիր նրան, բայց իմ քրիստոնյա կնկան չես լսում, քառացել ես։ Թե դու Աստվածածին չլնեի՜ր, էն ժամանակ քեզ մի լավ դաս կտայի էս ճիպոտով։ Ասեց ու առանց խոնարհվելու շրջվեց, որ գնա։ Բայց ամենազո՜ր Տեր։ Էդ պահին սրբապատկերը ուժեղ ճռաց՝ ճաքելու նման։ Սրբապատկերները էդպես ճռում են, երբ որ հրաշք են անում, ասեմ, որ իմանաք, եթե լսած չկաք։ Հերս հասկացավ, շրջվեց, մեղա գալով՝ խաչ հանեց, «Մեղա՜ քեզ, Սուրբ Տիրամայր, մեղա՜ - բացականչեց,- ինչ էլ որ ասեցի, մոռացի, համարի, որ չեմ ասել»։ Հլա դեռ գյուղ չմտած, հորս հասցրին լավ լուրը։ «Աչքդ լու՜ս, Կոստանտի, կնիկդ ազատվեց, տղա բերեց»։ Ի՛նձ, որ տեսնում եք ձեր առաջ, Անագնոստի դայուն։ Բայց ականջից մի քիչ թույլ ծնվեցի. հերս ախր անարգեց ու հայհոյեց Տիրամորը՝ նրան խուլ ասելով։ Դե, Նա էլ երևի ասեց. «Որ էդպես է, ուրեմն, ես էլ քո տղուն կքառացնեմ, որ իմանաս՝ հայհոյելն ինչ է»։ Անագնոստի դային խաչ հանեց երեսին։ -Էլի լավ է, Փառք Աստծո, թե չէ կարող էր ինձ ծուռ հանել կամ արվասեր, սապատավոր, կամ էլ՝ Աստված հեռու պահի՝ աղջիկ։ Էլի գոհ եմ ու Փառք եմ տալիս Նրան։ Բաժակները լցրեց. - Սուրբ Տիրամայրը մեզ օգնական,- ասաց ու բարձրացրեց բաժակը։ - Կենա՛ցդ, Անագնոստի-դայի, երկար կյանք ունենաս, ծոռներիդ էլ տեսնես։ Ծերունին մի շնչով դատարկեց իր գինին, բեղերը մաքրեց։ - Չէ, տղաս, հերիք է։ Թոռներիս տեսել եմ, հերիք է։ Ագահությունը լավ բան չի։ Իմ վախտն եկել է, ծերացել եմ, ա՛յ
67
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
մարդ, երիկամունքս դատարկվել են, էլ չեմ կարող, ուզում եմ, բայց չեմ կարող զավակներ սերմանել։ Էլ, ուրեմն, ինչի՞ս է պետք կյանքը։ Նորից լցրեց բաժակները։ Գոտու գրպանից հանեց դափնետերևի մեջ փաթաթված ընկույզ ու չորացրած թուզ ու հյուրասիրեց մեզ։ - Ինչ ունեի-չունեի բաժանեցի զավակներիս։ Խեղճացել ենք, շատ ենք խեղճացել, բայց իմ պետքս չի, ամեն ինչ Աստծո ձեռքում է։ - Աստծո՜ ձեռքում է, Անագնոստի-դայի,- գոռաց Զորբան ծերունու ականջին։- Աստծո՜ ձեռքում է, իսկ մե՛ր ձեռքում բան չկա։ Մեզ չի՜ տալիս ժլատը։ Բայց ծերունին հոնքերը կիտեց։ - Է, դու Աստծուն մի՛ մեղադրի, ա՛յ քավոր,- ասաց խստորեն։Նա էլ մեզանից է ակնկալում, խեղճը։ Այդ պահին, դայու տիկինն անխոս ու հնազանդ՝ կավե մի սկուտեղով բերեց խոզի խորոված ամորձիքը ու մի մեծ պղնձե սափոր գինի։ Նա դրանք սեղանին դրեց ու կանգնած մնաց՝ ձեռքերը խաչ արած ու հայացքը՝ գետնին։ Զզվանքս գալիս էր համտես անել այդ խորտիկը, բայց, մի կողմից էլ՝ ամաչում էի մերժել։ Զորբան աչքի տակով ինձ էր նայում ու ժպտում։ - Սա ամենահամով միսն է, աղա ջան,- վստահեցրեց ինձ,- մի զզվիր։ Ծերուկ Անագնոստին լայն ժպտաց։ - Ճի՛շտ է ասում, ճի՛շտ, փորձի, տե՛ս։ Ծուծքի նման հալվում է բերանումդ։ Երբ արքայազն Գեորգիոսն անցավ մեր վանքով, օրհնյալ լինի նա, վանականներն արքայական սեղան բացեցին նրա պատվին ու բոլոր ներկաներին միս մատուցեցին, իսկ արքայազնին՝ մի խորը թասով ապուր։ Արքայազնը գդալով խառնեց ապուրն ու զարմացած հարցրեց. «Լոբի՞, սա սպիտակ լոբի՞ է»։- «Կե՛ր, ձեռդ բարձրություն,ասաց ծեր վանահայրը,- կե՛ր՝ հետո կխոսենք։ Արքայազնը փորձեց մի գդալ, երկու, երեք, ամանը դատարկեց, պռոշները լպստեց։ «Էս ի՜նչ հրաշք է,- ասաց։- Ի՜նչ համով լոբի է, ծուծքի համ ունի։- Լոբի չի, ձեռդ մեծություն,- ասում է վանահայրը ծիծաղելով։- Գավառի բոլոր աքլորներին ենք կրտել»... Ծիծաղեց ծերունին, մի կտոր խոզի ամորձիք վերցրեց պատառաքաղով։ - Արքայազնին վայե՜լ խորտիկ է,- ասաց,- բերանդ բաց արա։
արտգրականություն 1-2/2014
68
Կազանձակիս
Բերանս բացեցի, պատառը խոթեց մեջը։ Նորից լցրեց բաժակները, խմեցինք նրա թոռան կենացը, պապի աչքերը պայծառացան։ - Ի՞նչ ես ուզում դառնա թոռդ, Անագնոստի-դայի։ Ասա՝ նրան հաջողություն մաղթենք։ - Ի՞նչ ուզեմ, տղաս։ Կուզեմ, որ ճիշտ ճամփա բռնի։ Լավ մարդ դառնա, լավ ընտանիքի գլուխ, ամուսնանա, նա էլ զավակներ ու թոռներ ունենա ու նրա զավակներից մեկն ինձ նման լինի։ Ծերերը նայեն նրան ու ասեն. «Այ մարդ, էս ի՜նչ նման է Անագնոստի բիձուն։ Աստվա՜ծ հոգին լուսավորի, լա՛վ մարդ էր»։ - Անեզինիո՛,- դիմեց կնոջն առանց նրա կողմը շրջվելու,Անեզինիո՛, էս գինու սափորը մի հատ էլ լցրու։ Այդ պահին, մի ուժեղ հրոցով բացվեց փարախի դռնակն ու, ցավից վայրենացած՝ ներսի բակ խուժեց մռնչացող խոզը։ Վերուվար էր անում մեր երեքի դիմաց, որ նստել, քաղցր զրույց էինք անում ու ուտում էինք իր «էդ բաները»։ - Խեղճը ցավում է...,- ասաց Զոռբան խղճահարությամբ։ - Իհարկե, ցավում է,- ասաց ծեր կրետեցին ծիծաղելով։- Քո հետ էլ որ նույն բանն անեին, չէի՞ր ցավա։ Զոռբան տեղում շարժվեց։ - Լեզու՛դ չորանա, ա՛յ քառ բիձա,- մրթմրթաց վախեցած։ Խոզը գնում գալիս էր ու վայրի հայացքով մեզ նայում։ - Հավատս վկա, սա երևի հասկանում է, որ իրանն ենք ուտում,- նորից կանչեց ծերուկ Անագնոստին, որի քեֆը գինուց լավացել էր։ Իսկ մենք՝ հանգիստ ու գոհ՝ կանիբալների նման անուշ էինք անում մեր համեղ խորտիկը, խմում մեր կարմիր գինին ու արծաթաճյուղ ձիթենիների արանքով նայում մայրամուտի ճառագայթներից վարդագույն դարձած ծովին։ Երեկոյան, երբ արդեն վերադառնում էինք գյուղի ավագի տնից, Զոռբայի քեֆն էլ էր լավացել ու խոսք ու զրույցի տրամադրություն ուներ։ - Նախորդ օրն ի՞նչ էինք ասում, աղա ջան։ Ժողովրդին լուսավորե՜ս, ասում էիր, աչքերը բա՜ց անես։ Դե, խնդրեմ, Անագնոստի-դայու աչքերը բաց արա։ Տեսա՞ր, կնիկը ոնց էր զգաստ կանգնել ու հրամանների սպասում՝ ոտնաթաթերի վրա կանգնած շնիկի նման։ Գնա՛ հիմա, բացատրի՛ նրան, որ կինը տղամարդու հետ հավասար իրավունքներ ունի։ Բացատրի՛, որ շատ դաժան բան է խոզից մի կտոր միս կտրել ու ուտելը, մինչդեռ կենդանի խոզն առաջդ մռնչում է ցավից։
Հույն Զոռբան
69
Բացատրի՛ նաև, որ մեծ բթամտություն է՝ գոհ լինել, որ ամեն ինչ Աստծո ձեռքում է, իսկ դու սովից սատկում ես։ Ի՞նչ օգուտ կստանա խավարամիտ Անագնոստի-դային քո էս բոլոր լուսավորչական անհեթեթություններից։ Դու նրա գլխին փորձանք կբերես մենակ։ Բա նրա տիկի՛նն ի՞նչ օգուտ կստանա։ Կսկսեն վեճերը, հավը կուզենա աքլոր դառնա, մարդ ու կին կսկսեն աքլորակռիվ տալ ու փետրահան կլինեն... Հանգիստ թող մարդկանց, աղա ջան, նրանց աչքերը բաց մի՛ արա։ Որ աչքները բացեցիր, ի՞նչ են տեսնելու։ Իրենց թշվառությու՜նը։ Ուրեմն, թող փակ աչքերով մնան ու շարունակեն երազել։ Մի պահ լռեց, գլուխը քորեց, մտածում էր։ - Մի բացառությամբ,- ասաց վերջապես,- եթե... - Ի՞նչ, ասա տեսնեմ ի՞նչ։ - Մի բացառությամբ, եթե միայն, երբ նրանց աչքերը բացվեն, դու նրանց ավելի լավ աշխարհ ունես ցույց տալու... Ունե՞ս։ Չգիտեի։ Լա՛վ գիտեի, թե ինչն էր կործանվելու, բայց չգիտեի ի՛նչ կկառուցվեր դրա փլատակների վրա։ «Ոչ ոք այդ բանը հաստատ չի կարող իմանալ», մտածում էի։ Հին աշխարհը իրական է, հաստատուն. նրանում ապրում ու պայքարում ենք ամեն րոպե, այն առկա է։ Ապագայի աշխարհը չի ծնվել, անհասանելի է, անկայուն, երազների նյութից ստեղծված։ Մի ամպ է այն, որ բուռն քամիներից՝ սեր, երևակայություն, պատահականություն, Աստված, մերթ նոսրանում է, մերթ՝ թանձրանում ու անվերջ ձևափոխվում... Մեծագույն մարգարեն անգամ մի նշանագիր կարող է տալ մարդկանց ու որքա՛ն անորոշ է այդ նշանագիրն, այնքա՛ն ավելի մեծ է մարգարեն։ Զոռբան ծաղրալի ժպիտով ինձ էր նայում։ Զայրացա։ - Ունեմ,- պատասխանեցի՝ կողի ընկած։ - Ունե՞ս։ Հլա ասա՝ ես էլ իմանամ։ - Չեմ կարող ասել քեզ, չես հասկանա։ - Է, ուրեմն չունես,- կանչեց Զոռբան՝ գլուխը թափ տալով։- Ես հո յոնջա չե՞մ ուտում, աղա ջան, դու ինձ սխալ ես հասկացել։ Ճիշտ է, ես էլ եմ Անագնոստի-դայու նման անգրագետ, բայց էդքան հիմար չեմ, չէ՛։ Եթե ե՛ս չեմ հասկանա, դու էդ ո՞նց ես ուզում, որ էս միամիտ մարդուկն ու իր հորթի ուղեղով կողակիցը հասկանան՝ աշխարհի բոլոր Անագնոստիներն ու Անեզինիոներն էլ նրանց հետ։ Դու նրանց նոր տեսակի խավար ե՞ս ցույց տալու։ Թող, էդ դեպքում, ուրեմն, հնում մնան, որին արդեն սովոր են։ ՄԻնչև հիմա լա՜վ էլ յոլա են
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
70
Կազանձակիս
գնացել, չե՞ս տեսնում։ Լա՜վ էլ ապրում են, զավակ ու թոռ ունենում, Աստված նրանց քառացնում է, քոռացնում, իսկ նրանք կանչում են .«Փառքդ շա՜տ, Տեր Աստված»։ Հարմարվել են իրենց թշվառությանը։ Հանգիստ թող նրանց, ուրեմն, ու լռիր։ Լռեցի։ Անցնում էինք այրու այգիների մոտով։ Զոռբան ոտքը կախ գցեց, հառաչեց, բայց ոչինչ չասաց։ Հավանաբար անձրև էր եկել, որից օդը թարմության ու հողի բուրմունքով էր լցված։ Առաջին աստղերը երևացին, դեղնականաչավուն նորալուսինը մեղմ փայլում էր, երկնքից քաղցրություն էր կաթում։ «Այս մարդը,- մտածեցի,- դպրոց չի գնացել ու նրա ուղեղն անխաթար է մնացել։ Շատ բան է տեսել, շատ բան է տարել ու արել։ Այդ ամենը նրա միտքն ու հոգին ազատել են կապանքներից՝ ազատամիտ ու մեծահոգի դարձնելով նրան, պահպանելով, սակայն, նրա բնածին կտրիճությունը։ Բոլոր տեսակի բարդ, մեզ համար անլուծելի խնդիրները նա լուծում է միանգամից, ասես սրի մի հարվածով, իր հայրենակից Ալեքսանդր Մեծի նման։ Նա հազիվ թե սխալվի, քանզի ամբողջովին՝ ոտքերի թաթերից մինչև գլուխը ձուլված է հողին։ Աֆրիկայի վայրի ցեղեր կան, որ պաշտում են օձին, որովհետև այն իր ամբողջ մարմնով հպվում է հողին և ուրեմն ճանաչում է հողի բոլոր գաղտնիքները։ Նա դրանք ճանաչում է իր որովայնով, իր պոչով, իր աճուկով ու գլխով՝ հպվելով, գրկախառնվելով ու մեկ մարմին դառնալով Մայր հողի հետ։ Այդպես էլ Զոռբան է։ Իսկ մենք՝ ուսյալներս, օդում սավառնող թռչուններ ենք՝ գլխներումս քամի»։ Աստղերը բազմանում էին։ Սառն, ամբարտավան, մարդկային տառապանքների հանդեպ անտարբեր։ Այլևս չխոսեցինք։ Երկուսս էլ ահասարսուռ նայում էինք վեր, որտեղ գնալով ավելի շատ աստղեր էին հայտնվում՝ հրդեհելով երկինքը։ Հասանք մեր բարաքը։ Ուտել չէի ուզում։ Նստեցի ծովի ափին, մի քարի վրա։ Զոռբան կրակ վառեց, ընթրեց, մի պահ կարծես ուզում էր գալ դեպի ինձ, բայց հետո միտքը փոխեց՝ պառկեց տեղն ու քնեց։ Ծովը հանդարտ էր ու անշարժ. վայրի աստղատարափի տակ սսկված հողն էլ էր լռում։ Ո՛չ շան հաչոց էր լսվում, ո՛չ գիշերային թռչունների վայնասուն, խոր լռություն էր։ Խաբուսիկ ու վտանգավոր լռություն էր, որն իր մեջ կրում էր հազարավոր զսպված ճիչեր՝ անլսելի հեռվից ու խորքից։
71
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Միայն արյանս խփելն էի զգում վզիս զարկերակին ու քունքերիս։ «Վագրի մեղեդի՜ն»,- մտածեցի փշաքաղվելով։ Հնդկաստանում, երբ մութը վրա է հասնում՝ ցածրաձայն երգում են տխուր, միապաղաղ մի մեղեդի, վայրի մի երգ՝ գազանի հեռավոր հորանջոցի նման՝ վագրի մեղեդին։ Մարդկանց սիրտը մի անբացատրելի սարսափով է լցվում։ Ահասարսուռ այս մեղեդու մասին հիշելուց, կուրծքս կամացկամաց սկսել ուռչել, լսողությունս արթնանում էր, լռությունն աղաղակի էր վերածվում, այդ նույն մեղեդով լի հոգիս տարածվում ու անհանգիստ ձգտում էր դուրս գալ մարմնիցս։ Կռացա, բռովս ծովից ջուր վերցրեցի, թրջեցի ճակատս ու քունքերս, զովացա։ Ներսիցս սպառնալի ու անհամբեր ճիչեր արձագանքեցին. վագրը ներսումս էր ու կանչում էր։ Ու հանկարծ մի հստակ ձայն լսեցի. «Բուդդա՜ն, Բուդդա՜ն» ու տեղիցս վեր թռա։ Արագ քայլքով անցա ծովի եզերքով, ասես ուզում էի խուսափել նրանից։ Արդեն բավականին ժամանակ, երբ գիշերը մենակ եմ մնում, խորը լռության մեջ լսում եմ նրա ձայնը՝ սկզբում տխուր, պաղատագին, սգերգի նման, հետո կամաց-կամաց զայրանում է, հանդիմանում ու հրամաններ է տալիս։ Նա ոտքերով հարվածում է կրծքիս՝ մանկան նման, որի՝ մոր արգանդից դուրս գալու ժամանակը հասել է։ Կեսգիշեր կլիներ արդեն։ Սև ամպեր էին կուտակվել երկնքում, անձրևի խոշոր կաթիլներ ընկան ձեռքերիս։ Բայց իմ միտքն ուրիշ տեղ էր. սուզվել էի մի թեժ մթնոլորտում, աջուձախ քունքերիս վրա զգում էի կրակի ճարճատող բոցերը։ «Ժամանակն է,- մտածեցի փշաքաղվելով,Բուդդայական անիվն ինձ իր հետ է վերցնում. հասել է ներսումս եղած տիրական բեռից ազատվելու պահը»։ Շտապելով վերադարձա մեր խրճիթը, լամպը վառեցի։ Զոռբան լույսից բացուխուփ արեց թարթիչները, աչքերը բացեց՝ տեսավ, որ թղթի վրա հակված գրում եմ, անհասկանալի ինչ-որ բան քրթմնջաց, կտրուկ շրջվեց պատի կողմն ու, նորից սուզվեց քնի մեջ։ Արագ էի գրում, առանց դադարի՝ շտապում էի։ Բուդդան ամբողջովին պատրաստ էր ներսումս։ Խորհրդանիշերով ծածկված կապույտ ժապավենի կծիկը քանդվում էր ընդերքումս՝ այնքան արագ, որ ձեռքս դժվարությոամբ էր հասցնում գրի առնել։ Ամեն ինչ հեշտացել էր, պարզ դարձել։ Ես չէի գրում, արտագրում էի։ Ամեն բան բացահայտվեց իմ
արտգրականություն 1-2/2014
72
Կազանձակիս
դեմ՝ կարեկցանք, ուրացում ու ունայնություն։ Բուդդայի պալատները, հարեմի կանայք, ոսկե կառքերը, երեք զարհուրելի հանդիպումները՝ ծերունու, հիվանդի, մեռածի հետ. փախուստը, ճգնավորությունը, ազատագրումը, փրկության ազդարարումը։ Երկիրը ծածկվել էր դեղին ծաղիկներով, մուրացկաններն ու թագավորները դեղին հագուստով էին, քարերը, փայտերը, մարմինները քաշ չունեին. հոգիները քամու էին վերածվում, հետո՝ ոգիների ու անհետանում էին։ Մատներս հոգնել էին, բայց չէի ուզում, չէի կարող կանգ առնել. տեսիլքն արագ էր անցնում, հեռանում էր, պիտի հասնեի նրան։ Առավոտյան Զոռբան ինձ՝ գլուխս ձեռագրերին հենած, քնած գտավ։ *** 1
հուն.σταμναγκάθι-σταμνί+αγκάθι -բռց. կուժ-փուշ՝ վայրի դեղաբույս, որի չորացած ցողուններն օտագործում էին կուժի բերանը փակելու համար, այն միջատներից ու փոշուց պաշտպանելու նպատակով:
6. Երբ արթնացա, արևն արդեն բավական բարձրացել էր։ Գրելուց՝ աջ ձեռքս բռնվել էր ու մատներս չէի կարողանում փակել։ Բուդդայական փոթորիկը գլխիս վերևով անցել ու դատարկել, ուժասպառ էր արել ինձ։ Կռացա, հավաքեցի գետնին ցաքուցրիվ ընկած ձեռագրերս։ Դրանք աչքի անցկացնելու ո՛չ ուժ ունեի, ո՛չ տրամադրություն, ասես այս բուռն ոգեշնչումը երազ եղած լիներ, ու չէի ուզում այն՝ բանտարկված ու նվաստացած տեսնել բառերի մեջ։ Մեղմ ու հանդարտ անձրև էր գալիս։ Զոռբան գնալուց առաջ կրակարանը վառել էր ու ամբողջ օրը ձեռքերս կրակի վրա պարզած, կուչ եկած նստած էի՝ առանց բան ուտելու, անշարժ՝ ականջ դնելով անձրևին։ Ոչ մի բանի մասին չէի մտածում։ Ուղեղս՝ խլուրդի նման, խոնավ հողում կծիկ դարձած, հանգստանում էր։ Թեթև շարժումներ էի լսում, հողի խուլ դժժոց ու բզզոցը, անձրևի տեղալն ու սերմերի ուռչելը։ Զգում էի երկրի ու երկնքի զուգավորվելը, ինչպես վաղնջական ժամանակներից ի վեր տղամարդն ու կինն էին զուգավորվում ու զավակներ ծնում։ Առջևումս՝ ափի եզերքից, ծովի մռնչյունն էր լսվում, որ գազանի պես լեզուն դուրս էր հանում ու լակում էր։
73
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Երջանիկ էի ու գիտակցում էի դա։ Երբ երջանիկ ենք, շատ անգամ չենք գիտակցում այդ մասին ու միայն, երբ այն անցնում է ու հետ ենք նայում, հանկարծ, հաճախ զարմանքով՝ գիտակցում ենք, թե ինչքան երջանիկ էինք։ Այս կրետեյան ափին, սակայն, ես երջանիկ էի ու գիտեի այդ մասին։ Անծայրածիր ծով՝ ձգված մինչև աֆրիկյան ափերը։ Մերթ ընդ մերթ տաք հարավային քամի էր փչում՝ «լիվիացին», որ գալիս-հասնում էր հեռավոր, թեժ ավազներից։ Առավոտները ծովը ձմերուկ էր բուրում, կեսօրին գոլորշի էր արձակում ու նոր ձևավորվող խակ կրծքերի նման՝ մանր ալիքներով լցվում, իսկ երեկոյան, հառաչելով՝ անվերջ փոխում էր երանգները՝ վարդագույն, կարմիր, մանուշակագույն, մուգ կապույտ... Մայրամուտին խաղում էի ավազի հետ։ Բուռս լցնում էի մանր, շեկ ավազով ու թողնում էի, որ այն՝ տաք ու փափուկ, սահելով գնա մատներիս արանքով՝ արևի ժամացույցի նման։ Կյանքն էլ է գնում-կորչում այսպես. կորչում է, իսկ ես հիանում եմ ծովով, ունկնդրում եմ Զոռբային ու քունքերս պայթում են երջանկությունից։ Մի անգամ, հիշում եմ, փոքրիկ զարմուհիս՝ չորսամյա Ալկան, երբ Նոր Տարվա նախօրեին խաղալիքներով մի ցուցափեղկ էինք նայում, դարձավ ու՝ ի՞նչ ասի ինձ, «Վիշապ քեռի, (այդպես էր անվանում ինձ) էնքա՜ն, էնքա՜ն ուրախ եմ, որ ուրախությունից պոզեր եմ հանել»։ Սարսռացի։ Ի՜նչ հրաշք է այս կյանքը, ու ինչպե՜ս են բոլոր հոգիները միանում ու մեկ դառնում, երբ հասնում են իրենց խորը արմատներին։ Որովհետև անմիջապես դրանից հետո էլ, հիշեցի՝ փայլուն էբենոսափայտից փորագրված Բուդդայի մի դիմակ՝ ինչ-որ թանգարանում։ Բուդդան ազատ էր արձակվել ու գերագույն հրճվանքն էր համակել նրան՝ յոթամյա տառապանքից հետո։ Ցնծությունից ճակատի աջ ու ձախ կողմերի զարկերակներն այնպե՛ս էին ուռել, որ կաշվից դուրս էին պրծել ու դարձել էին երկու պողպատե զսպանակների նման ոլորված հզոր եղջյուրներ։ Երեկոյան կողմ անձրևն արդեն դադարել էր, երկինքը՝ մաքրվել։ Քաղցած էի ու ուրախ էի դրա համար, որովհետև ուր որ էր Զոռբան գալու էր, կրակ վառեր ու սկսեր ամենօրյա կերակուր պատրաստելու ու զրույցի արարողությունը։ - Կնոջ նման, օրհնյալ լինի նա, մի անվերջանալի պատմություն էլ կերակուրն է,- հաճախ ասում էր Զոռբան, կաթսան կրակի վրա հարմարացնելով։
արտգրականություն 1-2/2014
74
Կազանձակիս
Առաջին անգամ այս ծովափին էր, որ ես զգացի ուտելու հաճույքը։ Երեկոները Զոռբան երկու հրակայուն քարերի արանքում կրակ էր վառում ու կերակուր պատրաստում։ Սկսում էինք ուտել ու անշտապ խմել, ծայր էր առնում զրույցը, ու զգում էի, որ ուտելն էլ հոգեկան գործունեության ի՛ր դերն ունի ու, որ միսը, հացն ու գինին լավ տրամադրություն ստեղծելու առաջին հումքն են։ Աշխատանքային օրվանից հետո, երեկոները, նախքան ուտելն ու խմելը, Զոռբան մռայլ էր ու քչախոս, բառերն աքցանով էիր քաշում բերանից. շարժումներն էլ էին հոգնած ու անշնորհք։ Բայց հենց որ, ինչպես ինքն էր ասում, վառելիք էր լցնում մեքենան, նրա մարմնի թմրած, լարից ընկած մեխանիզմը կենդանանում էր, թափ առնում ու սկսում էր աշխատել։ Աչքերը կայծկլտում էին, հիշողությունները դուրս էին հորդում, ոտքերը թևեր էին առնում ու սկսում էր պարել։ - Ասա՝ ինչի՞ ես վերածում կերածդ հացը, ասեմ՝ ով ես դու։ Ոմանք այն ճարպ են սարքում կամ կեղտ, ոմանք աշխատանքի ու քեֆի են վերածում, իսկ մի մասն էլ, լսել եմ, աստվածացնում են։ Երեք տեսակի մարդ կա ուրեմն. ես, աղա ջան, ո՛չ շատ վատերի թվին եմ պատկանում, ո՛չ շատ լավերի՝ դրանց մեջտեղում եմ՝ կերածս հացը աշխատանքի եմ վերածում ու քեֆի։ Էնքան էլ վատ չի։ Խորամանկ հայացք գցեց վրաս ու ծիծաղեց։ - Դու՛, աղա ջան, կարծես թե աշխատում ես աստվածացնել կերածդ հացը, բայց բան չի ստացվում ու դրանից տանջվում ես։ Ագռավի գլխին էկածը քո գլխին էլ է էկել։ - Իսկ ի՞նչ էր պատահել ագռավին, Զոռբա։ Ագռավն, ուրեմն, նախկինում քայլում էր ուղիղ ու արժանապատվորեն՝ ագռավին վայել։ Բայց մի օր նրա խելքին փչեց կաքավի նման հպարտ քայլքով քայլել, ու էն ժամանակից ի վեր խեղճն իր քայլքն էլ մոռացավ ու, հիմա, չե՞ս տեսնում, կաղալով է թռչկոտում։ ...Գլուխս վեր բարձրացրի. Զոռբայի քարածխահանքից իջնելու քայլերը լսեցի. քիչ անց՝ նրա մոտենալը տեսա՝ քիթ ու մռութը կախ, դժգոհ, երկար թևերն անօգնական կախված կողքերից։ - Բարի իրիկուն, աղա,- ասաց կիսաբերան։ - Բարով տեսանք, Զոռբա։ Էսօր գործը ո՞նց գնաց։ Չպատասխանեց։ - Կրակ վառեմ,- ասաց,- ճաշ եփեմ։ Անկյունից մի գիրկ փայտ վերցրեց, դուրս եկավ,
75
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
վարպետորեն շարեց հրակայուն քարերի արանքում, կավե կճուճը տեղավորեց վրան, մեջը ջուր լցրեց, սոխ, լոլիկ, բրինձ ու սկսեց ճաշ եփելը։ Այդ ընթացքում ես ցածրիկ, կլոր սեղանիկի վրա մի սրբիչ փռեցի ու մեծ-մեծ կտորներով ցորենի հաց կտրեցի, սափորից գինի լցրեցի շուրջը ձեռագործով զարդարված տափաշշի մեջ, որն առաջին օրերին Անագնոստի-դային էր մեզ նվիրել։ Զոռբան ծնկել էր կաթսայի առաջ, լայն բացած աչքերով լուռ նայում էր կրակին։ - Երեխաներ ունե՞ս, Զոռբա,- հարցրեցի հանկարծ։ Շրջվեց։ - Ինչի՞ ես հարցնում։ Մի աղջիկ ունեմ։ - Ամուսնացա՞ծ է։ Զոռբան ծիծաղեց։ - Ինչո՞ւ ես ծիծաղում, Զոռբա։ - Էդ էլ հա՞րց է, աղա։ Հիմար հո չի՞, որ չամուսնանա։ Պղնձի մի հանքավայրում էի աշխատում Խալկիդիկիի Պրավիտայում։ Մի օր եղբորիցս՝ Յանիից մի նամակ ստացա։ Հա, ճիշտ-որ, մոռացել էի քեզ ասեմ, որ մի եղբայր ունեմ՝ հմուտ տնտեսություն վարող, պարկեշտ հավատացյալ, վաշխառու, կեղծավոր, մի խոսքով՝ տեղը տեղին մարդ, հասարակության սյունը։ Սալոնիկում նպարավաճառ է. «Ալեքսի եղբայր,- գրում էր,- քո դուստր Ֆրոսոն վատ ճանապարհ է բռնել, խայտառակ արել մեր պատվավոր անունը։ Մի սիրած ունի, որից երեխա է բերել ու մեզ անպատիվ արել։ Մի օր գյուղ եմ գնալու՝ մորթեմ նրան»։ - Բա դու ի՞նչ արեցիր, Զոռբա։ Զոռբան ուսերը վեր բարձրացրեց։ - «Ա՜խ, էս կնանիքը» ասի ու պատռեցի նամակը։ Ճաշը խառնեց, աղ գցեց ու ծիծաղեց։ - Բայց, սպասի՛ դեռ, ամենածիծաղելին հլա չեմ ասել։ Մի ամիս հետո ախմախ եղբորիցս երկրորդ նամակն եմ ստանում։ «Ողջություն ու առողջություն քեզ, սիրելի Ալեքսի եղբայր,- գրում էր էդ հիմարը։- Մեր պատիվը վերականգնվեց, հիմա կարող ես ճակատդ բարձր քայլել։ Էն սիրած կոչեցյալը պսակվեց Ֆրոսոյի հետ»։ Զոռբան շրջվեց, ինձ նայեց։ Ծխախոտի լույսի տակ նշմարեցի նրա կայծկլտացող աչքերը։ Նորից ուսերը վեր հանեց։ - Ա՜խ, էս տղամարդիկ,- նետեց անասելի արհամարհանքով։ Իսկ քիչ անց. - Կնանիքից ի՞նչ ես սպասում՝ ումից պատահի երեխա բերեն։
արտգրականություն 1-2/2014
76
Կազանձակիս
Տղամարդկանցի՛ց ի՞նչ ես սպասում՝ թալակն ընկնեն։ Մի քիչ կանաչի ավելացրու ճաշին, աղա ջան։ Կրակից իջեցրեց կաթսան, սկսեցինք ուտել։ Զոռբան խորը մտածմունքների մեջ էր ընկել։ Ինչ-որ բան տանջում էր նրան։ Նայում էր ինձ, բերանը բացում էր, որ մի բան ասի, բայց նորից փակում էր։ Լամպի լույսի տակ պարզ նկատելի էին նրա մտահոգ ու անհանգիստ աչքերը։ Չդիմացա։ - Զոռբա, թե բան ունես ասելու՝ ասա։ Ասա, տեսնեմ, ի՞նչ է փորացավդ։ Զոռբան լռում էր։ Գետնից մի քարի կտոր վերցրեց ու թափով դուրս նետեց բաց դռնից։ - Քարերը հանգիստ թող, խոսիր։ Զոռբան ձգեց կնճռոտ վիզը։ - Դու ինձ վստահո՞ւմ ես, աղա,- հարցրեց հուզմունքով՝ ուղիղ աչքերիս մեջ նայելով։ - Վստահում եմ Զոռբա,- պատասխանեցի։- Ի՛նչ էլ որ անում ես, դու չես սխալվում, եթե նույնիսկ ուզենաս՝ չես կարող սխալվել։ Դու առյուծի նման ես կամ, ասենք, գայլի։ Այդ գազանները երբեք ոչխարների կամ ավանակների նման չեն պահում իրենց, միշտ հավատարիմ են իրենց բնությանը։ Դու էլ ես այդպիսին, Զոռբա։ Դու ոտքերիդ ծայրից մինչև գլուխդ Զոռբա1 ես՝ բառիս բուն իմաստով։ Զոռբան գլուխը թափահարեց։ - Բայց ես, ախր, չգիտեմ, թե դեպի ո՛ր գրողի ծոցն ենք գնում։ - Ե՛ս գիտեմ, դու անհոգ մնա, շարունակիր առաջ գնալ։ - Էդ ասածդ մի անգամ էլ կրկնի, աղա ջան, որ սրտապնդվեմ։ - Շարունակիր առա՛ջ։ Զոռբայի աչքերը փայլեցին։ - Հիմա կարող եմ խոսել քեզ հետ։ Էս քանի օրը մի խելագար գաղափար է մտել գլուխս, ինձ հանգիստ չի տալիս։ Իրագործե՞նք։ - Դու դեռ հարցնո՞ւմ ես։ Հենց դրա՛ համար ենք եկել այստեղ՝ գաղափարներ իրագործելու։ Զոռբան վիզը երկարացրեց ու ինձ նայեց՝ ուրախ ու միաժամանակ վախեցած։ - Պարզ խոսի, աղա ջան, քարածխի համար չենք եկե՞լ էստեղ։ - Քարածուխն ընդամենը մի պատրվակ է, որ տեղացիներին խոսելու առիթ չտանք։ Որպեսզի կարծեն, թե լուրջ գործարարներ ենք ու մեզ քարերով չհետապնդեն։ Հասկացա՞ր, Զոռբա։
77
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Զոռբայի բերանը կիսաբաց մնաց։ Նա ջանք էր թափում հասկանալ, բայց չէր համարձակվում հավատալ այդպիսի երջանկության։ Հանկարծ ըմբռնեց դրա նշանակությունն ու նետվեց վրաս, որ գրկի։ - Դու պարել գիտե՞ս,- հարցրեց բուռն ոգևորությամբ,պարում ե՞ս։ - Չէ։ - Չէ՞։ Զարմացած կախեց թևերը։ - Լավ,-ասաց քիչ անց,- էդ դեպքում ե՛ս կպարեմ, աղա ջան։ Մի քիչ էն կողմ կանգնի, որ քեզ շուռ չտամ։ Հե՜յ, Հե՜յ։ Նա օդում գլուխկոնծի տվեց, իրեն դուրս գցեց բարաքից, կոշիկները, պիջակը, ժիլետը մի կողմ շպրտեց, շալվարի փողքերը մինչև ծնկները վերև քշտեց, ու սկսեց պարել։ Քարածխի մրից դեռ սեփ-սև նրա դեմքին շողարձակում էին ճեփ-ճերմակ աչքերը։ Նա ամբողջովին տրվեց պարին։ Ծափ էր տալիս, թռչկոտում, օդում պտույտներ տալիս, ծալած ծնկներով ընկնում էր գետնին ու նորից օդ թռչում ռետինե գնդակի պես։ Հանկարծ սլանում էր դեպի վեր, ասես նպատակ էր դրել հաղթել բնության օրենքները, թևեր առնել ու թռչել։ Այս ծեր մարմնի մեջ պարփակված հոգին կռիվ էր տալիս, որ հափշտակի մարմինն ու նրա հետ միասին, ընկնող աստղի պես կորչի խավարում։ Նրա հոգին թափահարում էր մարմինը, բայց այն ընկնում էր, երկար չէր դիմանաում օդում, անգթորեն նորից էր թափահարում՝ ավելի բարձր, բայց խեղճը նորից հևալով ընկնում էր։ Զոռբան հոնքերը կիտել էր, դեմքը մտահոգիչ լրջություն էր ստացել։ Նա այլևս չէր բղավում, ատամներն իրար սեղմած՝ մաքառում էր հասնել անհնարինին։ - Զոռբա՜, Զոռբա՜,- կանչում էի,- բավական է։ Վախենում էի, թե նրա ծերունական մարմինը չի դիմանա այդ հանկարծակի թափին ու օդում ցիրուցան կլինի՝ փշուր-փշուր։ Կանչում էի, բայց լսողն ո՞վ էր։ Հողից եկող ձայները Զոռբան չէր լսում. նա թռչուն էր դարձել։ Թեթև վախով էի հետևում այդ վայրի, հուսահատ պարին։ Փոքր ժամանակ անսանձ երևակայություն ունեի, ընկերներիս անհավատալի պատմությունններ էի պատմում ու ինքս էլ հավատում դրանց։ - Քո պապիկը ո՞նց է մահացել,- մի օր ինձ հարցրին փոքրիկ դասընկերներս։ Ու ես անմիջապես մի առասպել հորինեցի, պատմում էի ու միաժամանակ հորինում՝ ինքս էլ հավատալով
արտգրականություն 1-2/2014
78
Կազանձակիս
իմ ասածներին։ - Իմ պապիկը ռետինե կոշիկներ էր հագնում։ Մի օր, երբ արդեն սպիտակ մորուք էր հանել, մեր տան տանիքից ցած թռավ, բայց հենց որ կպավ գետնին, գնդակի նման թափ առավ ու մեր տնից էլ ավելի՛ վերև բարձրացավ, ու գնալով ավելի ու ավելի էր բարձրանում, մինչև որ կորավ ամպերում։ Էսպես մահացավ իմ պապիկը։ Այս առասպելը հորինելու օրվանից ի վեր, ինչքան գնում էի Սբ.Մինասի փոքրիկ եկեղեցին ու սրբապատկերներով խորանում տեսնում էի Քրիստոսի Երկինք Համբարձվելը, ձեռքս պարզում էի ու ասում համադասարանցիներիս։ - Տեսնում ե՞ք, սա՛ է ռետինե կոշիկներով իմ պապիկը։ Այս երեկո, այդքան տարիներ անց, տեսնելով Զոռբային օդում թռչելիս՝ նորից ահով վերապրեցի իմ մանկական հեքիաթը, վախենալով՝ թե Զոռբան կանհետանա ամպերում։ - Զոռբա՜, Զոռբա՜, հերիք է։ Զոռբան պպզեց գետնին՝ հևասպառ, բայց երջանկությունից փայլող դեմքով։ Ալեխառն մազերը կպել էին ճակատին ու քարածխախառն քրտինքը հոսում էր նրա այտերով ու ծնոտով։ Տագնապով հակվեցի նրա վրա։ - Թեթևացա, - ասաց քիչ անց,- ասես արյուն բաց թողեցին մարմնիցս։ Հիմա կարող եմ խոսել։ - Քեզ ի՞նչ եղավ, որ հանկարծակի պարելդ բռնեց։ - Բա ի՞նչ էիր ուզում անեի, աղա ջան։ Ծայրահեղ ուրախությունից տրաքում էի, պիտի մի ձևով լիցքաթափվեի։ Իսկ մարդը ո՞նց է լիցքաթափվում։ Խոսքերո՞վ։ ... Փը՜ֆֆ։ - Ինչի՞ ես ուրախացել։ Անհանգստացած ինձ նայեց, շրթունքները դողացին։ - Ինչի եմ ուրախացե՞լ։ Ուրեմն էն քիչ առաջ ասածներդ հենց ընենց, դատարկ խոսքեր էի՞ն։ Դու ինքդ էլ չհասկացար ինչ ասեցի՞ր։ Քարածխի համար չենք եկել էստեղ, ասեցիր։ Ասա՛ դե, ասա՛, հոգիս հանգստանա... Եկել ենք ժամանակ անցկացնենք, մարդկանց աչքերին թոզ փչենք, որ մեզ խելագարի տեղ չդնեն ու քարերով չընկնեն հետևներիցս, իսկ մենք, երբ մենակ մնանք ու մեզ մարդ չտեսնի՝ ծիծաղից մեռնենք։ Պատվովս եմ երդվում, ես էլ հենց է՛դ էի ուզում անգիտակցաբար։ Մե՛կ քարածխի մասին էի մտածում, մե՛կ տիկին Բուբուլինայի, մե՛կ քո, աղա ջան...Խառնաշփոթ։ Հորանցք բացելուց ինքս ինձ հա՛ կրկնում էի. «Քարածուխ եմ ուզում», ու ոտներիս մատներից մինչև գլուխս նվիրվում էի
79
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
դրան։ Երբ գործս վերջացնում էի ու էն պառավ ծովափոկիս հետ էի ժամանակ անցկացնում, օրհնված լինի նա, գլուխս կորցնում էի ու բոլոր տեսակի քարածուխները, հանքատերերին, Զոռբային էլ հետները կախ էի տալիս նրա վզի ժապավենից։ Իսկ երբ մենակ ու պարապ էի մնում, քե՛զ էի հիշում, աղա ջան, ու սիրտս տրաքում էր։ Հոգուս բեռ էր դարձել։ «Ամո՛թ քեզ, Զոռբա տղա,- կանչում էի,- ամոթ է էս լավ մարդուն խաբելն ու նրա փողերն ուտելը։ Մինչև ե՞րբ պիտի շունշանորդություն անես, Զոռբա տղա։ Հերիք եղավ»։ - Գլուխս կորցրել էի, քեզ ասում եմ, աղա, սատանեն մի կողմից էր քաշում ինձ, Աստված՝ մյուս կողմից։ Երկուսով ինձ ճղել էին մեջտեղից։ Իսկ հիմա, ապրես դու, աղա ջան, մի շատ կարևոր բան ասեցիր ու ամեն ինչ պարզվեց ինձ համար, տեսա ու հասկացա։ Պայմանավորվեցինք, ուրեմն։ Առա՜ջ։ Ինչքա՞ն փող ունես հլա։ Բեր էստեղ։ Թքած փողի վրա։ Զոռբան քրտինքը սրբեց, շուրջը նայեց։ Մեր ընթրիքի մնացորդները դեռ սեղանիկի վրա էին։ Մեկնեց երկար ձեռքը. - Քո թույլտվությամբ, աղա,- ասաց,- էլի սովածացա։ Մի կտոր հաց վերցրեց, մի հատ սոխ, մի բուռ ձիթապտուղ ու սկսեց ագահորեն ուտել. տափաշիշը շրջելով պահեց բերանի վերևն ու, առանց շրթունքները դրան դիպցնելու, կլկլոցով խմեց գինին։ Զոռբան հաճույքից ծլթացրեց լեզուն։ - Սիրտս տեղն ընկավ,- ասաց։ Նայեց ինձ, աչքով արեց. - Ինչի՞ չես ծիծաղում։ Ի՞նչ ես էդ հայացքով ինձ նայում։ Ես ըսենց եմ։ Մեջս մի սատանա կա, գոռում է ու ինչ ասում է՝ անում եմ։ Ամեն անգամ, երբ խեղդվում եմ, սիրտս տրաքում է, ինձ կանչում է՝ «Պարի՛ր», ու պարում եմ՝ թեթևանում։ Երբ տղաս՝ իմ Դիմիտրակիս մեռավ՝ Խալկիդիկիում, էլի ըսենց վեր կացա ու սկսեցի պարել։ Ազգականներս ու ընկերներս ինձ՝ նրա մասունքի առաջ պարելուց տեսան թե չէ, թափվեցին վրաս, որ բռնեն։ «Գժվե՜ց Զոռբան,- գոռում էին,- գժվե՜ց Զոռբան»։ Բայց, եթե ես չպարեի էդ պահին, ցավից կխելագարվեի, որովհետև նա իմ առաջնեկն էր, երեք տարեկան ու չէի կարող դիմանալ էդ կորստին։ Դու հասկանո՞ւմ ես ինչ եմ ասում, աղա, թե՞ օդի մեջ եմ խոսում։ - Հասկանում եմ, Զոռբա, հասկանում եմ, օդի մեջ չես խոսում։ - Մի ուրիշ անգամ էլ... Ռուսաստանում էի... մինչև անգամ էն կողմերն եմ հասել, էլի հանքերում աշխատելու։ Էն ժամանակ պղնձի հանքերում էի, Նովոռոսիյսկի կողմերը։ Ռուսերեն մի հինգ-վեց բառ էի սովորել՝ էնքան, ինչքան պետք էր գործիս
արտգրականություն 1-2/2014
80
Կազանձակիս
համար. «Չէ, հա, հաց, ջուր, ես քեզ սիրում եմ, արի, ի՞նչ արժի»։ Բայց արի ու տես, որ մի թունդ բոլշևիկ ռուսի հետ ընկերացա։ Ամեն իրիկուն նստում էինք, ուրեմն, նավահանգստի պանդոկում, մի քանի գրաֆին վոդկա էինք կոնծում ու քեֆներս լավանում էր։ Քեֆներս էլ երբ լավանում էր, սրտներս բաց էինք անում իրար առաջ։ Նա ուզում էր մեկառմեկ պատմել ինձ ռուսական հեղափոխության ժամանակ իր տեսածները, իսկ ես նրա առաջ բացում էի կյանքիս էջերն ու արկածներս. դե հասկանում ես, իրար հետ հարբելով ախպերացել էինք։ Ձեռով-ոտով, կիսատ-պռատ բացատրվում էինք։ Առաջինը նա՛ էր սկսում խոսել։ Երբ արդեն չէի հասկանում ինչ էր ասում, գոռում էի՝ «ստո՛պ»։ Էդ ժամանակ նա վեր էր կենում ու սկսում էր պարել, որ պարելով հասկացնի ինչ էր ուզում ասել։ Նույնն էլ ես։ Ինչը որ խոսքերով չէինք կարենում ասել, բացատրում էինք ոտներով, ձեռներով, փորով կամ վայրի ճիչերով «Հե՜յ, հե՜յ, հոպալա՜, հեյ-հո՜»։ Ռուսն առաջինը սկսեց պատմել, թե ո՛նց զենք վերցրին, ո՛նց կռիվը բռնկվեց, ո՛նց հասան Նովոռոսիյսկ։ Երբ դժվարանում էի հասկանալ ասածները, ձեռքս բարձրացնում էի ու կանչում՝ «ստո՛պ»։ Ռուսը միանգամից տեղից վեր էր թռնում ու պար էր բռնում։ Դիվահարի նման էր պարում. իսկ ես նայում էի նրա ձեռներին, ոտներին, կրծքին, աչքերին ու ամեն ինչ հասկանում՝ նրանց Նովոռոսիյսկ մտնելը, տերերին սպանելն ու խանութները թալանելը, տները մտնելն ու կանանց առևանգելը։ Թե ոնց էին սկզբում լացները դնում լրբերը, ճանկռտվում, ճանկռում, բայց կամաց-կամաց ընտելանալում էին, աչքները փակում ու հաճույքից ոռնում։ Կանայք, հասկանում ես... Հետո ե՛ս էի սկսում։ Առաջին իսկ բառերիցս ռուսը (նա խախոլ էր՝ մի քիչ դմբո) գոռում էր՝ «ստոպ»։ Իմ ուզածն էլ հենց էդ էր։ Վեր էի թռնում, սեղան-աթոռ մի կողմ քաշում ու պար էի բռնում։ Այ մարդ, էս ի՞նչ օրի են հասել մարդիկ, գրողը տանի։ Մարմինները բարձիթողի են արել, համրացրել, ու մենակ բերանով են խոսում։ Ախր բերանն ի՞նչ ասի, ի՞նչ կարող է ասի։ Դու տեսնեիր ո՜նց էր ռուսը ոտից մինչև գլուխ աչքերով ուտում ինձ, ու ո՜նց էր ամեն ինչ հասկանում։ Պարելով ես նրան իմ ցավերը պատմեցի, իմ ճամփորդությունները, քանի անգամ եմ ամուսնացել, ինչ արհեստներով եմ զբաղվել՝ քարհանքի բանվոր, հանքափոր, չարչի, բրուտ, կոմիտեական, սանթուրահար, բոված սիսեռ ծախող, դարբին, մաքսանենգ։
Հույն Զոռբան
81
Պատմեցի, թե ո՛նց ինձ բերդ խոթեցին, ո՛նց փախա, ո՛նց հասա Ռուսաստան։ Նա ամե՛ն, ամե՛ն ինչ էր հասկանում, թեկուզ և խախոլ էր։ Իմ ոտներն ու ձեռները խոսում էին, մազերս ու շորերս էլ հետը։ Մի ծալովի դանակ ունեի գոտուցս կախ, դա էլ էր խոսում։ Իսկ երբ արդեն վերջացնում էի, խախոլն ինձ գրկում էր, պաչպչում, բաժակներս նորից վոդկա էինք լցնում, լացում ու ծիծաղում էինք իրար գիրկ ընկած։ Լուսաբացին մեզ բաժանում էին ու, սոթ տալով գնում էինք քնելու... Իրիկունը նորից իրար հետ էինք։ Ծիծաղում ե՞ս։ Չես հավատո՞ւմ, աղա։ Քեզուքեզ հիմա ասում ես. «Այ մարդ, էս ինչե՞ր է դուրս տալիս էս Սինդբադ Ծովագնացը։ Պարելով զրույց է լինո՞ւմ»։ Իսկ ես պատրաստ եմ գլխովս երդվել, որ աստվածներն ու սատանեքը հենց էս ձևով են զրուցում։ Բայց, տեսնում եմ, քունդ տանում է։ Շատ նուրբն ես, չես դիմանում։ Դե գնա, լավ, նանիկ արա, վաղն էլի կխոսենք։ Մի լավ ծրագիր ունեմ՝ շատ ուժեղ ծրագիր, վաղը կբացատրեմ։ Ես մի հատ էլ կծխեմ, կարող է և գլուխս ծովը խոթեմ՝ կրակն ընկել է մեջս, պիտի հանգցնեմ։ Բարի գիշեր։ Շատ ուշ քուն մտա։ «Իզուր եմ ապրել կյանքս,- մտածում էի,թե հնար լիներ լաթի մի կտորով ջնջել բոլոր իմ կարդացածները, տեսածներն ու լսածները, մտնել Զոռբայի դպրոցն ու սկսել սովորել մեծ ու ճշմարիտ այբուբենը։ Որքա՜ն տարբեր կլիներ իմ բռնած ուղին։ Ես կատարյալ ձևով կվարժեցնեի հինգ զգայարաններս, ամբողջ մարմինս, որ զգար ու հաճույք ստանար։ Կսովորեի վազել, կռվել, լողալ, նժույգ հեծել, թիավարել, ավտոմեքենա վարել, հրացանով կրակել։ Հոգիս մարմնով կլցնեի, մարմինս՝ հոգով, ու ներսումս կհաշտեցնեի վերջապես այս երկու դարավոր թշնամիներին»։ Անկողնուս նստած խորհում էի ապարդյուն ապրած կյանքիս մասին։ Բաց դռնից, աստղալույսի տակ աղոտ նշմարում էի Զոռբային՝ գիշերային թռչունի նման թառել էր մի ժայռի ու ծովին էր նայում։ Նախանձեցի նրան։ «Նա բացահայտել է ճշմարտությունը,- մտածում էի,- դա է ճիշտ ճանապարհը»։ Այլ, ավելի պարզունակ ու ստեղծարար դարերում Զոռբան ցեղի առաջնորդ կլիներ ու առջևից ընթանալով՝ կացինով ճանապարհ կբացեր։ Կամ հայտնի տրուբադուր կլիներ՝ շրջելով իշխանական ամրոցները, որտեղ բոլորը՝ տիկնայք, պարոնայք ու նրանց ծառաները կախված կլինեին նրա հաստ
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
82
Կազանձակիս
շուրթերից, թե ինչ նոր բան էր ասելու։ Մեր անշնորհակալ դարում նա սոված գայլի նման փարախների շուրջն է պտտվում կամ նվաստանալով դառնում ինչ-որ գրչակի խեղկատակ։ Հանկարծ տեսա, որ Զոռբան տեղից վեր է կենում։ Հանվեց, շորերը շպրտեց ափի քարերին ու նետվեց ծովը։ Լուսնի աղոտ լույսի տակ մերթընդմերթ նշմարում էի ջրի մեջ մեկ հայտնվող, մեկ էլ նորից անհետացող նրա մեծ գլուխը։ Մեկումեջ մի ճչոց էր արձակում, հաչում էր, վրնջում, աքլորի նման կանչում։ Այս ամայի գիշերվա մեջ մենմենակ ծովում լողալը նրա հոգին հետ էր վերադարձրել դեպի կենդանիները։ Աննկատելիորեն քուն մտա։ Իսկ վաղ առավոտյան, դեռ լույսը չբացված՝ ժպտերես ու հանգիստն առած Զոռբան եկավ ու սկսեց քաշել ոտքերիցս։ Նա ծալապատիկ տեղավորվեց գետնին, ու սկսեց ներկայացնել սարի գագաթից մինչև ծովի ափը օդային երկաթուղի տեղադրելու իր միտքը։ Դրանով հնարավոր կլիներ հորանցքերի համար մեզ անհրաժեշտ փայտն իջեցնել, իսկ ավելացածը՝ վաճառել որպես փայտանյութ։ Մենք որոշել էինք վանքին պատկանող սոճու մի անտառ վարձել, բայց տեղափոխելը թանկ էր նստում ու ջորիներ էլ չէինք գտնում։ Զոռբան էլ, ահա, մտածել էր հաստ մետաղալարերով, սյուներով ու ճախարակի անիվներով ժամանակավոր ճոպանուղի գցել, որպեսզի գերանները սարի գլխից արագ ուղարկի ափ։ - Համաձա՞յն ես,- հարցրեց նա, երբ վերջացրեց բացատրելը,ստորագրո՞ւմ ես։ - Ստորագրում եմ, Զոռբա, սկսիր։ Կրակարանը վառեց, սրճամանը դրեց, ինձ համար սուրճ պատրաստեց, մի ծածկոց գցեց ոտքերիս, որ չմրսեմ ու գոհ դուրս եկավ։ - Էսօր,- ասաց,- մի նոր հորանցք ենք բացելու։ Մի երակ եմ գտել, իսկը սև ադամանդ։ Բացեցի Բուդդայի ձեռագիրն ու ե՛ս էլ սուզվեցի ի՛մ հորանցքերը։ Ամբողջ օրն աշխատում էի ու, որքան աշխատում՝ այնքան թեթևանում էի, ազատվում, խառն զգացմունքները հաջորդում էին իրար՝ թեթեվացում, հպարտություն, զզվանք։ Բայց ոգևորված էի աշխատում, քանզի գիտեի, որ այս ձեռագիրն ավարտելու, կնքելու ու կապելու պահից ի վեր ազատվելու էի։ Քաղցած էի։ Մի քիչ չամիչ ու նուշ կերա մի կտոր հացի հետ։
83
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Սպասում էի Զոռբային, որ գա ու իր հետ բերի մարդուն խնդություն պարգևող բոլոր բարիքները՝ կարկաչուն ծիծաղը, հաճելի զրույցն ու համեղ կերակուրը։ Երեկոյան կողմ հայտնվեց։ Ճաշ եփեց, կերանք, բայց միտքն ուրիշ տեղ էր թափառում։ Ծնկեց գետնին, փայտի փոքր կտորներ խրեց հողի մեջ, մի լար ձգեց, փոքրիկ կեռիկներից մի լուցկի կախեց ու փորձում էր գտնել, թե ինչ թեքություն տա լարին, որ կառուցվածքը չփլվի։ - Թե թեքությունը պետք եղածից ավել լինի,- բացատրում էր ինձ,- ամեն ինչ գրողի ծոցը կգնա, թե պակաս լինի՝ էդ դեպքում էլ ամեն ինչ գրողի ծոցը կգնա։ Մենք պիտի ճշգրիտ գտնենք պետք եղած թեքությունը։ Իսկ դրա համար, աղա ջան, գինի ու խելք է պետք։ - Գինի շատ ունենք,- ասացի ծիծաղելով,- բայց խե՞լք... Զոռբան պայթեց ծիծաղից։ - Դու էլ քիչ բան չես հասկանում, աղա ջան,- ասաց ու քնքշորեն նայեց ինձ։ Նստեց՝ հանգստանա, ծխախոտ վառեց։ Տրամադրությունը տեղն էր ու լեզուն բացվել էր։ - Էս ճոպանուղին հաջողվի,- ասաց,- ամբողջ անտառն իջացնենք, գործարան բացենք, տախտակներ, սյուներ, գերաններ սարքենք, փողի մեջ լող տանք, եռակայմ մի նավ սարքենք ու ընդմիշտ հեռանանք, աշխարհով մեկ շրջենք ու վայելենք մեր կյանքը։ Փայլեցին Զոռբայի աչքերը, նրանց առջևով անցան հեռավոր կանայք, երկրներ, շլացուցիչ լույսեր, հսկայական շենքեր, մեքենաներ, շոգենավեր։ - Մազերս սպիտակել են, աղա ջան, ատամներս սկսում են շարժվել, կորցնելու ժամանակ չունեմ։ Դու ջահել ես, կարող ես համբերել, ես չեմ կարող։ Աստված վկա, քանի ծերանում եմ, էնքան վայրենանում եմ։ Ի՞նչ են ստից դուրս տալիս, թե ծերությունը կոտրում է մարդուն ու հանգցնում մեջի կրակը։ Կամ թե՝ մահի մոտենալուց ձեռքը պարզում է ու ասում. «Մորթիր ինձ տեր, որ սուրբ դառնամ»։ Ես՝ հակառակը, ինչքան ծերանում եմ, ժրանում եմ, չեմ հանձնվում, ուզում եմ ամբողջ աշխարհին տիրեմ։ Վեր կացավ, պատից կախած սանթուրն իջեցրեց։ - Հլա մի էստեղ արի, ա՛յ ավազակ,- ասաց,- ի՞նչ ես մնացել պատին ու լռում ես։ Ձենդ զլի տեսնենք։ Չէի հագենում նայելուց, թե Զոռբան ի՜նչ զգուշությամբ ու քնքշությամբ էր սանթուրը հանում փաթաթված լաթերի միջից՝
արտգրականություն 1-2/2014
84
Կազանձակիս
ասես թուզ էր մաքրում, ասես կին էր մերկացնում։ Սանթուրը հենեց ծնկներին, հակվեց վրան, թեթև շոյեց լարերը, կարծես խորհուրդ հարցներ, թե ինչ մեղեդի նվագեն։ Խնդրում էր նրան արթնանալ, համոզում էր ընկերակցել իր վշտոտ հոգուն, որն արդեն չէր դիմանում միայնությանը։ Մի երգ սկսեց, չէր ստացվում, թողեց, մի ուրիշը սկսեց։ Լարերը ճչացին, ասես ցավում էին, չէին ուզում։ Զոռբան հենվեց պատին, սրբեց ճակատին հանկարծակի հայտնված քրտինքը։ - Չի ուզում,- մրմնջաց՝ վախեցած նայելով սանթուրին,- չի ուզում։ Նորից զգուշությամբ փաթաթեց, կարծես՝ այն գազան լիներ ու վախենում էր՝ կծի, կամաց բարձրացավ տեղից ու սանթուրը կախեց պատից։ - Չի ուզում,- նորից մրմնջաց,- չի ուզում։ Զոռել չի կարելի։ Նորից նստեց գետնին, շագանակներ խոթեց կրակարանի մարմրող ածուխների մեջ, բաժակները գինի լցրեց։ Խմեց, նորից խմեց, մի շագանակ մաքրեց, տվեց ինձ։ - Դու բան հասկանո՞ւմ ես, աղա,- հարցրեց։- Ես ապշում եմ։ Ամեն ի՛նչը հոգի ունի՝ փա՛յտն էլ, քարե՛րն էլ, մեր խմած գինի՛ն էլ, մեր տրորած հո՛ղն էլ, ամե՛ն, ամե՛ն ինչ, աղա։ Բաժակը բարձրացրեց։ - Կենա՜ցդ։ Դատարկեց, նորից լցրեց։ - Ես էս անառակ կյանքի ի՛նչն եմ ասել,- մրմնջաց։- Անառակ է էս կյանքը՝ տիկին Բուբուլինայի նման։ Ծիծաղեցի։ - Դու ի՛նձ լսի, աղա, մի՛ ծիծաղի։ Կյանքը տիկին Բուբուլինայի նման է։ Պառավ է, բայց լիրբն իր համն ու հոտն ունի, քեզ խելքահան անելու ձևերը գիտի։ Աչքերդ փակում ես ու պատկերացնում, թե քսան տարեկան աղջիկ ես գրկում։ Քսան տարեկան է դառնում, ասում եմ, ա՛յ մարդ, երբ քեֆդ լավ է ու լույսն էլ հանգցրած։ Բայց, հիմա կասես, ախր կիսափտած է, կյանքում ինչ ասես, որ չի արել՝ նավավարների ձեռքի տակով է անցել, նավաստիների, զինվորների, գյուղացիների, չարչիների, տերտերների, ձկնորսների, ոստիկանների, դասատուների, քարոզիչների, դատավորների... Է հետո՞, հետո՞ ինչ։ Շուտ մոռանում է փչացածը, ոչ մի սիրածի չի հիշում, դառնում է անմեղ աղունիկ, հանաքը մի կողմ, միամիտ կույս, սիրահարված թռչնակ, ու կարմրում է, հավատա, կարմրում է ու դողում, կարծես առաջին անգամը լինի։
85
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Կինն առեղծված է, աղա։ Հազար անգամ էլ որ ընկնի, միևնույնն է՝ հազար անգամն էլ կույս վեր կկենա։ «Իսկ էդ ո՞նց է լինում»,- կհարցնես։ Որովհետև չի հիշում, ա՛յ թե ոնց։ - Իսկ թութակը հիշում է, Զոռբա,- ասացի, որ հոգու հետ խաղամ մի քիչ։ Միշտ մի անուն է կանչում, որը, սակայն քո՛ անունը չէ։ Դա քեզ չի կատաղեցնո՞ւմ։ Երբ նրա հետ յոթերորդ երկնքում ճախրելու պահին լսում ես թութակի ձայնը, որ կանչում է՝ «Կանավա՜րո,Կանավա՜րո», չե՞ս ուզում բռնես վզից ու խեղդես էդ թութակին։ Է՜, իմ կարծիքով, ժամանակն է վերջապես նրան «Զոռբա՜, Զոռբա՜» կանչել սովորեցնես։ - Վա՜յ, վայ, վաայ... էս ի՜նչ հին ու ժանգոտած գաղափարներ ունես,- բացականչեց Զոռբան ու իր մեծ թաթերով փակեց ականջները։- Ասում է «խեղդե՞մ նրան»։ Բայց, ախր, իմ խելքը գնում է, երբ լսում եմ նրա՝ էդ ասածդ անունը ճչալը։ Էս անաստված կնիկը թութակին կախում է մահճակալի վերևը, էդ պուճուր ավազակն էլ հո սուր աչք չունի՜, մթության մեջ էլ է տեսնում, ու հենց որ գործի ենք անցնում, սկսում է ճչալ՝ «Կանավա՜րո, Կանավա՜րո»։ Ու ես միանգամից, երդվում եմ, աղա ջան, բայց... դու սա ոնց հասկանաս, երբ քո անիծյալ գրքերը խելքդ կերել են, երդվում եմ՝ հագիս լաքած կոշիկներ եմ զգում, գլխիս՝ փետուրներ, դեմքիս՝ պաչուլիով օծված մետաքսափայլ մորուք։ «Բոնջո՜ռնո։ Բուոնասե՜ռա։ Մանջատե մակարո՜նի»։2 Դառնում եմ իսկական Կանավարո։ Ելնում եմ հազարավոր կրակոցներից ծակծկված հրամանատարական նավիս վրա ու առա՜ջ, կրա՜կ, հրաձգությունն սկսվում է։ Զոռբան լիաթոք ծիծաղեց։ Ձախ աչքը փակեց ու ինձ նայեց։ - Ներող կլինես, աղա ջան,- ասաց,- բայց ես պապիս եմ քաշել՝ կապիտան Ալեքսիին, Աստված հանգստություն տա նրա ոսկորներին։ Հարյուր տարեկանում նա մայրամուտին նստում էր տան շեմին, որ աղբյուր գնացող աղջիկներին նայի։ Բայց աչքերից խեղճացել էր, լավ չէր տեսնում։ Ու կանչում էր աղջիկներին. - «Աղջի՜, դու ո՞վ ես», - «Մաստրանդոնիի Լենիոն», - «Աղջի՜, մոտ արի, քեզ շոշափեմ, արի, աղջիկ ջան, մի վախեցի»։ Աղջիկը ծիծաղը զսպելով մոտենում էր։ Պապս ձեռքի ափով դանդաղ, քնքշորեն ու անհագորեն շոշափում էր ջահել աղջկա դեմքն ու արցունքները հոսում էին։ «Պապ, ինչի՞ ես լալիս»,- մի օր հարցրի։ «Բա լաց ըլնելու չի՞, այ բալա, որ մեռնելուս ժամանակն եկել է ու հետևիցս էսքան սիրուն աղջիկներ եմ թողնում»։ Զոռբան հառաչեց։
արտգրականություն 1-2/2014
86
Կազանձակիս
- Ա՜խ, իմ խեղճ պապ։ Ո՜նց եմ քեզ հասկանում։ Շատ անգամ նստում եմ՝ ինձ ու ինձ մտածում։ «Ա՜խ, ա՜խ, ի՜նչ լավ կլիներ, որ բոլոր սիրուն կնիկներն իմ հետ միասին մեռնեին»։ Բայց էդ կապը կտրածները շարունակելու են ապրել, լավ կյանք անել, գրկվելու են, համբուրվելու են, իսկ Զոռբան հող է դառնալու նրանց ոտի տակ։ Մի քանի շագանակ հանեց կրակից, մաքրեց, բաժակներս չխկացրինք։ Երկար ժամանակ խմում էինք ու անշտապ ծամում՝ երկու հսկա ճագարների պես ու ականջ էինք դնում դրսում մռնչացող ծովին։ *** 1 հուն. ζορμπάς բառից, որը նշանակում է ուժեղ, ինքնիշխան, բռնակալ: 2 իտալ. - բարի լույս, բարի օր, մակարոն կերեք։
7. Բավականին երկար ժամանակ կրակարանի մոտ նստած լռում էինք։ Կրկին անգամ համոզվեցի նրանում, թե որքան քիչ բան է անհրաժեշտ երջանիկ զգալու համար՝ մի քիչ գինի, շագանակ, աղքատիկ մի կրակարան, ծովի շառաչյունը... Ուրիշ ոչինչ։ Միայն թե հարկավոր է պարզ ու համեստ սիրտ ունենալ այս երջանկությունն զգալու համար։ - Քանի՞ անգամ ես ամուսնացել, Զոռբա,- հարցրեցի քիչ անց։ Երկուսս էլ լավ տրամադրության մեջ էինք, ոչ այնքան առատ գինուց, որքան ներքուստ զգացած մեր անասելի երջանկությունից։ Երկուսս էլ խորապես զգում էինք, յուրաքանչյուրս՝ յուրովի, որ երկու փոքրիկ, վաղանցիկ կյանք ունեցող միջատներ էինք՝ երկրի կեղևի վրա ծվարած։ Ծովեզրի մոտ մի հարմար անկյուն էինք գտել՝ եղեգների, տախտակների ու դատարկ տակառների հետևում, ու խցկվելով՝ մոտեցել էինք իրար։ Մենք ուտելիք ունեինք ու հաճելի բաներ, իսկ մեր հոգում անդորր էր, սեր ու ապահովություն։ Զոռբան չլսեց ինձ։ Ո՞վ գիտի, թե ո՛ր ծովերում էր թափառում նրա միտքը, որ ձայնս չհասավ նրան։ Ձեռքս պարզեցի ու մատներով հպվեցի նրան։ - Քանի՞ անգամ ես ամուսնացել, Զոռբա,- նորից հարցրեցի։ Ցնցվեց։ Լսեց, թափ տվեց մեծ թաթը։ - Է՜հ,- պատասխանեց,- ի՞նչ ես նստել՝ անցածը փորփրում։
87
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Մարդ չե՞մ ես էլ։ Ես էլ եմ էդ Մեծ Հիմարությունը գործել։ Ինձ համար ամուսնությունը Մեծ Հիմարություն է, ու թող ներեն ինձ բոլոր ամուսնացածները։ Է, ուրեմն, ես էլ եմ էդ Մեծ Հիմարությունը գործել՝ ամուսնացել եմ։ - Լավ, բայց քանի՞ անգամ։ Զոռբան նյարդայնորեն քորեց վիզը, մի պահ մտածեց։ - Քանի՞ անգամ,- ասաց վերջապես,- օրինական՝ մի անգամ, կիսաօրինական՝ երկու անգամ, անօրինական՝ հազար, երկու հազար, երեք հազար... դավթար հո չե՞մ պահում - Պատմիր մի քիչ այդ մասին, Զոռբա։ Վաղը կիրակի է։ Սափրվելու ենք, զուգվենք-զարդարվենք՝ գնանք տիկին Բուբուլինայի մոտ՝ թագավորին վայել հաճույքների։ Գործ չունենք անելու։ Արի այսօր մի քիչ լիցքաթափվենք։ - Ախր ի՞նչ պատմեմ։ Պատմելու բանե՞ր են դրանք, աղա ջան։ Օրինական ամուսնությունները համ ու հոտ չունեն՝ ոնց որ՝ առանց համեմունքի ճաշ։ Սրբապատկերներից քեզ նայող սրբերի հիացող ու օրհնող հայացքների տակի համբույրին էլ համբո՞ւյր կասեն։ Մեր գյուղում մի խոսք ունեն. «Գողացած մսի համին բան չի հասնի»։ Իսկ սեփական կնիկդ գողացած միս չի։ Դե, անօրինական կապերն էլ... ո՞ր մեկը հիշես։ Աքլորը դավթար պահում է՞։ Չէ-հա՜։ Ինչի՞ն է պետք։ Մի ժամանակ, երբ ջահել էի, մի սովորություն ունեի՝ ո՛ր կնոջ հետ քնում էի, նրա մազերից մի փունջ վերցնում էի։ Փոքր մկրատը միշտ հետս էր։ Եկեղեցի էլ որ գնայի, մկրատը գրպանումս էր՝ մարդ ես, էլի՝ համենայն դեպս։ Ու հավաքում էի փնջերը՝ սև, շեկ, դարչնագույն, մեկ-մեկ նույնիսկ սպիտակ, հավաքում էի- հավաքում ու՝ մի բարձ լցրեցի։ Բարձ էի սարքել ու գլխիս տակ դնում՝ քնում էի՝ մենակ ձմեռները, ամառները շոգացնում էին։ Բայց որոշ ժամանակ հետո դրանից էլ զզվեցի, հոտ էր կպել, ես էլ դրեցի ու վառեցի։ Զոռբան ծիծաղեց։ - Դրանք էին իմ դավթարները, աղա ջան,- ասաց,- վառվեցին։ Ձանձրացել էի։ Կարծում էի քիչ կլնեն, բայց տեսա, որ վերջ չունեն, մկրատն էլ դեն գցեցի։ - Իսկ կիսաօրինական կապե՞րդ, Զոռբա։ - Է՜հ, դրանք իրենց համն ու հոտն ունեին,- պատասխանեց քրքջալով։- Հալա՜լ է ձեզ, սլավոնուհիներ։ Երկա՜ր կյանք ունենաք։ Ազատությու՜ն։ «Ու՞ր էիր, ինչի՞ ուշացար, որտե՞ղ քնեցիր». էսպիսի բաներ չկան։ Ո՛չ ինքն է քեզ հարցնում, ո՛չ
արտգրականություն 1-2/2014
88
Կազանձակիս
դու՝ իրեն։ Ազատությու՜ն։ Բաժակը ձեռքն առավ, դատարկեց, մի շագանակ կեղևահան արեց։ Ծամում էր ու խոսում։ - Մեկի անունը Սոֆինկա էր, մյուսինը՝ Նյուսյա։ Սոֆինկային մի մեծ գյուղում հանդիպեցի՝ Նովոռոսիյսկի մոտ։ Ձմեռ էր, ձյուն։ Գնում էի պղնձահանք՝ գործ գտնելու, էդ գյուղով էի անցնում, ու կանգ առա։ Շուկայի օր էր էդ օրն ու շրջակա բոլոր գյուղերից ժողուվուրդ էր հավաքվել՝ առևտուր անելու։ Ահավոր սով էր ու սարսափելի ցուրտ։ Մարդիկ ինչ ունեինչունեին ծախում էին՝ նույնիսկ տան սրբապատկերները, որ հաց առնեին։ Էսպես թափառում էի շուկայում, երբ մի ջահել գեղջկուհի տեսա, որն ինչ-որ սայլից ցած թռավ։ Փարթամ, երկու մետրանոց բոյով ու ծովի պես կապույտ աչքերով ու, հո կոնքեր ու մեջք չունե՞ր՝ իսկը ձիու մատակ։ Ապշեցի՝ մնացի. «Է՜, խեղճ Զոռբա,- ասի ինձուինձ,- դու կորար»։ Սկսեցի նրա հետևից գնալ, աչքերով ուտում էի նրան, բայց չէի կշտանում... ո՞նց կշտանայի, երբ կոնքերն էնպես էր ճոճում, ասես եկեղեցու զանգ լիներ Զատկի տոնին։ «Ա՛յ մարդ, ի՞նչ մետաղահանք ես ման գալիս,- ասում էի ինքս ինձ,ո՞ւր ես գնում կորչես, ա՛յ անխելք։ Իսկական հանքն է՛ս է, խրվի մեջն ու հորանցքեր բաց արա»։ Աղջիկը մի տեղ կանգնեց, սակարկեց, վառելափայտ առավ, բարձրացրեց (էն ի՜նչ բազուկներ ուներ, Աստված իմ) ու գցեց սայլի վրա։ Մի քիչ հաց առավ, հինգ-վեց ապխտած ձուկ։ «Ինչքա՞ն,- հարցրեց,- Էսքան»։ Ականջից ոսկե ականջօղը հանեց, որ վճարի։ Փող չուներ, փողի տեղ ականջօղն էր տալու։ Էստեղ էր, որ չդիմացա։ Ես թողնեմ, որ կինն իր ականջօղերը, զարդեղենը, մշկահոտ օճառը կամ նարդոսի օծանելիքը տա՞։ Դրանք էլ որ տա, աշխարհն ասա կորած է, էլի՜։ Ոնց որ սիրամարգին փետրահան անես։ Սիրտդ կդիմանա՞ սիրամարգին փետրահան անես։ Երբե՛ք։ «Չէ, չէ, չէ, քանի Զոռբան ապրում է,- ասեցի,- էդ բանը չի լինի»։ Քսակս բացեցի ու վճարեցի։ Էդ էն ժամանակ էր, երբ ռուբլին թղթի կտոր էր դարձել. հարյուր դրահմով ջորի կառնեիր, տասը դրահմով՝ կնիկ։ Ու էսպես՝ վճարեցի։ Փարթամ գեղջկուհոին շրջվեց, ինձ նայեց։ Ձեռքս հափշտակեց, որ համբուրի, բայց ես հետ քաշեցի։ Չլինի՞ թե ծերուկի տեղ է դրել ինձ։ «Սպասի՜բա։ Սպասի՜բա» բացականչեց, որ նշանակում է «Շնորհակալությու՜ն։ Շնորհակալությու՜ն» ու մի թռիչքով ցատկեց սայլի վրա, սանձերը ձեռքն առավ ու մտրակը
89
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
բարձրացրեց։ «Զոռբա,- ասեցի էդ ժամանակ,- ուշքդ վրադ պահի, թէ չէ՝ ձեռքիցդ բաց կթողնես»։ Մի թռիչքով ես էլ հայտնվեցի սայլի վրա՝ նրա կողքին։ Ոչ մի բան չասեց, նույնիսկ չշրջվեց իմ կողմը։ Ձիուն մտրակեց ու շարժվեցինք։ Ճամփին հասկացրի, որ ուզում եմ ամուսնանամ հետը։ Ռուսերեն մի քանի բառ գիտեի, բայց էս գործերում շատ խոսքերի կարիք չկա։ Բացատրվում էինք աչքերով, ձեռքերով, ծնկներով։ Էլ ինչ երկարացնեմ, հասանք գյուղ, մի խրճիթի մոտ կանգնեցինք։ Սայլից իջանք։ Մի հրոցով դուռը բացեց, մտանք բակը։ Ցախը դատարկեցինք բակում, ձկներն ու հացը վերցրինք, մտանք սենյակ։ Մի պառավիկ՝ նստած հանգած օջախի մոտ, դողում էր։ Ջվալներով, քուրջուփալասով, ոչխարի մորթիներով փաթաթված էր, բայց էլի դողում էր։ Ասում եմ, չէ՞, էնքան ցուրտ էր, որ եղունգներդ ընկնում էին։ Կռացա, բոլ-բոլ փետ գցեցի օջախը, կրակ վառեցի։ Պառավը ժպտալով ինձ էր նայում։ Աղջիկն ինչ-որ բան ասեց մորը, բայց չհասկացա։ Կրակը վառեցի, պառավը տաքացավ, աշխուժացավ։ Էդ ընթացքում աղջիկը սեղան էր դնում. մի քիչ վոդկա բերեց, խմեցինք։ Սամովարը վառեց, թեյ սարքեց, նստեցինք, հաց կերանք, պառավին էլ տվեցինք։ Հետո տեղաշորը բացեց, մաքուր սավաններ գցեց, Տիրամոր սրբապատկերի առաջ դրած կանթեղը վառեց, երեսին խաչ հանեց։ Նշան արեց ինձ, երկուսով ծնկի եկանք պառավի առաջ ու ձեռքը համբուրեցինք։ Իսկ նա ոսկրոտ մատները պարզեց գլխներիս վրա ու ինչ-որ բան մրմնջաց՝ երևի իր օրհնանքն էր տալիս մեզ։ «Սպասի՜բա։ Սպասի՜բա»,- կանչեցի ես՝ ու մի թռիչքով փարթամ գեղջկուհու հետ հայտնվեցինք անկողնում։ Զոռբան լռեց։ Գլուխը բարձրացրեց, նայեց հեռուն, դեպի ծովը։ - Անունը Սոֆինկա էր...,- ասաց քիչ հետո ու լռեց։ - Հետո՞,- հարցրեցի անհամբեր,- հետո ի՞նչ եղավ։ - Հետո չկա։ Դու էլ հո սովորություն չունես, այ աղա, քո «հետո»-ներով ու «ինչու»-ներով։ Պատմելու բաներ ե՞ն դրանք, որ պատմեմ։ Կինը մի զով աղբյուր է, կռանում ես, քո դեմքը տեսնում մեջը, խմում ես, խմում ու ոսկորներդ ճռռում են։ Հետո մի ուրիշն է գալիս։ Նա էլ է ծարավ, նա էլ է կռանում, դեմքը տեսնում ու խմում։ Հետո՝ մի ուրիշը...Այ, թե ինչ է կինը՝ աղբյուր։ - Հետո ի՞նչ արեցիր, հեռացա՞ր։ - Իսկ ի՞նչ էիր ուզում, որ անեի։ Ասեցինք, չէ՞, նա աղբյուր է,
արտգրականություն 1-2/2014
90
Կազանձակիս
ես՝ անցորդ, նորից ճամփա բռնեցի։ Երեք ամիս մնացի նրա հետ։ Թող Աստված պահպանի նրան, բողոք չունեմ։ Բայց երեք ամիս հետո հիշեցի, որ մետաղահանքի համար էի գնացել։ «Սոֆինկա,- ասեցի նրան մի առավոտ,- ես գործ ունեմ, պիտի գնամ։- Լավ,- ասեց Սոֆինկան,- գնա։ Մի ամիս կսպասեմ քեզ։ Թե մի ամսից չեկար, ես ազատ եմ։ Դու էլ ես ազատ։ Աստված քեզ հետ»։ Գնացի։ - Ու մի ամիս հետո վերադարձա՞ր։ - Ներող կլինես, աղա ջան, բայց հիմարություննե՜ր ես դուրս տալիս,- բացականչեց Զոռբան։- Ո՞նց վերադառնաս, ախր, էդ անզգամները թողնո՞ւմ են։ Մի ամիս հետո՝ Կուբանում Նյուսյային գտա։ - Պատմի՜ր, պատմի՜ր։ - Մի ուրիշ անգամ, աղա ջան։ Խեղճերին իրար հետ չխառնենք։ Սոֆինկայի կենացը։ Մի շնչով դատարկեց գինին, հենվեց պատին։ - Լավ,- ասաց,- Նյուսյայի մասին էլ կպատմեմ քեզ։ Էսօր գլուխս Ռուսաստանով է լցված, դատարկեմ՝ պրծնեմ։ Բեղերը չորացրեց, կրակը խառնեց։ - Ոնց որ ասեցի, ուրեմն, էս Նյուսյային Կուբանի գյուղերից մեկում հանդիպեցի։ Էնտեղ ամառ էր։ Ձմերուկն ու սեխը՝ ծով։ Կռանում էի, վերցնում մի հատ՝ բան ասող չկար, թե՝ «այ մարդ էս ի՞նչ ես անում»։ Մեջտեղից բացում էի ու քիթ մռութս խոթում մեջը։ Ամեն ինչը լի ու բոլ է էնտեղ՝ Կովկասում, աղա ջան, առատությու՜ն՝ ջոկի ու վերցրու։ Ու ոչ թե մենակ սեխն ու ձմերուկը... ամեն ինչը՝ ձուկն էլ, կարագն էլ, կանայք էլ։ Անցնում ես, ձմերուկ ես տեսնում՝ վերցնում ես, կին ես տեսնում՝ նրան էլ ես վերցնում։ Չէ՛, էս մեր Հունաստանի նման, որ հանկարծ մեկից մի կտոր ձմերուկի կլեպ վերցնես, քեզ դատարան կհասցնի, կամ մի կնկա ձեռք տաս, ախպերը դանակն առնի, որ աղացած միս դարձնի քեզ։ Թշվառությու՜ն, ժլատությու՜ն, ի՛մը, քո՛նը, դե կորե՜ք, քոսոտնե՛ր։ Գնացեք Ռուսաստան՝ տեսեք աղայությունն ինչ է։ Կուբանով անցնելիս, ուրեմն, բոստաններից մեկում մի կին տեսա ու ինձ դուր եկավ։ Իմացած լինես, աղա ջան, որ սլավոնուհին էս մեր լղար ու շահամոլ հույն կնիկների նման չի, որ քեզ գրամներով են սեր ծախում ու ձեռներից եկածն անում են, որ թերքաշ ապրանք դեմ տան, խաբեն կշեռքի մեջ։ Չէ, աղա, սլավոնուհին բոլ-բոլ է կշռում՝ ծանր-ծանր։ Քնելով էլ, սիրելով էլ, ուտելով էլ՝ շատ նման է կենդանիներին ու
91
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
հենց մայր հողին՝ տալիս է, լիուբոլ է տալիս, ժլատություն չի անում՝ մեր մանրավաճառ հույն կնանոց պես։ «Անունդ ի՞նչ է»,հարցրի նրան։ Հասկանում ես, կանանց հետ շփվելով արդեն բավականին սովորել էի ռուսերեն։ «Նյուսյա։ Իսկ քոնը՞»։«Ալեքսի։ Դու ինձ շատ ես դուր գալիս, Նյուսյա»։ Մի լավ զննեց ինձ, ոնց որ ձիուն են զննում առնելուց առաջ։ «Դու էլ՝ թուլակազմ չես երևում,- ասում է,- ամուր ատամներ ունես, հաստ բեղեր, լայն ուսեր, ուժեղ բազուկներ։ Ինձ դուր ես գալիս»։ Էլ շատ չխոսեցինք, դրա կարիքը չկար։ Շատ արագ համաձայնության եկանք։ Էդ նույն իրիկունը հագած-կապած գնալու էի նրա տուն։ «Մուշտակ էլ ունե՞ս»,- ինձ հարցնում է Նյուսյան։ - «Ունեմ, բայց էս շոգին...»,- «Ոչինչ, շքեղության համար վերցրու հետդ»։ Էհ, իրիկունը փեսացուի նման հագնվեցի, մուշտակը գցեցի թևիս, արծաթե գլխիկով մի ձեռնափայտ էլ ունեի, վերցրի ձեռքս ու գնացի։ Մեծ, գյուղական տուն էր՝ բակերով, կովերով, խաղողը ճմլելու հնձաններով։ Բակում կրակներ էին վառել ու վրան ղազաններ դրել։ «Էս ի՞նչ եք եռացնում»,հարցրի։- «Ձմերուկի դոշաբ»։- «Իսկ էստե՞ղ»։- «Սեխի դոշաբ»։ «Է՛ս ի՞նչ բաներ են, այ մարդ,- մտածեցի ինձուինձ։- Ո՞վ է լսել ձմերուկից ու սեխից՝ դոշաբ։ Ավետյաց երկիր է, կորչի՛ աղքատությունը։ Օրհնվես դու Զոռբա, լավ տեղ ես ընկել, ոնց որ մուկը՝ գլուխ պանրի մեջ»։ Փայտե հսկայական, ճռնչացող աստիճաններով վերև բարձրացա։ Սանդղահարթակին կանգնած էին Նյուսյայի հերն ու մերը։ Նրանք կանաչ գույնի մի տեսակ լայն շալվարներ էին հագել ու հաստ ծոպերով կարմիր գոտիներ կապել։ Աղա մարդիկ էին։ Գրկները բաց արին, իրար գրկեցինք, պաչպչվեցինք։ Թքի մեջ կորել էի։ Արագ-արագ էին խոսում ու շատ բան չէի հասկանում, բայց դա կարևոր չէր։ Դեմքներից երևում էր, որ իմ վատը չէին ուզում։ Ներս եմ մտնում՝ ի՞նչ տեսնեմ։ Սեղանները գցած, եռակայմ նավի նման՝ լիքը բարձած։ Բոլոր ազգականները՝ կանայք ու տղամարդիկ՝ կանգնած, իսկ առջևում՝ Նյուսյան՝ ներկված, զուգված զարդարված, կուրծքը բաց՝ նավի քթի վրայի ջրահարսի պես։ Գեղեցկությունից ու ջահելությունից պսպղում էր, գլխին մի կարմիր գլխաշոր էր կապել, իսկ կրծքի վրա՝ ասեղնագործված մուրճ ու մանգաղ էր։ «Անաստված Զոռբա,ասի ինքս ինձ,- էս ի՞նչ բախտ ունես, էս համով կտորը քոնն է՞։
արտգրականություն 1-2/2014
92
Կազանձակիս
Էս մարմինը դո՞ւ ես գրկելու գիշերը։ Աստված ողորմի քեզ աշխարհ բերած հորն ու մորը»։ Կին ու տղամարդ՝ վրա պրծանք սեղանին։ Խոզի պես ուտում էինք, գոմեշի պես՝ խմում։ «Բա տերտերը՞,- հարցրի կողքս նստած Նյուսյայի հորը։ Խեղճն էնքան էր կերել, որ ջանը գոլորշի էր արձակում։- Տերտերն ո՞ւր է, որ մեզ օրհնի»։«Տերտեր չկա,- ինձ պատասխանեց՝ թուքը նորից շաղ տալով վրաս։- Տերտեր չկա։ Կրոնը ժողովրդի ափիոնն է»։ Ասեց ու՝ գոռոզաբար վեր կացավ տեղից, կարմիր գոտին թուլացրեց ու ձեռքը պարզեց, որ լռեն։ Պռնկեպռունկ լցրած բաժակը ձեռքին նայում էր աչքերիս ու խոսում էր, խոսում, ճառ էր կարդում։ Ի՞նչ էր ասում։ Աստված գիտի, մեկ էլ՝ ինքը։ Հոգնեցի կանգնելուց, համ էլ գլուխս սկսել էր պտտվել, նորից նստեցի։ Նստեցի, ու ծունկս կպցրի աջ կողմիս նստած Նյուսյայի ծնկին։ Ծերուկը խոսում էր ու խոսում, քրտինքի մեջ կորել էր։ Բոլորը թափվեցին նրա վրա ու գրկեցին, որ ձենը կտրի։ Լռեց։ Նյուսյան ինձ գլխով արեց. «Դե, մի բան էլ դու ասա»։ Էհ, ես էլ վեր կացա, ճառ ասեցի՝ կեսը ռուսերեն, կեսը հունարեն։ Ի՞նչ էի ասում։ Գետինը մտնեմ, թե հիշում եմ։ Մենակ էն եմ հիշում, որ վերջում անցա «կլեֆտիկո»1 երգերի։ Անկապ-անկապ բղավում էի. Գողերը սարը ելան, Մի քանի ձի գողանան։ Բայց ձի նրանք չգտան, Ու Նյուսյային գողացան։ Դե, հասկանում ես, աղա ջան, ես մի քիչ ձևափոխեցի երգը, որ հարմարացնեմ իրավիճակին։ Ու գնու՜մ են, գնու՜մ, գնու՜մ, Մեր ջան, հայդե՜, գնու՜մ են, Ա՜խ, Նյուսկա ջան, Իմ Նյուսկա ջան, Վա՜յ... Ու հենց «վա՜յ» ասեցի թե չէ՝ ինձ գցեցի Նյուսյայի վրա ու համբուրեցի նրան։ Է՛դ էղավ։ Ոնց որ ազդանշանի սպասելիս լինեին, հենց էդ էլ ուզում էին։ Մի քանի կարմրամորուք, թափով տղերք տեղներից վեր թռան ու լույսերը հանգցրին։ Կանայք՝ էդ աղվեսները, ղժղժացին, իբրև թե վախեցան։ Բայց քիչ հետո, հահահա՜, սկսեցին մթի մեջ իրար խուտուտ տալ, ձեռ գցել ու հռհռալ։
93
Հույն Զոռբան
արտգրականություն 1-2/2014
Թե ի՞նչ էղավ, աղա, մենակ Աստված գիտի։ Բայց երևի Նա էլ չգիտի, որովհետև, եթե իմանար՝ շանթեր կարձակեր ու մեզ կվառեր։ Տղամարդ ու կին խառնվեցին իրար ու թավալվեցին գետնին։ Ուզում էի Նյուսյային գտնեմ, բայց որտեղի՞ց։ Մի ուրիշի գտա ու նրա հետ գործս գլուխ բերեցի։ Լուսաբացին վեր կացա, որ կնկաս վերցնեմ ու գնանք։ Դեռ մութ էր, լավ չէի տեսնում։ Մի ոտ բռնեցի, քաշեցի՝ Նյուսյայինը չէր, մի ուրիշը բռնեցի՝ ոչ էլ էդ էր, երրորդը՝ էդ էլ չէր, չորրորդը, հինգերորդը...վերջը՝ մեծ դժվարությամբ գտա Նյուսյայի ոտը, քաշեցի-հանեցի երկու-երեք ավարաների տակից՝ բոլորովին ճզմել էին խեղճ աղջկան, ու զարթնացրի նրան։ «Նյուսյա,ասում եմ,- գնացինք»։-«Մուշտակդ չմոռանաս,պատասխանեց նա ինձ,- գնացինք»։ Ու դուրս էկանք։ - Հետո՞,- հարցրեցի նորից՝ տեսնելով, որ Զոռբան լռեց։ - Դու էլ հո՝ քո «հետո»-ներով,- նեղսրտեց Զոռբան։ Հառաչեց։ - Վեց ամիս ապրեցի հետը։ Էն ժամանակից ի վեր, Աստված վկա, էլ ոչ մի բանից չեմ վախենում։ Հավատա՛, ոչ մի բանից։ Մենակ մի՛ բանից եմ վախենում։ Չլինի՞ թե հանկարծ՝ Աստված կամ սատանեն հիշուղությունիցս ջնջեն էդ վեց ամիսները։ Հասկացա՞ր։ Ասա՝ հասկացա։ Զոռբան աչքերը փակեց։ Չափազանց հուզված էր երևում։ Առաջին անգամ էի տեսնում նրան՝ այդքան հափշտակված անցյալի հիշողություններով։ - Այդքան շա՞տ էիր սիրում, ուրեմն, այդ կնոջը,- հարցրեցի քիչ անց։ Զոռբան աչքերը բացեց։ - Դու ջահել ես, աղա ջան, ջահել ես ու չես կարող հասկանալ։ Երբ քո մազերն էլ կսպիտակեն, էն ժամանակ կխոսենք էս հավերժականպատմության մասին։ -Ո՞ր հավերժական պատմության։ - Կնոջ։ Քանի՞ անգամ ասեմ քեզ։ Կինը մի հավերժական պատմություն է։ Դու հիմա էն ջահել աքլորներին ես նման, որ թռնում են հավերի վրա, կայծակնային արագությամբ հարցերը լուծում, հետո վիզը փքում են, բարձրանում ծերտերի վրա ու պարծենալով կանչում են։ Հավին չեն նայում, իրենց կատարին են նայում։ Նրանք ի՞նչ գիտեն՝ սերն ինչ է։ Ղալաթ են արել։ Արհամարհանքով թքեց գետնին ու գլուխը մի կողմ շրջեց, չէր ուզում ինձ նայել։ - Հետո՞, Զոռբա,- հարցրեցի նորից,- Նյուսյայի հետ ի՞նչ
արտգրականություն 1-2/2014
94
Կազանձակիս
պատահեց։ Զոռբան՝ նայելով հեռու՝ դեպի ծովը, պատասխանեց։ - Մի իրիկուն տուն դարձա ու չգտա նրան։ Հեռացել էր։ Գյուղում էդ օրերին ինչ-որ սիրունատես զինվոր էր հայտնվել. նրա հետ էր փախել։ Պրծավ... Սիրտս կոտրվեց՝ երկու կտոր եղավ... բայց, շուտով, անիրավն էլի կպավ։ Տեսած կլնես՝ հազարավոր կարկատաններով նավի առագաստներ՝ կարմիր, դեղին, սև կարկատաններով ու հաստ թելերով կարած, որ էլ չեն պատռվում, նույնիսկ ամենաուժեղ փոթորկի ժամանակ։ Իմ սիրտն էլ էդ առագաստի նման է՝ անհաշիվ ծակերով, անհաշիվ կարկատաններով։ - Ու դու չչարացա՞ր Նյուսյայի վրա, Զոռբա։ - Ինչի՞ համար չարանամ։ Ի՞նչ ուզում ես՝ ասա, կինն ուրիշ բան է, աղա, ուրիշ բան՝ մարդու ցեղից չի։ Ինչի՞ չարանամ։ Կինը մի անհասկանալի բան է ու նրան վերաբերվող բոլոր պետական ու կրոնական օրենքները սխալ են։ Կնոջ հետ էդ ձևով չպիտի վարվեն, չէ՛։ Շա՛տ դաժան են վարվում նրա հետ, աղա, շա՛տ անարդար։ Թե օրենք հանողը ե՛ս լինեի՝ տղամարդկանց համար ուրի՛շ օրենքներ կհանեի, կանանց համար՝ ուրի՛շ։ Տղամարդկանց համար՝ տասը, հարյուր, հազար պատվիրան՝ տղամարդ են, ոնց էլ ըլնի կդիմանան, բայց կնոջ համար՝ ոչ մի։ Որովհետև կինը թույլ էակ է, աղա, քանի՞ անգամ ասեմ։ Նյուսյայի կենա՜ցը, աղա։ Կնոջ կենա՜ցը։ Ու թող Աստված մեզ՝ տղամարդկանց էլ խելք տա։ Խմեց, ձեռքը բարձրացրեց ու կտրուկ իջեցրեց, ասես քլունգ էր բռնել։ - Կամ խելք տա մեզ,- ասաց,- կամ՝ վիրահատի։ Թե չէ, աղա, հավատա ինձ, կորած ենք։ *** 1
հուն. Κλέφτικο τραγούδι - բառացի՝ գողերի, ավազակների երգ։ 18-19դդ. Հունաստանում՝ Թուրքիայի դեմ պայքարի ժամանակաշրջանում ձևավորված ժողովրդական պոեզիայի ուղղություն։ Երգերում հիմնականում գովերգվում էին սարերում թաքնվող ըմբոստ ու թուրքերին չենթարկվող ապստամբների սխրանքները։
(շարունակելի)
Arthur Clarke
ԱՐԹՈՒՐ ՔԼԱՐՔ
Պատմվածքներ Անգլերենից թարգմանեց ՀԱՅԿ ՖԵԼԵՔՅԱՆԸ
Աստվածների սնունդը Պարոն հանձնաժողովի նախագահ, խոսքս սկսելուց առաջ հարկ եմ համարում զգուշացնել ձեզ, որ իմ ցուցմունքների մեծ մասը կարող է ծայրահեղ տհաճ և անգամ նողկալի թվալ ունկնդիրների համար: Ես ստիպված եմ լինելու խոսել մարդու բնույթի այնպիսի կողմերի մասին, որոնք հազվադեպ են քննարկվում լայն հասարակության մեջ և, անկասկած, նախատեսված չեն Կոնգրեսի հատուկ հանձնաժողովի առջև բարձրաձայնելու համար: Վախենամ սակայն, որ այս անգամ դուք ստիպված պիտի լինեք դիմանալ ու մինչև վերջ լսել ինձ: Երբեմն գալիս է մի ժամանակ, երբ հարկավոր է լինում
© 2014, Հայկ Ֆելեքյան, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
96
Արթուր Քլարք
պատռել երեսպաշտության դիմակը, և հիմա հասունացել է հենց այդ պահը: Ջենթլմեններ, մենք բոլորս գիշատիչների սերունդներ ենք: Դատելով ձեր դեմքերի արտահայտությունից՝ ներկաներիդ մեծամասնությունը չգիտի այդ տերմինի նշանակությունը: Դա բնավ զարմանալի չէ, քանի որ այդ բառը մեզ է հասել մի լեզվից, որ արդեն երկու հազար տարի է՝ գործածությունից դուրս է եկել ու մոռացվել է: Թերևս ավելի ճիշտ կլինի, եթե այսուհետ խուսափեմ ամեն տեսակ էվֆեմիզմներից ու փորձեմ ծայրաստիճան ազնիվ ու ուղղախոս լինել՝ ընդհուպ մինչև կոպտության աստիճան, անգամ եթե ստիպված լինեմ այնպիսի բառեր օգտագործել, որոնք անընդունելի են կիրթ հասարակության մեջ: Թույլ տվեք նախապես ներողություն խնդրել, եթե իմ խոսքերը վիրավորական հնչեն ինչ-որ մեկի համար: Ընդամենը մի քանի հարյուրամյակ առաջ գրեթե բոլոր մարդկանց ամենասիրելի կերակուրը միսն էր, կամ, այլ կերպ ասած, սպանված կենդանիների մարմինը: Քավ լիցի, ես չեմ փորձում նողկանք առաջացնել ձեր մեջ. այն, ինչ ասացի, պարզ ճշմարտություն է, որ կարող եք հեշտությամբ ստուգել՝ վերցնելով պատմության ցանկացած գիրք... Իհարկե, պարոն նախագահ, իհարկե, ես պատրաստ եմ սպասելու, մինչև սենատոր Իրվինգի սիրտը դադարի խառնել: Մենք՝ պրոֆեսիոնալներս, երբեմն մոռանում ենք, թե հասարակ մարդիկ ինչպես կարող են արձագանքել այս տեսակ հայտարարություններին: Այսուհանդերձ՝ ստիպված եմ զգուշացնել հանձնաժողովին, որ սա բնավ էլ ամենասարսափելի բանը չէր, որ այսօր կհնչի այս սրահում: Ջենթլմեններ, եթե ձեզնից որևէ մեկը նույնքան թույլ ստամոքս ունի, խորհուրդ եմ տալիս հետևելու սենատորի օրինակին, քանի դեռ շատ ուշ չէ: Թույլ տվեք շարունակել: Առաջ բոլոր սննդամթերքները բաժանվում էին երկու խմբերի: Դրանց մեծագույն մասը բուսական ծագում ուներ և արտադրվում էր հացահատիկներից, պտուղներից, պլանկտոնից, ջրիմուռերից և բուսականության այլ տեսակներից: Այսօր դժվար է անգամ պատկերացնել, որ մեր նախնիները մեծ մասամբ ֆերմերներ էին, ովքեր իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում ուտելիք էին քամում հողից կամ ծովից՝ պարզագույն և հաճախ խիստ ծանր աշխատանքի միջոցով, սակայն դա է ճշմարտությունը:
97
Պատմվածքներ
արտգրականություն 1-2/2014
Սննդի երկրորդ տեսակը, եթե թույլ կտաք ինձ վերադառնալ այդ տհաճ թեմային, միսն էր, որ ստացվում էր համեմատաբար քիչ տեսակների կենդանիներից: Չի բացառվում, որ դուք գիտեք մի քանիսի անվանումները՝ կով, խոզ, ոչխար, կետ և այլն: Մարդկանց մեծամասնությունը (ներեցեք կրկին անգամ նույն բանն ընդգծելու համար, բայց սա անվիճելի փաստ է) միսը գերադասում էր ցանկացած ուրիշ ուտելիքից, չնայած, իհարկե, միայն ամենահարուստներն էին կարողանում լիովին հագուրդ տալ իրենց ախորժակին: Շատ շատերի համար միսը չտեսնված դելիկատես էր, որ երբեմն ավելանում էր իրենց՝ ավելի քան իննսուն տոկոսով բուսական սննդից բաղկացած ճաշացանկին: Եթե փորձենք հանգիստ և առանց ավելորդ հուզմունքի դիտարկել այս խնդիրը (հուսով եմ, որ սենատոր Իրվինգն իրեն արդեն բավականաչափ լավ է զգում դրա համար), կտեսնենք, որ միսը չափազաց հազվագյուտ ու թանկ մթերք էր, որովհետև դրա արտադրությունը ծայրահեղ անարդյունավետ գործ է: Մեկ կիլոգրամ միս տալու համար կենդանուն առնվածն տասը կիլոգրամ բուսական սնունդ է պետք, ընդ որում՝ հաճախ այնպիսի սնունդ, որ մարդիկ իրենք էլ կարող են հանգիստ օգտագործել իրենց սննդակարգի մեջ: Եթե անգամ ժամանակավորապես մի կողմ թողնենք հարցի գեղագիտական կողմը, միևնույն է՝ պարզ է, որ նման իրավիճակը պիտի պարզապես անընդունելի լիներ քսաներորդ դարում բնակչության թվաքանակի պայթյունային աճից հետո: Միս ուտող յուրաքանչյուր մարդ փաստացի սովի էր մատնում տասը կամ ավելի ուրիշ մարդկանց: Բարեբախտաբար՝ կենսաքիմիկոսները կարողացան լուծել այդ խնդիրը: Ինչպես գիտեք՝ տիեզերքի հետազոտությունների ընթացքում գտնված անթիվ-անհամար լուծումներից մեկը դարձավ նաև մեր հարցի պատասխանը: Ցանկացած սնունդ՝ լինի բուսական թե կենդանական, կազմված է ընդամենը մի քանի նույն տարրերից: Ածխածին, ջրածին, թթվածին, ազոտ, մի քիչ ծծումբ, մի քիչ ֆոսֆոր. հենց այս ու ևս մի քանի այլ տարրերի համակցություններն են, որ դառնում են այն բոլոր՝ գրեթե անվերջ թվով սննդատեսակները, որ մարդը երբևէ ճաշակել է կամ դեռ կճաշակի: Բախվելով լուսինն ու մյուս մոլորակները բնակեցնելու խնդրին՝ քսանմեկերորդ դարի
արտգրականություն 1-2/2014
98
Արթուր Քլարք
կենսաքիմիկոսները հայտնաբերեցին, թե ինչպես է կարելի պարզագույն հումքից՝ ջրից, օդից ու հողից, սինթեզել ցանկացած ուտելիք: Կարծում եմ՝ չենք չափազանցնի, եթե ասենք, որ սա գիտության պատմության մեջ մեծագույն և, թերևս, ամենակարևոր ձեռքբերումն էր: Սակայն, ամեն դեպքում, չարժի շատ հպարտանալ մեր այդ մի հաջողությամբ. բուսական աշխարհը դեռ միլիարդավոր տարիներ առաջ էր հասել նույն արդյունքին: Այսօր քիմիկոսները կարող են սինթեզել ցանկացած ուտելիք, որ ձեր մտքով կանցնի՝ անկախ այն բանից, թե դա բնության մեջ գոյություն ունի՞, թե՞ ոչ: Անշուշտ՝ եղան նաև սխալներ և անգամ աղետներ: Ամբողջ արդյունաբերական կայսրություններ էին ծնվում ու կործանվում. հիրավի՝ գյուղատնտեսությունից ու անասնապահությունից անցումը դեպի այսօրվա ավտոմատ գործարաններն ու հսկայական փոխարկիչները ամենածանր ու դժվար շրջանն էր: Սակայն մենք պարտավոր էինք դիմանալ ու դիմացանք, և այսօր բոլորս վայելում ենք մեր հաղթանակի պտուղները: Սովի սպառնալիքն ընդմիշտ ոչնչացված է, և մարդկությունը հիմա այնպիսի հարուստ ու բազմազան սնունդ ունի, որ ուրիշ ոչ մի դարաշրջանում չի եղել: Բնականաբար՝ չի կարելի մոռանալ նաև հարցի բարոյական կողմի մասին: Մենք այլևս չենք սպանում միլիոնավոր կենդանի արարածների, իսկ այնպիսի զազրելի հաստատությունները, ինչպիսիք էին սպադանոցներն ու մսավաճառի կրպակները, առհավետ ջնջվել են երկրի երեսից: Այսօր դժվար է անգամ հավատալը, որ մեր նախնիները, ինչքան էլ դաժան ու կոպիտ եղած լինեին, կարող էին հանդուրժել նման բարբարոսությունները: Եվ այնուամենայնիվ՝ անհնար է անցյալի հետ բոլոր կապերը խզել: Ինչպես արդեն նշեցի խոսքիս սկզբում, մենք պատկանում ենք գիշատիչների դասին: Մենք այնպիսի ճաշակների ու սովորույթների ժառանգորդն ենք, որ միլիոնավոր տարիների ընթացքում են ձևավորվել ու արմատացել: Ուզենք, թե չուզենք՝ ընդամենը մի քանի տասնամյակ առաջ մեր նախապապերից ոմանք դեռ շարունակում էին վայելել ընտանի կենդանիների միսը, երբ կարողանում էին հայթհայթել: Եվ մենք այսօր էլ ենք շարունակում հաճույքով ճաշակել նույն բանը... Աստված իմ, թերևս ավելի լավ կլինի, եթե սենատոր
99
Պատմվածքներ
արտգրականություն 1-2/2014
Իրվինգը լքի նիստերի դահլիճը: Երևի չարժեր այդքան կոպիտ ձևակերպել միտքս: Ես, իհարկե, նկատի ունեի, որ այսօր մեր օգտագործած սինթետիկ սննդի մեծ մասը լրիվ նույն բանաձևն ու կազմությունն ունի, ինչ առաջվա բնական սննդամթերքները: Ասեմ ավելին՝ որոշ կերակրատեսակներ այնքան անթերի կրկնօրինակներ են, որ ոչ մի քիմիական կամ ինչ-որ ուրիշ տեստի միջոցով չի կարելի որևէ տարբերություն գտնել: Սա միանգամայն տրամաբանական ու հասկանալի լուծում է. մենք՝ արտադրողներս, պարզապես վերցնում ենք նախասինթետիկ շրջանի ամենատարածված ուտելիքներն ու վերստեղծում ենք դրանց համն ու տեսքը: Բնականաբար՝ մենք դրանց նաև նոր անուններ ենք տալիս, որոնք զերծ են լինում սննդի՝ անատոմիական կամ կենդանական ծագման մասին ակնարկող որևէ իմաստից: Կարիք չկա մարդկանց հիշեցնելու իրենց ամոթալի անցյալը: Երբ դուք ռեստորանում թերթում եք ճաշացանկը, ձեր կարդացած անվանումների մեծագույն մասը կա՛մ քսանմեկերորդ դարում ստեղծված բառեր են, կա՛մ էլ փոխառված են ֆրանսերենից, որ այսօր հատուկենտ մարդիկ են հասկանում: Եթե հանկարծ մի օր ցանականաք պարզել ձեր դիմացկունյության աստիճանը, կարող եք մի հետաքրքիր, բայց խիստ տհաճ փորձ կատարել: Կոնգրեսի գրադարանի փակ մասնաճյուղում պահվում են հին ու հայտնի ռեստորանների հազարավոր ճաշացանկեր, ինչպես նաև Սպիտակ տանը կազմակերպված ճաշկերույթների բոլոր ճաշացանկերը: Որոշ թղթեր ավելի քան հինգ հարյուր տարվա պատմություն ունեն: Դրանք բոլորն աչքի են ընկնում իրենց կոպիտ, դիահերձարաններին հատուկ անկեղծությամբ, ինչը գրեթե անհնար է դարձնում այդ ցուցակները հանգիստ կարդալը: Չեմ կարող անգամ պատկերացնել, թե ուրիշ ինչը կարող է ավելի լավ ի ցույց դնել այն անհաղթահարելի անդունդը, որ մեզ բաժանում է ընդամենը մի քանի սերունդ առաջ ապրած մեր նախնիներից: Այո, պարոն նախագահ, ես արդեն մոտենում եմ հարցի բուն էությանը: Այն, ինչ մինչև հիմա ասացի, հսկայական կարևորություն ունի մեզ համար և անքակտելիորեն կապված է մեր խնդրին՝ ինչքան էլ որ տհաճ լինի այդ մասին լսելը: Ես չեմ փորձում ձեր ախորժակը փչացնել, այլ պարզապես նկարագրում եմ ստեղծված իրավիճակը, որպեսզի հետո կարողանամ հիմնավորել իմ մեղադրանքն ընդդեմ իմ
արտգրականություն 1-2/2014
100
Արթուր Քլարք
մրցակցի՝ «Եռամոլորակային սննդամթերքներ» ընկերության: Եթե դուք ծանոթ չլինեք հարցի պատմությանը, գուցե կարծեք, որ սա ընդամենը մի կամայական բողոք է, որի իրական պատճառն այն ծանր ֆինանսական կորուստներն են, որ իմ ընկերությունը կրում է այն բանից հետո, երբ շուկայում հայտնվեց «Ամբրոսիա պլյուսը»: Հարգելի՛ ջենթլմեններ, այսօր ամեն շաբաթ նորանոր սննդամթերքներ են ստեղծվում: Գրեթե անհնար է հասցնել հետևել այդ ամենին: Ուտելիքները հայտնվում ու անհետանում են՝ կանացի նորաձև հագուստների նման, և հազարավոր նոր անվանումներից միայն մեկն է այնքան լավը լինում, որ ներառվում է մեր մշտական ճաշացանկում: Չափազանց հազվադեպ է պատահում, որ ինչ-որ նոր մթերք և՛ տեղնուտեղը դուր գա սպառողներին, և՛ մի քանի շաբաթից ավելի դիմանա շուկայում, և ես պատրաստ եմ ընդունելու, որ «Ամբրոսիա պլյուս» սննդամթերքների շարքը մեծագույն հաջողությունն էր սննդի արդյունաբերության ամբողջ պատմության մեջ: Դուք ինքներդ էլ շատ լավ ծանոթ եք ստեղծված իրավիճակին. մնացած ամեն ինչ գործնականում դուրս է մղվել շուկայից: Անշուշտ՝ մենք ստիպված էինք ընդունելու այդ նոր մարտահրավերը: Իմ ընկերությունում աշխատում են արեգակնային համակարգի լավագույն կենսաքիմիկոսները, և նրանք անհապաղ սկսեցին ուսումնասիրել «Ամբրոսիա պլյուսը»: Կարծում եմ՝ ոչ մի առևտրային գաղտնիք բացած չեմ լինի, եթե ասեմ, որ մենք պահում ենք մարդկության կողմից երբևէ օգտագործված բոլոր ուտելիքների բաղադրատոմսերն ու քիմիական կազմությունները՝ լինեն դրանք բնական թե սինթետիկ՝ ընդհուպ մինչև այնպիսի չնաշխարհիկ ուտեստներ, որոնց մասին դուք երբևէ չեք էլ լսել, ինչպես, օրինակ, տապակած կաղամար, մեղրով մորեխներ, սիրամարգի լեզու կամ վեներյան հազարատերև: Ամենատարբեր սննդամթերքների համերն ու կազմությունները նկարագրող մեր հսկայական գրադարանն իմ ընկերության ամենաուժեղ զենքն է շուկայում, և դա ճիշտ է սննդարդյունաբերության ոլորտում գործունեություն ծավալող ցանկացած այլ ընկերության դեպքում ևս: Դրա հիման վրա մենք ամեն օր ընտրում ու համադրում ենք հազարավոր տարբեր բաղադրիչներ՝ ստանալով նորանոր սննդատեսակներ, և, որպես կանոն, կարող ենք առանց
դժվարության կրկնօրինակել ցանկացած մթերք, որ մեր մրցակիցները դուրս են բերում շուկա: Սակայն «Ամբրոսիա պլյուսը» բավականին երկար ժամանակ փակուղի էր մտցրել մեզ: Տեստերը ցույց էին տալիս, որ իր սպիտակուցային ու ճարպային կազմությամբ դա ոչ այլ ինչ է, քան սովորական միս, և, այնուամենայնիվ, մենք չէինք կարողանում նույնությամբ վերստեղծել դա: Առաջին անգամն էր, որ իմ քիմիկոսներն անհաջողության էին մատնվում: Ոչ ոք չէր կարողանում բացատրել, թե ինչն է այդ նոր ուտելիքի բացառիկ գրավչության գաղտնիքը, և թե ինչու է մնացած ամեն ինչ դրա համեմատ անհամ ու պարզունակ թվում: Եվ զարմանալի չէ, որ... Լավ, փորձեմ առաջ չընկնել: Պարոն նախագահ, շատ շուտով ձեր առջև կկանգնի «Եռամոլորակային սննդամթերքների» գլխավոր տնօրենը. համոզված եմ՝ խիստ դժկամությամբ: Նա ձեզ կասի, որ «Ամբրոսիա պլյուսը» սինթեզվում է օդից, ջրից, կավից, ծծումբից, ֆոսֆորից և նման այլ բաներից: Եվ չնայած նրա խոսքերը կատարյալ ճշմարտություն կլինեն, դա մեր պատմության ամենաանկարևոր մասը կլինի: Որովհետև մենք արդեն բացահայտել ենք նրա գաղտնիքը, ինչը, բոլոր գաղտնիքների նման, չափազանց պարզ է թվում, հենց որ սկսում ես ամեն ինչ հասկանալ: Ուզում եմ շնորհավորել իմ մրցակցին: Նրան հաջողվել է անսահման քանակությամբ ստեղծել մի բան, որ ի սկզբանե ամենակատարյալ սնունդն էր մարդկության համար: Մինչ այսօր դա ծայրահեղ հազվագյուտ ու դժվար ճարվող ուտելիք էր, և հենց այդ պատճառով էլ այն սակավաթիվ ընտրյալները, ովքեր կարողանում էին դա ճաշակել, այդքան բարձր էին գնահատում դա: Առանց բացառության՝ նրանք բոլորը երդվում էին, որ ոչինչ չի կարող համեմատվել դրա անմահական համի հետ: Այո, «Եռամոլորակայինի» քիմիկոսները փայլուն կերպով լուծել են խնդրի տեխնիկական մասը: Հիմա ձեզ մնում է դատել ու գնահատական տալ հարցի փիլիսոփայական ու բարոյական կողմին: Իմ ճառի սկզբում ես օգտագործեցի «գիշատիչ» հնացած բառը: Այժմ ստիպված եմ ձեզ ծանոթացնել մեկ այլ բառի հետ: Թույլ տվեք տառ առ տառ արտասանել այն ձեզ համար. Կ-Ա-Ն-Ն-Ի-Բ-Ա-Լ:
101
արտգրականություն 1-2/2014
Պատմվածքներ
արտգրականություն 1-2/2014
102
Արթուր Քլարք
Աստծու ինը միլիարդ անունները - Բավականին տարօրինակ պատվեր է.- դոկտոր Վագները փորձում էր որքան հնարավոր է զուսպ արտահայտվել:Ինչքան գիտեմ՝ մեզնից առաջ երբեք ոչ մի ընկերության չեն դիմել՝ տիբեթյան մենաստանին ավտոմատ հաշվիչ մեքենա վաճառելու խնդրանքով: Ավելորդ հետաքրքրություն չհամարեք, բայց մտքովս էլ չէր անցնի, որ ձեր... ըըը... հաստատությանը երբևէ կարող է նման մեքենա պետք գալ: Չէի՞ք բացատրի, թե հատկապես ինչ եք ուզում անել: - Սիրով,- պատասխանեց լաման՝ հարթելով մետաքսե զգեստի ծալքերն ու անշտապ մի կողմ դնելով լոգարիթմական քանոնը, որով ֆինանսական հաշվարկներ էր անում:- Ձեր «Մարկ 5» համակարգիչը կարող է ցանկացած մաթեմատիկական գործողություն կատարել՝ ընդհուպ մինչև տասանիշ թվերի հետ: Բայց մեր գործի համար մեզ ոչ թե թվեր են պետք, այլ տառեր: Այդ պատճառով էլ մենք ցանկանում ենք, որ դուք ձևափոխեք ելքային շղթաները, որպեսզի մեքենան թվերի սյունակների փոխարեն տառեր տպի: - Ճիշտ ասած՝ չեմ հասկանում... - Կա մի խնդիր, որի վրա մենք աշխատում ենք արդեն երեք հարյուր տարի՝ սկսած մենաստանի հիմնադրման օրից: Այն, ինչ կասեմ, գուցե խորթ կհնչի Ձեր մտածելակերպի մարդու համար, սակայն հուսով եմ, որ Դուք առանց նախապաշարմունքների կլսեք ինձ: - Իհարկե: - Իրականում ամեն ինչ շատ պարզ է: Մենք կազմում ենք Աստծու բոլոր հնարավոր անունների ցուցակը: - Ներեցե՞ք: - Մենք բոլոր հիմքերն ունենք հավատալու,- անվրդով շարունակեց լաման,- որ այդ բոլոր անունները կարելի է գրի առնել՝ օգտագործելով ընդամենը ինը տառ՝ մեր հայտնագործած այբուբենով: - Եվ դուք արդեն երեք դար է՝ դրանո՞վ եք զբաղված: - Այո: Ըստ մեր հաշվարկների՝ աշխատանքն ավարտելու համար մեզ մոտ տասնհինգ հազար տարի է պետք: - Օ՜,- դոկտոր Վագները հազիվ էր թաքցնում զարմանքը.Հիմա պարզ է՝ ինչու եք ուզում հաշվողական մեքենա
ունենալ: Բայց ես, միևնույն է, չեմ հասկանում. ի վերջո՝ ո՞րն է ձեր աշխատանքի նպատակը: Պատասխանելուց առաջ լաման մի պահ տատանվեց: Վագներն արդեն սկսում էր կասկածել՝ արդյո՞ք հարցը վիրավորական չէր, բայց, ամեն դեպքում, երբ հյուրը խոսեց, ձայնի մեջ դժգոհության նշույլ անգամ չկար. - Կարող եք սա ինչ-որ ծես համարել, եթե ուզում եք, բայց այն, ինչ հիմա կասեմ, մեր հավատի առանցքային մասն է: Այն բոլոր անունները, որոնցով մենք կոչում ենք Գերագույն Էակին՝ Աստված, Եհովա, Ալլահ և այլն, ընդամենը մարդու հորինած պիտակներ են: Այստեղ, իհարկե, բավականին բարդ փիլիսոփայական հարցեր էլ կան, որոնք ես ձեր թույլտվութամբ առայժմ կշրջանցեմ, բայց կարևորն այն է, որ տառերի այդ բոլոր հնարավոր հաջորդականությունների մեջ ինչ-որ տեղ թաքնված են, այսպես ասած, Աստծու իսկական անունները: Մենք փորձում ենք տառերի համակարգված փոխատեղումների միջոցով կազմել դրանց ամբողջական ցուցակը: - Հասկանում եմ: Դուք սկսել եք ԱԱԱԱԱԱԱ-ից ու հիմա հերթով գրում եք բոլոր տարբերակները՝ մինչև ՖՖՖՖՖՖՖ: - Միանգամայն ճիշտ եք՝ այն տարբերությամբ, որ մենք օգտագործում ենք մեր ստեղծած հատուկ այբուբենը: Տպող մեքենայի նշանները փոխելն, իհարկե, ամենահեշտ հարցն է: Շատ ավելի դժվար է այնպիսի մի ծրագիր մշակելը, որն ի սկզբանե կբացառի տառերի սխալ համադրությունները: Օրինակ՝ ոչ մի տառ չպետք է երեք անգամից ավել իրար հետևից կրկնվի: - Երե՞ք: Դուք, իհարկե, նկատի ունեիք երկո՞ւ: - Ոչ, հենց երեք: Վախենամ՝ բացատրելը շատ երկար կտևի, եթե նույնիսկ իմանայիք մեր լեզուն: - Չեմ կասկածում,- շտապ ասաց Վագները,- Շարունակեք, խնդրեմ: - Բարեբախտաբար՝ ձեր ավտոմատ հաշվիչ մեքենան կարելի է շատ հեշտ ձևափոխել՝ այդ խնդիրը լուծելու համար: Պետք է ընդամենը ճիշտ ծրագրավորել այն, և համակարգիչն ինքնուրույն կդասավորի բոլոր տառերը, ապա կստուգի ու կտպի արդյունքները: Այն, ինչի համար մեզ տասնհինգ հազար տարի պետք կգար, մեքենան կանի հարյուր օրում: Ներքևում եռում էին Մանհեթենի փողոցները, բայց դոկտոր Վագները գրեթե չէր լսում քաղաքի աղմուկը: Նա մտովի
103
արտգրականություն 1-2/2014
Պատմվածքներ
արտգրականություն 1-2/2014
104
Արթուր Քլարք
տեղափոխվել էր մի ուրիշ աշխարհ, որտեղ լեռները բնության ստեղծածն էին, ոչ թե մարդկանց: Այնտեղ՝ հեռու հեռվում, սերնդեսերունդ ու համբերատար ճգնում էին վանականները՝ կազմելով անիմաստ բառերի իրենց ցուցակը: Հիրավի՝ մարդկային հիմարությունը սահմաններ չունի: Բայց, անկախ ամեն ինչից, չի կարելի ցույց տալ, թե ինչ ես մտածում: Հաճախորդը միշտ ճիշտ է: - Ես վստահ եմ,- պատասխանեց դոկտորը,- որ մենք կկարողանանք այնպես ձևափոխել «Մարկ 5»-ը, որ այն տպի ձեր ուզած ցուցակները: Ինձ ավելի շատ անհանգստացնում են մեքենայի տեղադրման ու սպասարկման հարցերը: Մեր օրերում Տիբեթ բարձրանալն այնքան էլ հեշտ բան չէ: - Մենք ամեն ինչ կկազմակերպենք: Մեքենայի առանձին մասերը բավականաչափ փոքր են ինքնաթիռով տեղափոխելու համար. նաև դա է պատճառը, որ մենք հենց ձեր սարքն ենք ընտրել: Դուք միայն դրանք հասցրեք Հնդկաստան, մնացածը մենք կապահովենք: - Եթե ճիշտ հասկացա, դուք նաև ուզում եք վարձել մեր ընկերության երկու մասնագետների՞: - Այո, երեք ամսով՝ մինչև աշխատանքների ավարտը: - Համոզված եմ, որ մեր աշխատողները կդիմանան.դոկտոր Վագներն ինչ-որ բան նշեց ծոցատետրում:- Մնաց երկու հարց... Վագները դեռ խոսքը չէր վերջացրել, երբ լաման նրան մեկնեց մի փոքրիկ թղթի կտոր. - Սա Ասիական բանկում իմ հաշվի քաղվածքն է: - Շնորհակալություն: Կարծես թե... ահ... ոչ մի խնդիր չկա: Երկրորդ հարցն այնքան պարզունակ է, որ նույնիսկ չգիտեմ էլ՝ արժի՞ այդ մասին խոսել, թե՞ ոչ, բայց փաստը մնում է փաստ, որ շատ հաճախ մարդիկ աչքաթող են անում հենց ամենաակնհայտ բաները: Դուք էլեկտրաէներգիայի ի՞նչ աղբյուր ունեք: - Դիզելային գեներատոր՝ հիսուն կիլովատ հզորությամբ ու հարյուր տասը վոլտ լարումով: Տեղադրվել է մոտ հինգ տարի առաջ ու մինչև հիմա անխափան աշխատում է: Դրա շնորհիվ մեր կյանքը մենաստանում շատ ավելի հաճելի է դարձել: Չնայած, իհարկե, դա իրականում տեղադրվել էր աղոթքի անիվները պտտող շարժիչները սնուցելու համար: - Դե իհարկե,- պատասխանեց դոկտոր Վագները:- Ինչպե՜ս մտքովս չէր անցել:
105
Պատմվածքներ
արտգրականություն 1-2/2014
Բազրիքից այն կողմ փռված տեսարանը գլխապտույտ էր առաջացնում, բայց ժամանակի ընթացքում ամեն ինչին էլ կարելի է վարժվել: Երեք ամիս շարունակ նույն բանը տեսնելուց հետո Ջորջ Հենլիին այլևս ոչինչ չէր զարմացնում՝ ո՛չ ոտքերի տակ բացվող երկու հազար ոտնաչափ խորությամբ անդունդը, ո՛չ էլ ներքևի հովտում նշմարվող դաշտերի շախմատաձև վանդակները: Արմունկները հողմահար քարերին հենած՝ նա մռայլ հայացքը հառել էր հեռավոր լեռներին, որոնց անունները երբեք մտքով էլ չէր անցել հարցնել: Սա, մտածում էր Ջորջը, ամենահիմար բանն էր, որ ես երբևէ կարող էի անել: Լաբորատորիայում ինչ-որ մի սրամիտ այս ամբողջ անհեթեթությունը տեղնուտեղը կնքել էր «Նախագիծ Շանգրի-լա» անվամբ: Արդեն քանի շաբաթ էր՝ «Մարկ 5»-ը ցնդաբանություններով ծածկված թղթերի սարեր էր տպում: Համբերատար ու անվրդով՝ մեքենան կրկին ու կրկին վերադասավորում էր տառերը՝ ստուգելով բոլոր հնարավոր համադրությունները, և սպառելով մի խումբը՝ իսկույն անցնում էր հաջորդին: Իսկ վանականները հավաքում էին տպիչից դուրս եկած ցուցակները, խնամքով կտրատում էին ու կպցնում իրենց հաստափոր գրքերի մեջ: Փառք Աստծու՝ մի շաբաթից ամեն ինչ վերջանում է: Ինչ-ինչ մութ հաշվարկների արդյունքում վանականները եզրակացրել էին, որ կարիք չկա զբաղվելու տասը, քսան կամ հարյուր տառանի բառերով, ու Ջորջի համար կատարելապես միևնույն էր, թե ինչու: Առանց դրա էլ նրան ամեն գիշեր հետապնդում էր այն մղձավանջը, որ նախնական պայմանավորվածությունը մի օր կփոխվի, ու գլխավոր լաման հանկարծ վեր կկենա ու կհայտարարի, որ նախագիծը երկարացվում է մինչև 2060 թիվը: Դրանցից ամեն ինչ սպասելի է: Լսվեց ծանր փայտե դռան ճռռոցը, և Չաքը դուրս եկավ ու կանգնեց Ջորջի կողքին: Ինչպես միշտ՝ Չաքը ծխում էր իր սիգարներից մեկը, որոնց շնորհիվ առաջին իսկ օրից տեղնուտեղը մտերմացել էր վանականների հետ: Լամաները, կարծես թե, բնավ դեմ չէին այս կյանքի բոլոր փոքր ու գրեթե բոլոր մեծ հաճույքները վայելելուն: Գոնե այդ մի բանը նրանց օգտին էր խոսում. գիժը՝ դե հաստատ գիժ են, բայց որ մոլեռանդ կուսակրոններ էլ չեն՝ կասկած չկա: Ասենք՝ թեկուզ հենց այդ հաճախակի այցելությունները ներքևի գյուղ...
արտգրականություն 1-2/2014
106
Արթուր Քլարք
- Ջորջ, լսիր,- իրար խառնված ասաց Չաքը.- վատ լուր ունեմ: - Ի՞նչ է եղել: Չլինի՞ մեքենան է փչացել: Ավելի վատ բան Ջորջը չէր էլ կարող պատկերացնել: Մեքենայի փչանալը կարող էր հետաձգել նրանց վերադարձը, իսկ դրանից ավելի սարսափելի հեռանկար Ջորջի համար գոյություն չուներ: Հիմա նույնիսկ սովորական հեռուստատեսային գովազդը նրա աչքին երկնային մանանա կթվար. ինչքան չլինի՝ գոնե քեզ տան հետ կապող ինչ-որ բան է:
Вера Павлова
ՎԵՐԱ ՊԱՎԼՈՎԱ (1963-)
Բանաստեղծություններ Ռուսերենից թարգմանեց ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆԸ
*** Քայլում եմ ճոպանի վրա: Հավասարակշռության համար երկու երեխա եմ պահել ձեռքերիս: *** Ժամանակն է՝ զիջելու տեղս նրան, որ ինձ էր զիջել իր տեղը հանրային փոխադրամիջոցներում երթևեկի լարված ժամերին *** Իմ արտացոլքն ինձ սիրում է, իսկ ես նրան՝ ոչ: Իմ ստվերն ինձ սիրում է, © Вера Павлова. © 2014, Արծվի Բախչինյան, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
108
Վերա Պավլովա
հետևիցս քաշքշվելով, կոտրտվելով, խոնարհվելով: Հանգցնում եմ լույսը: Իմ բանաստեղծություններն ինձ սիրում են, ես էլ՝ նրանց: *** աչքերս ինչո՞ւ եք տխուր չէ՞ որ ես ուրախ եմ բառերս ինչո՞ւ եք կոպիտ չէ՞ որ ես նուրբ եմ գործերս ինչո՞ւ եք հիմար չէ՞ որ ես խելոք եմ բարեկամներս ինչո՞ւ եք մեռած չէ՞ որ ես ուժեղ եմ *** Իմ թախիծը ջրհոր է՝ առանց դույլ, քոնը՝ չորացած ջրհորի դույլ է: Ո՞վ ավելի կծարավի: Ո՞վ ավելի շուտ կխմի: Ո՞վ կստի, թե չի դիմանա մինչև առավոտ: *** Հոգու տենչա՞նք: Հեշտոցի քմծիծա՞ղ: Սպանվածի լռությո՞ւն, չբեղմնավորված որդու ճի՞չ: Իսկ գուցե այս համառ թախիծի մեջ մեղավոր են երևակայական ցավե՞րը կտրված պորտի: *** «Ե՛ս քու մաման», ասաց պապան, ես էլ ասացի. «Անպայմա՛ն»: *** Փորձը փորձանք չէ: Փորձանք չէ փորձը երկրորդ:
Բանաստեղծություններ
109
Իսկ երրորդ փորձը բավական նման է փորձանքի: Չորրորդը՝ փորձանք է: Իսկ հինգերորդ փորձանքը փորձ է՝ ներշնչելու դահիճիդ, որ փորձը փորձանք չէ: *** Տասներեք օր, և Նոր Տարին ծերացավ: Ի՜նչ չարախնդությամբ ես աղբանոց քարշ տվի տոնածառը: Դե, մեզնից ո՞վ է հավերժորեն կանաչ, ո՞վ է երկար սպասված, ո՞վ է շքեղ, ուրախության հոգին, լուսամուտի մեջ՝ լույս: Եվ եղևնին պատասխանեց՝ դուն: *** ձեռքը ձեռքին մէջ կյանքի երկու գիծ խաչ և փաչ
*** Երբ ես երջանիկ եմ, ինձ թվում է, թե կողքիս ծով կա: Իսկ երբ ես երջանիկ եմ և կողքիս իսկապես կա ծով, ինձ թվում է, թե կողքս մի ուրիշ ծով էլ կա, ավելի տաք, թափանցիկ, քնքուշ, խորունկ, մոտիկ: *** ողջ կյանքդ փնտրել նրան ում կարող ես
արտգրականություն 1-2/2014
*** Քամին ինձ ասում է՝ ժամանակն է սանրվածքդ փոխես: Արևն ինձ ասում է՝ ժամանակն է մաշկդ փոխես: Ավազն ինձ ասում է՝ ժամանակն է անունդ փոխես: Ծովն ինձ ասում է՝ ոչ մի բան էլ պետք չէ փոխել:
արտգրականություն 1-2/2014
110
Վերա Պավլովա
սիրել ողջ կյանքդ *** գնալ լողանալ ծովում երբ չես ուզում միզել գրավել դատարկ կինոթատրոնում քո տեղն՝ ըստ տոմսակի տրամվայով երթևեկի վարձը վճարել կիրակի երեկոյան ամուսնանալ սիրեկանի հետ արվեստ արվեստի համար *** Փռված սեր անելուց հետո. –Նայի՛ր, ողջ առաստաղը աստղերի մեջ է: –Եվ մեկի վրա հավանաբար կյանք կա… *** այս քերթվածը դիր ափիդ մեջ բռունցքդ սեղմի՛ր փչի՛ր բացի՛ր ի՞նչ մնաց
نایشیورد فرشا یلع
ԱԼԻ ԱՇՐԱՖ ԴԱՐՎԻՇԻԱՆ
Կապույտ դուռ ä³ñëÏ»ñ»ÝÇó óñ·Ù³Ý»ó ՆՈՒՆԵ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԸ
¶ñÏ»óÇ Ýñ³Ý: ²ñÛáõÝÁ í³½»ó ë³é³Í »ñ³ÏÝ»ñÇë ÙÇçáí: Üñ³ ç»ñÙáõÃÛáõÝÁ ÷á˳Ýóí»ó ÇÝÓ, Ù³ïÝ»ñÇë ͳÛñáí ó÷³Ýó»ó Ù³ñÙÝÇë Ù»ç, ï³ñ³Íí»ó` ѳëÝ»Éáí ëñïÇë: ܳ ϳñáÕ³ó»É ¿ Çñ Ù»ç å³Ñ»É ³Û¹ ç»ñÙáõÃÛáõÝÁ: ²åñ»É ¿ ѳݹÇåÙ³Ý ÑáõÛëáí, Ëáݳñѳµ³ñ ëå³ë»É ï³ñÇÝ»ñ ß³ñáõݳÏ: ¨»ñÇ ï³Ï ÁÝϳÍ` áõÕ»ÏóáõÙ »Ù Ýñ³Ý ùÝ»Éáõ: ä³ïÇÝ ³Ùñ³óí³Í ɳÙåÇ Ý³ñÝç³·áõÛÝ ÉáõÛëÇ ï³Ï, ëñ׳ñ³ÝÇ áñÙݳËáñßáõÙ ¿ Ýñ³ ³ÝÏáÕÇÝÁ: г½áõÙ ¿. §àëÏáñÝ»ñë ç³ñ¹íáõÙ »Ý¦: ØÇ µ³Ý ³ë³Í ÉÇÝ»Éáõ ѳٳñ »Ù å³ï³ë˳ÝáõÙ. §Þ³µ³ÃÝ»ñáí, ³é³Ýó ¹³¹³ñÇ ï»Õ³óáÕ ÓÛ³Ý å³ÕáõÃÛáõÝÇó ¿¦: Üñ³ ¹»ÙùÁ` Ïáßï áõ ï³Ýç³Ñ³ñ` ù³Ùáõó áõ ³ÝÓñ¨Çó, ³ñ¨Çó áõ ³ñï³ëáõùÇó ¹³µ³Õí³Í, »·Çåï³óáñ»ÝÇ ³ÉÛáõñÇó ÃËí³Í ѳóÇ ·áõÛÝ áõÝÇ` »ÕáõÝ·Ý»ñÇ ×³ÝÏéí³ÍùÝ»ñÝ ³Ûï»ñÇÝ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ýáñ µáÕµáç³Í ͳÕÏÇ ¿ÇÝ ÝÙ³ÝíáõÙ: ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï… §²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï¦-Ý ÇÝÓ ³í»ÉÇ Ñ»éáõ ¿ ÃíáõÙ, ù³Ý Ýñ³Ý: © نایشیورد فرشا یلع. © 2014, ÜáõÝ» ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
112
²ÉÇ ²ßñ³ý ¸աñíÇßdzÝ
»ñ¨ë Ýñ³ ѳٳñ Ñ»Ýó »ñ»Ï ¿ñ, »ñµ ûñáñí»Éáí í³½áõÙ ¿ñ µ³ó µ»éݳó÷ùáí Ù»ù»Ý³ÛÇ Ñ»ï¨Çó, áñÝ Çñ ëÇñ»ÉÇÇ ¹Ç³ÏÝ ¿ñ åïï»óÝáõÙ ù³Õ³ùáí Ù»Ï: âÝ³Û³Í ¹³Éϳó³Í ¹»ÙùÇÝ` ³ãù»ñÁ ÝáõÛÝ å³ÛͳéáõÃÛáõÝÝ áõ »ñÇï³ë³ñ¹áõÃÛáõÝÝ áõÝ»ÇÝ: ²ë»ë Ýáñ ù³Õ³Í Ï»é³ëÇ åïáõÕÝ»ñ ÉÇÝ»ÇÝ, áñ ï»Õ³¹ñ»É ¿ÇÝ Ñ³óÇ Ù»ç` ã˳Ëï»Éáí ѳٳã³÷áõÃÛáõÝÁ: ²Ë… ÝáñÇó áõñµ³Ã ¿, ·Çß»ñ: êñ׳ñ³ÝÇ ï»ñÝ áõ ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñÁ ßáõï »Ý ·Ý³ó»É: Ì»ñ ÏÇÝÁ ÷éí»É ¿ ÙÇ ³ÝÏÛáõÝáõÙ` »ñ»ù ë¨ ÏáÙá¹Ý»ñÇ ÙÇç¨: ܳñÝç³·áõÛÝ ÉáõÛëÇ ³é»ÕÍí³Í³ÛÇÝ óáÉù»ñÁ ѳٳã³÷ ã»Ý Éáõë³íáñáõÙ Ýñ³Ý: ³ñÙ Ï»é³ëÇ ÝÙ³ÝíáÕ Ýñ³ ³ãù»ñÁ ³ÝÁݹѳï ëñ׳ñ³ÝÇ Ï³åáõï³Ï ¹é³Ý ÏáÕÙÝ »Ý ݳÛáõÙ: øÝáõÙ ¿ ¹»ÙùÁ ¹»åÇ ¹áõéÁ: »¨ ã»Ù ¿É ѳí³ïáõÙ, áñ ùÝáõÙ ¿ Çëϳå»ë: ¶Çß»ñí³ áñ ųÙÇÝ ¿É Ëáë»óÝ»Ù` å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿, »ñµ Ùáï»Ý³Ù` ³ãù»ñÁ µ³ó »Ý, áõ ëå³ëáõÙ ¿: гé³ãáõÙ ¿, ·ÉáõËÁ ¹ÝáõÙ áõë³å³ñÏÇ áõ ÙÇ ÑÇÝ ß³åÇÏÇ íñ³: ¸ñ³Ýù ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï Çñ ëÇñ»óÛ³ÉÇÝÝ »Ý »Õ»É áõ ÙÇÝ㨠ÑÇÙ³ å³Ñå³ÝáõÙ »Ý Ýñ³ Ù³ñÙÝÇ ÑáïÁ: ²Ý¹³¹³ñ ëå³ëáõÙ ¿, áñ ûñ»ñÇó ÙÇ ûñ, ÓÛáõÝ áõ µáõùÇ Ù»ç Ïáñ³Í »ñÏݳ·áõÛÝ ¹áõéÁ ϵ³óíÇ, ÏѳÛïÝíÇ Ý³ áõ ÓÛáõÝáï áïù»ñÁ ó÷ Ïï³ ¹é³Ý ß»ÙÇÝ: ÆÝùÁ Ñå³ñïáõÃÛ³Ùµ ÏݳÛÇ ÇÝÓ, ³ë»Éáí. §î»ë³՞ñ ´³µ»ù, ³ëáõÙ ¿Ç ã¿՞` Ïí»ñ³¹³éݳ¦: ¶ÉáõËÁ ÙÇ ÷áùñ µ³ñÓñ³óñ»ó áõ ³Ù»Ý ·Çß»ñí³ ÝÙ³Ý` ³ñï³µ»ñ»ó. §ÈáõÛëÁ ãÙ³ñ»ë, ÃáÕ Ï³ñÍ»Ý` ³ñÃáõÝ »Ýù¦: Øáï»ó³ ëñ׳ñ³ÝÇ í³×³é³ë»Õ³ÝÇÝ: ÞáõñçÁ ÉéáõÃÛáõÝ ¿ñ, ¹³ï³ñÏ-¹³ï³ñÏ: ¶Çï»Ç` ÙáõïùÇ ¹áõéÁ` ÙÇÝ㨠»ñÏáõ ÷áùñ å³ïáõѳÝÝ»ñÁ, óÕí»É ¿ ÓÛ³Ý Ù»ç: ²ÛÝåÇëÇ µÉñ³Ï ¿ñ ³é³ç³ó»É, áñ ϳñ»ÉÇ ¿ñ ϳñÍ»É` ß³µ³ÃÝ»ñáí Ù³ñ¹ ãÇ Ùáï»ó»É, ãÝ³Û³Í ëñ׳ñ³Ý³ï»ñÝ áõ ѳ׳Ëáñ¹Ý»ñÁ »ñÏáõ»ñ»ù ų٠³é³ç ¿ÇÝ Ñ»é³ó»É: ÎÇÝÝ ³ñÃÙÝÇ ÙñÙÝçáõÙ ¿ñ. §Ü³ Ïí»ñ³¹³éݳ, ÉáõÛëÁ ÙÇ Ù³ñǦ: øÇã ùÝ»óÇ: ºë ¿É ¿Ç ëå³ëáõÙ: ´³Ûó ÇÙ ëå³ëáõÙÁ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ñ Í»ñ ÏÝáç ѳٵ»ñáõÃÛáõÝÇó: ºë ëå³ëáõÙ ¿Ç ³ÛÝ å³ÑÇÝ, »ñµ ÏϳñáճݳÛÇ Ë³Õ³Õ»óÝ»É Ý»ñëë ÏñÍáÕ Ï³ëϳÍÝ»ñÁ, »ñµ ÏϳñáճݳÛÇ Ñ»ï¨áõÙ ÃáÕÝ»É ³Ûë ãáñë ݳñÝç³·áõÛÝ å³ï»ñÇ Ý»ñëáõÙ »Õ³ÍÁ, ÃáÕÝ»É áõ Ñ»é³Ý³É: ´³Ûó ³é³ÛÅÙ åÇïÇ ÇÝã-áñ µ³ÝÇó ϳéã³Í ÙݳÛÇ, ÇÝã-áñ µ³Ý åÇïÇ ç»ñÙáõÃÛáõÝ áõ Ïáñáí ï³ñ ÇÝÓ, Ýñ³ ·ñÏÇ Ï³Ù ëå³ëáõÙÇ ç»ñÙáõÃÛ³Ý ÝÙ³Ý: âåÇïÇ Áݹ³ñٳݳÛÇ: Àݹ³ñٳݳÉ, Ý߳ݳÏáõÙ ¿ñ ÙáËÇñ ¹³éݳÉ: ø³ÙÇÝ óÇñáõó³Ý ϳݻñ, ÏáãÝã³óÝ»ñ ÙáËÇñÁ, ÇëÏ Ïñ³ÏÁ ÏûųóÝ»ñ Ýáñ áõÅáí:
Ò»éù»ñë, áñ ¹»é å³Ñå³Ý»É ¿ÇÝ Í»ñ ÏÝáç Ù³ñÙÝÇ ï³ùáõÃÛáõÝÁ, Ïñ³ÏÇÝ Ùáï»óñÇ: ä³ïÇÝ ³Ùñ³óí³Í »é³Ù³ë ëñ³Í³Ûñ ÃÇûÕÛ³ ѳۻÉáõ Ù»ç ³ñï³óáÉíáõÙ ¿ÇÝ ë»ÝÛ³ÏÇ »ñ»ù ï³ñµ»ñ ѳïí³ÍÝ»ñÁ, áñáÝù ÇÙ³ëï³íáñáõÙ ¿ÇÝ ÏÛ³Ýùë: ²ç³ÏáÕÙÛ³Ý ÏïáñÇ Ù»ç` áñÙݳËáñßáõÙ å³éÏ³Í Ù³Ûñë ¿ñ »ñ¨áõÙ: ØÛáõëáõÙ` ëñ׳ñ³ÝÇ ë»Õ³Ý-³ÃáéÝ»ñÝ ¿ÇÝ ³ñï³óáÉíáõÙ: гۻÉáõ Ó³Ë Ñ³ïí³ÍÁ, áñ ¹³Ý³ÏÇ ÏáÃÇ ¿ñ ÝÙ³Ý, ϳñÙÇñ ¿ñ ¨ Ýñ³ ÙÇçáí ÇÝã-áñ µ³Ý` ³ñÛ³Ý ÝÙ³Ý` Éáõé, ³é»ÕÍí³Í³ÛÇÝ å³ïÏ»ñÝ»ñÇ áõÕ»ÏóáõÃÛ³Ùµ ÑáëáõÙ ¿ñ ¹»åÇ ÃÇûÕÛ³ »½ñÁ: гۻÉáõ ÏáÕùÇÝ ÙÇ µ³Ý ¿É ϳñ, áñ ³Ûë ë³éÁ ·Çß»ñí³ ë³ñë³÷»ÉÇ ¹³ï³ñÏáõÃÛáõÝÁ ï³Ý»ÉÇ ¿ñ ¹³ñÓñ»É, ÇÝÓ Ï³å»É ¿ñ ÏÛ³ÝùÇÝ: ²ÛÝ Ã»Éáí å³ïÇó ϳËí³Í ù³é³ÏáõëÇ ÙÇ ëïí³ñ³ÃáõÕà ¿ñ: Üñ³ íñ³ ï³ñÇÝ»ñ ³é³ç ÙÇ Ýϳñ ¿Ç ÷³Ïóñ»É` ´³µ»ù ʳñ³ÙÇÇ ¹»ÙùÁ: ºñµ Ù³Ûñë ͳÕϳËïáí ÑÇí³Ý¹³ó³í, ³Ûɨë ãϳñáÕ³ó³ ¹åñáó ·Ý³É, ´³µ»ùÇ ÝϳñÁ å³ïÙáõÃÛ³Ý ¹³ë³·ñùÇó ³Í»ÉÇáí Ïïñ»óÇ, ëáëÝÓ»óÇ ëïí³ñ³ÃÕÃÇÝ: ºñ»ÏáÝ»ñÁ ßñçáõÙ ¿Ç ëïí³ñ³ÃáõÕÃÁ, ѳϳé³Ï »ñ»ëÇÝ ÙÇ áõñÇßÝ ¿É ϳñ, áñÇ Ñ»ï ¿Ç ³ÝóϳóÝáõÙ ·Çß»ñÝ»ñÁ: ØÇ Ýϳñ, áñ ³ÛÝ ûñ»ñÇÝ ÃéáõóÇÏÝ»ñÇ å»ë µ³Å³ÝáõÙ ¿ÇÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó: ê¨ áõ ëåÇï³Ï Éáõë³Ýϳñ ¿ñ` å³ñ³Ýáí ϳåÏåí³Í ÙÇ ïÕ³Ù³ñ¹, Ó»éùÁ Ïïñ³Í: سëݳï³Í èÁ ÍÝÏÇÝ ¿ÇÝ ¹ñ»É: ¶Ý¹³ÏÁ ×»Õù»É ¿ñ ÏñÍùÇ Ó³Ë³ÏáÕÙÛ³Ý Ñ³ïí³ÍÁ: ²ãù»ñÁ ÏÇë³µ³ó ¿ÇÝ, µ»ÕÁ óÇó` ´³ñ³ù ʳñ³ÙÇÇ µ»ÕÇ ÝÙ³Ý: гۻÉáõÝ Ý³Û»óÇ: ØdzÛÝáõÃÛáõÝ ¿ñ, ÉéáõÃÛáõÝ: àã áù ãϳñ, áñ Ñ»ïÁ ½ñáõó»Ç: ²ãù»ñë ѳé»óÇ Ñ³Û»Éáõ` ¹³ßáõÛÝÇ ÝÙ³Ý ëáõñ ߻յÇÝ: ê»Õ³ÝÇ ³é³ç Ýëï³Í ÙÇ ïÕ³Ù³ñ¹áõ ³ñï³óáɳÝù ѳÛïÝí»ó: äÇïÇ ëå³ë³ñÏ»Ç Ñ³×³Ëáñ¹ÇÝ: êáíáñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ëñµÇãÁ »ñÏáõ-»ñ»ù ³Ý·³Ù ½³ñÏ»óÇ ÇÝùݳ»éÇ Ï³÷³ñÇãÇÝ: ÈéáõÃÛ³Ý Ù»ç ÃáõÛÉ ·ííáó Éëí»ó: ²ãùë ·ó»óÇ Ñ³Û»Éáõ ߻յÇÝ. ïÕ³Ù³ñ¹Á óáõó³Ù³ïÝ ÇÙ ÏáÕÙÝ ¿ñ áõÕÕ»É. §îÕ³ë, ÙÇ Óíáí Óí³Í»Õ µ»ñ¦: ØdzÛÝ Ý³ ¿ñ Ùßï³å»ë ÙÇ Óáõ å³ïíÇñáõÙ, ³Û¹ Ù³ëÇÝ ëñ׳ñ³Ý³ï»ñÝ ¿ñ ÇÝÓ ³ë»É: êÇñïë ëÏë»ó ³ñ³· µ³µ³Ë»É: ÞáõÝãë ÏïñíáõÙ ¿ñ: ²ë»ë í³½»Éáí ß³ï »ñϳñ ï³ñ³ÍáõÃÛáõÝ ¿Ç ³Ýó»É: àñå»ë½Ç ãÁÝÏÝ»Ç` ϳéã»óÇ ë»Õ³ÝÇó: î³ëÝ»ñÏáõ ï³ñ»Ï³Ý »Ù: ì³½áõÙ »Ù áõ í³½áõÙ` áõÅÇóë í»ñ, ïáÏáõÝáõÃÛ³Ýë áõ áõݳÏáõÃÛ³Ýë ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇó ³í»ÉÇ: ÎáÕùë ͳÏáõÙ ¿: àïù»ñë ³Ý½·³Û³ó»É »Ý: ÆÝãù³Ý ϳñáÕ ¿ »ñ»Ë³Ý í³½»É µ³ñÏ ³ñ¨Ç ï³Ï` ½ÇÝíáñ³Ï³Ý µ³ó
113
արտգրականություն 1-2/2014
Կապույտ դուռ
արտգրականություն 1-2/2014
114
²ÉÇ ²ßñ³ý ¸աñíÇßdzÝ
µ»éݳó÷ùáí Ù»ù»Ý³ÛÇ Ñ»ï¨Çó` ³ÕÙÏáÕ ³ÙµáËÇ, ³Ñ áõ ë³ñë³÷Ç, ó³ëáõÙÇ áõ ³ñï³ëáõùÇ ÙÇçáí, ÙdzÛÝ ï»ëÝ»Éáõ ç»ñÙ»é³Ý¹ ÷³÷³·áí: ÐñÙßïáõÙ, ÏáËÏéïáõÙ ¿ÇÝ áïù»ñë: ²ãù»ñÇë ³é³ç ϳåÏåí³Í ïÕ³Ù³ñ¹Ý ¿ñ, áñÇÝ Ñ»Ý»É ¿ÇÝ µ»éݳó÷ùÇ »ïݳٳëÇÝ: ºñÏáõ ½ÇÝíáñÝ»ñ, ·Ý¹³óÇñÁ Ó»éùÝ»ñÇÝ, ÑëÏáõÙ ¿ÇÝ Ýñ³Ý: ºÃ» ÙdzÛÝ Ýñ³ èÁ Ïïñ³Í ãÉÇÝ»ÇÝ… »Ã» ÷³Ù÷áõßïÁ Í³Ï³Í ãÉÇÝ»ñ ÏñÍù³í³Ý¹³ÏÁ… àã áù ã¿ñ ѳí³ïáõÙ, áñ ݳ ٳѳó³Í ¿ñ: ÎÛ³Ýù ϳñ ¹»ÙùÇÝ: ²Ï³ÝçÝ»ñÁ, áñ ÙÇßï µéÝáõÙ áõ ù³ßùßáõÙ ¿Ç, ÝáõÛÝå»ë ϻݹ³ÝÇ ¿ÇÝ: öáùñÇÏ, ×å×å³Ý ѳٵáõÛñÝ»ñë ¹»é ³åñáõÙ ¿ÇÝ Ýñ³ Ãß»ñÇÝ: ´³Ûó ³Ûï»ñÁ å³ïí³Í ¿ÇÝ Ùáõ· ³ñÛáõÝáí: ø³ÙÇÝ ÃéÃé³óÝáõÙ ¿ñ Ýñ³ ÷³ñó٠µ»Õ»ñÁ ßáõñûñÇ áõ ³Ûï»ñÇ íñ³: ì³½áõÙ »Ù áõ í³½áõÙ: лï¨áõÙ »Ù ÃáÕÝáõÙ ûñáñí»Éáí í³½áÕ Ùáñë, Ñ»ïá ϳݷÝáõÙ »Ù, áñ ÇÝÓ Ñ³ëÝÇ: øñïÇùÝÇ Ï³ÃÇÉÝ»ñÁ ͳÍÏ»É »Ý Ýñ³ ¹»ÙùÁ, ³Ûï»ñÁ ׳ÝÏéáïí³Í »Ý: ÌÝáïÇ ÷áëÇÏÇ Ù»ç É»ñ¹³ó³Í ³ñÛáõÝ ¿ ѳí³ùí»É: ö»ï³Í Ù³½»ñÇ ÷áõÝçÁ ÷³Ã³Ã»É ¿ ¹³ëï³ÏÝ»ñÇÝ: ÖãáõÙ ¿. §´³µ»ù, ³Ûë Ù³ñ¹Á ݳ ã¿, »ñ»ëáõݳÙÛ³ ïÕ³Ù³ñ¹Á ãÇ Ï³ñáÕ ³Ûëù³Ý Í»ñ áõ çɳï ÉÇݻɦ: ܳÛáõÙ »Ù ѳۻÉáõ Ù»ç: îÕ³Ù³ñ¹Á ÙÇ µ³Å³Ï Ãáõݹ Ã»Û ¿ áõ½áõÙ: ÞÝã³éáõÃÛáõÝë ³í»ÉÇ ¿ ³ñ³·³ÝáõÙ: ì³½áõÙ »Ù: Ø»ù»Ý³Ý ѳÝϳñͳÏÇ ³ñ·»É³ÏáõÙ ¿: ä³ñ³Ýáí ϳåÏåí³Í Ù³ñ¹Á ³é³ç ¿ Ý»ïíáõÙ, ÁÝÏÝáõÙ ½ÇÝíáñÝ»ñÇó Ù»ÏÇ íñ³: ØÛáõë ½ÇÝíáñÁ ó³ïÏáõÙ ¿ Ù»ù»Ý³ÛÇó ¨ ÷áñÓáõÙ ÷³Ëã»É: îÕ³Ù³ñ¹áõ Ù³ñÙÝÇ ï³Ï ѳÛïÝí³Í ½ÇÝíáñÁ ç³ÝáõÙ ¿ ³½³ïí»É: ú·ïíáõÙ »Ù å³ï»Ñ ³éÇÃÇó: ÞáÛáõÙ »Ù ïÕ³Ù³ñ¹áõ ¹»ÙùÁ, ѳٵáõñáõÙ Ýñ³ Ïïñí³Í Ó»éùÁ: سïÝ»ñë ³ñÛáõÝáïíáõÙ »Ý: ´³µ»ù ʳñ³ÙÇÝ ¿É ¿ ѳëï³ï ³ñÛáõÝáï»É Çñ ¹»ÙùÁ` ˳ÉÇý³ÛÇÝ »ñ¨³Éáõó ³é³ç, §áñ ϳñÍ»Ý, û ·áõݳïáõÃÛáõÝÁ í³ËÇó ¿¦: Òí³Í»ÕÇ Ëáõݳó³Í ³÷ë»Ý µéÝ»óÇ ëñµÇãáí, ¹ñ»óÇ ïÕ³Ù³ñ¹áõ ³é³ç: ܳ ßáõñûñÇó Ñ»é³óñ»ó µ»Õ»ñÁ áõ ÙÇ å³ï³é í»ñóñ»ó: ÖÇ· ó÷»óÇ, áñ Ýñ³ ¹»ÙùÇÝ Ý³Û»Ù: âϳñáÕ³ó³: ä³ï׳éÁ í³ËÁ ã¿ñ, å³ñ½³å»ë Ýñ³ Ý»ñϳÛáõÃÛ³Ùµ ÙÇ ï»ë³Ï ³Ý½áñ ¿Ç ¹³éÝáõÙ, ³Ï³Ù³ÛÇó ·ÉáõËë ϳËáõÙ: ì»ñ³¹³éÝáõÙ »Ù í³×³é³ë»Õ³ÝÇ Ùáï: гۻÉáõ ÙÇçáóáí ß³ñáõݳÏáõÙ »Ù Ñ»ï¨»É Ýñ³Ý: îÕ³Ù³ñ¹Á ÷áñ÷ñáõÙ ¿ áõë³å³ñÏÁ: äÕÝÓ» ½³Ý·áõɳÏÝ»ñÇ ½Ý·½Ý·áó ¿ ÉëíáõÙ: ²Ï³Ù³ÛÇó Ùáï»ÝáõÙ »Ù å³ïáõѳÝÇÝ: Èáõë³ÙáõïÇ
³ÝÏÛáõÝÇ ÓÛáõÝÁ ¹ñëÇó ϳñÍ»ë Ù³ùñ»É »Ý: ê³ñë³÷³Ñ³ñ` ¹»Ùùë ÑåáõÙ »Ù ³å³ÏáõÝ: ¸ñëáõ٠ѳٳï³ñ³Í ×»ñÙ³Ï ¿: ÞñçíáõÙ »Ù: ÆÝùݳ»éÇó ÃáõÛÉ ·áÉáñßÇÝ µ³ñÓñ³ÝáõÙ ¿ ¹»åÇ ³é³ëï³Õ: ´áõùÁ ß³ñÅáõÙ ¿ »ñÏݳ·áõÛÝ ¹áõéÁ, ùÇã ¿ ÙÝáõÙ ÷»ÕÏ»ñÁ µ³óÇ: Ö»Õù»ñÇó ÓÛ³Ý ÷³ÃÇÉÝ»ñ »Ý Ý»ñë ëåñ¹áõÙ: îÕ³Ù³ñ¹Á, ·É˳ѳÏ, í»ñçÇÝ å³ï³éÝ ¿ í»ñóÝáõÙ ³÷ë»Çó: ÜáñÇó óáõó³Ù³ïÁ µ³ñÓñ³óÝ»Éáí` ³ëáõÙ ¿. §ØÇ µ³Å³Ï Ãáõݹ ûۦ: ÈóÝáõÙ »Ù ûÛÁ áõ ÷áÃáñÏÇ ÙÇçÇó ³Ï³ÝçÇë ¿ ѳëÝáõÙ Ïñ³ÏáóÝ»ñÇ Ó³ÛÝ»ñ: ²ãùÇ åáãáí ݳÛáõÙ »Ù ÷³Ûï» ¹é³ÝÁ, ÷³Ï ¿ ³é³çí³ ÝÙ³Ý: ºí ¹é³Ý ï³Ï Ïáõï³Ïí³Í ÓÛ³Ý íñ³, ¨ ¹éÝÇó ÙÇÝ㨠ë»Õ³Ý, áïݳѻïù»ñ ãϳÝ: ÞñçíáõÙ, ݳÛáõÙ »Ù ѳۻÉáõ Ù»ç: îÕ³Ù³ñ¹Á ³Ýï³ñµ»ñ ¹ñëÇó ÉëíáÕ Ïñ³ÏáóÝ»ñÇÝ` ÷áñ÷ñáõÙ ¿ áõë³å³ñÏÁ: Øáï»ÝáõÙ »Ù: àõë³å³ñÏáõ٠ѳëï³ï ÝéÝ³Ï Ïáõݻݳ: ¼·áõÙ »Ù Ó»éù»ñÇ ç»ñÙáõÃÛáõÝÁ: ¸ñ³ÝÇó ³í»ÉÇ Ñ³Ù³ñÓ³Ï »Ù ¹³éÝáõÙ: гñóÝáõÙ »Ù. -ºñµ ·³ÉÇë ¿Çù, ׳ݳå³ñÑÁ ˳ճ՞Õ, ³Ýíï³՞Ý· ¿ñ: ²é³Ýó ÇÝÓ Ý³Û»Éáõ, ͳÝáà ӳÛÝáí å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿. -àã ÙÇ ï»Õ ¿É ³Ýíï³Ý· ã¿: -ä³Ñ³Ï³Ï»ïÁ… -²é³Ýó ÁݹѳñÙ³Ý Ï³ñáÕ³ó³ ³ÝóÝ»É: -¾ë ÓÛáõÝ áõ µáõùÇ Ù»ç… á՞õñ »ù ·ÝáõÙ: —ÆÝãù³Ý ß³ï Çٳݳë, ³ÛÝù³Ý ßáõï ÏÍ»ñ³Ý³ë, Ù³ñ¹: Ø»çùáíë ë³ñëáõé ¿ ³ÝóÝáõÙ: ¸áÕáõÙ »Ù: àõ½áõÙ »Ù í»ñ³¹³éÝ³É í³×³é³ë»Õ³ÝÇ Ùáï, Ù»Ï ¿É ÝϳïáõÙ »Ù` ïÕ³Ù³ñ¹áõ áïù»ñÝ áõ ѳï³ÏÁ ϳñÙñ»É »Ý: êÇñïë ÃåñïáõÙ ¿: ò³ÝϳÝáõÙ »Ù Ý»ïí»É Ýñ³ ·ÇñÏÁ, ÑÇÝ ûñ»ñÇ ÝÙ³Ý ù³ßùᯐ ³Ï³ÝçÝ»ñÁ, ³ë»É` áïù»ñÝ ³ñÛáõÝáïí»É »Ý: ܳ, ³Ýï³ñµ»ñ Çñ í»ñù»ñÇÝ, áõë³å³ñÏÇó ×»ñÙ³Ï ÝáÕÉÝ»ñ* ¿ ѳÝáõÙ ¨ ï³ÉÇë ÇÝÓ: ºë ×å×åáóáí ѳٵáõñáõÙ »Ù Ýñ³ ³Ûï»ñÁ. §¾É ã·Ý³ë, å³å¦: îÕ³Ù³ñ¹Ý ÇÙ Ó³ÛÝÁ ãÇ ÉëáõÙ: ÞñçíáõÙ »Ù ¹»åÇ Ëáñ¹³ÝáóÁ, ˳ݹ³í³é ×ãáõÙ. §Ø³Ù… ѳÛñÇÏÁ… í»ñ³¹³ñÓ»É ¿ ѳÛñÇÏÁ¦: Ì»ñ ÏÇÝÁ ѳ½áõÙ ¿, ·É˳ï³ÏÇ áõë³å³ñÏÝ áõ ß³åÇÏÁ í»ñóÝáõÙ, ϳճÉáí Çñ»Ý ·óáõÙ ¿ ÇÝÓ Ùáï: Ò³ÛÝÇ ÑÝã»ñ³Ý·Á ÷áËí»É ¿, ³í»ÉÇ Ï»Ý¹³ÝÇ, ùÝùáõß ¿ ¹³ñÓ»É. -¶Çï»Ç,áñ ϻݹ³ÝÇ ¿, íëï³Ñ ¿Ç,áñ í»ñ³¹³éݳÉáõ ¿:
*ÝáÕÉ-ù³Õñ³í»ÝÇùÇ ï»ë³Ï
115
արտգրականություն 1-2/2014
Կապույտ դուռ
արտգրականություն 1-2/2014
116
²ÉÇ ²ßñ³ý ¸աñíÇßdzÝ
лïá ïñáñáõÙ ¿ Ï»é³ëÇ ÝÙ³Ý åëåÕ³óáÕ ³ãù»ñÁ,ßáõñçÁ ݳÛáõÙ. -´³Ûó… áñï»՞Õ ¿ ³Û¹ ó÷³é³ßñçÇÏ Ñ³Ûñ¹… ²é³ç³ÝáõÙ »Ù, è»ñÇ ï³ÏÇó µéÝ»Éáí ÷áñÓáõÙ Ýëï»óÝ»É ë»Õ³ÝÇ Ùáï: سñÙÇÝÁ ÉÇ ¿ ç»ñÙáõÃÛ³Ùµ áõ ï³é³å³Ýùáí: ÐñáõÙ ¿ ÇÝÓ. -ºë ÇÝùë: гëÝáõÙ »Ýù ëñ׳ñ³ÝÇ Ï»ÝïñáÝ: ²ÃáéÁ` Ýñ³ ï»ÕÁ, ¹³ï³ñÏ ¿: -²Ûëï»Õ ¿ñ, ٳم ²ëïí³Í íϳ, Ñ»Ýó ³Ûëï»Õ Ýëï³Í ¿ñ: سÛñë Ó·íáõÙ ¿ ³ÙµáÕç ѳë³Ïáí: àõÅ»Õ Ñ³½áõÙ ¿: àë³å³ñÏÝ ÇÝÓ ¿ ï³ÉÇë. -ÜëïÇñ ³ÃáéÇÝ, ´³µ»ù: àõë³å³ñÏÁ í»ñóÝáõÙ »Ù: سÛñë Ùáï»ÝáõÙ ¿ í³×³é³ë»Õ³ÝÇÝ, ëåÇï³Ï Ù³½»ñÇ ÑÛáõëùÁ ÙÇ ÏáÕÙ ï³Ý»Éáí` ѳñóÝáõÙ. -ø»½ ѳٳñ Ç՞Ýã µ»ñ»Ù: -ØÇ Óíáí Óí³Í»Õ ³ñ³ ¨… Ñ»ïá ¿É Ãáõݹ ûÛ,å³ï³ë˳ÝáõÙ »Ù` óáõó³Ù³ïë µ³ñÓñ³óÝ»Éáí:
Белла Ахмадулина
ԲԵԼԼԱ ԱԽՄԱԴՈՒԼԻՆԱ *** Իմ փողոցով, ահա, արդեն քանի՜ տարի
հեռանում են դանդաղ, և քայլերն են հնչում,-
ընկերներս են գնում: Պատուհանից անդին մթությանն է միայն հեռացումն այդ հաճո:
Եվ գործերն են նրանց անտերունչ ու կիսատ՝ այն տներում, որտեղ ոչ նվագ կա, ոչ երգ,
միայն, առաջվա պես, փետուրներն են կապույտ
հարդարում Դեգայի պարուհիները մերկ:
Դե ի՜նչ… թող չարթնացնի վախը գիշերվա հետ
ձեզ՝ անպաշտպաններիդ: Կիրքը խորհրդավոր
դավաճանութան մութ այդ վարմունքի հանդեպ՝
ձեր աչքերն է պատում մշուշով մի աղոտ:
արտգրականություն 1-2/2014
118
Բելլա Ախմադուլինա
Ա՜խ, մենություն, որքա՜ն անզիջում ես, անգութ: Երկաթե կարկինը փայլեցնելով անսեր՝
սառնասիրտ պտույտով շրջագիծն ես փակում՝ չլսելով իզուր հավաստումները մեր:
Դե, ուրեմն, կանչի՛ր՝ պարգևդ ինձ տալով: Սիրելիդ եմ դարձել, երես տվածն եմ քո,
և կմխիթարվեմ՝ կրծքիդ մեղմ փարվելով, կլվացվեմ կապույտ քո սառնամանիքով:
Թող ոտքերիս ծայրին անտառիդ մեջ ձգվեմ,
ու շարժումն իմ դանդաղ երբ դառնա ավարտուն, գտնեմ սաղարթները, հետո դեմքիս հպեմ
և որբությունն զգամ՝ որպես երանություն: Գրադարաններիդ լուռ անդորրը ինձ տուր, համերգներիդ հստակ մոտիվը դասական, և ես, իմաստնացած, կմոռանամ իսկույն
նրանց, որ մեռել են կամ ապրում են, դեռ կան: Կճանաչեմ այնժամ իմաստություն, թախիծ, և էությունն իրենց իրերն ինձ կմեկնեն:
Իմ ուսերին հենված՝ բնությունը վերից
կբացի մանկական գաղտնիքներն իր մեկեն: Այնժամ արցունքներից, մթությունից էլի
և անցյալի անշուք անգիտության խորքից
կուրվագծվեն պայծառ դեմքերն ընկերներիս,
կհայտնվեն, ապա կանէանան նորից:
Թարգմանեց ԽՈՐԵՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ
Chuck Palaհniuk
Չաք Փոլանիքը ամերիկացի ժամանակակից ամենասկանդալային գրողներից է: Նա առաջիններից էր, որ բացահայտ մարտահրավեր նետեց սպառողական հասարակությանն ու «ամերիկյան երազանքը» հայտարարեց բարոյազրկման արդյունք: Քննադատները նրան կոչում են ապշեցուցիչ, սթափեցնող, X Սերնդի գրող, չար հանճար, ինչպես նաև սեքսիստ, նիհիլիստ, մարգինալ...
ՉԱՔ ՓՈԼԱՆԻՔ
Կծու մեջբերումների ընտրանի Անգլերենից թարգմանեց ԿԱՐԵՆ ԱՆՏԱՇՅԱՆԸ
* Քամակդ բմբուլ կոխելով սիրամարգ չես դառնա: * Չխմող, չծխող, չքրֆող, սեքսից չխոսող մարդիկ մի տեսակ կասկածելի են թվում: Վստահ եմ, որ սրանք գիշերները զվարճանում են փոքրիկ երեխաների դիակներ մասնատելով կամ նմանօրինակ մի այլ բանով:
© Chuck Palahniuk © 2014, Կարեն Անտաշյան, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
119
Չաք Փոլանիք
* Սերնդեսերունդ մարդիկ գարշելի աշխատանքով են զբաղված, միայն որ հնարավորություն ունենան գնելու ինչոր բաներ, որ իրենց ըստ էության պետք չեն: * Գլխավորն ինչ հիմա հարցադրում են իրենց մարդիկ, «ո՞րն է կյանքի իմաստը» չէ, այլ՝ «Տեսնես որտեղի՞ց է այս մեջբերումը»: * Երբեմն քաքի դեմ պայքարի լավագույն միջոցը հրաժարումն է այն համոզումից, թե իբր դու մեծ արժեք էս: * Արվեստը միայն վշտից է ծնվում, երբեմն էլ ուրախությունից: * Հնարավոր է՝ ինքնակատարելագործումը դեռ ամենը չէ, հնարավոր է՝ ինքնավիրումն ավելի կարևոր է: * Ես չար չեմ, ես պարզապես չեմ վախենում դաժան և տհաճ ճշմարտությունը մարդկանց ասելուց – մենք դաժան և տհաճ աշխարհում ենք ապրում: * Թմրանյութը, որկրամոլությունը, ալկոհոլը կամ սեքսը պարզապես հանգիստ առնելու հերթական միջոցներ են: * Միգուցե մենք դժոխք ենք ընկնում ո՞չ այն արարքների համար որ գործել ենք, միգուցե մենք դժոխք ենք ընկնում անգործությա՚՛ն համար. այն գործերի, որ ավարտին չենք հասցրել:
120
Կծու մեջբերումների ընտրանի
* Ցավը մոռանալը դժվար է, բայց առավել դժվար է ուրախությունը հիշելը: Երջանկությունը հիշողության սպիներ չի թողոնում: Խաղաղ ժամանակները ոչինչ չեն սովորեցնում: * Սեռերի ոչ մի հավասարություն էլ չկա ու չի էլ կարող լինել: Երբ տղամարդիկ կսկսեն ծննդաբերել, այդ ժամանակ կարելի կլինի խոսել հավասարութունից: * Վերապրել կարելի է ամեն ինչ՝ նույնիսկ ամենաահավոր ցավը: Միայն թե մի ուշադրությունդ շեղող մի զբաղմունք է պետք, ասենք, ասեղնագործություն կամ գունավոր ապակիներից լուսամփոփների պատրաստում: * Մենք սիրում ենք ողբերգությունը, մենք պաշտում ենք կոնֆլիկտը, մեզ անհրաժեշտ են դևերը, իսկ թե Սատանա չկա՝ ինքներս կստեղծենք նրան: * Ամբողջ կյանքդ դու փորձում ես Աստված դառնալ, իսկ հետո մեռնում ես:
արտգրականություն 1-2/2014
* Մեզանից ոմանք մարդ են ծնվում, մյուսները մի ամբողջ կյանք գնում են առ այդ:
արտգրականություն 1-2/2014
121 Չաք Փոլանիք
122
Կծու մեջբերումների ընտրանի
* Ամենամաքուր խնդությունը – չարախնդությունն է: * Մենք բոլորս մեռնելու ենք: Նպատակը ոչ թե հավերժ ապրելն է, այլ մի բան ստեղծելը, որ կապրի հավերժ: * Թափոնների վերամշակումն ու երթևեկության արագության սահմանափակումն իսկական ապուշություններ են: Սա ինձ մահվան մահճում թունդ ծխամոլի ծխելը թողնելն է հիշեցնում: * Քանի դեռ չկա մի բան հանուն ինչի կուզենայիր պայքարել՝ կարելի է պայքարել ընդդե՛մ ինչ-որ բանի: * Հեռուստատեսության ծիծաղի ձյնագրութոյւնների մեծ մասը հիսունականների սկզբին են արվել: Այսինքն բոլոր այն մարդիկ, ում ծիծաղը դու հիմա լսում ես, վաղուց մեռել են: * Սնվելուց հետո պետք է զուգարան գնալ, բայց դա չի նշանակում, որ սնվելը ժամանակի պարապ կորուստ է: * Անիրականն ուժեղ է իրականից, որովհետև իրական աշխարհում կատարելութուն չկա: Կատարյալ է միայն այն ինչ մենք հորինում ենք մեզ համար:
* Աշխարհում չկա ավելի ձանձրալի մի բան քա անթաքույց մերկութունն է: Չնայած, չէ, մի բան էլ կա՝ ազնվությունը: * Հարուստներն ի տարբերության մեծամասնության գիտեն. Կամուրջները ոչ թե այրում, այլ վարձով են տալիս:
արտգրականություն 1-2/2014
* Ինտելեկտուլ հեռուստախաղերը հորինված են, որ մենք թեթև տանենք մեր կրթությունից մնացած կցկտուր և անպիտան մնացորդները:
արտգրականություն 1-2/2014
123
Չաք Փոլանիք
* Գեղեցկությունն ուժ է ճիշտ այնպես, ինչպես փողը, այնպես, ինչպես լիցքավորված ատրճանակը: * Ավելի ջահել քան այս երեկոյան ես, էլ երբեք չես լինի. *
Իրականում ողջ աշխարհն ապուշներից է բաղկացած:
Heinrich Böll
ՀԱՅՆՐԻԽ ԲՅՈԼ
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա… Գերմաներենից թարգմանեց` ԹԱԳՈՒՀԻ ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ
Երբ մեքենան արգելակեց, շարժիչը մի քանի րոպե դռդռում էր. դրսում, ինչ-որ մի տեղ, մի մեծ դարպաս ճռնչաց: Լույսը ջարդված ապակու միջով թափանցեց մեքենայի ներսը, և ես այժմ տեսա, որ լամպի կողքի ծածկոցը կտրտված էր. միայն նրա փորագիրը ցցվեց պտուտակը բացելիս, մի զույգ առկայծող մետաղալարեր` ապակու մնացորդների հետ միասին: Այնուհետև լսվում էր շարժիչի դռդռոցը, և դրսում աղաղակում էր մի ձայն. «Հանգուցյալներն այնտեղ են, դուք ունե՞ք այնտեղ հանգուցյալ»: «Անիծված»,- բացականչեց վարորդը,- «Արդեն շա՞տ չեք մթնեցնում»: «Մենք մթությունը չենք օգտագործում, երբ մի ամբողջ
© 2014, Թագուհի Հակոբյան, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
125
Հայնրիխ Բյոլ
քաղաք ջահի պես բոցավառվում է»,- բացականչեց անծանոթ ձայնը. «Ես հարցրել եմ, թե դուք հանգուցյալ ունեք»: «Չգիտեմ»: «Լսո՞ւմ ես դու: Հանգուցյալներն այստեղ են: Դու հասկանո՞ւմ ես, որ մյուսները դեպի գծագրատուն տանող աստիճաններին են»: «Այո, այո»: Բայց ես չէի մահացել, ես լսում էի ուրիշներին, և նրանք ինձ տանում էին աստիճաններով վերև: Նա գնում էր մի երկար, թույլ լուսավորված միջանցքով, որի պատերը կանաչ յուղաներկով էին ներկած. թեք, սև, հնաոճ հագուստի կախիչները կախված էին պատերին, և դռները արծնե վահանով էին պատված` VIa և VIb, և երկու դռների միջև կախված էր մեղմ փայլատակող ապակի` սև շրջանակի մեջ, Մեդեա ֆոն Ֆոյերբախը, և դիտում էր հեռուն: Այնուհետև բացվում էին դռները Va և Vb-ի հետ միասին, և դրանց միջև կախված էր փշե պսակից անջատված մի նկար, մի հրաշալի կարմիր, թույլ լուսավորված նկար` շագանակագույն շրջանակի մեջ: Աստիճանների անցման մեջտեղում նույնպես կար մի մեծ սյուն, և նրա հետևում, երկար ու բարակ, հրաշալի պատրաստված գիպսե եզրազարդի մի պատճեն` դեղին, թույլ լուսավորված, բնական, անտիկ… Ամեն ինչ այցելում էր, ինչպես պետք է այցելեր. հունական լեգեոները` ապստամբ և վտանգավոր, ինչպես փետրավորված աքաղաղն էր նայում, և տան աստիճաններին, պատին, որը դեղին յուղաներկով էր ներկած, կախված էին բոլորը շարքով` մեծ կայսրերից մինչև Հիտլեր… Եվ այնտեղ, այդ փոքրիկ երթի մեջ, որտեղ ես վերջապես, ճիշտ երկու քայլի համար պառկել էի իմ պատգարակի մեջ, այնտեղ էր առանձնահատուկ գեղեցկությամբ աչքի ընկնող, առանձնապես մեծ, առանձնապես խայտաբղետ հին իշխանի նկարը` երկնագույն համազգեստով, առկայծող աչքերով և կրծքին փայլատակող մեծ, դեղին աստղով: Ես կրկին թեք պառկել էի պատգարակին և իմ կողքին էի դրել ռասաների պատմությունները. այստեղ էր հյուսիսային կապիտանն` իր արծվային հայացքով և հիմար բերանով, արևմտյան Մոզելայի ափի բնակչուհիները, մի քիչ սուր և
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա…
126
թափանցիկ, արևելյան քմծիծաղողը` իր քթի մազարմատով, և երկար ադամախնձորի նմանվող լեռնային ֆիլմի պրոֆիլը: Այնուհետև կրկին հաջորդում էր մի նախասրահ, կրկին ես ուղիղ երկու քայլի համար պառկում էի իմ պատգարակին, և, մինչ բեռնակիրները կթեքվեին երկրորդ աստիճանին, ես նայում էի շուրջս. կողքս մարտիկի հուշարձանն էր` խոշոր, ոսկե պողպատյա խաչով և քարե դափնեպսակով: Ամեն ինչ շատ արագ էր ընթանում.ես երբեք ծանր չեմ, և բեռնակիրները հանգստանում էին. ամեն ինչ կարողանում էր խաբկանք թվալ: Ես ունեի բարձր ջեմություն, ամենուրեք ցավեր էի զգում: Գլխում, թևերիս մեջ, ոտքերում և սրտում հարվածներ էի զգում շփոթմունքից. այդ ամենը չէր երևում ջերմաչափում: Բայց երբ մենք ռասաների պատմիչների կողքին էինք լինում, ամեն ինչ այլ կերպ էր ընթանում. Կեսարի, Կիկերոնի, Մարկոս Ավրելացու երեք կիսանդրիները ազնվորեն կողքկողքի էին, հրաշալիորեն ընդօրինակված,ամբողջովին ոսկե, բնական, անտիկ, նրանք արժանապատվորեն կանգնած էին պատի կողքին, և Հերմեսի շարասյունը գալիս էր, երբ մենք անկյուն էինք թեքվում, և նախասրահից նախասրահ այստեղ ամբողջովին կարմիրով էր ընդգծված, և նախասրահի հետևում, գծագրատան մուտքի մոտ կախված էր մի ծամածռված դիմակ: Չնայած այդ ծամածռված դիմակը դեռ հեռու էր: Աջ կողմում ես պատուհանի միջով տեսա խարույկի բոցկլտումը, ամբողջ երկինքը կարմիր էր և սև, լիքն ամպերը ծխից տոնական շարժվում էին մի կողմ… Եվ կրկին ես ստիպված էի ձախ կողմ նայել և կրկին տեսնել OIa և OIb դռների վրայի ցուցանակները, շագանակագույն, նեխահոտ դռների միջով տեսնում էի միայն Նիցշեի մորուքի թելերը և նրա քթի ծայրը մի ոսկե շրջանակի մեջ, քանի որ նրանք ունեին նկարի մի կեսին սոսնձված գրություն, որում կարդացվում էր. «Թեթև վիրահատություն»: Եթե այժմ, մտածում էի ես թռուցիկ… եթե այժմ… բայց դա արդեն եղել էր. Տոգոյի նկարը ապստամբ էր և մեծ, հարթ, ինչպես մի հին փորագրանկար, մի շքեղ ներգործություն, և առջևում, գաղութների տների առջևում, նեգրի և զինվորի առջև, որն անմիտ կանգնած էր հրացանը ձեռքին, կար մեծ,
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
127
Հայնրիխ Բյոլ
ամբողջովին բնությանը նմանակող բանանների մի կապ. ձախ կողմում` մի կապ, աջ կողմում` մի կապ, աջ կողմի մեջտեղում, դատարկ տեղը` մի կապ: Ահա ես նկատեցի, որ այն փոքր-ինչ քերծված է, ես պետք է անձամբ նկարագրեի այն… Բայց ահա կիսով չափ բացվեց գծագրատան սրահի դուռը, և ես մեկնվեցի կիսանդրու տակ ու փակեցի աչքերս: Ես չէի ցանկանում ավելին տեսնել: Գծագրատան սրահը ներծծված էր յոդի, գոմաղբի, բինտի և սիգարետի հոտով, և այնտեղ աղմուկ էր տիրում: Նրանք ինձ հեռացրեցին, և ես ասացի բեռնակիրներին. «Դրեք իմ բերանին սիգարետը, որն իմ գրպանի վերևի ձախ կողմում է»: Ես զգում էի, թե ինչպես է ինչ-որ մի բան շարժվում իմ գրպանում, այնուհետև թշշում էր լուցկին, և ես իմ բերանին ունեի մի վառված սիգարետ: Ես քաշեցի այն: «Շնորհակալություն»,- ասացի ես: «Այդ ամենը»-, մտածում էի ես,- «ոչ մի ապացույց չունի»: Յուրաքանչյուր գիմնազիայի վերջում գծագրատան մի սրահ է, մի ընթացք, և հին, հագուստի ճկված կախիչները փակցված էին կանաչ ու դեղին նեխած պատերին: Այդ վերջը չունի ապացույց, որ ես դպրոցում եմ, քանի որ Մեդեան կախված չէ VIa-ի և VIb-ի միջև, իսկ Նիցշեի մորուքի թելերը` OIa-ի և OIb-ի միջև: Իհարկե, կա մի պատվեր, որը հուշում է, որ այն պետք է կախված լինի: Տան կահավորումը Պրուսիայում հումանիտար գիմնազիայի համար է, Մեդեան VIa-ի և VIb-ի միջև է, փշերը տեղ են բացել այնտեղ, Կեսարը, Մարկ Արվելիուսը և Ցիցերոնը նախասրահում են և Նիցշեն` կողքին, որտեղ նա արդեն փիլիսոփայություն է կարդում: Հունական տաճարի եզրազարդը մի ապստամբ նկար է Տոգոյից: Ձգված տատասկները և հունական տաճարի եզրազարդը վերջապես բարի, հին, սերնդեսերունդ փոխանցվող դպրոցական իրեր են, և, իհարկե, ես առաջինը չէի, որը միտք հղացավ բանանի մասին գրելու. Տոգոն կապրեր: Կատակները նույնպես, որոնք նրանք անում էին դպրոցում, միշտ նույնն էին: Եվ դրանից բացի ես տոկում էի այն հնարավորությանը, որ ես ջերմաչափ ունեի, որը ես երազում էի:
128
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա…
արտգրականություն 1-2/2014
Ես այժմ ցավ չէի զգում: Մեքենայում ավելի վատ էր. երբ նրանք փոքրիկ գնդաթիակի անցքի միջոցով քշում էին, ամեն անգամ ես աղաղակում էի. ահա մեծ ձագարներն ավելի լավն էին: Ավտոմեքենան բարձրացավ և, ինչպես մի նավ, սահեց դեպի գետահովիտը: Բայց այժմ արդեն երևում էր, որ գագաթն ազդելու է, որ նրանք, ինչ-որ մի տեղից հայտնվելով մթության մեջ, կտրել էին թևը. ես զգում էի, թե ինչպես է ասեղը ծակում մաշկը, և ինչպես է տաքացել ոտքի ներքևի մասը: «Չի կարող ճիշտ չլինել»,- մտածում էի ես,-«այդքան շատ կիլոմետրեր ավտոմեքենան չէր կարող մեկնել, գրեթե երեսուն կլիոմետր»: Եվ դրանից բացի` դու ոչինչ չես զգում, ոչ մի զգացմունք քեզ ոչինչ չի ասում, միայն աչքերը… ոչ մի զգացմունք չի ասում, որ դու քո դպրոցում ես, քո դպրոցում, որը միայն երեք ամիս առաջ ես թողել: Ութ տարի ոչ մի մանրուք չկա, դու պետք է միայն ո՞ւթ տարի անց ամեն ինչ ճանաչես քո աչքերով: Իմ փակված կոպերի հետևից ամեն ինչ տեսնում եմ մի անգամ, ինչպես վազող ֆիլմը. ներքևի նախասրահը` կանաչ ներկած, աստիճանները` դեպի վեր, դեղին ներկած, մարտիկի հուշարձանը, նախասրահը, աստիճանները, Կեսարը, Կիկերոնը, Մարկոս Ավրելացին… Հերմեսը… Նիցշեի մորուքի մազերը, Տոգոն, ծամածռությունը… Ես կպցրեցի իմ սիգարետը և բղավեցի. բղավելը միշտ լավ էր: Պետք էր միայն բարձր բղավել, բղավելը հոյակապ էր: Ես բղավում էի, ինչպես խելագարը: Երբ ինչ-որ մեկն իմ մասին հիշատակում էր, իմ աչքերը ես միշտ չէի բացում. ես զգում էի մի օտար շնչառություն` տաք, սիգարետի և կոճղեզի զզվելի հոտով: Իսկ մի ձայն ինձ հանգիստ հարցնում էր. «Ի՞նչ է սա»: «Ի՞նչ կա խմելու»,- հարցրեցի ես, և ոչ մի սիգարետ չգտա գրպանի ձախ կողմում: Կրկին ես իմ շուրջը թափ տվեցի գրպանս, կրկին մի լուցկի թշշաց, և ինչ-որ մեկն իմ բերանին մոտեցրեց վառված սիգարետը: «Որտե՞ղ ենք մենք»,- հարցրեցի ես: «Բենդորֆում»,- եղավ պատասխանը: «Շնորհակալություն»,- ասացի ես և շարժվեցի:
արտգրականություն 1-2/2014
129
Հայնրիխ Բյոլ
Բոլոր դեպքերում թվում էր, թե ես Բենդորֆում եմ, տանը, և, եթե ես սովորականից բարձր ջերմություն չէի ունենում, վատ չէի զգում, որ մի հումանիտար գիմնազիայում էի. դպրոցը որոշված էր: Ձայնը ներքևից չէր աղաղակում. «Մյուսները գծագրատա՞նն են»: Ես մյուսն էի, ես ապրողն էի. ապրողներն աչքի են ընկնում մյուսների համեմատ: Գծագրատունն այստեղ էր ահա, և, եթե ես ճիշտ էի լսում, ապա ինչո՞ւ չէի կարող ճիշտ տեսնել: Եվ այնուհետև, հավանական է, որ բարձրաձայնում էի, որ ես ճանաչել եմ Կեսարին, Կիկերոնին, Մարկոս Ավրելացուն, և դա կարող էր լինել միայն հումանիտար գիմնազիայում: Ես չեմ հավատում, որ այդ պատանիները ուրիշ դպրոցներում կանգնում են նախասրահի պատի մոտ: Վերջապես նա ինձ ջուր բերեց. ես կրկին հոտոտեցի սիգարետն ու նրա դեմքի կոճղեզը, և, առանց ցանկության, փակեցի աչքերս. դա մի հոգնած, ծեր, հրշեջ խմբի համազգեստավորի չսափրված դեմք էր, և մի ծեր ձայն կամացուկ ասաց. «Խմիր, ընկեր»: Ես խմեցի. դա ջուր էր, բայց հոյակապ ջուր: Ես իմ շրթունքներին զգում էի խոհարարական ամանեղենի մետաղական համը, և հաճելի էր զգալը, թե ինչպես է ջրի մեծ մասը ճնշում, բայց հրշեջը իմ շրթունքների միջից խլեց խոհարարական ամանեղենը և գնաց: Ես բղավեցի, բայց նա չվերադարձավ, միայն հոգնած ցնցեց ուսերն ու գնաց ավելի հեռու: Մեկը, որը նստած էր իմ կողքին, հանգիստ ասաց. «Ոչ մի մտադրության մասին իմաստ չունի հայտնելը, նրանք ավել ջուր չունեն, քաղաքն այրվում է, դու դա տեսնում ես»: Ես նայում էի մթության միջով. այն այրվում էր և բոցկլտում սև վարագույրների հետևից, կարմիրը սևի հետևում էր, ինչպես մի վառարան, որի վրա շաղ տված են նոր ածուխներ: Ես նայում էի. այո, քաղաքն այրվում էր: «Ի՞նչ է այս քաղաքի անունը»,- հարցրեցի ես նրան, ով կանգնած էր իմ կողքին: «Բենդորֆ»,- ասաց նա: «Շնորհակալություն»: Ես ուղիղ հայացք էի նետել պատուհանների շարքի միջով
130
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա…
արտգրականություն 1-2/2014
և երբեմն նայում էի առաստաղին: Առաստաղը մաքուր էր, սպիտակ և հարթ, բարակ, դասական սվաղած երիզով. բայց նրանք բոլոր դպրոցներում, գծագրատներում ունեին դասական սվաղած երիզով առաստաղներ, ծայրահեղ դեպքում` բարի, հին, հումանիտար գիմնազիաներ: Չնայած այդ ամենը պարզ է: Ես պետք է այժմ ինձ հետևեի, քանի որ գտնվում էի Բենդորֆի մի հումանիտար գիմնազիայի գծագրատանը: Բենդորֆն ունի երեք հումանիտար գիմնազիա` Ֆրիդրիխ Մեծի դպրոցը, Ալբերտի դպրոցը (և հավանաբար ես կարիք չունեմ հիշատակելու), բայց վերջինը` երրորդը, Ադոլֆ Հիտլերի դպրոցն էր: Ֆրիդրիխ Մեծի դպրոցում, աստիճանավանդակին, կախվա՞ծ չէր ծեր Ֆրիցի առանձնահատուկ ապստամբ, առանձնահատուկ գեղեցիկ, առանձնահատուկ մեծ նկարը: Ես այդ մասին գիտեի դպրոցից, ութ տարի առաջ, բայց ինչո՞ւ այդ նկարը չկարողացա կախել մեկ այլ դպրոցում, ճիշտ նույն տեղում, այնպես հստակ ու աչքի ընկնող, որ հայացքը պետք էր որսալ, երբ այն առաջին աստիճանին էր տեղադրված: Դրսում ես այժմ լսում էի ծանր հրետանու կրակոցը: Ծայրահեղ դեպքում այն գրեթե հանգիստ էր. երբեմն միայն առկայծում էին կրակների մնացորդները, և մթության մեջ, ինչ-որ տեղ, մի շենքի վերնաճակատ էր փլվում: Հրետանին կրակում էր հանգիստ և օրինաչափ, և ես մտածում էի` լավագույն հրետանին է: Ես գիտեմ, որ դա համընդհանուր է, բայց միաժամանակ այդպես էի մտածում: Աստված իմ, որքան հանգիստ էր հրետանին, որքան հարմարավետ. մութ և անհաղթ, մի խաղաղ, գրեթե պարզ օրգան: Որքան նշանակալից է: Ես կարծում են, որ հրետանին ուներ ինչ-որ մի կարևորություն, երբ այն կրակում էր: Այդ ամենն այնքան հաճելի էր լսելը, ճիշտ այնպես, ինչպես պատկերազարդ գրքերում նկարագրված պատերազմի մասին: Այնուհետև ես մտածում էի այն մասին, թե քանի-քանի անուններ լավագույնս կտեղադրվեին մարտիկին խորհրդանշող հուշարձանին, եթե նրանք հաղորդակցվեին մի մեծ, ոսկե, մետաղյա խաչի և մեծ, քարե դափնեպսակի: Ես հանկարծ դա հասկացա. երբ ես իմ հին դպրոցում էի, իմ անունը
արտգրականություն 1-2/2014
131
Հայնրիխ Բյոլ
կտեղադրվեր այնտեղ` փորագրվելով քարին, և իմ դպրոցական օրացույցում, իմ անվան հետևում կտեղադրվեր«դպրոցից ձգվում էր դեպի դաշտ և ընկնում… համար»: Բայց ես դեռևս չգիտեի` ինչի համար և չգիտեի, որ եղել եմ իմ հին դպրոցում: Ես այժմ ցանկանում էի անպայման ներսից պատերազմել: Մարտիկին խորհրդանշող հուշարձանի մոտ ոչ մի առանձնահատուկ կամ պատահական բան չկար. ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես` ամենուրեք: Այո, կար մի մարտիկի պատրաստի հուշարձան, նրանք այն ստացել էին ինչ-որ մի կենտրոնից… Ես դիտում էի գծագրատունը. նկարները կախված էին, նկատելի էին մի զույգ նստարաններ, որոնք դարսված էին անկյունում, իսկ պատուհանների միջով բարակ ու առատ լույս էր հորդում: Ինչպե՞ս կարող էր այդ ամենը գծագրատանը պատկանել: Իմ սիրտն ինձ ոչինչ չէր ասում: Այն ոչինչ չէ՞ր ասի, եթե ես այդ մարագում լինեի, որտեղ ես ութ երկար տարիներ սկահակներ էի նկարել և վարժվել էի տառատեսակները նկարելուն` բարակ, պարզ, հրաշալիորեն կեղծված հռոմեական ապակյա սկահակները, որոնք գծագրության ուսուցիչը տեղադրել էր առաջին շարքում և հին ձեռագրերը` տպատառ, անտիկ, հռոմեական, իտալական: Ես ատում էի այդ ժամերն այնպես, ինչպես դպրոցում չէի ատել: Ես ձանձրույթն էի ծամում երկար ժամեր և ոչ մի անգամ չէի կարողանում սկահակը պատկերել կամ տպատառերը նկարել: Բայց որտե՞ղ էին իմ նզովքները, որտե՞ղ էր իմ ատելությունը երես առ երես խլացվում. ձանձրալի պատերի՞ն: Ոչինչ ինձ չասացին, և ես լուռումունջ տարուբերեցի գլուխս: Կրկին ու կրկին ես ջնջում էի, մատիտն էի սրում, ջնջում էի… ոչինչ… Ես ճշգրտորեն չգիտեի, թե ինչպես եմ հեռացել. ես միայն գիտակցում էի, որ իմ աջ ձեռքը չէի կարողանում շարժել, աջ ոտքը` նույնպես, միայն ձախն էի մի փոքր շարժում: Ես մտածում էի, որ նրանք իմ թևը փաթաթել են իմ մարմնին գրեթե այնպես, որ ես չկարողանամ շարժվել: Ելքի մոտ, ներքնակների միջև, ես կպցրեցի երկրորդ սիգարետը և փորձեցի իմ թևը շարժել, բայց այն այնպես էր ցավում, որ ես ստիպված էի բղավել: Ես բղավում էի հեռվից,
132
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա…
արտգրականություն 1-2/2014
և այդ բղավոցը կրկին ու կրկին թվում էր գեղեցիկ: Ես կատաղել էի, քանի որ չէի կարողանում իմ թևը շարժել: Ահա և բժիշկը կանգնեց իմ առջև: Նա վերցրել էր ակնոցը և ինձ աչքով էր անում: Նա ոչինչ չասաց, նրա հետևում կանգնած էր հրշեջը, որն ինձ ջուր էր տալիս: Նա ինչ-որ բան փսփսաց բժշկի ականջին, և բժիշկը դրեց ակնոցը: Ակնոցի հաստ ապակիների հետևից ես հստակ տեսնում էի նրա խոշոր, գորշ աչքերը` կամացուկ դողացող լայնացած բիբերով: Նա նայում էր ինձ երկար, այնքան երկար, որ ես ստիպված էի հայացքս հառել դեպի հեռուն: Նա կամացուկ ասաց. «Մեկ ակնթարթ, նրանք միևնույն շարքում են…»: Այնուհետև բարձրացրեցին նրան, որն իմ կողքին էր պառկած և տեղավորեցին գրատախտակի հետևում: Նրանք միմյանցից քաշքշել էին գրատախտակը , տեղադրել լայնքով, և պատի ու գրատախտակի միջև դատարկ տեղը սավան էին կախել. դրա հետևում վառվում էր պայծառ լույսը… Ոչինչ չէր լսվում, մինչև մահուդը կրկին մի կողմ քաշեցին և նրան, որն իմ կողքին էր պառկած, դուրս տարան. Հոգնած, անզգա դեմքերով բեռնակիրները նրան ուղեկցեցին դռան մոտ: Ես փակել էի աչքերս և մտածում էի. դու պետք է դրսում պատերազմես այն բանի համար, որ դու խոցված ես և այն պատճառով, որ դու քո հին դպրոցում ես: Ամեն ինչ ինձ այնքան սառն ու անտարբեր էր թվում, երբ նրանք ինձ տարան մեռյալների մի քաղաքի թանգարանի միջով. մի աշխարհի միջով, որն ինձ անտարբեր ու օտար էր թվում, չնայած իմ աչքերը ճանաչում էին նրան: Միայն իմ աչքերը: Դա չէր կարող ճշմարիտ չլինել, քանի որ ես դեռ երեք ամիս առաջ այստեղ ճաշել եմ, սկահակներ եմ գծագրել և տպատառեր նկարել, ընդմիջմանը ներքև եմ իջել իմ մարմելադե բուտերբրոդներով, եղել եմ Նիցշեի, Հերմեսի, Տոգոյի, Կեսարի, Կիկերոնի, Մարկոս Ավրելացու կողքին, դանդաղ իջել եմ ներքևի սրահ, որտեղ կախված էր Մեդեան, այնուհետև տան պարետի` Բիրգելերի մոտ, նրա մթնեցրած, փոքրիկ տնակում կաթ եմ խմել, որտեղ կարելի էր նաև մի սիգարետ ծխելու ռիսկին դիմել, չնայած դա արգելված էր: Նրանք զգուշությամբ տարան նրան, որն իմ կողքին էր
արտգրականություն 1-2/2014
133
Հայնրիխ Բյոլ
պառկած, տարան ներքև, որտեղ հանգուցյալներն էին գտնվում. հանգուցյալները հավանաբար գտնվում էին Բիրգելերի գորշ, փոքրիկ տնակում, որտեղ տնակից և Բիրգելերի վատ սիգարետից հետո բուրում էր տաք կաթի հոտը… Վերջապես կրկին ժամանեցին բեռնակիրները և ինձ բարձրացնելով տարան գրատախտակի հետևը: Ես ակնթարթորեն թռիչք գործեցի դեպի դուռը և տեսա այն ակնթարթային ճախրանքը, որը նույնպես հաստատում էր. դռանը մի խաչ էր կախված, դպրոցն անվանակոչված էր Թոմասի դպրոց անունով, և այդ ժամանակ խաչը նրանք հեռացրել էին, բայց պատին մնացել էր մի թարմ, մուգ դեղին գույնի բիծ` խաչաձև, տափակ և պարզ, դեռևս հստակ տեսանելի, քան` հին, թույլ, փոքրիկ խաչն ինքնին, որը նրանք կախել էին, իսկ պատի մաշված բացվածքին մնացել էր մաքուր և գեղեցիկ խաչի նշանը: Այդ ժամանակ նրանք բարկությունից ներկել էին ամբողջ պատը, բայց ոչինչ չէին օգտագործել: Ներկարարը ճիշտ չէր համապատասխանեցրել երանգը. խաչն ահա մնացել էր` շագանակագույն և պարզորոշ, բայց ամբողջ պատը վարդագույն էր: Նրանք հայհոյել էին, բայց ոչինչ չէին օգտագործել. վարդագույն պատին ահա և մնացել էր գորշ և պարզ խաչը, և ես հավատում եմ, որ ներկերի համար նրա բյուջեն սպառվել էր, և նա ոչինչ չէր կարող անել: Խաչը դեռևս այստեղ է, և, երբ ճիշտ ուղղությամբ էիր նայում, կարելի էր նույնիսկ աջ կողմի գերանին նկատել ծուռ հետքը, որտեղ տարիներ շարունակ շիմշատի ծառի ճյուղն էր կախված, որը պարետ Բիրգելերը հետևում սեղմել-ճմլել էր, երբ դեռևս թույլատրված էր խաչը դպրոցում կախել…Ամեն ինչ հաշված վայրկյանների ընթացքում փլուզվեց, երբ ես ակնթարթորեն քաշեցի դուռը գրատախտակի հետևը, որտեղ թափանցիկ լույսն էր վառվում: Ես պառկել էի վիրահատության սեղանին և ինձ տեսնում էի շատ պարզ, բայց շատ փոքրիկ, նվազ, ձախ կողմում, լուսամփոփի պարզ ապակու մեջ և գիտեմ, որ բարակ, գունավոր մառլյայե ծանրոցը նման է մի անսովոր նուրբ սաղմի. ես ուրեմն ահա ձախ կողմում էի:
Ճանապարհորդ, արի դու Սպա…
134
Բժիշկը կանգնել էր իմ մեջքի հետևում, սեղանի շուրջը, որտեղ նա պրպտում էր իր գործիքները: Հրշեջը պատրաստված կանգնել էր գրատախտակի առջևում և ծիծաղում էր. նա ծիծաղում էր հոգնած և տխուր, և նրա մազոտ, կեղտոտ դեմքը քնածի դեմք էր հիշեցնում: Նրա ուսի վրայից ես տեսա գրատախտակի հակառակ զզվելի կողմը, որն առաջին անգամ իմ սիրտը զգացնել էր տվել, երբ ես մեռյալների տանն էի: Ինչ-որ տեղ, իմ սրտի թաքուն մի անկյունում, ես սարսափելի վախեցած էի և պատրաստ էի հարվածելու. դա իմ ձեռագիրն էր գրատախտակին` ձախ կողմի վերևի տողում: Ես ճանաչում եմ իմ ձեռագիրը. այն ավելի վատ է, երբ երևում է հայելու մեջ, շատ ավելի հստակ է, և ես ոչ մի հնարավորություն չունեի իմ ձեռագրի նույնականացմանը կասկածելու: Մնացյալ ամեն ինչում ոչ մի ապացույց չկար` ոչ Մեդեայի մոտ, ոչ Նիցշեի, ոչ լեռնային ֆիլմի պրոֆիլի մոտ, ոչ Տոգոյի բանանների մոտ և ոչ էլ անգամ դռան վրայի խաչի նշանին. ամեն ինչ բոլոր դպրոցներում նույն կերպ էր, բայց ես չեմ հավատում, որ մյուս դպրոցներում նրանք գրատախտակին իմ ձեռագրով են գրում: Ահա նա կանգնած էր այստեղ. ասույթը, որը մենք մեր հուսահատ կյանքում պետք է գրեինք, և որը երեք ամիս հետաձգել էինք, հետևյալն էր. ճանապարհորդ, արի դու Սպա… Օհ, ես գիտեմ, գրատախտակը կարճ էր, և նկարչության ուսուցիչը նախատում էր, որ ես ճիշտ չէի դասակարգել` մեծ տառատեսակը ընտրելով, և նա, գլուխը տարուբերելով, հավասար մեծությամբ ներքևում գրել էր. Ճանապարհորդ, արի դու Սպա… Յոթերորդ անգամ ահա նա այստեղ է. իմ տպատառը, իմ անտիկ, գոթական, շեղատառ, հռոմեական, իտալական տպատառերը. յոթերորդ անգամ պարզ և չբարկացած գրել եմ. ճանապարհորդ, արի դու Սպա… Հրշեջն այժմ բժշկի կամացուկ կանչով ներս մտավ. ես այդպես ընկալեցի խրատական ասացվածքը, որը փոքր-ինչ խեղաթյուրված էր, քանի որ ես տպատառը մեծ էի ընտրել, կետերը շատ էին: Ես ցնցվեցի այն ժամանակ, երբ ձախ ազդրիս խայթոց
արտգրականություն 1-2/2014
արտգրականություն 1-2/2014
135
Հայնրիխ Բյոլ
զգացի: Ես փորձեցի հենվել, բայց չկարողացա: Ես հայացք նետեցի ինձ վրա ներքևից: Նրանք ինձ արձակել էին. ես չունեի ոչ մի թև, աջ ոտք և մնացել էի հետևում, քանի որ չէի կարողանում հենվել: Ես աղաղակում էի. բժիշկն ու հրշեջը հայացք նետեցին ինձ վրա` առանց օգնելու: Բժիշկը միայն ուսերը թոթվեց և սեղմեց ներարկիչը փորձանոթի մեջ, որը դանդաղ և հանգիստ սահեց ներքև: Ես ցանկացա կրկին հայացք նետել գրատախտակին, բայց հրշեջը կանգնեց իմ կողքին և ծածկեց այն: Նա գրեթե բռնեց իմ ուսերը, և ես զգացի նրա ներկած համազգեստի կեղտոտ, խանձած հոտը, նայեցի միայն նրա հոգնած, տխուր դեմքին և ճանաչեցի նրան. Բիրգելերն էր: «Կաթը»,- ասացի ես կամացուկ…
Milan Kundera Մարդն այն է, որ առաջանում է մշուշի մեջ: Բայց երբ նա հետ է նայում, որպեսզի դատի անցյալի մարդկանց, նա ոչ մի մշուշ չի տեսնում նրանց ճանապարհին:
ՄԻԼԱՆ ԿՈՒՆԴԵՐԱ
ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐ ՄՇՈՒՇԻ ՄԵՋ1 (LES CHEMINS DANS LE BROUILLARD) Ռոբերտ Մուզիլի ժամանակակիցները ավելի շատ հիանում էին նրա խելքով (intelligence), քան գրքերով. նրանց կարծիքով նա պետք է գրեր էսսեներ, այլ ոչ թե վեպեր: Այս կարծիքը հերքելու համար բավական է բացասական ապացույցը. կարդացեք Մուզիլի էսսեները՝ ի՛նչ ծանր, ձանձրալի և անհրապույր են դրանք: Որովհետև Մուզիլը մեծ մտածող է միայն իր վեպերում: Նրա միտքը կարիք ունի սնվելու կոնկրետ իրադրություններով և կոնկրետ անձնավորություններով: Միով բանիվ՝ դա վիպական միտք է, այլ ոչ փիլիսոփայական: Ֆիլդինգի Թոմ Ջոնսի տասնութ մասերի յուրաքանչյուր առաջին գլուխը կարճ էսսե է: XVIII դարի ֆրանսիացի առաջին թարգմանիչը ուղղակի բաց է թողնում դրանք՝ վկայակոչելովանհամապատասխանությունը ֆրանսիացիներիճաշակի հետ: Տուրգենևը կշտանբում է Տոլստոյին Պատերազմ և խաղաղություն [գրքի] մեջ էսսեիստական հատվածների համար, որտեղ քննարկվում է Պատմության փիլիսոփայությունը: Տոլստոյն սկսեց կասկածել ինքն իրեն և խորհրդատուների ճնշման տակ այդ
1 Թարգմանությունը ֆրանսերենից՝ Թոնդրակի: Թարգմանությունը կատարվել է Մ. Կունդերայի «ԶԱՆՑԱՌՎԱԾ ԿՏԱԿՆԵՐ» գրքից (Milan Kundera, Les testaments trahis (Essai), Paris: Gallimard, 1993):
© Milan Kundera. © 2014, Թոնդրակ, թարգմանության համար:
արտգրականություն 1-2/2014
137
Կունդերա
հատվածները բաց է թողնում վեպի երրորդ հրատարկության միջից: Բարեբախտաբար, ավելի ուշ նա դրանք վերականգնում է: Գոյություն ունի վիպական դատողություն, ինչպես գոյություն ունի վիպական երկխոսություն և գործողություն: Պատերազմ և խաղաղության մեջ երկար պատմական դատողություններն աներևակայելի են վեպից դուրս, օրինակ՝ գիտական հանդեսում: Լեզվախոսության (langage) պատճառով, իհարկե, [որը] լի է դիտավորյալ պարզամիտ համադրություններով և փոխաբերություններով: Բայց հատկապես, որովհետև Տոլստոյը, խոսելով Պատմության մասին, չի հետաքրքրվում, ինչպես դա կաներ պատմագետը, իրադարձությունների ճշգրիտ նկարագրությամբ, սոցիալական, քաղաքական, մշակութային կյանքի համար դրանց հետևանքներով, այսինչի կամ այնինչի դերի գնահատմամբ և այլն. նա հետաքրքրվում է Պատմությամբ՝ ինչպես մարդկային գոյության նոր չափմամբ: Պատմությունը XIX դարի սկզբին դարձավ կոնկրետ փորձառություն յուրաքանչյուրի համար, այդ նապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ, որոնց մասին խոսվում է Պատերամ և խաղաղության մեջ. այդ պատերազմները, ցնցելով, յուրաքանչյուր եվրոպացու հասկանալի դարձրեցին, որ նրանց շրջապատող աշխարհը գտնվում է անընդհատ փոփոխությունների իշխանության ներքո, որոնք միջամտում են նրա կյանքին, փոխակերպում են այն և պահպանում այն տատանման մեջ: Մինչ XIX դարը, պատերազմները, խռովություններն ընկալվում էին իբրև բնական աղետներ, ժանտախտ կամ երկրաշարժ: Մարդիկ պատմական իրադարձությունների մեջ չէին նկատում ո՛չ միասնություն, ո՛չ շարունակականություն և չէին մտածում, որ կարող են փոխել դրանց ընթացքը: Ժակ-ճակատագրապաշտ Դիդրոն զորակոչվում է բանակ, այնուհետև ծանր վիրավորվում է մարտի ժամանակ. դա իր կնիքն է թողնում նրա ողջ կյանքի վրա՝ նա կկաղի մինչև իր օրերի վերջը: Սակայն այդ մարտի մասին, որն այդքան նշանակալից էր Ժակի համար, վեպում ոչինչ չի ասվում: Եվ մի կողմից էլ ի՞նչ ասել: Եվ հանուն ինչի՞ ասել: Բոլոր պատերազմները միանման են եղել: XVIII դարի վեպերում պատմական պահը որոշարկված է շատ մոտավոր: Միայն XIX դարի սկզբին, սկսած Վալտեր Սքոթից և Բալզակից, բոլոր պատերազմներն այլևս միանման չեն թվում, իսկ վեպերի կերպարներն ապրում են ճշգրտորեն թվագրված ժամանակներում: Տոլստոյը վերադառնում է նապոլեոնյան պատերազմներին
138
Ճանապարհներ մշուշի մեջ
հիսուն տարի անց: Նրա դեպքում Պատմության նոր ընկալումը ներառվում է ոչ միայն վեպի կառույցի մեջ, որն ավելի ու ավելի է ընդունակ դառնում որսալ (երկխոսություններում, նկարագրությունների միջոցով) պատմվող իրադարձությունների պատմական բնույթը. այն, ինչը նախ և առաջ նրան հետաքրքրում է, մարդու հարաբերությունն է Պատմության հետ (նրա վրա իշխելու ունակությունը կամ նրանից խուսափելը, նրա նկատմամաբ լինել ազատ կամ ոչ), և նա այդ հիմնախնդրին մոտենում է ուղղակիորեն, ինչպես իր վեպի թեմային, թեմա, որը նա քննում է բոլոր միջոցներով, ներառյալ վիպական դատողությունը: Տոլստոյը բանավիճում է ընդդեմ գաղափարի, որ Պատմությունը ստեղծում են մեծ անձնավորությունների (personnages) կամքը և բանականությունը: Ըստ նրա Պատմությունը ստեղծվում է ինքն իրեն, իր սեփական օրենքներին հնազանդ, որոնք անըմբռնելի են մարդու համար: Մեծ անձնավորությունները «Պատմությանանգիտակից գործիքներն են եղել ևարարել են իրենցից թաքուն, բայց մեզ հասկանալի գործեր»2: Այնուհետև. «Նախախնամությունը ստիպում է իրենց անձնական նպատակներին ձգտող բոլոր այդ մարդկանցհամագործակցել մեկ վիթխարի արդյունքի իրականացման [համար], որի մասին ոչ մի մարդ (ո՛չ Նապոլեոնը, ո՛չ Ալեքսանդրը, ո՛չ էլ առավել ևս պատերազմին մասնակցած որևէ մեկը) դույզն ինչ պատկերացում չուներ»3: Եվ դարձյալ՝ «Մարդը գիտակցաբար ապրում է իր համար, բայց անգիտակից գործիք է ծառայում պատմական, համամարդկային նպատակներին հասնելու համար»: 2
արտգրականություն 1-2/2014
Մեջբերումն արել ենք ըստ Լ. Տոկստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն» գրքի համապատասխան հատվածի ռուսերեն թարգմանության (Տե՛ս Л. Н. Толстой, Собрание сочинений в 22 томах, Томшестой,, Война и мир, Москва: «Художественнаялитература», 1981, с. 105): Ֆրանսերենում հատվածն այլ կերպ է գրված. «Պատմության անգիտակից գործիքներն են եղել. կատարել են գործեր, որոնց իմաստը նրանցից վրիպել է»: 3 Մեջբերումը՝ կրկին ըստ Լ. Տոկստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն» գրքի համապատասխան հատվածի ռուսերեն թարգմանության(Տե՛ս Л. Н. Толстой, Собрание сочинений в 22 томах, Томшестой, Война и мир, Москва: «Художественнаялитература», 1981, с. 106): Ֆրանսերենում հատվածը այլ կերպ է գրված. «Նախախնամությունը իրենց անձնական նպատակները հետապնդող այդ մարդկանցից յուրաքանչյուրին ստիպում է համագործակցել մեկ միասնական և վիթխարի արդյունքի համար, որի մասին նրանցից ոչ ոք, լինի դա Նապոլեոնը կամ Ալեքսանդրը, առավել ևս դերակատարներից որևէ մեկը, դույզն ինչ գաղափար չուներ»:
արտգրականություն 1-2/2014
139
Կունդերա
Այստեղից էլ այդ վիթխարի եզրակացությունը. «Պատմությունը, այն է՝ մարդկության անգիտակից, ընդհանուր, հոտային կյանքը …» (Բանաձև-բանալի բառերը ես ինքս եմ ընդգծել) Պատմության այդ հղացքով Տոլստոյը պատկերում է մետաֆիզիկական տարածությունը, որտեղ շարժվում են նրա հերոսները: ՉհասկանալՊատմությանոչիմաստը, ոչ էլ նրա ապագա ընթացքը, անգամ չհասկանալով սեփական արարքների օբյեկտիվ իմաստը (որոնց միջոցով անգիտակցաբար մասնակցում են իրադարձություններին, որոնց իմաստը նրանցից խուսափում է), նրանք իրենց կյանքում շարժվում են այնպես, ինչպես շարժվում են մշուշիմեջ: Ոչ մթության մեջ, քանի որ մթության մեջ ոչինչ տեսանելի չէ, դուք կույր եք, դուք կախված եք, դուք անազատ եք: Մշուշիմեջդուքազատեք, բայցդաազատություննէնրա, ովգտնվումէմշուշիմեջ. նատեսնումէհիսունմետրհեռուն, նակարողէհստակորենտարբերելզրուցակցիդիմագծերը, նակարողէվայելելճանապարհըեզերողծառերիգեղեցկությունը , ևանգամդիտելայն, ինչկատարվումէմոտակայքում, ևհակազդելդրան: Մարդն այն է, որ առաջանում է մշուշի մեջ: Բայց երբ նա հետ է նայում, որպեսզի դատի անցյալի մարդկանց, նա ոչ մի մշուշ չի տեսնում նրանց ճանապարհին: Իր ներկայից, որը նրանց համար հեռավոր գալիք էր, նրանց ճանապարհը նրան թվում է լիովին պարզ, տեսանելի իր ողջ ձգվածությամբ: Հետ նայելով, մարդը տեսնում է ճանապարհը, տեսնում է անցյալի մարդկանց, ովքեր առաջ են շարժվում, տեսնում է նրանց սխալները, բայց մշուշն այլևս չկա: Այդուհանդերձ բոլորը` Հայդեգգերը, Մայակովսկին, Արագոնը, Էզրա Փաունդը, Գորկին, Գոտֆրիդ Բենը, Սեն-ԺոնՊերսը, Ժուանոն, բոլորն էլ քայլել են մշուշի մեջ, և կարող ենք ինքներս մեզ հարցնել. ո°վ է ավելի կույր: Մայակովսկի°ն, ով գրելով իր պոեմը Լենինի մասին, չգիտեր` ուր է տանում լենինիզմը: Կամ մենք ինքնե°րս, իրականացնելով մեր դատը նրանց նկատմամբ տասնամյակներ անց և չնակատելով նրանց պարուրած մշուշը: Մայակովսկու կուրացումը հավիտենական մարդկային կացության մասն է: Չտեսնել մշուշը Մայակովսկու ճանապարհին` նշանակում է մոռանալ այն, ինչ մարդն է, մոռանալ այն, ինչ մենք ինքներս ենք:
Edgar Allan Poe
ԷԴԳԱՐ ՊՈ
Ագռավը
արտգրականություն 1-2/2014
141
The Raven Էդգար Պո
Once upon a midnight dreary, while I pondered, weak and weary, Over many a quaint and curious volume of forgotten lore, While I nodded, nearly napping, suddenly there came a tapping, As of someone gently rapping, rapping at my chamber door. " 'Tis some visitor," I muttered, "tapping at my chamber door; Only this, and nothing more." Ah, distinctly I remember, it was in the bleak December, And each separate dying ember wrought its ghost upon the floor. Eagerly I wished the morrow; vainly I had sought to borrow From my books surcease of sorrow, sorrow for the lost Lenore,. For the rare and radiant maiden whom the angels name Lenore, Nameless here forevermore. And the silken sad uncertain rustling of each purple curtain Thrilled me—filled me with fantastic terrors never felt before; So that now, to still the beating of my heart, I stood repeating, " 'Tis some visitor entreating entrance at my chamber door, Some late visitor entreating entrance at my chamber door. This it is, and nothing more."
Presently my soul grew stronger; hesitating then no longer, "Sir," said I, "or madam, truly your forgiveness I implore; But the fact is, I was napping, and so gently you came rapping, And so faintly you came tapping, tapping at my chamber door, That I scarce was sure I heard you." Here I opened wide the door;— Darkness there, and nothing more.
Deep into the darkness peering, long I stood there, wondering, fearing Doubting, dreaming dreams no mortals ever dared to dream before; But the silence was unbroken, and the stillness gave no token, And the only word there spoken was the whispered word, Lenore?, This I whispered, and an echo murmured back the word, "Lenore!" Merely this, and nothing more. Back into the chamber turning, all my soul within me burning, Soon again I heard a tapping, something louder than before, "Surely," said I, "surely, that is something at my window lattice. Let me see, then, what thereat is, and this mystery explore. Let my heart be still a moment, and this mystery explore. " 'Tis the wind, and nothing more."
142
Ագռավը
Open here I flung the shutter, when, with many a flirt and flutter, In there stepped a stately raven, of the saintly days of yore. Not the least obeisance made he; not a minute stopped or stayed he; But with mien of lord or lady, perched above my chamber door. Perched upon a bust of Pallas, just above my chamber door, Perched, and sat, and nothing more.
Then this ebony bird beguiling my sad fancy into smiling, By the grave and stern decorum of the countenance it wore, "Though thy crest be shorn and shaven thou," I said, "art sure no craven, Ghastly, grim, and ancient raven, wandering from the nightly shore. Tell me what the lordly name is on the Night's Plutonian shore." Quoth the raven, "Nevermore." Much I marvelled this ungainly fowl to hear discourse so plainly, Though its answer little meaning, little relevancy bore; For we cannot help agreeing that no living human being Ever yet was blessed with seeing bird above his chamber door, Bird or beast upon the sculptured bust above his chamber door, With such name as "Nevermore."
Startled at the stillness broken by reply so aptly spoken, "Doubtless," said I, "what it utters is its only stock and store, Caught from some unhappy master, whom unmerciful disaster Followed fast and followed faster, till his songs one burden bore,— Till the dirges of his hope that melancholy burden bore Of "Never—nevermore."
արտգրականություն 1-2/2014
But the raven, sitting lonely on that placid bust, spoke only That one word, as if his soul in that one word he did outpour. Nothing further then he uttered; not a feather then he fluttered; Till I scarcely more than muttered, "Other friends have flown before; On the morrow he will leave me, as my hopes have flown before." Then the bird said, "Nevermore."
But the raven still beguiling all my sad soul into smiling, Straight I wheeled a cushioned seat in front of bird, and bust and door; Then, upon the velvet sinking, I betook myself to linking Fancy unto fancy, thinking what this ominous bird of yore — What this grim, ungainly, ghastly, gaunt and ominous bird of yore Meant in croaking "Nevermore." Thus I sat engaged in guessing, but no syllable expressing To the fowl, whose fiery eyes now burned into my bosom's core; This and more I sat divining, with my head at ease reclining
արտգրականություն 1-2/2014
143
Էդգար Պո
On the cushion's velvet lining that the lamplight gloated o'er, But whose velvet violet lining with the lamplight gloating o'er She shall press, ah, nevermore!
Then, methought, the air grew denser, perfumed from an unseen censer Swung by seraphim whose footfalls tinkled on the tufted floor. "Wretch," I cried, "thy God hath lent thee — by these angels he hath Sent thee respite—respite and nepenthe from thy memories of Lenore! Quaff, O quaff this kind nepenthe, and forget this lost Lenore!" Quoth the raven, "Nevermore!" "Prophet!" said I, "thing of evil!—prophet still, if bird or devil! Whether tempter sent, or whether tempest tossed thee here ashore, Desolate, yet all undaunted, on this desert land enchanted— On this home by horror haunted—tell me truly, I implore: Is there—is there balm in Gilead?—tell me—tell me I implore!" Quoth the raven, "Nevermore." "Prophet!" said I, "thing of evil—prophet still, if bird or devil! By that heaven that bends above us—by that God we both adore— Tell this soul with sorrow laden, if, within the distant Aidenn, It shall clasp a sainted maiden, whom the angels name Lenore—Clasp a rare and radiant maiden, whom the angels name Lenore? Quoth the raven, "Nevermore."
"Be that word our sign of parting, bird or fiend!" I shrieked, upstarting— "Get thee back into the tempest and the Night's Plutonian shore! Leave no black plume as a token of that lie thy soul hath spoken! Leave my loneliness unbroken! — quit the bust above my door! Take thy beak from out my heart, and take thy form from off my door!" Quoth the raven, "Nevermore." And the raven, never flitting, still is sitting, still is sitting On the pallid bust of Pallas just above my chamber door; And his eyes have all the seeming of a demon's that is dreaming. And the lamplight o'er him streaming throws his shadow on the floor; And my soul from out that shadow that lies floating on the floor Shall be lifted—nevermore!
1865
Der Rabe Ագռավը
144
Einst, um eine Mittnacht graulich, da ich trübe sann und traulich müde über manchem alten Folio lang vergess'ner Lehr'da der Schlaf schon kam gekrochen, scholl auf einmal leis ein Pochen, gleichwie wenn ein Fingerknochen pochte, von der Türe her. "'s ist Besuch wohl", murrt' ich, "was da pocht so knöchern zu mir her das allein - nichts weiter mehr.
Ah, ich kann's genau bestimmen: im Dezember war's, dem grimmen, und der Kohlen matt Verglimmen schuf ein Geisterlicht so leer. Brünstig wünscht' ich mir den Morgen;- hatt' umsonst versucht zu borgen von den Büchern Trost dem Sorgen, ob Lenor' wohl selig wär'ob Lenor', die ich verloren, bei den Engeln selig wär'bei den Engeln - hier nicht mehr. Und das seidig triste Drängen in den purpurnen Behängen füllt', durchwühlt' mich mit Beengen, wie ich's nie gefühlt vorher; also daß ich den wie tollen Herzensschlag mußt' wiederholen: "'s ist Besuch nur, der ohn' Grollen mahnt, daß Einlaß er begehr'nur ein später Gast, der friedlich mahnt, daß Einlaß er begehr':ja, nur das - nichts weiter mehr."
Augenblicklich schwand mein Bangen, und so sprach ich unbefangen: "Gleich, mein Herr - gleich, meine Dame - um Vergebung bitt' ich sehr; just ein Nickerchen ich machte, und Ihr Klopfen klang so sachte, daß ich kaum davon erwachte, sachte von der Türe her doch nun tretet ein!" - und damit riß weit auf die Tür ich - leer! Dunkel dort - nichts weiter mehr.
արտգրականություն 1-2/2014
Tief ins Dunkel späht' ich lange, zweifelnd, wieder seltsam bange, Träume träumend, wie kein sterblich Hirn sie träumte je vorher; doch die Stille gab kein Zeichen; nur ein Wort ließ hin sie streichen durch die Nacht, das mich erbleichen ließ: das Wort "Lenor'?" so schwer selber sprach ich's, und ein Echo murmelte's zurück so schwer: nur "Lenor'!" - nichts weiter mehr.
Da ich nun zurück mich wandte und mein Herz wie Feuer brannte, hört' ich abermals ein Pochen, etwas lauter denn vorher. "Ah, gewiß", so sprach ich bitter, "liegt's an meinem Fenstergitter; Schaden tat ihm das Gewitter jüngst - ja, so ich's mir erklär';schweig denn still, mein Herze, lass mich nachsehn, daß ich's mir erklär':'s ist der Wind - nichts weiter mehr!"
արտգրականություն 1-2/2014
145
Էդգար Պո
Auf warf ich das Fenstergatter, als herein mit viel Geflatter schritt ein stattlich stolzer Rabe wie aus Sagenzeiten her; Grüßen lag ihm nicht im Sinne; keinen Blick lang hielt er inne; mit hochherrschaftlicher Miene flog empor zur Türe er setzt' sich auf die Pallas-Büste überm Türgesims dort - er flog und saß - nichts weiter mehr.
Doch dies ebenholzne Wesen ließ mein Bangen rasch genesen, ließ mich lächeln ob der Miene, die es macht' so ernst und hehr: "Ward dir auch kein Kamm zur Gabe", sprach ich, "so doch stolz Gehabe, grauslich grimmer alter Rabe, Wanderer aus nächtger Sphär'sag, welch hohen Namen gab man dir in Plutos nächtger Sphär'?" Sprach der Rabe, "Nimmermehr." Staunend hört' dies rauhe Klingen ich dem Schnabel sich entringen, ob die Antwort schon nicht eben sinnvoll und bedeutungsschwer; denn wir dürfen wohl gestehen, daß es keinem noch geschehen, solch ein Tier bei sich zu sehen, das vom Türgesimse her das von einer Marmor-Büste überm Türgesimse her sprach, es heiße "Nimmermehr."
Doch der droben einsam ragte und dies eine Wort nur sagte, gleich als schütte seine Seele aus in diesem Worte er, keine Silbe sonst entriß sich seinem düstren Innern, bis ich seufzte: "Mancher Freund verließ mich früher schon ohn' Wiederkehr morgen wird er mich verlassen, wie mein Glück - ohn' Wiederkehr." Doch da sprach er, "Nimmermehr!" Einen Augenblick erblassend ob der Antwort, die so passend, sagt' ich, "Fraglos ist dies alles, was das Tier gelernt bisher: 's war bei einem Herrn in Pflege, den so tief des Schicksals Schläge trafen, daß all seine Wege schloß dies eine Wort so schwer daß' all seiner Hoffnung Lieder als Refrain beschloß so schwer dies "Nimmer - nimmermehr."
Doch was Trübes ich auch dachte, dieses Tier mich lächeln machte, immer noch, und also rollt' ich stracks mir einen Sessel her und ließ die Gedanken fliehen, reihte wilde Theorien, Phantasie an Phantasien: wie's wohl zu verstehen wär'wie dies grimme, ominöse Wesen zu verstehen wär', wenn es krächzte "Nimmermehr." Dieses zu erraten, saß ich wortlos vor dem Tier, doch fraß sich mir sein Blick ins tiefste Innre nun, als ob er Feuer wär'; brütend über Ungewissem legt' ich, hin und her gerissen,
Ագռավը
meinen Kopf aufs samtne Kissen, das ihr Haupt einst drückte hehr auf das violette Kissen, das ihr Haupt einst drückte hehr, doch nun, ach! drückt nimmermehr!
146
Da auf einmal füllten Düfte, dünkt' mich, weihrauchgleich die Lüfte, und seraphner Schritte Klingen drang vom Estrich zu mir her. "Ärmster", rief ich, "sieh, Gott sendet seine Engel dir und spendet Nepenthes, worinnen endet nun Lenor's Gedächtnis schwer;trink das freundliche Vergessen, das bald tilgt, was in dir schwer!" Sprach der Rabe, "Nimmermehr."
"Ah, du prophezeist ohn' Zweifel, Höllenbrut! Ob Tier, ob Teufel ob dich der Versucher sandte, ob ein Sturm dich ließ hierher, trostlos, doch ganz ohne Bangen, in dies öde Land gelangen, in dies Haus, von Graun umpfangen,- sag's mir ehrlich, bitt' dich sehr gibt es - gibt's in Gilead Balsam?- sag's mir - sag mir, bitt' dich sehr!" Sprach der Rabe, "Nimmermehr." "Ah! dann nimm den letzten Zweifel, Höllenbrut - ob Tier, ob Teufel! Bei dem Himmel, der hoch über uns sich wölbt - bei Gottes Ehr'künd mir: wird es denn geschehen, daß ich einst in Edens Höhen darf ein Mädchen wiedersehen, selig in der Engel Heer darf Lenor', die ich verloren, sehen in der Engel Heer?" Sprach der Rabe, "Nimmermehr."
Und der Rabe rührt' sich nimmer, sitzt noch immer, sitzt noch immer auf der bleichen Pallas-Büste überm Türsims wie vorher; und in seinen Augenhöhlen eines Dämons Träume schwelen, und das Licht wirft seinen scheelen Schatten auf den Estrich schwer; und es hebt sich aus dem Schatten auf dem Estrich dumpf und schwer meine Seele - nimmermehr.
Hans Wollschläger (��ր����ր��)
արտգրականություն 1-2/2014
"Sei denn dies dein Abschiedszeichen", schrie ich, "Unhold ohnegleichen! Hebe dich hinweg und kehre stracks zurück in Plutos Sphär'! Keiner einz'gen Feder Schwärze bleibe hier, dem finstern Scherze Zeugnis! Laß mit meinem Schmerze mich allein!- hinweg dich scher! Friß nicht länger mir am Leben! Pack dich! Fort! Hinweg dich scher!" Sprach der Rabe, "Nimmermehr."
արտգրականություն 1-2/2014
147
De raaf Էդգար Պո
Wie op sombre winternachten, diep verzonken in gedachten, Lezend over duistre machten uit een tijdperk van weleer, Knikkebollend, wil gaan stoppen - ogen geven't lezen op - en Wie dan meent te horen kloppen, zachtjes kloppen, zeven keer. Denkt: 't is een bezoeker, laat nog, zachtjes kloppend, zeven keer. Dat is wat het is. Niet meer.
De midwinterwinden woeien toen 'k mijn voeten voelde schroeien Aan de haard die in zijn gloeien enge schijnsels wierp terneer. Hoe verbeidde ik de morgen. 'k Had mijn boek juist weggeborgen: Geen verlichting voor mijn zorgen - Leonoor kwam telkens weer. Voor mijn geest, mijn dierbre dode. Leonoor kwam telkens weer. Hier kent men haar naam niet meer. 't Knisperend nerveuze deinen van de purperen gordijnen Deed mijn krachten ondermijnen. Huivrig werd ik als nooit eer. Als een riet stond ik te beven. Om mij iets van rust te geven Blufte ik luid: iemand wil even schuilen in dit hondeweer. Een verlate gast wil even schuilen in dit hondeweer. Dat is wat ik hoor. Niet meer.
Langzaam kwam ik weer op krachten, baas weer over mijn gedachten. "Vreselijk, ik liet u wachten, lieve dame, of mijnheer, Mijn ogen gaven 't lezen op en juist ook had ik willen stoppen Toen ik zachtjes hoorde kloppen, zachtjes kloppen, zeven keer. 'k Was niet zeker maar nu wel, dus treedt u binen. Wat een eer." Duisternis alom. Niet meer. In het duister: diepe lagen, dieper dan ik kon verdragen, Visioenen, flarden, vlagen. Niemand droomde dit ooit eer. En de stilte, als van spoken, bleef van tong of taal verstoken Tot er fluistrend werd gesproken: "Leonoor". Door mij . Een keer. Uit de verte klonk een echo: "Leonoor" als tegenkeer. Dit alleen. Dit ja. Niet meer.
Juist wil ik mij hierin schikken, voel ik weer mijn knie n knikken Want ik hoor nu weer getik en feller dan de voorge keer. Is 't luikje soms, dat rammelt? Hoe de boel hier zo vergammelt Dat de raambedekking schrammelt. Zie, hoe ik die geest bezweer. Zwijg, o rikketik van mij, en zie hoe ik die geest bezweer. 't Is de wind die plaagt. Niks meer.
Ագռավը
Kloek doe ik het luikje open. Wiekend nog komt aangelopen, Statig stappend, bek halfopen, 'n Raaf, uit fabels van weleer. Zonder aarzeling of tadel, zittend in het nobel zadel Van de allerhoogste adel, strijkt hij op mijn deurpost neer. Strijkt hij op het beeld van Pallas, pal boven mijn deurpost neer. Strijkt en zit en niks, niks meer.
148
De Raaf met ebbenzwarte veren deed mijn smart in vreugd verkeren. Een gezant van hoger sferen: een gevederd kamerheer. "Is uw kruin dan kortgeschoren, heldenmoed u aangeboren. Uit het schimmenrijk verkoren, daalt gij uit de nachtkust neer. Noem uw hoge naam, bij Pluto, dalend uit de nachtkust neer." Sprak de vogel: "Nimmermeer."
'k Hoefde niet mijn hoofd te breken. Wat hij zei begreep een leek en 't Beest had groot gemak van spreken. Strekt de tekst hem niet tot eer, Ik trek vele schele ogen nu ik onverwachts kan bogen Op een deurpostbeeld, bevlogen door een ravezwarte heer. Op het borstbeeld van de deurpost zit een ravezwarte heer Die de naam draagt: nimmermeer.
Met dit woord ad rem gesproken, was mijn geloof in hem gebroken. Had hij 't woord niet opgedoken bij een ongelukkig heer Die zijn leven liet verknallen en die, in de goot gevallen, Dronken, slechts een lied kon lallen over neergang zonder keer? Lijkzang van bedrogen hoop: een neergang zonder ommekeer. Ofwel: nimmer, nimmermeer.
De Raaf met ebbenzwarte veren deed mijn smart in vreugd verkeren. 'k Zette een fauteuil, een leren, bij mijn nieuwe huisvriend neer. Door te gokken en te gissen, 't leggen van verbintenissen, Wilde ik zien uit te vissen wat mijn ravezwarte heer, Wat die barse, stuurse, steile, straffe, ravezwarte heer Meende, krassend: "Nimmermeer?" Kon ik het maar achterhalen maar 'k vermocht niet in te dalen In 't gevogelte wiens stalen ogen boorden in mijn sfeer. 'k Zat temidden van de tover en ik leunde achterover
արտգրականություն 1-2/2014
En de raaf, zo hooggezeten, had zijn woordenschat versleten, Uitgestort, naar beste weten, was een leeggeschonken meer. Vredig zat hij in het duister, in de nis als in een kluister, Luisterend naar mijn gefluister: "Mijn liefde vlood al eer. Morgen vliegt gij weg, mijn vogel. Zo vervloog mijn hoop weleer." Zei de vogel: "Nimmermeer."
արտգրականություն 1-2/2014
149
Էդգար Պո
Op een kussen met goudlover, met goudlover op het leer. Op dat kussen met goudlover, met goudlover op het leer Leunt mijn beminde mimmermeer!
'k Voelde d'atmosfeer verdichten, geuren kwamen mij ontwrichten, Kristallijnen toverlichten daalden voor mijn voeten neer. Engelen, door God gezonden, zalving van mijn zielewonden Opdat ik vergeten kon het beeld van Leonoor, zo teer. Met vergetelgeuren wissen: 't beeld van Leonoor, zo teer. Sprak de vogel: "Nimmermeer." "Monsterlijke onheilsbode, veren demon die ik noodde, Vriend van Satan of een blode die je vallen liet uit 't teer Desolaat maar ongebroken op mijn getergde huis gedoken Dat door leed is opgebroken, zeg me eerlijk, zwarte heer, Zeg mij, zeg mij eerlijk, komt er ooit vertroosting, zwarte heer?" Sprak de vogel: "Nimmermeer."
"Monsterlijke onheilsbode, veren demon die ik noodde, Onwelgevallig aan mijn Gode aan mij eigen Lieve Heer, Zeg dit mens, zo diep in rouwe of hij ooit zijn hoop mag bouwen Op het weerzien met zijn trouwe Leonoor - in d'englensfeer? Met mijn liefste bij de vrouwen: Leonoor - in d'englensfeer:" Sprak de vogel: "Nimmermeer."
"Dit is het signaal tot scheiden, boze vogel. Jou verbreiden Ze in de hel, dus laat je glijden naar de kust van Pluto weer. Laat vooral geen zwarte veren ter herinnering aan het zeer en Stoor mijn eenzaamheid niet, keer en 'k duld je op mijn deur niet meer. Trek je snavel uit mijn hart. Vertoon je op mijn deur niet meer." Sprak de vogel: "Nimmermeer." En de Raaf blijft rustig zitten. Zit zijn veren om te spitten. Lijkt aan 't Pallasbeeld te klitten. Jammer, ik heb geen verweer. En zijn ogen hebben alles van een demon, niets van Pallas. Door het kaarslicht schiet nogal een 's-Ravens schaduw heen en weer En mij ziel, die in de schaduw op de grond drijft heen en weer, Die verheft zich - nimmermeer!
Carel Alphenaar (�����դ�ր��)
Le Corbeau Ագռավը
150
Une fois, sur le minuit lugubre, pendant que je méditais, faible et fatigué, sur maint précieux et curieux volume d'une doctrine oubliée, pendant que je donnais de la tête, presque assoupi, soudain il se fit un tapotement, comme de quelqu'un frappant doucement, frappant à la porte de ma chambre. "C'est quelque visiteur, - murmurai-je, - qui frappe à la porte de ma chambre; ce n'est que cela, et rien de plus." Ah! distinctement je me souviens que c'était dans le glacial décembre, et chaque tison brodait à son tour le plancher du reflet de son agonie. Ardemment je désirais le matin; en vain m'étais-je efforcé de tirer de mes livres un sursis à ma tristesse, ma tristesse pour ma Léonore perdue, pour la précieuse et rayonnante fille que les anges nomment Lénore, - et qu'ici on ne nommera jamais plus. Et le soyeux, triste et vague brisement des rideaux pourprés me pénétrait, me remplissait de terreurs fantastiques, inconnues pour moi jusqu'à ce jour; si bien qu'enfin, pour apaiser le battement de mon coeur, je me dressai, répétant: "C'est quelque visiteur qui sollicite l'entrée à la porte de ma chambre; - c'est cela même, et rien de plus."
Scrutant profondément ces ténèbres, je me tins longtemps plein d'étonnements, de crainte, de doute, rêvant des rêves qu'aucun mortel n'a jamais osé rêver; mais le silence ne fut pas troublé, et l'immobilité ne donna aucun signe, et le seul mot proféré fut un nom chuchoté: "Léonore!" - C'était moi qui le chuchotais, et un écho à son tour murmura ce mot: "Lénore!" Purement cela, et rien de plus.
արտգրականություն 1-2/2014
Mon âme en ce moment se sentit plus forte. N'hésitant donc pas plus longtemps: "Monsieur, - dis-je, - ou madame, en vérité, j'implore votre pardon; mais le fait est que je sommeillais, et vous êtes venu taper à la porte de ma chambre, qu'à peine étais-je certain de vous avoir entendu." Et alors j'ouvris la porte toute grande; - les ténèbres, et rien de plus!
Rentrant dans ma chambre, et sentant en moi toute mon âme incendiée, j'entendis bientôt un coup un peu plus fort que le premier. "Sûrement, dis-je, - sûrement il y a quelque chose aux jalousies de ma fenêtre; voyons donc ce que c'est, et explorons ce mystère. Laissons mon coeur se calmer un instant, et explorons ce mystère; c'est le vent, et rien de plus." Je poussais alors le volet, et, avec un tumultueux battement d'ailes, entra un majestueux corbeau digne des anciens jours. Il ne fit pas la
արտգրականություն 1-2/2014
151
Էդգար Պո
moindre révérence, il ne s'arrêta pas, il n'hésita pas une minute; mais, avec la mine d'un lord ou d'une lady, il se percha au-dessus de la porte de ma chambre; il se percha sur un buste de Pallas juste au-dessus de la porte de ma chambre; - il se percha, s'installa, et rien de plus. Alors, cet oiseau d'ébène, par la gravité de son maintien et la sévérité de sa physionomie, induisant ma triste imagination à sourire: "Bien que la tête, - lui dis-je, - soit sans huppe et sans cimier, tu n'es certes pas un poltron, lugubre et ancien corbeau, voyageur parti des rivages de la nuit. Dis-moi quel est ton nom seigneurial aux rivages de la nuit plutonienne! "Le corbeau dit: Jamais plus!" Je fus émerveillé que ce disgracieux volatile entendît si facilement la parole, bien que sa réponse n'eût pas un bien grand sens et ne me fît pas d'un grand secours; car nous devons convenir que jamais il ne fut donné à un homme vivant de voir un oiseau au-dessus de la porte de sa chambre, un oiseau ou une bête sur un buste sculpté au-dessus de la porte de sa chambre, se nommant d'un nom tel que - Jamais plus! Mais le corbeau, perché solitairement sur le buste placide, ne proféra que ce mot unique, comme si dans ce mot unique il répandait toute son âme. Il ne prononça rien de plus; il ne remua pas une plume, - jusqu'à ce que je me prisse à murmurer faiblement: "D'autres amis se sont déjà envolés loin de moi; vers le matin, lui aussi, il me quittera comme mes anciennes espérances déjà envolées." L'oiseau dit alors: "Jamais plus!"
Tressaillant au bruit de cette réponse jetée avec tant d'à-propos: "Sans doute, - dis-je, - ce qu'il prononce est tout son bagage de savoir, qu'il a pris chez quelque maître infortuné que le Malheur impitoyable a poursuivi ardemment, sans répit, jusqu'à ce que ses chansons n'eussent plus qu'un seul refrain, jusqu'á ce que le De profundis de son Espérance eût pris ce mélancolique refrain: "Jamais, jamais plus!"
Mais, le corbeau induisant encore toute ma triste âme à sourire, je roulai tout de suite un siège à coussins en face de l'oiseau et du buste et de la porte; alors, m'enfonçant dans le velours, je m'appliquai à enchaîner les idées aux idées, cherchant ce que cet augural oiseau des anciens jours, ce que ce triste, disgracieux, sinistre, maigre et augural oiseau des anciens jours voulait faire entendre en croassant son - Jamais plus! Je me tenais ainsi, rêvant, conjecturant, mais n'adressant plus une syllabe à l'oiseau, dont les yeux ardents me brûlaient maintenant jusqu'au fond du coeur; je cherchai à deviner cela, et plus encore, ma tête reposant à l'aise sur le velours du coussin que caressait la
152
Ագռավը
lumière de la lampe, ce velours violet caressé par la lumière de la lampe que sa tête, à Elle, ne pressera plus, - ah! jamais plus!
Alors, il me sembla que l'air s'épaississait, parfumé par un encensoir invisible que balançaient des séraphins dont les pas frôlaient le tapis de la chambre. "Infortuné! - m'écriai-je, - ton Dieu t'a donné par ses anges, il t'a envoyé du répit, du répit et du népenthès dans tes ressouvenirs de Lénore perdue!" Le corbeau dit: "Jamais plus!"
"Phrophète! - dis-je, - être de malheur! oiseau ou démon, mais toujours phrophète! que tu sois un envoyé du Tentateur, ou que la tempête t'ait simplement échoué, naufragé, mais encore intrépide, sur cette terre déserte, ensocelée, dans ce logis par l'Horreur hanté, - dis-moi sincèrement, je t'en supplie, existe-t-il ici un baume de Judée! Dis, dis, je t'en supplie!" Le corbeau dit: "Jamais plus!" "Prophète! - dis-je, - être de malheur! oiseau ou démon! Toujours prophète! par ce ciel tendu sur nos têtes, par ce Dieu que tous deux nous adorons, dis à cette âme chargée de douleur si, dans le Paradis lointain, elle pourra embrasser une fille sainte que les anges nomment Lénore, embrasser une précieuse et rayonnante fille que les anges nomment Léonore." Le corbeau dit: "Jamais plus!"
"Que cette parole soit le signal de notre séparation, oiseau ou démon! hurlai-je en me redressant. - Rentre dans la tempête, retourne au rivage de la nuit plutonienne; ne laisse pas ici une seule plume noire comme souvenir du mensonge que ton âme a proféré; laisse ma solitude inviolée; quitte ce buste au-dessus de ma porte; arrache ton bec de mon coeur, et précipite ton spectre loin de ma porte!" Le corbeau dit: "Jamais plus!"
Charles Baudelaire (�ր����ր��)
արտգրականություն 1-2/2014
Et le corbeau, immuable, est toujours installé, toujours installé sur le buste pâle de Pallas, juste au-dessus de la porte de ma chambre; et ses yeux ont toute la semblance des yeux d'un démon qui rêve; et la lumière de la lampe, en ruisselant sur lui, projette son ombre sur le plancher; et mon âme, hors du cercle de cette ombre qui gît flottant sur le plancher, ne pourra plus s'élever, - jamais plus!
արտգրականություն 1-2/2014
153
Ворон Էդգար Պո
Как-то в полночь, в час угрюмый, утомившись от раздумий, Задремал я над страницей фолианта одного, И очнулся вдруг от звука, будто кто-то вдруг застукал, Будто глухо так застукал в двери дома моего. "Гость, - сказал я, - там стучится в двери дома моего, Гость - и больше ничего".
Ах, я вспоминаю ясно, был тогда декабрь ненастный, И от каждой вспышки красной тень скользила на ковер. Ждал я дня из мрачной дали, тщетно ждал, чтоб книги дали Облегченье от печали по утраченной Линор, По святой, что там, в Эдеме, ангелы зовут Линор, Безыменной здесь с тех пор.
Шелковый тревожный шорох в пурпурных портьерах, шторах Полонил, наполнил смутным ужасом меня всего, И, чтоб сердцу легче стало, встав, я повторил устало: "Это гость лишь запоздалый у порога моего, Гость какой-то запоздалый у порога моего, Гость - и больше ничего".
И, оправясь от испуга, гостя встретил я, как друга. "Извините, сэр иль леди, - я приветствовал его, Задремал я здесь от скуки, и так тихи были звуки, Так неслышны ваши стуки в двери дома моего, Что я вас едва услышал", - дверь открыл я: никого, Тьма - и больше ничего.
Тьмой полночной окруженный, так стоял я, погруженный В грезы, что еще не снились никому до этих пор; Тщетно ждал я так, однако тьма мне не давала знака, Слово лишь одно из мрака донеслось ко мне: "Линор!" Это я шепнул, и эхо прошептало мне: "Линор!" Прошептало, как укор.
В скорби жгучей о потере я захлопнул плотно двери И услышал стук такой же, но отчетливей того. "Это тот же стук недавний, - я сказал, - в окно за ставней, Ветер воет неспроста в ней у окошка моего, Это ветер стукнул ставней у окошка моего, Ветер - больше ничего".
Только приоткрыл я ставни - вышел Ворон стародавний, Шумно оправляя траур оперенья своего;
Ագռավը
Без поклона, важно, гордо, выступил он чинно, твердо; С видом леди или лорда у порога моего, Над дверьми на бюст Паллады у порога моего Сел - и больше ничего.
154
И, очнувшись от печали, улыбнулся я вначале, Видя важность черной птицы, чопорный ее задор, Я сказал: "Твой вид задорен, твой хохол облезлый черен, О зловещий древний Ворон, там, где мрак Плутон простер, Как ты гордо назывался там, где мрак Плутон простер?" Каркнул Ворон: "Nevermore".
Выкрик птицы неуклюжей на меня повеял стужей, Хоть ответ ее без смысла, невпопад, был явный вздор; Ведь должны все согласиться, вряд ли может так случиться, Чтобы в полночь села птица, вылетевши из-за штор, Вдруг на бюст над дверью села, вылетевши из-за штор, Птица с кличкой "Nevermore". Ворон же сидел на бюсте, словно этим словом грусти Душу всю свою излил он навсегда в ночной простор. Он сидел, свой клюв сомкнувши, ни пером не шелохнувши, И шептал я, вдруг вздохнувши: "Как друзья с недавних пор, Завтра он меня покинет, как надежды с этих пор". Каркнул Ворон: "Nevermore".
И с улыбкой, как вначале, я, очнувшись от печали, Кресло к Ворону подвинул, глядя на него в упор, Сел на бархате лиловом в размышлении суровом, Что хотел сказать тем словом Ворон, вещий с давних пор, Что пророчил мне угрюмо Ворон, вещий с давних пор, Хриплым карком: "Nevermore".
Так, в полудремоте краткой, размышляя над загадкой, Чувствуя, как Ворон в сердце мне вонзал горящий взор, Тусклой люстрой освещенный, головою утомленной Я хотел склониться, сонный, на подушку на узор, Ах, она здесь не склонится на подушку на узор Никогда, о nevermore!
արտգրականություն 1-2/2014
При ответе столь удачном вздрогнул я в затишьи мрачном, И сказал я: "Несомненно, затвердил он с давних пор, Перенял он это слово от хозяина такого, Кто под гнетом рока злого слышал, словно приговор, Похоронный звон надежды и свой смертный приговор Слышал в этом "Nevermore".
արտգրականություն 1-2/2014
155
Էդգար Պո
Мне казалось, что незримо заструились клубы дыма И ступили серафимы в фимиаме на ковер. Я воскликнул: "О несчастный, это Бог от муки страстной Шлет непентес - исцеленье от любви твоей к Линор! Пей непентес, пей забвенье и забудь свою Линор!" Каркнул Ворон: "Nevermore!"
Я воскликнул: "Ворон вещий! Птица ты иль дух зловещий! Дьявол ли тебя направил, буря ль из подземных нор Занесла тебя под крышу, где я древний Ужас слышу, Мне скажи, дано ль мне свыше там, у Галаадских гор, Обрести бальзам от муки, там, у Галаадских гор?" Каркнул Ворон: "Nevermore!" Я воскликнул: "Ворон вещий! Птица ты иль дух зловещий! Если только Бог над нами свод небесный распростер, Мне скажи: душа, что бремя скорби здесь несет со всеми, Там обнимет ли, в Эдеме, лучезарную Линор Ту святую, что в Эдеме ангелы зовут Линор?" Каркнул Ворон: "Nevermore!"
"Это знак, чтоб ты оставил дом мой, птица или дьявол! Я, вскочив, воскликнул: - С бурей уносись в ночной простор, Не оставив здесь, однако, черного пера, как знака Лжи, что ты принес из мрака! С бюста траурный убор Скинь и клюв твой вынь из сердца! Прочь лети в ночной простор!" Каркнул Ворон: "Nevermore!"
И сидит, сидит над дверью Ворон, оправляя перья, С бюста бледного Паллады не слетает с этих пор; Он глядит в недвижном взлете, словно демон тьмы в дремоте, И под люстрой, в позолоте, на полу, он тень простер, И душой из этой тени не взлечу я с этих пор. Никогда, о, nevermore!
Михаил Зенкевич (ռուսերեն)
Il Corvo Ագռավը
156
Mezzanotte tempo infausto, mal leggevo tutto esausto un volum su un pappagallo lontan mito di tribù; già il dormir mi era disio ma improvviso un tocchettio, un leggero picchiettio, parve giugner da di giù: “c’è qualcun alla mia porta, lieve bussa o poco più” Solo questo e niente più.
Chiaramente ben rimembro cupo e freddo era dicembre, e le braci muovean ombre sopra il piano di bambù. Quanto avrei voluto l’alba! La mia mente tanto scialba dal volum non era colta, giacchè sol vedea Lulù, rara donna sì radiante che tra gli angel fa Lulù. Senza nome è ormai quaggiù.
E la seta con struscìo, viola incerto di tendìo, soffiò ner terror tremante mai avvertito in me quaggiù; ripetei per trovar pace frasi logiche da audace: “Qualched’un che vien qui in pace, di sicuro e niente più, vengon tardi e a lor sì piace, di sicuro e niente più; questo è tutto e niente più”.
Fissai il buio e stei osservante tra paure e mil domande, dubbi ed incubi infernali mai provati in uom quassù, Ne un rumor avea il suo segno, del silenzio parea il regno. Flebil voce con contegno spargea un nom, facea: “Lulù?” Ma ero io che domandavo e l’eco ancor facea:”Lulù!”. Solo questo, niente più.
Tornai quindi al seggio mio, mentre il cuor pulsava, oddio! Nuovamente il tocchettio, or parea colpir di pìù. “Di sicur è alla finestra , quella bianca sulla destra: ma scopriam chi fa sta orchestra, sto mister non voglio più, ora calma sangue freddo, sto mister non voglio più ; qui c’è il vento e niente più.”
արտգրականություն 1-2/2014
Poi mi feci un po’ coraggio, esitar pareami oltraggio: “Buon signore, oppur signora , perdonarmi sia virtù, io mi stavo addormentando e il bussar di voi, vagando, tanto lieve e senza affanno, poco colsi a star lassù, proprio incerto sul da farsi…” e la porta aprii “… Gesù!” Buio c’era e niente più!
արտգրականություն 1-2/2014
157
Էդգար Պո
Aprii grande la finestra e con mossa d’al maldestra, fece ingresso un grosso corvo, un di quei che agli avi fu, non mi porse alcuno inchino, ne una pausa o un salutino, ben parea nobil d’aspetto e sulla porta volò in su, dove Pallade la statua è fissata ben lassù. Lì sedette e niente più.
Poi sto uccello tutto nero mi dispose men severo, tanto serio e assurdo aspetto ben portava a star lassù: “Zero cresta, non c’è impaccio, ma di certo ne hai coraggio! Oh spettral vecchio corvaccio dalle spiaggie buie e blu, dimmi il nome tuo da nobil, da Pluton, tra i rii e le gru!” Disse il corvo sol: “Maipiù.” “Che bizzarro goffo uccello che ribatti a me a pennello! Molti sensi non riporta ma risposta sai dar tu.” Ammettiamol, strana sorta è un tal corvo sulla porta. Nessun uom di alcuna sorta, benedetto tanto fu! Una bestia sopra il busto che fissato era lassù, che di nom facea “Maipiù” !
Solo, il corvo, sopra al busto, ben suo fermo e bianco arbusto, di parol nulla sapea: l’alma sua dicea “Maipiù”. Ben silente era altrimenti, ne il piumar movea nel mentre ed allor parlai dal dentro: ” Tanti amici stan lassù, sarà lui doman scomparso come speme or non vi è più.” Ed il corvo ancor: “Maipiù.” Fu un silenzio rotto apposta da appropriata sì risposta! “Senza dubbio di espressioni non ne serba proprio più. Da un padrone lui l’apprese che in ruina in corsa scese dritto senza alzar difese fino a sol cantar “maipiù”, litania della speranza triste in spalla porta su quel fardello fa “Maipiù.”
Ma quel corvo al tristo viso già ponea su me un sorriso, trascinai lì una poltrona per guardarmi il corvo in su. Sul cuscino sì affondando io mi misi meditando: “brutto uccello d’altro tempo che sei spettro o poco più, tanto orrendo deprimente goffo e scarno e molto più, cosa gracchi in dir “Maipiù”?” Impegnato a indovinare, col pensier, senza parlare a quel corvo i cui fier occhi fuoco al cuor mi davan giù, io sedevo divinando con il capo ormai appoggiando
158
Ագռավը
sul velluto sì irradiando con la lampada qui su: “Viol velluto sì irradiando con la lampada qui su, Lei non poggerà mai più!”
Ma nell’aria un chè d’incenso sempre più sentivo intenso: sul tappeto passeggiavan Serafin col suon di su. “Ceffo! hai un Dio che ti ha assoldato! Con sti angel ti ha qui inviato! Devi starten lì drogato, via i ricordi di Lulù! Manda giù sto preparato e dimentica Lulù!” Ed il corvo ancor: “Maipiù!” “Sei profeta , uccel del male, demoniaco esser duale! Tentator che ti mandò o, tempestar che ti gettò, desolato ed avventato qui in deserto sì incantato, qui in stregato mio abitato, io ti imploro, dimmi orsù : c’è mai un balsamo a Galaad che mi possa tener su? ” Disse il corvo ancor: “Maipiù.” “Sei profeta , uccel del male, demoniaco esser duale! Per la Volta che appar su, per il Dio che adoriam su! Di un po’ a st’alma sì penante se nell’Eden sì distante trovrà mai la donna santa che tra gli angel fa Lulù, rara donna sì radiante che tra gli angel fa Lulù. Disse il corvo ner: “Maipiù”.
Ed il corvo non si scosta, fisso sosta, fisso sosta, dove Pallade la statua sulla porta è ferma insù. E i suoi occhi son risposta del demon che il sogno imposta, e la luce su lui posta getta l’ombra in pian quaggiù, e il mio spirto e la sua ombra tremolante in pian quaggiù non si scioglieran mai più!
Enrico Brandoli (�����ր��)
արտգրականություն 1-2/2014
“Corvo o demon! con ciò stacco!” gli gridai già in piè sul tacco “Torna fuori a far bivacco tra la pioggia e i bui e le grù! Ne ner piuma lasci il segno del tuo falso dir con sdegno! Ne si infranga il mio sol regno! Via dal busto! Vola! Orsù! Stacca il becco dal mio cuore! Dai! Defila! Prendi su! ” Disse il corvo ancor: “Maipiù.”
արտգրականություն 1-2/2014
159
Ravnen Էդգար Պո
I en midnat mørk og øde, da med øjne matte, røde træt jeg gransked folianter om en fortids karakter, mens jeg blunded, træt i tanken, lød der pludselig en banken på min dør, et slag mod planken, som en gæst der ankom her. Det er blot en gæst, der banker. Det er bare det, der sker. Dette kun, og intet mer.
Intet mit erindring dæmper, det var i en mørk december, hvor hver glød på arnen kæmper mod det mulm, en vinter ser. Ivrigt længtes jeg mod morgen, og jeg søgte glemme sorgen gennem bøger glemme sorgen, at Lenore er ej mer. Ak, hin skønne sjældne pige, som kun himlens engle ser, og som nu er navnløs her. Og gardinets gyldne glitren og dets sagte silkesitren fyldte mig med rædselstanker, som hos den der genfærd ser. For med angsten ret at tumle måtte jeg bestandig mumle: Bort med tankerne, de skumle. Blot en gæst er kommet her. Blot en nattegæst, der ganske træt og mødig kommer her. Dette kun, og intet mer.
Snart jeg genvandt mine kræfter, gav ej mer for tøven efter, sagde: "Herre eller frue, undskyld denne min maner. Men jeg tror nok, at jeg blunded', da til denne dør De stunded', ja, jeg sad vist nok og grunded', da De kom til døren her. Jeg slog døren op og sagde: Kom dog indenfor. Jeg be'r..." Mørke. Tomhed. Intet mer. Dybt i mørket så jeg længe, frygtsomt dirred' hjertets strenge Tøvende jeg drømte drømme, aldrig drømt på Jorden her. Ingen lyd var der at spore, til at mørket gennembore. Kun et navn, kun et "Lenore" svæved' stille som en fjer. Det jeg hvisked', dette navn på den, jeg aldrig mere ser. Dette kun, og intet mer.
Atter så jeg mod min stue med min sjæl i glød og lue da den samme banken lød én gang og to og atter fler. "Åh, men vinduet jeg glemmer. Vinden slår med skoddens tremmer. Lad os se: Det sikkert stemmer", sagde jeg. "Jeg går og ser. Stille, du mit arme hjerte, mens jeg roligt går og ser. Det er vinden, intet mer."
Ագռավը
Jeg slog skodden fra min rude, da fra natmørket derude kom en fugl fra fordums tid, en ravn med blanke sorte fjer. Uden lyd og uden larmen kom den roligt ind i varmen og fløj op fra vindueskarmen værdigt som en officer, satte sig på Pallasbusten over døren lige der Satte sig, og intet mer.
160
Denne fugl så sort som mørke, som et regnskyl efter tørke kaldte smil frem på mit åsyn ved sin alvor, sin maner. "Skønt du har kendt bedre dage, er du sikkert ingen krage, stolte gamle ravn, tilbage fra et nathav kom du her. Sig mig hvilket navn du bærer, hist hvor Hades hånligt ler." Ravnen sagde: "Aldrig mer". Jeg blev lammet ved at høre fuglens udbrud i mit øre skønt det ingen mening havde, ingen sandhedskarakter. For man må til visse mene, at kun jeg og jeg alene har på busten af Athene, over stuedøren der set en ravn, der ruger dystert, ravn med nattesorte fjer og med navnet "Aldrig mer"
Jeg fór sammen da jeg hørte, disse ord der hjertet rørte. Hvem mon ravnens tunge førte? "Den kan ikke sige mer", sagde jeg. "En stakkels herre, ramt af ulykker og værre kunne kun én sætning snerre mod de bristede succes'r, stønned' kun i sorgfuld kvide disse ord og ikke fler, dette: Aldrig - aldrig mer."
Denne sære ravn dog kaldte smilet frem blandt tårer salte og jeg vendte stolen om mod denne fugl og busten der. og sank ned på fløjlspuden, grunded' over gåden, knuden, hvad den ravn der slog mod ruden og kom ind i stuen her, denne dødsens dystre dræberfugl med Hades' sorte fjer mente med sit: Aldrig mer.
Dette prøved' jeg at gætte uden noget ord at rette til den fugl, hvis flammeblik nu brændte i mig mer og mer. Over gåderne jeg grunded', da jeg havde hvile fundet
արտգրականություն 1-2/2014
Men den ravn, der sad så ene hist på busten, syntes mene disse korte ord var fuld besked og sagde ikke fler. Intet ord den mere mæled', tavs og stille kun den dvæled', mens jeg mumled': "Venner flygted'. Når jeg morgenlyset ser, flyver du som håbet flyed'. Det er sikkert det, der sker." Fuglen sagde: "Aldrig mer".
արտգրականություն 1-2/2014
161
Էդգար Պո
mod en fløjlshynde spundet ind i lys fra lampen her. Ak, den stolens fløjlshynde, hvor i lys fra lampen her hun skal aldrig sidde mer.
Da blev luften tung, fortættet - røgelse- og velduftmættet som serafers hær skred frem og svang de tunge sølvkar her, og jeg udbrød: "Gud har sendt dig. Englene mod dig har vendt sig. Som bevis, at han har kendt mig, får jeg glemselsdrikken dér. Lad mig drikke hin nepenthe, glemme den, jeg aldrig ser". Ravnen sagde: "Aldrig mer". Du, profet og satans yngel. Ja, profet, skønt fugl og slyngel, sendt af frister eller kastet af en vidløs stormvind her, du, forladt men aldrig kuet, på en ø af tørke truet, i mit hjem af sorgen knuget, sig mig dette, jeg dig be'r, Er der lægedom i Gilead for den, du for dig ser?" Ravnen sagde: "Aldrig mer". Du, profet og satans yngel. Ja, profet, skønt fugl og slyngel ved den Gud, vi begge elsker, himlen over dette ler vil min knuste sjæl du sige, om den hist i Edens rige favne skal en hellig pige, som på Jorden er ej mer, favne atter min Lenore, som kun engleskarer ser?" Ravnen sagde: "Aldrig mer".
Ti, du djævel, vig tilbage, skreg jeg højt i sorg og klage Ud i stormen skal du drage, bort hvor Hades' hersker ler. Ej en kulsort fjer skal minde om din onde løgn herinde. Lad mig ensomheden finde. Bort fra denne buste her. Træk dit næb ud af mit hjerte og flyv ud ad døren dér. Ravnen sagde: "Aldrig mer".
Ravnen sidder end og ruger dystert mellem mine stuer på den blege Pallasbuste over døren lige her, I dens røde øjne brænder djævelsk lys, der tanken blænder. Lampens lys der mod den vender, kaster skyggen, så jeg ser at min sjæl fra ravnens skygge, jeg så uheldssvanger ser skal befries... aldrig mer!
Arne Herløv Petersen (դ����ր��)
162
Ագռավը Ագռավը
Մի անգամ, երբ մութ գիշեր էր, երբ հոգիս իր ցավն հիշել էր, Եվ թերթում էի նիշերը մոռացված մի գիտության. Մինչ ննջում էր իմ մրմուռը, մեկն անդո՜րր բախեց իմ դուռըԵվ այնպես, ասես, զեփյուռը մե՜ղմ թակում էր դուռն իմ տան: «Հյուր է,- լոկ անցավ մտքովս,- որ բախում է դուռն իմ տան: Հյուր է լոկ, այսքան մի բան»: Ցուրտ ձմռան այդ հուշն ահեղ է. մի պայծառ վառվող կանթեղ է— Երբ ամեն մեռնող անթեղը ուրուներ էր ծածանում: Լույս էին տենչում մտքերս — զո՜ւր էի թերթում գրքերս, Ախ, չէի՜ն պատմի երգերս Լինորի կորուստն անհուն— Ախ, չէի՜ն մեղմի վերքերս — Լինորի կորուստն անհուն— Աստ՝ հավիտյա՜ն անանուն: Մետաքսի տխուր խշշյունը, շղարշի շաղոտ շրշյունը— Ո՜հ, խայտո՛ւմ... խայթո՜ւմ էր սիրտս սոսկումով մի խոլական. Սիրտս դեռ ուժգին զարկում էր, մինչ լեզուս դեռ առարկում էր. «Մի ճամփորդ է, որ թակում է ու բախում է դուռն իմ տան— Ուշացած մի այցելու է, որ թակում է դուռն իմ տան— Ընդամենն այսքան մի բան»: Եվ հոգիս ցրեց իր ահը. չկորցրեց իզուր էլ պահը— «Տյար, կամ թե Տիկին,- կանչում եմ,- սպասեք դեռ մեկ վայրկյան. Խիստ բռնել էր աչքիս քունը, մինչ թակում էիք իմ դուռը— Եվ այնպես, ասես, զեփյուռը մե՜ղմ թակում էր դուռն իմ տան. Ինձ թվո՛ւմ էր, թե թակոց է...»,- բացեցի ես դուռն իմ տան— Մո՜ւթ գիշեր, այդքան մի բան:
Ետ դարձա ես իմ սենյակը — ու վառվե՜ց հոգուս կրակը, Զի շուտով լսվեց նույն զարկը — նույն թակոցը մեղմաձայն: «Դե իհա՜րկե` պատուհանն է, կամ այնտեղ ինչ-որ մի բան է... Կպարզեմ այս առեղծվածը, կտեսնեմ, թե ինչ է այն... Թող հանդարտ լինի իմ սիրտը, որ պարզեմ, թե ինչ է այն— Հողմն է սոսկ, այդքան մի բան»:
արտգրականություն 1-2/2014
Արդ մթնում կանգնած հսկում եմ — ու այնպե՜ս դողում, սոսկում եմ, Մինչ իմ սիրտը սողոսկում են երազներն անիրական: Սակայն շուրջս լուռումունջ էր, լռությունը անշշո՛ւնջ էր, Սոսկ՝ «Լինո՜ր»— լսվեց մրմունջը՝ իմ շշունջը մեղմաձայն. Եվ՝ «Լինո՜ր»— շրշաց շշունջը՝ իմ մրմունջը մեղմաձայն Ընդամենն այդքան մի բան:
արտգրականություն 1-2/2014
163
Էդգար Պո
Բացեցի ես պատուհանը, որ տեսնեմ, թե ինչն է բանը— Եվ,- ասես թե անցյալից էր,- մի Ագռավ խուժեց անձայն. Մոռացած պատշաճ ողջույնը՝ նա կարծես մտավ իր բույնը— Եվ այս տիրակալ թռչունը գտավ քիվը իմ դռան, Ուր Պալլասի կիսարձանն էր՝ լուռումունջ թառեց վրան— Լուռ թառեց, այդքան մի բան: Այդուհետ այս սև Ագռավը մոռացրեց մի պահ իմ ցավը. Դեմքն, ասես, գիշեր ու դավ էր, տեսքն՝ այնպե՜ս հանդիսավոր: «Կարճ է շատ քո սև կատարը, բայց խիզախ էր քո ներս գալը. Դու,- ասի,- այն սև Ագռավն ես՝ ափերից այն ահավոր... Ի՞նչ է, ի՞նչ է քո անունը ափերում այն ահավոր»: Ագռավն ասաց — Nevermore: Մի՜թե այս մեկ բառը քիչ է. թե հրաշք չէ սա՝ էլ ի՞նչ է, Բայց և՝ համարյա ոչինչ է, երբ ասված է մոտավոր: Զի կյանքում գիտեն ամենքը՝ չի ծնվել բնավ այն մեկը, Որն ասի, թե սև Ագռավը Օրհնությունն է թևավոր, Որ սևուկ ու թուխ Ագռավը օրհնությունն է թևավոր, Դեռ անունն էլ — Nevermore: Կիսանդրին դարձրած իր թառը՝ նա խոսեց միակ այս բառը. Մի՞թե մի հատիկ այդ բառն էր ողջ դարձվածն իր նենգավոր: Լռություն տիրեց մեր շուրջը, ու լսվեց սոսկ իմ մրմունջը. «Կորցրել է իր երամը, մնացել է մենավոր... Կթռչի՜, երբ գա լուսայգը — հանց հույսերն իմ մենավոր...»— Ագռավն ասաց — Nevermore: Ու այսպես այս սև թռչունը դեռ անհոգ կրկնում էր նույնը, Եվ անվերջ կապկում էր սույնը՝ սոսկ մեկ բառն իր գիտության... «Ես գիտեմ, թե այդ բառն ումն է... իր տիրո՛ջ տված ուսումն է, Որ որպես իր օրհնությունը` նա մի բառ թողեց միայն— Երբ գտավ անդարձ իր քունը՝ նա մի բառ թողեց միայն, Nevermore — այդքան մի բան»: Այս Ագռավն, ասես, ցրում էր տխրությունս, մոռացնո՛ւմ էր, Ինձ թվաց, թե ցավն անցնում է — և հուշերն իմ ահավոր... Ես գլուխս լուռ հակում եմ, մոտ նստած՝ դեռ գուշակում եմ, Թե չորուկ ու չար թռչունը՝ այս չարիքը չարավոր— Ի՞նչ է, ո՞վ է այս թռչունը, այս սև չարքը չարավոր, Որ կանչում է — Nevermore: Դեռ այսպես նստած խորհում եմ ու անխոս դեռ մտորում եմ, Մինչ նրա աչքերն այրում են, ա՛խ, իմ սիրտը վիրավոր. Լուռ նստած դեռ գուշակում եմ, ու գլուխս լուռ հակում եմ,
Ագռավը
164
Իսկ թավշի վրա ճրագը դեռ շողում է լուսավոր, Բայց թավիշն այդ, ուր շողում է դեռ ճրագը լուսավոր, Չի տեսնի նա — Nevermore: Օդն հետո խեղդուկ ու հոծ էր, իմ սենյակը խնկանոց էր. Քերովբեի ոտնաձայնն էր գորգին զնգում քաղցրալից. «Ա՜հ, Աստվա՛ծ է ուղարկել քեզ, հրեշտակն է առաքել քեզ Եվ հղել է նա դարմանը և հուշերն իմ Լինորից, Որ ըմպեմ, ըմպեմ դարմանը, ազատվե՜մ իմ Լինորից...»— Nevermore — լսվեց նորից: «Մարգարե՞ ես, չարությո՞ւնն ես, սատանա՞ ես թե թռչուն ես, Քեզ բերողը Փորձապե՞տն է, թե՞ Փորձանքը ահավոր` Դեպ երկիրն այս, որ լքված է, բայց անվախ, դյութիչ ու բա՜ց է— Ուր Սարսափն է տնակյացը — դու ասա՛ ինձ հիմնավոր՝ Գաղաադի բալասանը գտնելո՞ւ եմ ես մի օր...»— Ագռավն ասաց — Nevermore: «Մարգարե՜ ես, չարությո՜ւնն ես, սատանա՜ ես թե թռչո՜ւն ես՝ Թող վկա լինի երկինքը և մեր Հայրը երկնավոր— Երբ փակվի վշտի այս բեմը, երբ հոգիս տեսնի Եդեմը՝ Սուրբ կույսին պիտի գտնի՞ նա՝ Լինորին իր լուսավոր— Լինորին պիտի գրկի՞ նա՝ սուրբ կույսին իր լուսավոր...»— Ագռավն ասաց — Nevermore:
Եվ Ագռավն այդ լուռ բազմած է, դեռ նստած է, դե՜ռ նստած է, Ուր գունատ, դալուկ Պալլասն է՝ նա բազմա՜ծ է փառավոր. Իսկ հայացքն այնպե՜ս անկյանք է, հրեշավո՜ր կերպարանք է— Եվ նետում է դեռ ճրագը տեսիլներն իր նորանոր— Եվ բանտած հոգիս այդպես էլ տեսիլներից ահավոր Չի՜ ազատվի — Nevermore! Սամվել Մկրտչյան
արտգրականություն 1-2/2014
«Ինչ որ է՛ քո պիղծ անունը՝ ա՛յս լինի մեր բաժանումը, Ե՛տ դարձիր դեպ քո անհունը, քո ափերը հեռավոր: Չթողնե՛ս քո սև փետուրը, չե՛ս եղել երբեք իմ հյուրը. Մի՛ խախտիր իմ մենությունը, թո՛ղ իմ տունը մենավոր— Քո կտուցն հանի՛ր սրտիցս — թո՛ղ իմ դուռը մենավոր...»— Ագռավն ասաց — Nevermore:
արտգրականություն 1-2, 2014