TVVL editie 3 van 2024

Platform voor mens en techniek

Francesco Franchimon, public health engineer:

“We moeten meer buiten ons eigen kennisdomein treden”

03 juni 2024

THEMA

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness

HOE WERKPLEKDESIGN BIJDRAAGT aan gezondheid

BALANSVENTILATIE ENERGIEZUINIG én gezond

De Aftrap

De Gezonde Gebouwen Einstein helpt bij het gezonder maken van gebouwen voor hun gebruikers.

Re dactieraad:

Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse (voorzitter)

R. (Rik) Altena

B. (Bert) van Dorp

Ir R.W. (Rooske) Gaal

O. (Onn o) Leever

Ing. J. (John) Lens

Dr.ir M.G.L.C. (Marcel) Loomans

C.J. (Cas) Wegman

H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)

Re dactie:

F. (Femke) van Egmond

A. (Adinda) Graafland

Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse

Ing. J. (John) Lens

C.J. (Cas) Wegman

H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)

Me dewe rkers:

Atze Boerstra

Tom van Wanrooy (The Cartoon Factory)

Ti jdo van d er Zee

Re dactie-adres:

TVVL

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon redactie (0)88 - 401 06 00

Email redactie@tvvl.nl

Uitgave:

TVVL

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon: (0)88 - 401 06 00

Email: info@tvvl.nl

Ab onnementen:

TVVL, afd. Abonnementen

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon: (0)88 - 401 06 00

Email: info@tvvl.nl

Benelux € 1 25,- excl. btw

Buitenland € 155,- excl. btw

St ud enten € 99,- excl. btw

Het a bonnement wordt geacht gecontinueerd te zi jn, tenzi j 1 maand voor het eind e van de a bonnementsperiod e schrifteli jk wordt o pgezegd.

Advertentie-exploitatie:

Jetvertising B.V.

Laan van zuid hoorn 37, 228 9 DC Ri jswi jk

Tele foon: (0)70 - 399 00 00

Email: advertenties@jetvertising.nl

Vormge ving en re alisatie: REAL Concepts B.V. Velp

Foto cover: Chris tiaan Krop

ISSN 1380-5428

© TVVL, 2024

Niets uit deze uitgave mag word en verveelvoudigd en/of o penbaar gemaakt door midd el van druk, fotoko pie, microfil m of op welke and ere wi jze dan ook, zond er schrifteli jke toes temming van de uitgever Publicaties gesch ied en uitsluitend ond er verantwoording van de auteurs.

Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoord elij kheid aanvaard en voor de gevolgen van event uele onjuis thed en.

Interview:

Francesco Franchimon:

“We moeten meer buiten ons eigen kennisdomein treden”

Onderzoek & Case s:

Hoe we rkplekdesign bijdraag t aan gezondheid

Dr.ir. A.G.M. (Lisanne) Bergefur t;

Dr.ir. H. A.J. A. (Rianne) Appel- Meulenbroek

Onderzoek & Case s:

Luchtkwaliteit in kind erdagverbli jven

Dr H. (Hailin) Zheng, MSc.; dr.ir M.G.L.C. (Marcel) Loomans; dr.ir S. (Shalika) Walker; dr.ir T.A.J. (Twan) van Hooff; em.prof.ir W. (Wim) Zeiler

Verslag:

PvE Gezond Binnenklimaat

Langdurige Zorg moet leefomgeving cliënten ve rbeteren

Uko Reind ers

Rubrieken

Mens achter de techniek

Colum n Atze Boerstra

Projectbeschrijving

Pleidooi voor

Binnenklimaatlabel voor kinderopvangsector

Harmen Weijer

REVIEWED: Ond erzoek & Cases-artikelen in TVVL Magazine zi jn - te herkennen aan de groene aanduiding van de pagina - beoord eeld door redactieraadled en en externe reviewers. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankeli jke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoord elingsformulier voor de redactieraadled en (‘peer reviewers’) zi jn verkri jgbaar bi j het redactie-adres.

Gezond e gebouwen: THEMA Productiviteit, duurzaamheid en awareness

Ond erzoek & Cases

Hoe werkplekd esign bi jdraagt aan gezondheid

Dr.ir. A.G.M. (Lisanne) Bergefur t;

Dr.ir. H.A.J.A. (Rianne) Appel-Meulenbroek

Luchtk waliteit in kinderdagverblijven

Dr H. (Hailin) Zheng, MSc.; dr.ir. M.G.L.C. (Marcel) Loomans; dr.ir. S. (Shalika) Walker; dr.ir. T.A.J (Twan) van Hoo ; em.prof.ir W. (Wim) Zeiler

Effectiviteit van raamfeedbacksys temen in kantoort uinen

Ir S. (Serhan) Yüksel

Verspreiding van pathogenen via drooggevallen watersloten in het vuilwaterafvoersys teem

Ir. M.E. (Marc) Buitenhuis MTD

Balansventilatie energiezuinig én gezond Ir P. (Piet) Jacobs; Ing. W (Wim) Kornaat,

Verslag

PvE Gezond Binnenk limaat Langdurige Zorg moet lee fomgeving cliënten verbeteren

Uko Reinders

Kantoor TVVL fungeert als Smart Living La b – Fase 2

Werner Vink

Pleidooi voor Binnenk limaatla bel voor kind eropvangsector Harmen Weijer

Legionella beheers technieken wisselend effectie f Ing. O (Oscar) Nuijten

Rekenen aan binnenk limaat (mag het ietsje mind er?)

Ed Rooijakkers

Interview Francesco Franchimon, public health engineer : Auteur Ti jdo van d er Zee

“We

moeten meer buiten ons eigen kennisdomein treden”

Wanneer we accepteren dat ‘de mens’ centraal staat bij het realiseren van een goed binnenklimaat, dan moet de sector veel meer buiten haar eigen kennisdomein treden, samenwerking zoeken met deskundigen op het gebied van biologie, epidemiologie en de medische wetenschap. Die conclusie trok dr.ir Francesco Franchimon al in zijn proefschri in 2009 en hij zag die conclusies bevestigd in de voorbije coronapandemie.

Francesco Franch imon Foto's: Chris tiaan Krop

Gezond e gebouwen:

Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Francesco Franch imon promoveerde in 2009 aan de Technische Universiteit Eindhoven aan de faculteit Bouwkund e op gezond e gebouwins tallaties. Vi jftien jaar zi jn sindsdien vers treken en met enige realiteitszin cons tateert hij dat de mees te o pdrachten en diens tbetrekkingen in dat and erhalve d ecennium gerelateerd waren aan de energie in de gebouwd e omgeving en een significant k leiner d eel te maken hadd en met de gezondheid van gebruikers in gebouwen. Het is n ou eenmaal zo dat energie veel meer aandacht kri jgt dan gezondheid in gebouwen, zegt Franch imon. En aangezien de schoors teen moet bli jven roken – figuurli jk dan, want

Franch imon is er de man niet naar om houtkachels en bi jbehorend e fijns tofuits toot te promoten – werkt hij samen met and eren binnen het platform To Realize Concepts aan het aardgasvri j kri jgen van woonwi jken en bedri jventerreinen. “Werken aan de warmtetransitie: het zi jn echt wel mooie k lussen die op mi jn bordje komen en die maatschappeli jk eveneens cruciaal zi jn en veel zingeving bied en, maar bi j gezondheid ligt n ou eenmaal mi jn passie.”

Franch imon is een zzp’er van het ond ernemend e type. Niet alleen was hij voorzitter van de International Society of Indoor Air Quality and Climate (ISIAQ), was

hij med e-initiatie fnemer van het Blue Building Ins tit ute en zeer actie f binnen TVVL, ook ontplooid e hij versch illend e initiatieven en richtte hij ond ernemingen op die zich bezig houd en of bezig h ield en met een gezond binnenk limaat. Zo was hij bed enker en med e-initiatie fnemer van het platform ‘Samen sto ppen wi j corona!’ met handige technische tips tegen de verspreiding van het coronavirus en is hi j med eo prichter van Bluecanary en med eo prichter van iventionair, een combinatie van technieken, data-gedreven best uring en monitorings tools, die het ti jd ens de lockdown mogeli jk moes t maken om sportscholen o pen te houd en.

Healthclub Spor tiv

Het interview met Franch imon vindt plaats in Healthclub Sportiv, een sportclub gericht op senioren in Nieuwerkerk aan d en I Jssel, waar de eers te en tot nu toe enige ins tallatie van iventionair is geplaats t. De techniek bes taat uit een gesloten ionisatiemodule, die de verse ventilatielucht en gerecirculeerde lucht ontdoet van schad eli jke elementen zoals virussen en fijns tof, en een vi jftal textiele luchtverd eelslangen, met de o peningen zo dicht mogeli jk tegen het plafond aan die zorgen voor een geli j kmatige verspreiding van de lucht. Geen hotspots creëren, is het d evies. Dat geldt voor de ventilatielucht, maar ook voor de sporters, die door midd el van een camerasys teem ges timuleerd word en afs tand te houd en en niet samen te k litten. “Ik heb dit sys teem samen met and ere experts Marius Klerk (LUCAM), Eliane Khoury (VFA Solutions) en Tom van de Berg in 2021 op de markt gebracht, ti jd ens de lockdown, als manier om op een vers tandige wi jze toch door te kunnen bli jven sporten. Ik vond: juis t ti jd ens deze crisis is het voor lichaam en gees t belangri jk om te bli jven sporten.”

Het initiatie f werd d eels bekos tigd door RVO via een programma van Sportinn ovator van het Minis terie van Volksgezondheid, Welzi jn en Sport met een Small Business Inn ovation Research (SBIR)-subsidie. “Wi j waren van mening dat sporten met dit sys teem verantwoord kon en de directie Sport van het minis terie van V WS was dezelfd e mening toegedaan. Maar helaas bes taat ‘d e overheid’ niet. Want uiteind eli jk bleek er geen ruimte te word en gegeven vanuit het beleid van het OMT om met ons sys teemwaarvan de pres tatie onafhankelijk door bba en Technische Universiteit Eindhoven is aangetoond - de sportschool te o penen. Ied ereen blee f in lockdown. Ook voor de navolgend e lockdowns bleek er geen enkele ruimte om gebouwen uit te zond eren van sluiting met dergelijke sys temen. Dat was een fikse tegenvaller, ook voor Sportinn ovator.”

Francesco Franch imon

Dr.ir Francesco Franch imon (48) is zelfs tandig ond ernemer Binnen zi jn ond ernemerschap is hij verbond en aan To Realize Concepts (2RC), een platform dat s takehold ers bi j s taat in het aardgasvri j maken van woonwi jken en bedri jventerreinen door 5th Generation Dis trict Heating and Cooling sys tems (5GDHC). In 2022 hee ft hij de REHVA Professional Award gewonnen en in 2021 de B.J.Max-pri js in de categorie bewezen expert. In 2015 is hij med einitiatie fnemer gewees t van het Blue Building Ins tit ute om welzi jn in de vas tgoedsector te introduceren en de WELL Building Standard te implementeren in de Euro pese markt. Tussen 2009 en 2019 is hij Manager Inn ovaties van BAM Techniek en directeur BAM Energy Sys tems gewees t. In 2009 hee ft hi j zi jn proe fschrift Healthy Building Services for the 21s t Cent ury verd edigd aan de Technische Universiteit Eindhoven. Daarvoor hee ft hij de o pleidingen Ins tallatietechn ologie aan de Technische Universiteit Eindhoven, Hogere Ins tallatietechniek aan de Hogeschool Utrecht en Ins tallatietechniek aan het Mondriaan college afgerond.

“Niets geleerd van corona-crisis”

Het sys teem draait n og s teeds, maar directeur Ad Sterk, die ook even aanschuift bi j het gesprek, merkte dat de interesse in het sys teem snel wegebd e. “Het eers te jaar na de crisis was er n og wel belangs telling, maar nu hoor ik er eigenlijk niemand meer over.” Dat is ook Francesco Franch imon o pgevallen, en het hee ft hem hogelijk verbaasd. “Niet alleen h ier verslapt de aandacht, hoor Het is bi j ied ereen in Ned erland. Het lij kt wel alsof we er bewus t voor kiezen met z’n allen om niet meer aan de coronacrisis te d enken.”

Als co ping-mechanisme is die reactie bes t te begri jpen. Drie jaar lang waren we o pgesloten, kond en we onze dierbaren niet bi j ons voelen, werd en wi j beperkt in onze vri jheid en werd en we geconfronteerd met ziekte en dood. Franch imon: “Ik snap dat nat uurli jk bes t. Maar tegeli jk vind ik het en orm jammer dat de aandacht die we toen hadd en voor gezondheid en techniek in gebouwen, niet bek li jfd is. Ik had de hoo p dat dit een game changer zou zi jn, maar het is allemaal weer weg, we hebben eigenlijk van die crisis helemaal niets geleerd.”

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Ond ert ussen hee ft de crisis ook niet tot een omslag geleid bi j beleidsmakers. Hooguit een k lein wetsvoors tel dat scholen in basis- en voortgezet ond erwi js verplicht een CO2-meter op te hangen kan je zien als een rechts treeks gevolg van de coronacrisis.

Franch imon: “Toch is dit ook een halfslachtige maatregel, want er zit niet echt een goed id ee achter Wi j technici weten dat een half gevuld e k leuterk las met een CO2-concentratie van 1 200 ppm iets aan zi jn ventilatie moet laten doen, maar dat diezelfd e CO2-concentratie in een k las vol zwoegend e 16-jarigen een accepta bel niveau is. Maar hoe weet een leraar dat? Wat zeggen de data van een CO2-meter zond er interpretatie? Data is n og geen informatie, terwi jl die sugges tie met die verplichte meter wel wordt gewekt. Wel vind en er momenteel veel multidisciplinaire ond erzoeken plaats om meer te begri jpen over virusverspreiding door de lucht en welke ins tallatieconcepten effectie f kunnen zi jn. Als we het glas als halfvol beschouwen, dan kunnen dit soort ond erzoeksresultaten over enkele jaren alsn og leid en tot and er beleid.”

Mens nauwelijks bestudeerd

Franch imon doorliep de MTS, de HTS en daarna de universiteit waar hij telkens meer kennis vergaarde van het vak ins tallatietechniek. Aan de universiteit, de TU Eindhoven, doorliep hij ook een promotietraject. Het was in die period e dat hi j zich begon te realiseren dat ins tallatietechnici weliswaar pretend eren ins tallaties te bouwen en ontwerpen met de gebruiker in gedachten, maar dat die gebruiker, de mens, als zodanig nauwelij ks bestud eerd wordt. “Je kreeg een beetje de comforttheorieën van Ole Fanger in de o pleiding, maar daar h ield het wel mee o p. Het is gek. In feite zou je kunnen zeggen dat ons vakgebied 150 jaar geled en is onts taan om de gezondheid van mensen te bevorderen. Denk aan riolering, drinkwatervoorziening en ventilatie. Maar we zi jn dat gaand eweg kwi jtgeraakt.”

Voor Franch imon o pend e een kennismaking op de faculteit Bouwkund e met professor en bioloog Annelies van Bronswi jk de ogen. Zi j h ield zich veel bezig met zaken als as tma en legionella in relatie tot de gebouwins tallaties. Franch imon: “Het is wel saillant dat ik op de MAVO besloot om biologie als eers te vak te laten vallen. Ik kon er helemaal niks mee toen. Maar op de TU Eindhoven vond ik dit het mees t interessante ond erd eel van het vak. Nog s teeds.”

Het gebrek aan inzicht in de lichaamssys temen van mensen en hun ziektebeeld en, virussen en bacteriën, ond er professionals in de ins tallatietechniek, dat hee ft volgens Franch imon in belangri jke mate bi jgedragen aan allerhand e miscommunicatie en halfbakken o plossingen ti jd ens de coronacrisis. Ook and ersom trouwens, vanuit biologen, epid emiologen en medici, is er weinig kennis en begrip over ins tallatietechniek en hoe die kan bi jdragen aan de volksgezondheid. “We moeten bese ffen dat een slecht gebouw ons ziek kan maken, maar dat een goed gebouw juis t kan bi jdragen aan onze gezondheid. Preventie f.

De farmaceutische indus trie verdient miljard en met ons beter maken, maar we kunnen er toch veel beter voor zorgen dat we in eers te ins tantie niet ziek word en. De maatschappeli jke baten zi jn zo groot.”

Breder kijken

Wat betekent dat dan, samenwerking opzoeken? “Nou, we moeten de discussie niet alleen voeren in ons eigen kringetje, maar bi jvoorbeeld ook eens proberen te publiceren in vakblad en van die beroepsgroepen, in medische blad en bi jvoorbeeld.” Ook vindt Franch imon, maar dat is een iets and er ond erwerp, dat de experts in de binnenk limaattechniek wel eens wat vaker de ‘gewone’ mensenmedia mogen opzoeken, of naar buitentred en. “Wetenschappers, zeker ti jd ens corona, hadd en de neiging lang te wachten met s tandpunten in te nemen, nat uurli jk met de n odige nuances, omdat ze n og niet alle ond erzoeken hadd en afgerond. Ik

vind, ook met incomplete informatie, moet je je als expert, met alle kennis en ervaring die je hebt, durven uitspreken. Stap maar naar voren, ook in de mis t van onzekerhed en die er hangt in zo’n crisis. Ikzelf heb dat wel gedaan toen, heb bi j de talkshows aan tafel gezeten. Ik had dat van and eren ook willen zien die hadd en missch ien veel meer impact kunnen maken.”

Vanuit TVVL is die verantwoord eli j kheid wél gen omen desti jds, benadrukt Franch imon, ond er meer door het initiatie f Mas terplan Ventilatie met richtli jnen, protocollen en tools. “Helaas is dit (n og) niet het s tartpunt gewees t om veel bred er te ki jken wat onze maatschappi j n odig hee ft met betrekking tot ventilatie en luchtreiniging. We consumeren immers 10.000 liter aan lucht, ied ere dag weer Verontreinigd e lucht waarvan schad elijke d eeltjes uiteind elijk ook terecht komen in onze bloedvaten.”

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

De schad e van de coronacrisis is € 66,2 miljard gewees t, zo beci jferde econ omenblad ESB onlangs. “Ik ga dan rekenen, op de achterkant van een sigarenkis tje zogezegd, en kom dan op € 4,2 miljard die we n odig hebben om onze gebouwen (totaal 600 miljoen vierkante meter) in Ned erland van de juis te ventilatie en luchtreiniging te voorzien. Ik ga niet zeggen dat we daarmee de coronacrisis voorkomen zoud en hebben, maar we zoud en er wel een positieve bi jdrage aan hebben kunnen leveren.”

And ers gezegd: de business case van een gezond gebouw is duid elijk positie f, de vraag is dan nat uurlijk wel wie dat gaat betalen? Wie hee ft de kos ten en wie hee ft de baten? Die zi jn niet geli jk verd eeld. Franch imon: “De bekend e split incentive. Bi j Energy Service Companies, ESCo’s, is dat al een ti jd geled en aangepakt, waarbi j d egene die profiteert van de energiebesparing een bedrag afs taat aan de parti j die de inves tering hee ft gedaan. Analoog h ieraan werk ik nu met Duurzaam Gebouwd en Smart Workplace aan een WELLCo, waarbi j we eerst in kaart gaan brengen wie er allemaal baat hebben bi j een gezond ere werk- en lee fomgeving en wie erin moet inves teren. Dat is een st uk complexer, want het gaat h ier bi jvoorbeeld ook om inkomens- en zorgverzekeraars en niet alleen om de split incentive t ussen huurd er en verhuurders. Uiteind eli jk moet het mogeli jk zi jn om het geld zodanig te verd elen dat ied ereen er baat bi j hee ft.”

Niet aflatend doorbuffelen

Het zi jn uiteind eli jk niet de externe schokken, zoals een coronacrisis, of, van veel langer geled en, zoiets als het Sick Building Syndrome, die de verand eringen gaan brengen die n odig zi jn voor gezond e gebouwen, weet Franch imon inmidd els. Het is een proces van de lange ad em, het continue bli jven benadrukken, het id ee uit bli jven dragen, de samenwerking zoeken. Niet aflatend doorbuffelen. In die context moet zi jn mees t recente boekwerkje dan ook gezien word en, de Startn otitie Programmatische Aanpak Gezondheidswins t in de Gebouwd e Omgeving, die hi j schree f voor de Maatschappelijke Adviesraad van TVVL. “Een ges truct ureerd overzicht van gezondheidsproblemen die gerelateerd zi jn aan gebouwen en hun ins tallaties en hoe je die problemen kan o plossen. Ja, zo hou je de druk ero p, zodat uiteind eli jk gebouwen ond erd eel zi jn van de o plossing in plaats van de veroorzaker van het probleem.”

Dr.ir A.G.M. (Lis anne) Bergefur t; Dr.ir. H. A.J. A. (Ria nne) Appel- Meulenbroek, Technische Universiteit Eindhoven (TU/e)

Hoe werkplekdesign bijdraagt aan gezondheid

In de huidige samenleving spendeert men een groot gedeelte van de tijd binnen. Uit onderz oek blijkt bijvoorbeeld dat de gemiddelde Amerikaan 90% van de tijd binnenshuis doorbrengt [1]. Dit geldt met name voor me nsen met een kantoorbaan; fulltime medewerkers spenderen ongeveer 33% van de uren dat ze wakker zijn op kantoor [2]. Deze cijfers tonen aan dat de werkomgeving een aanzienlijke invloed zou kunnen hebben op de gezondheid van werknemers. In dit ar tikel beschrijven wetenschappers van de TU Eindhoven hoe het werkplek desig n de gezondheid zou kunnen verbeteren.

De ervaring van de werkplek wordt gevormd door zowel objectieve, fysieke kenmerken als de perceptie ervan. Wanneer deze kenmerken als negatie f word en ervaren (lees: als d emands), dan zoud en ze een negatieve invloed kunnen hebben op de gezondheid van werknemers. Echter, volgens de salutogene theorie kunnen fysieke werkplekkenmerken ook als resources werken en daarmee de gezondheid positie f beïnvloed en [3].

In dit geval word en de behoe ften van werknemers beter ond ers teund door de fysieke werkomgeving [4].

Fysieke werkplekkenmer ken

Al Horr et al. [5] d efiniëren zeven fysieke werkplekkenmerken, namelijk luchtkwaliteit en ventilatie, thermisch comfort en temperat uur, licht en daglicht, geluid, akoes tiek en privacy, layout en d esign, biofilie, planten en uitzicht, en look en feel. Volgens hen vormen deze fysieke kenmerken complexe relaties, die de productiviteit van med ewerkers zoud en kunnen beïnvloed en. Naas t productiviteit bes taat er ook een mogelijke invloed op de mentale gezondheid, zoals op de ervaren stress en vermoeidheid, maar ook op de betrokkenheid van med ewerkers en hun concentratievermogen.

In een sys tematische literat uurst udie is ond erzocht welke relaties t ussen de fysieke werkplek en de mentale gezondheid al veel ond erzocht zi jn en welke n og nauweli j ks. Deze st udie toont aan dat ond erzoek zich voornameli jk ge focus t hee ft op de binnenk limaataspecten van het kantoor, zoals de luchtkwaliteit en ventilatie, en thermisch comfort en temperat uur, vooral in relatie tot productiviteit. Tot nu toe zi jn er maar enkele st udies bekend die de wat zachtere aspecten van het kantoor (bi jvoorbeeld planten en uitzicht) bestud eerd hebben [6].

Daarnaas t is het belang van de thuiswerkomgeving door de COVID-19 pand emie toegen omen. Waar voor de pand emie slechts 37% (in 2019) van de Ned erlandse werkend e po pulatie regel matig thuiswerkte, was dat in 2022 4 5% [7]. Eenzelfd e soort sys tematische literat uurst udie is daarom uitgevoerd voor de thuiswerkomgeving, om in kaart te brengen welke fysieke werkplekkenmerken al ond erzocht

Highlig hts

• Werkplekond erzoek focus t zich n og vaak enkel op binnenk limaataspecten in relatie tot gezondheid.

• Zachtere werkplek aspecten word en onterecht buiten beschouwing gelaten.

• Sound masking kan spraakvers taanbaarheid en stressniveau verlagen, en positie f bi jdragen aan s temming.

• Muurk leuren, planten en bureau-schermen hebben invloed op psychologische en cognitieve reacties.

• Fit t ussen individu, organisatie, en fysieke thuis-en kantoorwerkplek draagt bi j aan gezondheid.

Auteurs

zi jn in relatie tot de mentale gezondheid en welke n og niet. Uit deze st udie bli jkt, in li jn met het ond erzoek naar de kantooromgeving, dat vooral de binnenk limaataspecten in relatie tot productiviteit en stress ond erzocht zi jn [8].

Figuur 1 toont het aantal st udies dat vanaf 1990 uitgevoerd is voor ied er van de fysieke kenmerken op kantoor en thuis. In totaal zi jn er 133 st udies gevond en die de fysieke kantoorwerkplek in relatie tot mentale gezondheid ond erzocht hebben en 27 st udies die dat ded en voor de thuiswerkplek. Slechts één st udie over de thuiswerkplek is geschreven voor de COVID-19 pand emie, terwi jl de and ere st udies ti jd ens of na de pand emie gepubliceerd zi jn. Dit laat zien dat het belang van een gezond e thuiswerkplek toegen omen is ti jd ens de pand emie. Daarnaas t blij kt dat er slechts in enkele thuiswerkpleks t udies gebruik gemaakt is van objectieve metingen, zoals sensoren om CO2-gehalten of temperat uur te meten [8]. Er is dus potentie om de invloed van de fysieke thuiswerkplek op de mentale gezondheid beter te ond erzoeken, zeker nu dat (d eels) thuiswerken een bli jvend e verand ering li j kt te zi jn.

Geluid en sound masking

Uit ond erzoek bli j kt verd er dat geluid op kantoor de belangri jks te red en is voor een afname in de ervaring van productiviteit en comfort [9]. Dit geldt ook voor

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

en

uur Layout en d esign Biofilie, planten en uitzicht Look, feel en k leur

de thuiswerkomgeving, waar met name de afwezig heid van een afgescheid en werkplek tot meer geluidsoverlas t en afleiding leidt [10]. Waar men thuis missch ien mind er afgeleid wordt door collega’s [11], neemt de afleiding door gezinsled en of het ontbreken van een echte werkplek (bi jvoorbeeld werken vanuit de woonkamer/slaapkamer) waarschi jnli jk wel toe. Thuis lij kt het dus vooral van belang om een afgescheid en werkplek te creëren, waar men zo min mogelijk ges toord wordt ti jd ens het uitvoeren van ond er and ere concentratiewerk.

Op kantoor ligt het reduceren van geluidsoverlas t wat complexer Met name de vers taanbaarheid van gesprekken t ussen collega’s wordt als afleid end ervaren. Dit komt omdat het geluid van gesprekken dynamisch is, waardoor gewenning moeilijk is [1 2]. Ond erzoek laat zien dat spraakvers taanbaarheid het hoogs t is in kantoort uinen, wat kan resulteren in een afname van de ervaren productiviteit en het welzi jn [13]. Het is daarom belangrij k om aandacht te bes ted en aan de akoes tiek van het kantoor, door bi jvoorbeeld a bsorberend e materialen en scheidingspanelen te gebruiken, voldoend e afs tand te hanteren t ussen bureaus, of door sound masking toe te voegen [14].

Figuur 1: Aantal st udies per fysiek kenmerk.

Onderzoek & Cases

Een sound masking sys teem zendt op een gecontroleerde manier een elektronisch gegenereerd geluid uit dat het achtergrondgeluid verhoogt om de spraakvers taanbaarheid te vermind eren. Versch illend e ond erzoeken tonen aan dat de verhoging van het achtergrondgeluidniveau ind erdaad leidt tot een vermind ering van de geluidsvers toring en de spraakvers taanbaarheid [15]. Er zi jn echter n og geen st udies bekend die aantonen dat de toepassing van sound masking zou kunnen bi jdragen aan een verbeterde gezondheid. Lenne et al. [15] hebben bi jvoorbeeld een veld experiment uitgevoerd waarbi j het effect van sound masking op ervaarde vermoeidheid, geluidsirritatie, geluids tevred enheid en mentale werkdruk ond erzocht is, maar vond en geen significante verbetering van deze indicatoren. Daarom hebben we een veld experiment uitgevoerd om de potentie van leveladaptieve sound masking op vermind ering van geluidsoverlas t en spraakvers taanbaarheid, alsook de verbetering van mentale gezondheid, te ond erzoeken. Het sys teem was uitgerus t met adaptive volume control (AVC), wat betekent dat het sound maskingniveau automatisch aangepas t wordt aan het spraakvolume (bi jv. lager sound maksing niveau wanneer mind er activiteit).

Het sound maskingexperiment is uitgevoerd bi j twee bedri jven in Ned erland, t ussen september 2022 en maart 202 3. Deze period e is te verd elen in versch illend e experiment-fasen. In fase 1 werd de sound masking apparat uur aangebracht op de interventieverdiepingen van de bedri jven. Bi j beid e bedri jven werd en namelijk vergelij kbare vloeren (qua layout en aantal werknemers) als interventie-en controleverdiepingen ingericht, met een werkend sound maskingsys teem op de interventieverdiepingen en op de controleverdieping een ‘dummy’ sound maskingsys teem (lees: alleen visueel). In deze fase werd en werknemers gevraagd om een prevragenli js t in te vullen. Fase 2 bes tond uit de ramp-up period e waarin gelij kmatig het sound maskingniveau verhoogd werd om een plotselinge toename in achtergrondgeluid te voorkomen. Bi j het eers te bedri jf werd de ond ergrens inges teld op 35dB en de bovengrens op 42dB, en bi j het

tweed e bedri jf op 38dB en 43dB, respectieveli j k.

Deze versch illen zi jn te verk laren door een hoger achtergrondgeluid en meer tele foonactiviteiten bi j de tweed e organisatie. In fase 3 werd en werknemers op de interventieverdiepingen voor een aantal o peenvolgend e weken blootges teld aan sound masking. In de laats te fase werd en werknemers n ogmaals gevraagd om een vragenli js t in te vullen, bes taand e uit dezelfd e vragen als in de pre-vragenli js t. Zowel de pre-als pos t-vragenli js t werd verspreid ond er werknemers op de interventie-en de controleverdiepingen.

De vragenli js ten werd en ingevuld door 83 werknemers, van wie 42 op de interventieverdiepingen werkten en 41 op de controleverdiepingen. Met behulp van een seemingly unrelated regression analyse zi jn de potentiële verand eringen t ussen de voor-en nametingen met betrekking tot de varia belen over de mentale gezondheid en geluidsoverlas t in kaart gebracht. De resultaten laten zien dat de toepassing van sound masking van invloed is op de s temming en stressgevoelens van werknemers. Werknemers voelen zich namelijk mind er gespannen, nerveus en ges tres t wanneer zi j blootges teld zi jn aan sound masking. Daarnaas t blij kt ook dat deze groep werknemers mind er overlas t ervaart door vers taanbare gesprekken. Deze resultaten tonen dus aan dat level-adaptie f sound masking van invloed zou kunnen zi jn op de meer kortdurend e gevoelens (bi jvoorbeeld stress en s temming) terwi jl de langdurige gevolgen (bi jvoorbeeld burn out en betrokkenheid) mind er beïnvloed word en. Hoewel sound masking bi j kan dragen aan een gezond ere werkomgeving, is het van belang om de beleving van geluid op een meer holis tische wi jze te benad eren. Dat betekent dat, naas t sound masking, facility managers en d esigners ook aandacht zoud en kunnen bes ted en aan het effectie f gebruiken van een activity-based kantoor d esign, het verbeteren van de geluidsisolatie en -a bsorptiewaard en en het faciliteren van voldoend e concentratieruimtes en belcellen. In een activitybased kantoor d esign zi jn med ewerkers nameli jk vri j om hun werkplek te kiezen. Deze keuze is gebaseerd op het type activiteit dat zi j uitvoeren, zoals concentratiewerk of teamoverleg. Weloverwogen beslissingen over welke taak waar uit te voeren zoud en de geluidsoverlas t in de o pen kantoort uin kunnen vermind eren.

Attributen

1. Planten

2. Uitzicht naar buiten

Gezond e gebouwen:

Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Attribuut levels

1. Geen planten

2. Horizontale planten 3. Verticale planten (basis)

1. Stadsuitzicht (basis)

2. Indus trieel uitzicht 3. Nat uurlijk uitzicht

3. Window-to-wall ratio (WWR) 1. 20% 2. 40% (basis) 3. 60%

4. Kleurgebruik

5. Schermen t ussen bureaus

6. Bezettingsgraad

Zachte werkplekkenmer ken

Naas t de binnenk limaataspecten (zoals geluid en licht) van de werkplek blijken ook de ‘zachtere’ werkplekkenmerken (zoals layout en d esign, biofilie, planten en uitzicht, en look, feel en k leur) van belang voor de gezondheid van werknemers. Recent ond erzoek toont bi jvoorbeeld aan dat, zowel op kantoor als thuis, de invloed van es thetiek van de werkomgeving op performance en comfort groot is [16]. Hoewel men het belang van geluid en temperat uur vaak hoger inschat, bli j kt uit deze st udie dat de zachte werkplekaspecten ook belangri jk zi jn.

Echter, zoals Figuur 1 laat zien zi jn deze zachtere aspecten n og maar weinig ond erzocht in relatie tot mentale gezondheid. Daarom focus te één van onze st udies zich op de invloed van zulke zachte kantooraspecten op de verwachte productiviteit, het concentratievermogen, de s temming en het stressniveau ond er werknemers.

In deze st udie is een s tated choice experiment ontworpen om werkplekvoorkeuren van werknemers te mod elleren. In dit experiment werd en werknemers gevraagd om te kiezen t ussen twee alternatieven waarbi j versch illend e kenmerken (dat wil zeggen attributen) gevarieerd werd en. Om de ervaring van de werkplek realis tischer weer te geven is gebruik gemaakt van een Virt ual Reality (VR) omgeving van een o pen kantoort uin. In totaal zi jn er zes attributen gemod elleerd, die elk weer bes taan uit drie levels.

1. Rood/warm

2. Blauw-groen/koel

3. Wit/neutraal (basis)

1. Voor-en zi j kant bureau

2. Voorkant bureau 3. Geen schermen (basis)

1. 25%

2. 70% 3. 100% (basis)

Ta bel 1: Attributen en attribuut levels.

Deze attributen zi jn het wel of niet hebben van schermen t ussen de bureaus, de bezettingsgraad, de window to wall ratio (dat wil zeggen de o ppervlakte van het raam in relatie tot de o ppervlakte van de gevel), uitzicht naar buiten, k leurgebruik op de muren en de aanwezig heid van planten. Door versch illend e levels van de zes attributen te combineren zi jn 27 unieke virt uele kantoorontwerpen gemaakt. Ta bel 1 laat een overzicht zien van de zes attributen en de bi jbehorend e attribuut levels.

Naas t de algemene voorkeur t ussen twee alternatieve kantoorontwerpen werd en respond enten ook gevraagd om te kiezen in welke variant zi j verwachtten het mees t productie f te kunnen werken, waar ze zich het bes te zoud en kunnen concentreren en het mins t ges tres t zoud en zi jn en waar ze zich het mees t ontspannen en gelukkig zoud en voelen. In totaal hebben 214 respond enten d eelgen omen aan het experiment, waarbi j ied er van de respond enten vier keer moes t kiezen t ussen twee varianten. Een voorbeeld van zo’n keuze experiment is weergegeven in Figuur 2. Zi j kond en ook voor de ‘geen voorkeur’ o ptie kiezen.

Uit het ond erzoek bli j kt dat het relatieve belang van planten het groots t is voor de perceptie van alle psychologische (s tress, gevoel van geluk en

ontspannen) en cognitieve reacties (concentratie en productiviteit) ten o pzichte van de and ere attributen.

Daarnaas t toont het ond erzoek ook aan dat de afwezig heid van planten een negatie f effect hee ft op alle psychologische en cognitieve reacties terwi jl de aanwezig heid van horizontale planten (lees: planten in potten) een positieve invloed hee ft. Een and er resultaat is dat het hebben van een uitzicht naar buiten als positie f ervaren wordt. Dit geldt zowel voor een indus trieel als een nat uurli jk uitzicht, wat laat zien dat het hebben van een direct uitzicht naar buiten wellicht n og belangri jker is dan het specifieke uitzicht dat men hee ft. Een hogere window to wall ratio hee ft een positie f effect op de verwachte productiviteit en concentratie en de algemene voorkeur van werknemers. Een hogere WWR leidt in het algemeen tot meer daglichttoetreding wat een positievere ervaring van de kantooromgeving kan veroorzaken [17].

Een and ere bevinding is dat rod e/warme k leuren een positieve invloed hebben op de ervaren psychologische reacties maar niet op de cognitieve reacties, terwi jl blauw-groene/koele k leuren juis t een positieve invloed hadd en op de ervaren concentratie. Opvallend is dat respond enten de aanwezig heid van schermen (zowel

aan de voor-als zij kant van het bureau) als negatie f ervaard en voor alle psychologische en cognitieve reacties, ten o pzichte van de afwezig heid van schermen. Het zou kunnen dat de aanwezig heid van zulke schermen alleen de visuele privacy van werknemers verbetert, terwi jl de geluid privacy niet beïnvloed wordt [18]. Als laats te is de invloed van de bezettingsgraad bestud eerd. Resultaten laten zien dat werknemers de voorkeur geven aan een lage bezettingsgraad ten o pzichte van een hogere bezettingsgraad. In het algemeen tonen de resultaten van dit experiment aan dat k leine verand eringen aan de werkplek al een invloed zoud en kunnen hebben op de psychologische en cognitieve ervaringen van kantoormed ewerkers. Werkplek managers kunnen bi jvoorbeeld experimenteren met het gebruik van k leuren en planten en zoud en ook schermen t ussen bureaus kunnen verwi jd eren of herpositioneren. Veld experimenten zi jn n odig om te controleren of de bevindingen in de virt uele kantooromgeving overeen komen met de mogeli jke invloed en in een echte kantooromgeving.

Conclusie

De st udies die uitgevoerd zi jn als ond erd eel van dit promotieond erzoek dragen bi j aan onze kennis over de relatie t ussen de fysieke werkplek en de mentale gezondheid, waarbi j de werkplek niet alleen meer bes taat uit het kantoor maar ook uit de

Figuur 2: Keuze experiment: a. Optimaal voorbeeld, b. Subo ptimaal voorbeeld.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness

B thuisomgeving. Met de verwachting dat we in de toekoms t d eels thuis zullen bli jven werken, is het van belang om meer inzichten te verkri jgen in hoe onze werkomgeving ons mentaal beïnvloedt. Persoonli jke versch illen, zoals persoonli j kheidskenmerken, lee fti jd en geslacht li jken ook een belangri jke rol te spelen in de ervaring van de werkplek. Béras tégui [19] beargumenteert bi jvoorbeeld dat vier aspecten uitgeli jnd zoud en moeten word en om het succes van het hybrid e

Referenties

1. EPA, “What are the trends in indoor air quality and their effects on human health?,” https://www epa.gov/report-environment/indoor-air-quality#n ote1.

2. J. A. Veitch, M. G. M. Stokkermans, and G. R. Newsham, “Linking Lig hting Appraisals to Work Behaviors,” Environ Behav, vol. 4 5, n o. 2, pp. 198–214, 2011, doi: 10.1177/00139165114205 60.

3. M. Roskams and B. Haynes, “Salutogenic workplace d esign: A concept ual framework for supporting sense of coherence throug h environmental resources,” Journal of Corporate Real Es tate, vol. 22, n o. 2, pp. 139–153, 2019, doi: 10.1108/JCRE-01-2019-0001.

4. G. Mangone, C. A. Capaldi, Z. M. van Allen, and P. G. Luscuere, “Bringing nat ure to work: Preferences and perceptions of cons tructed indoor and nat ural outdoor workspaces,” Urban For Urban Green, vol. 2 3, pp. 1–1 2, Apr. 2017, doi: 10.1016/j.ufug.2017.02.009.

5. Y. Al Horr, M. Arif, A. Kaush ik, A. Mazroei, M. Katafygiotou, and E. Elsarrag, “Occupant productivity and office indoor environment quality: A review of the literat ure,” Build Environ, vol. 105, pp. 369–38 9, 2016, [Online]. Availa ble: http://dx.doi.org/10.1016/j.build env.2016.06.001

6. L. Berge furt, M. Wei js-perrée, R. Appel-meulenbroek, and T. Arentze, “The physical office workplace as a resource for mental health – A sys tematic sco ping review,” Build Environ, vol. 207, 2022, doi: 10.1016/j.build env.2021.108505.

7. Arbo portaal, “Arbotrends 2022: mind er thuiswerken en meer ziekteverzuim,” https://www arbo portaal.nl/act ueel/nieuws/202 3/05/02/arbotrends-2022-mind er-thuiswerken-en-meer-ziekteverzuim#:~:text=De%20afgelo pen%20twee%20jaar%2C%20sinds,uur%20thuis%20per%20 week%20thuis.

8. L. Berge furt, R. Appel-Meulenbroek, and T. Arentze, “How physical home workspace characteris tics affect mental health: A sys tematic sco ping review,” Work, vol. 76, n o. 2, pp. 48 9–506, Oct. 202 3, doi: 10.32 33/WOR-220505.

9. E. O. Rasheed, M. Khoshbakht, and G. Baird, “Does the Number of Occupants in an Office Influence Individual Perceptions of Comfort and Productivity? - New Evid ence from 5000 Office Workers,” Buildings, vol. 9, n o. 3, pp. 1–14, 2019, doi: 10.3390/buildings9030073.

10. L. Berge furt, R. Appel-Meulenbroek, C. Maris, T. Arentze, M. Wei js-Perrée, and Y. de Kort, “The influence of dis tractions of the home-work environment on mental health during the COVID-19 pand emic,” Ergon omics, pp. 1–18, Mar. 2022, doi: 10.1080/00140139.2022.2053590.

werken te vergroten. Deze aspecten bes taan uit het o ptimaliseren van de fit t ussen de fysieke thuiswerkplek, de fysieke kantooromgeving, het individu en de organisatie. Wanneer een organisatie werkt aan het o ptimaliseren van deze fit, dan zou dat een positieve bi jdrage kunnen leveren aan de mentale gezondheid van de werknemers.

Meer lezen over het proe fschrift? Ga naar: bit.ly/werkplekd esign

11. M. Awada, G. Lucas, B. Becerik-gerber, and S. Roll, “Working from home during the COVID-19 pand emic : Impact on office worker productivity and work experience,” Work, vol. 69, pp. 1171–118 9, 2021, doi: 10.32 33/WOR-210301.

1 2. J. L. Szal ma and Hancock Peter A. , “Supplemental Material for Noise Effects on Human Performance: A Meta-Analytic Synthesis,” Psychol Bull, vol. 137, n o. 4, pp. 682–707, 2011, doi: 10.1037/ a002 3987.supp.

13. A. Haapakangas, V. Hongis to, M. Eerola, and T. Kuusis to, “Dis traction dis tance and perceived dis t urbance by n oise—An analysis of 21 o pen-plan offices,” J Acous t Soc Am, vol. 141, n o. 1, pp. 1 27–136, Jan. 2017, doi: 10.11 21/1.4973690.

14. T. Renz, P. Leis tner, and A. Liebl, “Effects of the location of sound masking loudspeakers on cognitive performance in o pen-plan offices: Local sound masking is as e fficient as conventional sound masking,” Applied Acous tics, vol. 139, pp. 24–33, Oct. 2018, doi: 10.1016/j.apacous t.2018.04.003.

15. L. Lenne, P. Chevret, and J. Marchand, “Long-term effects of the use of a sound masking sys tem in o pen-plan offices: A field st udy,” Applied Acous tics, vol. 158, Jan. 2020, doi: 10.1016/j.apacous t.2019.107049.

16. C. Srivas tava, E. Murnane, S. Billington, and H. Samuelson, “Impact of workplace d esign on perceived work performance and well-being: Home versus office,” J Environ Psychol, p. 102274, Mar 2024, doi: 10.1016/j.jenvp.2024.102274.

17. C. Moscoso, K. Chamilothori, J. Wien old, M. And ersen, and B. Mat usiak, “Window Size Effects on Subjective Impressions of Daylit Spaces: Indoor St udies at Hig h Latit ud es Using Virt ual Reality,” LEUKOS - Journal of Illuminating Engineering Society of North America, vol. 17, n o. 3, pp. 242–264, 2021, doi: 10.1080/15502724.2020.1726183.

18. J. Kim and R. De Dear, “Workspace satisfaction: The privacy-communication trad e-off in o pen-plan offices,” J Environ Psychol, vol. 36, pp. 18–26, 2013, doi: 10.1016/j.jenvp.2013.06.007.

19. P. Béras tégui, “Teleworking in the aftermath of the Covid-19 pand emic: ena bling conditions for a successful transition ET UI Policy Brie f,” 2021. [Online]. Availa ble: https://ssrn.com/a bstract=385 6979

Auteurs Dr H. (H ailin) Zheng, MSc .; dr.ir. M.G.L.C. (M arcel) Loomans; dr.ir. S. (Shalika) Walker ; dr.ir. T. A.J. (Twan) van Hoof f; em.prof.ir. W. (W im) Zeiler (allen Technische Universiteit Eindhoven, Faculteit Bouwkunde)

Luchtkwaliteit in kinderdagverblijven

Mensen staan voortdurend in contact met de lucht om hen heen. Dit om te ademhalen: een essen tiële handeling in ons bestaan. Volwassenen ademen o ngeveer 23.000 keer per dag in en uit, maar deze frequentie is aanzienlijk hoger bij baby’s en peuters, die o ngeveer 50.000 keer per d ag ademen [1]. Dez e hogere ademhalingsfrequentie bij jonge kinderen, in combinatie met hun proportioneel grotere ademhalingsvolume ten opzichte van hun lichaamsgewicht, z org t voor meer interactie met de directe omgeving. De kwaliteit van de lucht waaraan ze worden blootgesteld wordt daardoor nog belang rijker. Dit is onder andere van belang in omgevingen z oals kinderdagverblijven (KDVs), waar baby’s en peuters vee lvuldig verblijven [2].

Kinderdagverblijven zijn instellingen voor voorschoolse opvang, en min of meer het eerste integ rale programma voor de cognitieve, f ysieke en sociale ontwikkeling van jonge kinderen, variërend van baby’s tot kinderen in de basi sschoollee ijd [3]. Jonge kinderen zijn gevoeliger voor de negatieve e ecten van verontreinigingen in de lucht vanwege hun nog in ontwikkeling zijnde immuunsysteem, en f ysiologische en neurologische systemen [4-6]. Daa rom is een goede binnenluchtkwaliteit (IAQ; Indoor Air Quality) in KDVs van g root belang voor de gez ondheid en het welzijn van dez e jonge kinderen. Dit uitgangspunt vormde de kern van het promotieonderzoek dat in de afgelopen vier jaar is uitgevoerd. Het doel was te komen tot een beter inzicht en het aanreiken van maatregelen om een gez onde omgeving voor de vroege ontwikkeling van onze jongste generatie te garanderen [7]. Het promotieonderz oek bestond uit vier hoofdonderdelen, aangevuld met een onderz oek van een praktijkoplossing, die is ontwikkeld vanuit de verkregen resultaten.

Monitoring

Een eers te s tap in het komen tot een betere binnenluchtkwaliteit, is te weten wat die luchtkwaliteit is. Dit werd onlangs ook erkend door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) [8]. Het monitoren van de luchtkwaliteit is

Highlig hts

• Relatie f goedko pe luchtkwaliteit-monitors die meerdere luchtkwaliteit-parameters kunnen meten zi jn in het algemeen voldoend e betrouwbaar om typische activiteiten in kind erdagverbli jven te d etecteren zodat daarop geanticipeerd kan word en.

• De keuze van materialen die word en gebruikt bi j bi jvoorbeeld knutsel- en schoonmaakactiviteiten is belangri jk om de emissie van VOCs te beperken.

• Ruimteventilatie is niet in s taat om de bedjes in een slaapkamer van een kind erdagverbli jf effectie f te ventileren.

• Persoonli jke ventilatie is een goed e strategie, in vergeli j king met meng- of verdringingsventilatie, om de bedjes voldoend e geventileerd te kri jgen.

de eers te s tap in het begri jpen en aanpakken van de bloots telling van kind eren aan luchtverontreinigend e s toffen. Daarom zi jn in het promotieond erzoek de pres taties van versch illend e luchtkwaliteitsmonitoren en losse sensoren (zond er behuizing) binnen de unieke context van een KDV ond erzocht [9, 10]. Dit om ervoor te zorgen dat real-time IAQ-monitoring in s taat is om de typische emissiegebeurtenissen in een KDV te d etecteren. Vi jf luchtkwaliteitsmonitoren en vi jf soorten losse sensoren zi jn getes t. Ze werd en vergeleken met meer nauwkeurige ond erzoeksins trumenten (RGI’s; Research Grad e Ins truments). De evaluatie was gericht op meerdere belangrijke parameters voor de luchtkwaliteit: fijns tof (PM), kooldioxid e (CO2) en vluchtige organische s toffen (TVOC; Total Volatile Organic Compounds), samen met temperat uur en relatieve vochtig heid. Door midd el van experimenten in een k limaatkamer (zie Figuur 1), zi jn typische dago pvangactiviteiten gesimuleerd

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

1: (a) De meeto ps telling in de k limaatkamer. (b) een foto van de k limaatkamer waarin vier proe fper sonen voorgeschreven knutselactiviteiten uitvoerd en.

zoals knutselen en schoonmaken, ond er twee typische binnenk limaatoms tandig hed en (koel en droog [20 ± 1 °C & 40 ± 10%], warm en vochtig [26 ± 1 °C & 70 ± 5%]).

Voor de fijns tofmonitoring toond e deze st udie aan dat de fijns tofmeters, zowel losse sensoren als (multi-) sensoren met een behuizing, te lage fijns tof concentraties regis treerd en in vergeli j king met de meer nauwkeurige ond erzoeksins trumenten. De apparaten vertoond en wel een s terke correlatie, i.e. een hogere concentratie aan fijns tof resulteerde in een hogere waard e, in scenario’s die significante d eeltjesemissies produceerd en, zoals schoonmaakactiviteiten. Daarbi j werd en PM2,5concentraties in het bereik van 22-4 55 µg/m3 geregis treerd. De correlatie nam af of verdween zelfs bi j gebeurtenissen met lagere d eeltjesemissies, zoals knutselactiviteiten, en op momenten dat er geen activiteiten plaatsvond en. De PM2,5-concentraties waren daarbi j mind er dan 15 µg/m3. Bovendien waren de pres taties van de sensoren niet consis tent voor versch illend e schoonmaakacties; de gevoelig heid en respons werd en beïnvloed door de concentratie en samens telling van de bi j de activiteiten geproduceerde d eeltjes.

Wat CO2-monitoring betre ft werd voor alle getes te monitoren en sensoren een s terke correlatie met de data van de nauwkeurige ins trumenten gevond en. De variatie in het achtergrondniveau van deze apparaten beïnvloedd e hun pres taties enigszins, maar alle meetins trumenten bleken in s taat om te reageren op CO2-emissies, om vervolgens effectie f terug te keren naar het achtergrondniveau nadat de emissies waren ges to pt. Een sensor gebaseerd op

een foto-akoes tische techniek pres teerde h ierbi j duid elijk beter dan de meer traditionele NDIR gebaseerde CO2-sensoren (Non-Dispersive Infrared; op basis van a bsorptie van infrarood licht door CO2 moleculen).

Het ond erzoek liet ook zien dat TVOC-metingen complex zi jn vanwege de diversiteit aan organische gassen die ze meten. Maar, hoewel de getes te TVOCsensoren aanzienlijke kwantitatieve versch illen lieten zien bi j de gesimuleerde activiteiten, bleken ze wel een goed e correlatie te hebben met de re ferentie ond erzoeksins trumenten. Dit betekent dat ze wel in s taat zi jn om emissiegebeurtenissen in een kind erdagverbli jf te d etecteren. Het feit dat de mees te TVOC-sensoren vaak concentraties rapporteerd en die buiten het gespecificeerde d etectiebereik lagen, roept echter n og wel vragen op over de pres taties van deze sensoren.

Het ond erzoek liet uiteind eli jk zien dat relatie f goedko pe luchtkwaliteitsmonitoren effectie f kunnen zi jn bi j het regis treren van de luchtkwaliteit in KDVs. Dit voor de versch illend e activiteiten die daar plaatsvind en, en ook ond er versch illend e k limatologische oms tandig hed en. Met dergeli jke meetins trumenten, wanneer ze meerdere IAQparameters tegelijkerti jd monitoren, is het mogeli jk om typische activiteiten in kind erdagverbli jven te d etecteren, waarond er knutselen en schoonmaken. In kwantitatieve zin zi jn er wel duid eli jke versch illen t ussen sensoren die er momenteel op de markt zi jn.

Figuur

Type activiteit

Gesimuleerde scenario’s Gemeten TVOC niveausa (μg/m³)

Acryl verven 808

Pos ter verven 58

Vloeibaar li jmen 420

Knutselen

Schoonmaken

Slapen (Matras)

Plakken 96

‘Zand’ boetseren 136

‘Plas ticine’ boetseren 78

Dettol-Tafel schoonmaken 348

Geselecteerde individuele VOC emissies

Ethylbenzeen, n-Butyl Ether

Ethylbenzeen, Styreen, Aceton

Ethylbenzeen, Iso pro pyl Alcohol

Ethylbenzeen, Dod ecaan

Styreenb , Nonanal

o-Xyleen, Ethyl Ether

o-Xyleen, 1-Phen ox y-2-Pro pan ol

Suma-Tafel schoonmaken 896Pro peen, Iso pro pyl Alcohol

Nieuw Matras 574

Gebruikt Matras 1711

Ethyleen Oxid eb , Trichloroethyleen

Styreenb , Tetrachloroethyleenb

Noot: aDe TVOC-niveaus zi jn gemeten bi j een temperat uur van 20°C en een relatieve vochtig heid van 40%.

bDe gemeten VOC-niveaus over schred en de kankerrisicodrempels voor jongere kind eren.

Emissie van vluchtige organische stof fen

In het tweed e d eel van het promotieond erzoek lag de nadruk op de aanwezig heid en het gezondheidsrisico van vluchtige organische s toffen (VOCs) voor jonge kind eren en pedagogisch med ewerkers in KDVs [11]. Vergelij kbaar aan d eel één, zi jn ook h ier gecontroleerde experimenten uitgevoerd (zie Figuur 1) om de VOC-emissie van typische activiteiten in KDVs te ond erzoeken. De experimenten omvatten activiteiten zoals knutselen (sch ild eren, li jmen en boetseren) en schoonmaken. Daarnaas t was er ook aandacht voor de emissie van matrassen. De gecontroleerde omgeving waarin het ond erzoek is uitgevoerd maakte het mogeli jk de emissie van VOCs ti jd ens deze activiteiten geïsoleerd te meten. Dit resulteerde in ged etailleerde emissieprofielen, bes taand e uit een complexe reeks van 96 VOC-soorten, ond erverd eeld in twaalf groepen waarond er alcoholen, ald ehyd en, alkanen en and ere.

Ta bel 1 gee ft een overzicht van de specifieke soorten gesimuleerde activiteiten, samen met de gemeten TVOC-niveaus en geselecteerde individuele VOC-emissies. De resultaten laten zien dat er kenmerkend e chemische emissies zi jn voor elke activiteit, met aanzienli jke variaties in TVOCemissies afhankelijk van de gebruikte producten. Bi j de li jmactiviteiten resulteerde het gebruik van “Vloeibare li jm” bi jvoorbeeld in een TVOCconcentratie van 420 μg/m³, met iso pro pylalcohol als belangrijks te component. Gebruik van “Plaksel”

resulteerde daarentegen in een aanzienlijk lagere concentratie van 96 μg/m³, gedomineerd door dod ecaan.

De beoord eling van de gezondheidsrisico’s van deze VOC-emissies gaf aan dat de mees te gemeten concentraties binnen de veilige grenzen bleven voor niet-kankerverwekkend e risico’s.

Voor kankerverwekkend e risico’s lieten specifieke activiteiten en oms tandig hed en echter een verhoogd risico zien. Meer specifiek, een activiteit zoals “zand boetseren” of het gebruik van “nieuwe matrassen” resulteerde in de emissie van bi jvoorbeeld s tyreen en ethyleen oxid e. Daarbi j werd en de Risk Quotient (RQ) waard en voor de kritische drempel voor kankerverwekkend e risico’s benad erd of zelfs overschred en. Dit gold vooral voor ba by’s, die kwetsbaard er zi jn voor dit soort emissies. Voor volwassenen was het risico bi j de gevond en niveaus minimaal. Dit versch il in risico op basis van lee fti jd benadrukt de n oodzaak van gerichte interventies en beschermend e maatregelen voor de meer kwetsbare (hele…) jonge bezetting in KDVs.

Praktisch laat dit ond erzoek zien dat een zorgvuldige keuze van materialen bi j knutsel- en schoonmaakactiviteiten in KDVs belangrijk is om de emissie van VOCs, en daarmee de bloots telling eraan, te beperken. Daarnaas t li j kt regel matige controle en vervanging van matrassen de bloots telling aan VOCs te kunnen vermind eren.

Ta bel 1: Samenvatting van de drie soorten gesimuleerde activiteiten, s amen met de gemeten TVOCniveaus en geselecteerde individuele VOC-emissies.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Het is belangrijk daarbi j te bese ffen dat de beoord eling van gezondheidsrisico’s moet afges temd zi jn op jongere kind eren en dat dat dus een and er, strenger, veilig heidsniveau betekent.

Ventilatie op kinderbed niveau

Na de beoord eling van de luchtkwaliteit en de n oodzaak van de beperking van emissies is in het promotieond erzoek vervolgens gekeken naar de

ventilatieoms tandig hed en op bedniveau in de slaapkamers van KDVs. Er is daarbi j specifiek gekeken naar de sit uatie in Ned erlandse KDVs: semi-ingesloten s tapelbedd en [1 2, 13]. Uit veldond erzoek in 17 Ned erlandse KGVs met 68 slaapkamers [14] kwam naar voren dat van ongeveer 60% van de slaapkamers (nat uurli jk en mechanisch geventileerd) verond ers teld kan word en dat ze niet voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit.

Om de e fficiëntie van de ventilatie verd er te ond erzoeken is een typische slaapkamerops telling voor een KDV, met 12 bedjes, op ware grootte nagebouwd (zie Figuur 2). Hierbi j lag

Figuur 2: Experimentele ops telling. (a) Overzicht van de volledige ops telling, inclusie f 12 bedjes (van nr. 1 tot nr. 1 2) en plaatsing van de sensoren. (b) Een foto van de ops telling.

Figuur 3: (a) een foto van de ops telling in een bedje met een thermisch ad emend ba bymod el. (b) een schema van de toegepas te thermische en ad emhalingssimulatie.

boven het achtergrondniveau) binnen het bed bi j drie posities van de ba by

de nadruk op de luchtkwaliteit op bedniveau. In de ops telling is de verspreiding en inad eming van CO2 in de bedjes ond erzocht met behulp van een ad emend thermisch ba bymod el (Figuur 3). Hierbi j is rekening gehoud en met enkele varia belen, te weten de slaaphouding (rugligging, zi jwaarts richting de muur, zi jwaarts richting de gang), de lee fti jd van de ba by (1 2 en 30 maand en oud) en ventilatied ebieten in de kamer (55 en 250 m3/u).

Uit de st udie kwam duid eli jk naar voren dat de ventilatie in de semi-ingesloten bedjes, en daarmee de luchtverversing, ontoereikend was. De versch illen in concentraties t ussen bed- en ruimteniveau waren duid elijk meetbaar, ondanks de aanwezig heid van voldoend e mengventilatie op ruimteniveau. In de mees te gevallen werd een duid elijk hogere CO2-concentratie gemeten (zie Figuur 4). Die concentratie, ingead emd door de ba by’s, was drie keer zo hoog als de concentratie bi j de afvoer in de ruimte, met gemidd eld e waard en tot 1647 ppm. In enkele gevallen bedroeg de ingead emd e CO2concentratie meer dan 4300 ppm, wat serieuze gezondheidsrisico’s met zich kan meebrengen voor ba by’s.

Ook kon word en geconclud eerd dat de slaaphouding, de lee fti jd van de ba by en het ventilatied ebiet een significante invloed hadd en op de CO2-verd eling en de ingead emd e concentratie. De zi jligging richting de muur leidd e tot de hoogs te niveaus, gevolgd door de zi jligging richting de gang en rugligging. Hogere d ebieten (250 m3/u), verhoogd en paradoxaal gen oeg de ingead emd e CO2-concentratie in vergeli j king met een lager d ebiet (55 m3/u), wanneer geslapen werd in zi jligging richting de gang. In vergeli j king met ba by’s van 12 maand en oud s toten oud ere ba by’s (30 maand en) meer CO2 uit, waardoor er zich ook meer CO2 o phoo pt in het bed en wordt ingead emd.

Figuur 5: Geschematiseerde ventilatieconfiguraties voor mengventilatie (MV), verdringingsventilatie (DV) en geper sonaliseerde ventilatie (PV).

Figuur 4: CO2-ver spreiding (CO2-concentratie

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

6: Vergelij king van de drie ventilatieconfiguraties voor de gemidd eld e CO2 concentratie in het bed (1 2 bedd en, boven het achtergrondniveau) en voor de ingead emd e CO2-concentratie.

Ventilatie op ruimteniveau

Gezien de ontoereikend e ventilatiecondities in de semi-ingesloten ba bybedjes is tot slot ond erzocht wat de effectiviteit is van versch illend e ventilaties trategieën op ruimteniveau voor de sit uatie in de bedjes. Hierbi j zi jn mengventilatie (MV), verdringingsventilatie (DV) en gepersonaliseerde ventilatie (PV) met elkaar vergeleken (zie Figuur 5) [15]. Ook dit d eel van het ond erzoek maakte gebruik van de eerd er besproken slaapkamerops telling op ware grootte. In deze d eels t udie zi jn er twaalf ba by simulatoren gebruikt, die de ad emhaling en warmteontwikkeling van ba by’s van 30 maand en oud na boots ten. De pres taties van de drie ventilaties trategieën zi jn vergeleken voor twee soorten slaaphoudingen (rugligging en zi jligging) en twee ventilatied ebieten (55 en 250 m3/u). Met behulp van ond er and ere 58 CO2sensoren is ged etailleerde informatie over de CO2-concentratieniveaus in de ruimte en bedd en verzameld.

Uit de metingen bleek dat PV duid eli jk het bes te pres teert, gevolgd door DV en MV. Er werd en met PV significant

lagere ingead emd e CO2-concentraties per ba by gemeten (zie Figuur 6). De gemidd eld e concentratie in de bedjes (gemeten in een vlak) over de twaalf bedd en, voor de drie versch illend e ventilaties trategieën en bi j dezelfd e slaaphouding en d ebieten, waren echter vergelij kbaar Dus om de ventilatie e fficiëntie goed te kunnen beoord elen is kennis van de ingead emd e luchtkwaliteit belangrij k. Slaaphoudingen en d ebieten beïnvloedd en de pres taties van MV en DV aanzienli j k. Het is interessant om op te merken dat PV ook een duid elijk energiebesparend potentieel liet zien, doordat een vergeli j kbare ingead emd e luchtkwaliteit kon word en bereikt bi j een lager d ebiet ten o pzichte van DV en MV. Deze uitkoms ten laten zien dat persoonli jke ventilatiesys temen in slaapkamers van KDVs niet alleen een effectieve o plossing zi jn vanuit het oogpunt van luchtkwaliteit, maar ook van energieverbruik.

Persoonlijke Ventilatie een prak tijkoplossing

Gegeven de effectiviteit van PV, is deze strategie n og wat verd er ond erzocht. In het ond erzoek h ierboven was het eenvoudige PV-sys teem zelf ontworpen en had slechts relatie f beperkte

Figuur

afmetingen en één luchttoevoerrichting die naar de muur was gericht [7]. In een vervolgs t udie zi jn versch illend e luchts troomrichtingen en -snelhed en ond erzocht met behulp van een PV-ontwerp (zie Figuur 7). Drie luchttoevoerrichtingen (muurzi jd e, hoofdzi jd e, bed ekkingszi jd e), vi jf d ebieten (21, 37, 55, 65, 75 m3/u) en drie slaapposities (rugligging, zi jwaarts

richting de muur, zi jwaarts richting de gang) zi jn ond erzocht. Opnieuw is gebruik gemaakt van de experimentele slaapkamer ops telling. Voor een vergeli j k, is ook een MV controlescenario ond erzocht

Dit ond erzoek beves tigd e n ogmaals dat met PV de luchtkwaliteit op inhalatie- en bedniveau

Figuur 7: (a) De drie geper sonaliseerde ventilaties trategieën voor luchttoevoer (b) de foto van de toevoer aan de bovenzi jd e.

voor zuigelingen beter is dan met MV. De PV-s trategie waarbi j lucht aan de hoofdzi jd e wordt toegevoerd bleek het mees t e fficiënt te zi jn bi j lagere d ebieten. De resultaten gaven ook aan dat, hoewel hogere d ebieten doorgaans de luchtkwaliteit op bedniveau verbeteren, het o ptimale d ebiet beïnvloed wordt door de specifieke positionering van het PV-sys teem en slaaphouding. De resultaten ond erstrepen de n oodzaak van de toepassing van nieuwe ventilatieo plossingen in de slaapkamers van KDVs.

Conclusie

Met het promotieond erzoek is een bi jdrage geleverd aan de kennis over de luchtkwaliteit in kind erdagverbli jven. Een ond erwerp dat n og onvoldoend e aandacht hee ft gehad in de wetenschappeli jke literat uur De resultaten van het ond erzoek laten zien dat er n og veel te winnen valt als het gaat om dit soort gebouwen, specifiek de slaapkamers, waar een groot d eel van onze jongs te én kwetsbare generatie de n odige ti jd doorbrengt. Goed e monitoring en een zorgvuldige selectie van materialen zi jn belangri jke s tappen daarbi j. Een verbetering van de ventilatie in de slaapkamers van kind erdagverbli jven is een and er zeer belangri jk aandachtspunt dat ho peli jk bi j nieuwbouw en renovatie ond erkend wordt. Enkel voldoend e ‘lucht’ in een ruimte brengen is in ied er geval niet voldoend e. Het bouwbesluit (Besluit bouwwerken lee fomgeving) en de richtli jnen voor kind erdagverbli jven zoud en h ierop dienen te word en aangepas t.

Referenties

1. U.S. Environmental Protection Agency (EPA), Exposure Factors Handbook 2011 Edition (Final Report). 2011: U.S. Environmental Protection Agency, Wash ington, DC

2. Zheng, H. , S. Walker, and W. Zeiler. IAQ Aspects of Daycare Centers: A Sys tematic Review of Exposure to Particular Matter. in ASHRAE To pical Conference Proceedings. 2022. American Society of Heating, Re frigeration and Air Conditioning Engineers, Inc. DOI: https://www.aivc.org/sites/d efault/files/2_C3.pdf.

3. Zhang, Y. , P.K. Ho pke, and C. Mandin, Handbook of Indoor Air Quality. 2022: Springer Nat ure Singapore Pte Ltd. DOI: https://doi.org/10.1007/97 8-981-16-7680-2.

4. Bearer, C.F. , How are ch ildren different from adults? Environmental health perspectives, 1995. 103(suppl 6): p. 7-1 2. DOI: https://doi.org/10.2 307/3 432 337.

5. Schwartz, J. , Air pollution and ch ildren’s health. Pediatrics, 2004. 113(4): p. 10371043. DOI: https://doi.org/10.1542/peds.113.S3.1037.

6. WHO, WHO global air quality guid elines: particulate matter (PM2. 5 and PM10), ozone, nitrogen dioxid e, sulfur dioxid e and carbon mon oxid e. 2021, License: CC BY-NC-SA 3.0 IGO: World Health Organization. DOI: https://iris.who.int/handle/10665/3 4 5329.

7. Zheng, H. , Indoor Air Quality in Daycare Centers: Assessing and Mitigating Indoor Exposure on Young Ch ildren. Vol. 380. 2024, Eindhoven: Eindhoven University of Techn ology, Built Environment. DOI: https://research.t ue.nl/files/322463579/20240507_ Zheng_H._hf.pdf

8. WHO. Monitoring air pollution levels is key to ado pting and implementing WHO’s Global Air Quality Guid elines. 202 3; Availa ble from: https://www.who.int/news/ item/10-10-202 3-monitoring-air-pollution-levels-is-key-to-ado pting-and-implementing-who-s-global-air-quality-guid elines.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Dank woord

Dr Arjen de Jong van AirTulip wordt bedankt voor het leveren van een gepersonaliseerde ventilatieo ps telling en voor het assis teren bi j de experimentele voorbereidingen.

We zi jn ook de collega’s van het Building Physics and Services la b dankbaar voor hun onmisbare ond ers teuning bi j alle metingen.

Meer lezen over het proe fschrift? Ga naar: bit.ly/Luchtkwaliteit-kind erdagverbli jven

9. Zheng, H. , et al. , La boratory evaluation of low-cos t air quality monitors and single sensors for monitoring typical indoor emission events in Dutch daycare centers. Environment International, 2022. 166: p. 107372. DOI: https://doi.org/10.1016/j. envint.2022.107372.

10. Zheng, H. , et al. , Response of low-cos t environmental monitors to typical emission events in daycare centers. CLIMA 2022 conference, 2022. DOI: https://doi. org/10.3 4641/clima.2022.213.

11. Zheng, H. , et al. , Species profile of volatile organic compounds emission and health risk assessment from typical indoor events in daycare centers. Science of The Total Environment, 2024. 918: p. 17073 4. DOI: https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2024.17073 4.

1 2. Zheng, H. , et al. , Bed-level ventilation conditions in daycare centers. Building and Environment, 202 3: p. 110638. DOI: https://doi.org/10.1016/j.build env.202 3.110638.

13. Offermans, A. , H. Zheng, and W. Zeiler, Indoor Air Quality conditions with in the ba by bunk beds at Dutch daycare centers indicate the necessity for an improved ventilation d esign, in 16th International Conference on Indoor Air Quality and Climate (INDOOR AIR 2020). 2020, International Society of Indoor Air Quality and Climate (ISIAQ). p. 1-6.

14. Wang, Z. , et al. A survey of indoor air quality conditions in bedrooms of Dutch daycare centers. 18th Healthy Buildings Euro pe Conference 202 3; Availa ble from: https://pure.t ue.nl/ws/portalfiles/portal/301657351/Wang_131 2_A_1_.pdf.

15. Zheng, H. , et al. , Bedroom ventilation performance in daycare centers und er three typical ventilation strategies. Building and Environment, 202 3. 243: p. 11063 4. DOI: https://doi.org/10.1016/j.build env.202 3.11063 4.

Auteur Ir S. (Serha n) Yüksel, TU Delf t/Ar up

Effectiviteit van raamfeedbacksystemen in kantoortuinen

Gebr uike rs van een gebouw zijn zich vaak niet be wu st hoe een te openen raam ingez et kan worden om het binnenklimaat te bevorderen en het energ ie verbruik te verlagen. Feedbacksystemen die a ange ven w anneer een raam het beste handmatig bediend kan worden, behoren tot een strateg ie om de energ ie-e ciëntie en het welzijn van gebr uike rs te verbeteren. Dez e raamfeedbacksystemen staan bekend om het bieden van meer comfor t dan volledig automati sch gestuurde rame n en meer e ciëntie dan handmatig bediende rame n. Echter i s het be wijs in de literatuur beperkt tot in welke mate raamfeedbacksystemen in staat zijn om gebruike rs te begeleiden naar e ectie ve raambediening.

In dit ar tikel (naar aanleiding van het afstudeeronderz oek van de auteur) wordt een nieuw raamfeedbacksysteem voorgesteld dat op basi s van de luchtkwaliteit, thermisch comfor t en energ ie-e ciëntie infor matie verstrekt via een lichtstrip. Ook worden de resultaten van een exper iment getoond waarbij de e ectiv iteit van het nieuwe raamfeedbacksy steem i s onderzocht.

Als ond erd eel van het experiment is gedurend e 6 weken een bes taand e en nieuwe sit uatie van een kantoort uin geanalyseerd. De bes taand e sit uatie fungeerde als re ferentie voor de nieuwe sit uatie waarin het raamfeedbacksys teem werd toegepas t. Het resultaat van het experiment toont aan dat raamfeedbacksys temen kunnen bi jdragen aan het verbeteren van het binnenk limaat en de tevred enheid van gebruikers in kantoort uinen. Objectieve metingen laten een verbetering van de nieuwe sit uatie zien ten behoeve van de binnentemperat uur, relatieve vochtig heid en CO2 concentratie. Ook tonen deze metingen aan dat de nieteffectieve raambediening in de nieuwe sit uatie is gereduceerd met 55%. Subjectieve metingen

valid eren de objectieve metingen en laten een hogere tevred enheid zien in de nieuwe sit uatie met betrekking tot het thermisch comfort en de binnenluchtkwaliteit. Ook tonen subjectieve metingen aan dat een meerd erheid van de respond enten het sys teem begri jpt, op de feedback reageert, en tevred en is met de implementatie van het sys teem. Op basis van de resultaten kan de verbetering van het binnenk limaat en de correspond erend e tevred enheid van gebruikers gerelateerd word en aan het raamfeedbacksys teem.

O nderzoeksprobleem

Het creëren van energie-e fficiënte gebouwen wordt erkend als een belangrijke strategie om k limaatverand ering tegen te gaan. Hierbi j bli j kt het een uitdaging om de werkeli jke energiepres taties van gebouwen te bepalen. Meerdere st udies tonen significante discrepanties t ussen het voorspeld e en werkeli jke energieverbruik in gebouwen en s tellen versch illend e factoren als oorzaak, zoals bouwafwi j kingen en weersoms tandig hed en. Ook zi jn er st udies die de onnauwkeurig hed en t ussen de voorspeld e en werkeli jke sit uatie verk laren door het gedrag van de gebruikers [1] [2]. Gebruikers zoud en het energieverbruik van een gebouw beïnvloed en door het bedienen van versch illend e interfaces zoals ramen, zonweringen en thermos taten [3].

Het raamo peningsgedrag kan met name een significante impact hebben op het energieverbruik aangezien het direct in relatie s taat tot het thermisch comfort, de binnenluchtkwaliteit, energie-e fficiëntie en de tevred enheid van gebruikers [4]. Ondanks het belang van goed e raambediening, zi jn gebruikers vaak niet bewus t van raamo peningss trategieën die hun welzi jn en de energiepres taties van gebouwen kunnen bevorderen. Zowel handbediend e ramen als volledig automatisch gest uurde ramen hebben nad elen. Automatisch ges t uurde ramen bied en meer energie-e fficiëntie, maar gaan vaak ten kos te van het comfort, de tevred enheid en productiviteit van

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

aanwezigen in een gebouw Handbediend e ramen zorgen voor een hogere verdraagzaamheid van het binnenk limaat en bied en daarmee meer comfort. Het risico op energieverspilling is wel groter bi j deze type ramen. Een feedbacksys teem voor handmatige raambediening zou een compromis kunnen zi jn waarbi j gebruikers de mogeli j kheid kri jgen om hun comfortbehoe ftes te voorzien, en tegeli jkerti jd geïnformeerd word en over de invloed van raambediening op het binnenk limaat en de energiee fficiëntie met als doel het gedrag van gebruikers te verbeteren. [3] [5]. Echter is het bewi js in de literat uur beperkt tot in welke mate raamfeedbacksys temen in s taat zi jn om gebruikers te begeleid en naar effectieve raambediening die het binnenk limaat, comfort van gebruikers en de energie-e fficiëntie kan bevorderen.

O nderzoek sdoel

Dit ond erzoek hee ft hoofdzakeli jk als doel om bewi js te verzamelen over de effectiviteit van raamfeedbacksys temen ten behoeve van het binnenk limaat, comfort van gebruikers en de energiee fficiëntie. Deze doels telling is behaald door het uitvoeren van een 6-weken durend e experiment in een kantoort uin, waarbi j zowel objectieve en subjectieve data werd en verzameld gedurend e een bes taand e en nieuwe sit uatie. De bes taand e sit uatie fungeerde als re ferentie voor de nieuwe sit uatie waarin het raamfeedbacksys teem werd geïmplementeerd.

Methodologie

Casusomschri jving

Figuur 1: Foto van het midd els te ged eelte van het bouwtechniek-s t udio. Dit ged eelte was ond erd eel van het experiment. De tafelnummer s komen overeen met Figuur 2.

Het experimentele ond erzoek werd uitgevoerd in de bouwtechniek-s t udio van het TU Delft faculteitsgebouw bouwkund e. Deze st udio bevindt zich aan de wes tvleugel op de tweed e verdieping en dient als een o pen werkruimte voor zowel stud enten als docenten. De st udio karakteriseert zich met een smalle plattegrond, meerdere gevels, een groot aantal kiepramen, internationaal georiënteerde gebruikers en piekniveaus aan bezettingsgrad en. De verwarming wordt geregeld door radiatoren en de ventilatie door mechanische toeen afvoer De st udio hee ft geen koelingssys teem. De metingen werd en uitgevoerd in het midd els te d eel van de st udio, zoals weergegeven in figuur 1, en vertegenwoordigt een typische o pen werkruimte.

Experimenteel ontwerp

Objectieve en subjectieve metingen zi jn uitgevoerd van 3 tot 21 april 202 3 voor de bes taand e sit uatie en van 24 april tot 12 mei 202 3 voor de nieuwe sit uatie. Deze period e werd gekenmerkt door wisselend warm en koud weer met zonnige en regenachtige dagen. Elke dag zi jn gegevens verzameld van 9:00 tot 19:00 uur In het weekend, op fees tdagen en incid enteel op and ere dagen zi jn geen gegevens verzameld. Voorafgaand aan de s tart van de nieuwe sit uatie zi jn gebruikers geïnformeerd over de implementatie van het raamfeedbacksys teem.

De objectieve metingen diend en om het binnenmilieu in beid e sit uaties te analyseren en te vergelijken. Tot deze metingen behoorde het monitoren van de temperat uur, relatieve vochtig heid (RH) en fijns tof (PM2,5 en PM10) voor zowel binnen

als buiten. Aanvullend zi jn ook de CO2-concentratie binnen, de raambediening en het radiatorgebruik gemonitord. De gegevens van de sensoren zi jn verzameld door een Raspberry Pi 4 mod el B en verzond en via een connector, genaamd WeMos D1 mini pro. Deze connector is op elk sensor aangesloten en creëerde samen met de Raspberry Pi een eigen netwerk. Figuur 2 gee ft een overzicht van de plaatsing van de sensoren met de bi jbehorend e parameters. De figuur toont dat de binnentemperat uur, relatieve vochtig heid en CO2-concentratie zowel op kamerniveau (tafel 3) als tafelniveau (tafel 1 en 2) werd en gemeten om een vergeli j king t ussen beid en mogelijk te maken. De CO2-sensoren werd en op ad emhoogte en uit de buurt van ramen geplaats t om onnauwkeurig hed en te vermi jd en.

De subjectieve metingen diend e om de perceptie van de gebruikers in beid e sit uaties te analyseren en te vergeli jken ten behoeve van de binnenluchtkwaliteit, het thermisch comfort, het raamgebruik en het raamfeedbacksys teem. Ook diend e deze metingen om de objectieve metingen te valid eren. De subjectieve metingen zi jn uitgevoerd in de vorm van enquêtes, waarbi j de bes taand e sit uatie 37 respond enten ontving en de nieuwe sit uatie 22 respond enten.

Ontwerp van het raamfeedbacksys teem Het ontwerp van het geïmplementeerde raamfeedbacksys teem bes taat uit een algoritme en licht-interface waarvan beid en zi jn gebaseerd op literat uurond erzoek. Het licht-interface ontwerp, zoals weergegeven in figuur 3, bes taat uit drie k leuren die word en weergegeven door een verticale LED-s trip. De betekenis van de k leuren word en verk laard door een legenda en Q R-cod e.

Het algoritme ontwerp, zoals weergegeven in figuur 4, bes taat uit h iërarch isch gerangsch ikte domeinen die één of meer parameters bevatten. Deze domeinen omvatten energie, weersoms tandig hed en,

Figuur 2: Plattegrond met de plaatsing van sensoren, raamfeedbacksys temen en and ere hardware met de correspond erend e aansluitingen.

binnenluchtkwaliteit, buitenluchtkwaliteit en thermisch comfort. De h iërarch ische s truct uur is gebaseerd op twee ontwerpprincipes:

Principe 1:

Om de energie-e ciëntie te bevorderen dient het raam gesloten te zijn als het buiten kouder is dan binnen en dient het open te zijn als het buiten warmer is dan binnen. Dit principe geld niet wanneer de gezondheid of comfor t van gebruikers in het geding komt.

Principe 2:

De gezondheid van bewoners is belangrijker dan energie-e ciëntie en het comfor t van de bewoners

Hierbi j wordt o pgemerkt dat principe 1 specifiek is geïntroduceerd voor de context van het experiment en niet representatie f is voor gebouwen met airconditioning of period en van het jaar met hoge buitentemperat uren.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

De geselecteerde parameters in de domeinen van het algoritme zi jn gebaseerd op de belangri jks te parameters die het bedienen van ramen in kantoren beïnvloed en. Deze parameters omvatten de temperat uur, CO2-concentratie, fijns tof concentratie, windsnelheid, hoeveelheid regenval en de werking van de verwarming [3] [4] [6] [7]. De binnenen buitentemperat uur fungeren om de energie-e fficiëntie te bepalen en het thermisch comfort te voorspellen volgens het adaptieve mod el, k lasse I dat is ge formuleerd in de EN 15251. De CO2-concentratie fungeert als indicator van ventilatie niveaus en de mogelijke accumulatie van verontreinigd e s toffen. De drempelwaarde van de CO2-concentratie is in overeens temming met de ISHREA 10001 en EN 15251 categorie III. De fijns tof concentratie wordt gebruikt als een indicator voor buitenluchtkwaliteit waarbi j de drempelwaarde in overeens temming is met de Wereldgezondheidsorganisatie [8] [9]. De drempelwaarde voor de windsnelheid is gebaseerd op re ferentie [6].

Figuur 4: Stroomdiagram van de algoritme waarin de ver sch illend e domeinen en parameter s zi jn weergegeven.

Beperkingen

Het ond erzoek erkent versch illend e beperkingen van de methodologie en omvat de aanname dat het

Figuur 3: Ontwerp van het geïmplementeerde raamfeedbacksys teem met bi jbehorend e legenda en Q R-cod e.

experimentgebied een microk limaat is dat niet wordt beïnvloed door aangrenzend e gebied en. Daarbi j is de beperkte duur van het experiment niet voldoend e om rekening te houd en met seizoensgebond en variaties. Verd er ontbreken relevante parameters in de algoritme zoals de zonradiatie, buitenlawaai en stralings temperat uur

Door het ontbreken van het laats tgen oemd e werd de o peratieve temperat uur benad erd midd els de binnentemperat uur Een and ere beperking van de algoritme is dat de buitenluchtkwaliteit h iërarch isch gezien belangrijker is dan de binnenluchtkwaliteit wat niet alti jd aan de orde is.

Resultaten en discussie

Bes taand e sit uatie

De objectieve metingen voor de bes taand e sit uatie word en geïllus treerd als oranje doosdiagrammen in figuur 5. Deze oranje doosdiagrammen tonen dat alle parameters van het binnenmilieu de correspond erend e drempelwaarde voor een langere ti jd overschri jdt met als uitzond ering van de PM10-concentratie. De gemidd eld e overschri jding per werkdag is in de bes taand e sit uatie 1 h 53 min voor de CO2-concentratie, 2 h 19 min voor de binnentemperat uur, 1 h 19 min voor de relatieve vochtig heid binnen en

Figuur 5: Visualis atie van de objectieve metingen voor de bes taand e en nieuwe sit uatie midd els doosdiagrammen en een bi jbehorend e legenda.

10 min voor de PM2,5-concentratie binnen. Deze onbevredigend e binnenk limaat komt overeen met de subjectieve metingen waarin een meerd erheid van de respond enten niet tevred en was met de binnenluchtkwaliteit en het thermische binnenk limaat zoals weergegeven in figuur 6 en 7. Een meerd erheid van de respond enten gaf ‘zonins traling’ als de belangrijks te red en voor thermisch ongemak, gevolgd door ‘verwarmings-/koelingssys teem reageert niet snel gen oeg’ en ‘te droge lucht’. Overschri jdingen van de binnentemperat uur kunnen word en verk laard door de zonins traling, buitentemperat uur en een interne warmtelas t ten gevolge van een hoge bezettingsgraad. De aangevoeld e droge lucht kan word en verk laard door de lage relatieve vochtig heid. Dit zou ook de symptomen ‘oogirritatie/ droge ogen’, ‘neusirritatie’ en ‘keelpi jn’ kunnen verk laren die een groot aantal respond enten hebben gerapporteerd.

Verd er tonen de objectieve metingen van de bes taand e sit uatie een gemidd eld e raamo penings ti jd per werkdag van 48 minuten. De subjectieve metingen geven de belangri jks te red enen voor het bedienen van ramen. De belangri jks te red enen voor

het o penen van ramen zi jn ‘voor frisse lucht’, ‘om het koeler te hebben’, ‘voor meer luchtbeweging’ en ‘om een band met buiten te voelen’. De belangri jks te red enen voor het sluiten van ramen zi jn ‘om het warmer te hebben’, ‘d e tocht was onaangenaam’, ‘om het naar binnen regenen te voorkomen’ en ‘om buitenlawaai te vermind eren’. Deze red enen voor het bedienen van ramen komen overeen met de resultaten van re ferentie [10].

Nieuwe sit uatie

De objectieve metingen voor de nieuwe sit uatie word en geïllus treerd als blauwe doosdiagrammen in figuur 5. Deze blauwe doosdiagrammen tonen dat alle parameters van het binnenmilieu de correspond erend e drempelwaarde voor een langere ti jd overschri jdt met als uitzond ering van de relatieve vochtig heid. De gemidd eld e overschri jding per werkdag is in de nieuwe sit uatie

38 min voor de CO2-concentratie, 52 min voor de binnentemperat uur, 1 h 19 min voor de PM2,5concentratie binnen en 19 min voor de PM10concentratie binnen. De overschri jdingen van de binnen PM2,5-concentratie en PM10-concentratie kunnen word en gerelateerd aan de hoge fijns tof concentraties buiten en de gemidd eld e raamo penings ti jd per werkdag van 4 h en 39 min.

Vergelij king van bes taand e en nieuwe sit uatie

Ta bel 1 maakt een vergeli j king mogeli jk t ussen de bes taand e en nieuwe sit uatie door de

Parameter

binnen

binnen

niet-e ffectieve

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Figuur 6: Tevred enheidsniveaus van de binnenluchtkwaliteit en het thermisch binnenk limaat in de bes taand e sit uatie.

7: Frequentie van het ervaren ongemak dat gerelateerd is aan de binnenluchtkwaliteit en het thermische binnenmilieu.

gemidd eld e overschri jding per werkdag te tonen voor de gemeten parameters in beid e sit uaties. De ta bel toont ook de raamo penings ti jd en de niet-e ffectieve raamo penings ti jd als gemidd eld e per werkdag. De niet-e ffectieve raamo penings ti jd is ged efinieerd als de ti jd waarin de werkeli jke raams tand niet overeenkomt met de aanbevolen raams tand van het raamfeedbacksys teem.

overschri jding nieuwe

Ta bel 1: Vergelij king t ussen de bes taand e en nieuwe sit uatie door de gemidd eld e over schri jding per werkdag te tonen voor elke parameter. Ook word en de raamo penings ti jd en niet-e ffectieve raamo penings ti jd getoond als gemidd eld en per werkdag.

Figuur

Figuur 8: Vergelij king van de bes taand e en nieuwe sit uatie met betrekking tot het tevred enheidsniveau van de binnenluchtkwaliteit.

Ta bel 1 toont een verbeterde CO2-concentratie, binnentemperat uur en relatieve vochtig heid in de nieuwe sit uatie ten o pzichte van de bes taand e sit uatie. Deze verbeteringen komen overeen met de hogere tevred enheidsniveaus ten behoeve van de binnenluchtkwaliteit en het thermisch binnenk limaat zoals weergegeven in figuur 8 en 9. Wel moet word en o pgemerkt dat de subjectieve metingen in de nieuwe sit uatie 15 respond enten mind er had ten o pzichte van de bes taand e sit uatie. Verd er toont ta bel 1 ook een verslechtering van de fijns tof concentratie binnen wat gerelateerd kan word en aan de hogere fijns tof concentratie buiten. Alle verand eringen in de nieuwe sit uatie kunnen word en gerelateerd aan de toegen omen raamo penings ti jd dat met factor 4,81 langer is dan in de bes taand e sit uatie.

Verd er toont ta bel 1 ook dat de niet-e ffectieve raamo penings ti jd in de nieuwe sit uatie is gereduceerd met 55%, ondanks de hogere fijns tof concentratie binnen. Dit suggereert een verbetering van het raamo peningsgedrag, dat kan word en verk laard door het raamfeedbacksys teem. Volgens de subjectieve metingen van de nieuwe sit uatie had

Figuur 9: Vergelij king t ussen de bes taand e en nieuwe sit uatie met betrekking tot het tevred enheidsniveau van het thermische k limaat.

het raamfeedbacksys teem een significante invloed op het verbeterde raamo peningsgedrag. Een meerd erheid van de respond enten gaven aan dat zi j het sys teem begri jpen, actie ond ernemen aan de hand van raamfeedback en tevred en zi jn met de implementatie van het sys teem. Bovendien gaf een meerd erheid van de respond enten aan vertrouwen te hebben in het sys teem en het vermogen om de binnenluchtkwaliteit, het thermisch k limaat, de energie-e fficiëntie en de sociale interactie t ussen gebruikers te verbeteren. Wel dient rekening gehoud en te word en met de hogere buitentemperat uren in de nieuwe sit uatie. Dit kan een and ere belangrijke red en zi jn gewees t voor de langere o penings ti jd en van de ramen.

Conclusie

Door het uitvoeren van een experiment is ond erzocht tot in welke mate raamfeedbacksys temen in s taat zi jn om het binnenk limaat en de tevred enheid van gebruikers te verbeteren. Het experiment werd uitgevoerd in de bouwtechniek-s t udio van het TU Delft faculteitsgebouw bouwkund e en duurde 6 weken. In de eers te drie weken van deze period e werd de bes taand e sit uatie geanalyseerd. In de res terend e 3 weken werd een raamfeedbacksys teem met een licht-interface geïmplementeerd om de invloed ten o pzichte

van de bes taand e sit uatie te bepalen. Er werd en zowel objectieve en subjectieve metingen uitgevoerd ti jd ens de bes taand e en nieuwe sit uatie.

Voor de bes taand e sit uatie tonen de objectieve metingen aan dat het binnenk limaat op versch illend e aspecten kan word en verbeterd, waarond er de temperat uur, de relatieve vochtig heid, de CO2concentratie en de fijns tof concentratie. Dit komt overeen met de subjectieve metingen waarin een meerd erheid van de respond enten ontevred en was over de binnenluchtkwaliteit en het thermisch k limaat

Voor de nieuwe sit uatie tonen de objectieve metingen aan dat het binnenk limaat is verbeterd ten o pzichte van de bes taand e sit uatie. De raamo penings ti jd nam met 481% toe, terwi jl de niet-e ffectieve raamo penings ti jd met 55% afnam. De binnentemperat uur, relatieve vochtig heid en CO2concentratie verbeterd en in de nieuwe sit uatie en de fijns tof concentratie verslechterd e. Alle verand eringen kunnen word en gerelateerd aan de toegen omen raamo penings ti jd.

Referenties

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Volgens de subjectieve metingen had het raamfeedbacksys teem een significante invloed op de toegen omen effectieve raamo penings ti jd van ramen. Een meerd erheid van de respond enten gaf aan dat zi j het sys teem begri jpen, actie ond ernemen aan de hand van de feedback en tevred en zi jn met de implementatie van het sys teem. Bovendien gaf een meerd erheid aan vertrouwen te hebben in het sys teem en het vermogen om de binnenluchtkwaliteit, het thermisch k limaat, de energie-e fficiëntie en de sociale interactie t ussen gebruikers te verbeteren. Wel dient rekening gehoud en te word en met de hogere buitentemperat uren in de nieuwe sit uatie. Dit kan een and ere belangrijke red en zi jn gewees t voor de langere raamo penings ti jd en. Vooralsn og toont dit ond erzoek dat raamfeedbacksys temen veelbelovend kunnen zi jn in kantoort uinen.

Serhan Yuksel vertegenwoordigd e Ned erland ti jd ens de REHVA St ud ent Competition. Deze weds tri jd voor ond erzoek op het gebied van verwarming, ventilatie en airconditioning moedigt stud enten aan bi j te dragen aan een duurzame toekoms t voor de aard e. De REHVA St ud ent Competition 2024 vond plaats ti jd ens de REHVA Annual Meeting van 15 t/m 17 mei in Is tanbul.

1. Buso, T. , Fa bi, V. , And ersen, R. K. , & Corgnati, S. P. (2015). Occupant behaviour and robus tness of building d esign. Building and Environment, 94, 694–703. https://doi. org/10.1016/j.build env .2015.11.003

2. Mahdavi, A. , et al. (2021). The Role of Occupants in Buildings’ Energy Performance Gap: Myth or Reality? Sus taina bility, 13(6), 3146. https://doi.org/10.3390/su13063146

3. Day, J. K. , et al. (2020). A review of select human-building interfaces and their relationsh ip to human behavior, energy use and occupant comfort. Building and Environment, 17 8, 106920. https://doi.org/10.1016/j.build env.2020.106920

4. Liu, Y. , et al. (2022). Reth inking the limitations of research on occupants’ window-o pening behavior: A review. Energy and Buildings, 277, 11 2552. https://doi.org/10.1016/j. enbuild.2022 .11 2552

5. Bordass, B. , Leaman, A. , & Bunn, R. (2007). Controls for End Users: A guid e for good d esign and implementation.

6. Fa bi, V. , And ersen, R. V. Corgnati, S. , & Olesen, B. W. (201 2). Occupants’ window o pening behaviour: A literat ure review of factors influencing occupant behaviour and mod els. Building and Environment, 58, 188–198. https://doi.org/10.1016/j.build env .201 2.07.009

7. Fa bi, V. (2013). Influence of Occupant’s Behaviour on Indoor Environmental Quality and Energy Consumptions. In A Roadmap to predict the unpredicta ble energy-related occupant behaviour

8. Abdul-Waha b, S. A. , Ch in Fah En, S. , Elkamel, A. , Ahmadi, L. , & Yetil mezsoy, K. (2015). A review of s tandards and guid elines set by international bodies for the parameters of indoor air quality. Atmospheric Pollution Research, 6(5), 751–76 7. https://doi. org/10.5094/apr.2015.084

9. World Health Organization [WHO]. (2021). WHO global air quality guid elines: Particulate matter (PM2.5 and PM10), ozone, nitrogen dioxid e, sulfur dioxid e and carbon mon oxid e. WHO

10. Ackerly, K. , & Brager, G. (2013). Window signalling sys tems: control strategies and occupant behaviour. Building Research &Amp; Information, 41(3), 3 42–360. https:// doi.org/10.1080 /09613218.2013.772044

Auteur Werner Vink

Doorontwikkeling van een omgev ing om samen te leren en te ontwikkelen rondom Smar t Building tech nologieën

Kantoor TVVL fungeert als Smart Living Lab –

Fase 2

Om de markt meer bewust te maken van de achterblijvende prestaties van HVAC-installaties e n hoe data een rol kan spelen in dit probleem op te lossen, geven Dave Baas en Werner Vink al sinds 2018 de cursu s Prestatiemonitoring & analyse HVAC-installaties. In de cursu s werd al gewerkt met opdrachten op basis van data a omstig uit werkelijk draaiende installaties, maar na vele lessen te hebben verz orgd aan de Korenmolenlaan 4, waren wij eigenlijk wel benieuwd naar de prestaties van het pand waar zij zelf les in geven. Plus, hoe leuk z ou het zijn wanneer cursi sten werken met data aan opdrachten van het pand waar zijzelf in zitten.

Zodoend e is eind 2021 begonnen met de ontwikkeling van het TVVL Smart Living La b. Fase 1 was het in kaart brengen van de aanwezige ins tallaties, mogeli j khed en om data te ontsluiten en het daadwerkeli jk ontsluiten van de data. Hierover is in maart 202 3 het artikel “Kantoor TVVL fungeert als Smart Living La b” gepubliceerd. Fase 2 is in 202 3 uitgevoerd, waarin dashboards in combinatie met automatische rapportages zi jn gecreëerd. Tevens is de data afkoms tig van Korenmolenlaan 4 geïntegreerd in de o pdrachten van de cursus, waarmee de cursus d eelnemers van najaar 202 3 mee aan de slag zi jn gewees t.

Data Architec tuur, hoe zat het ook alweer?

In 2022 zi jn we bezig gewees t met maken van data connecties met de versch illend e sys temen in het pand. Daar de ins tallatie van laadpalen afgelo pen jaar hee ft plaatsgevond en, is de data-arch itect uur n og uitgebreid met een ko ppeling met het GreenFlux platform, om zo ook de verbruiken en vermogens van de laadpalen te kunnen uitlezen. Dit maakt dat de huidige data-arch itect uur als volgt eruitziet, zie Figuur 1.

BR Controls

Van de 7 regelaars zi jn er 3 uitgerus t met een ko ppeling. De overige 4 zi jn veroud erd en dienen te word en vervangen, om uit te rus ten met een Microsoft Azure cloud ko ppeling. Via Azure halen we de data weer naar de eigen omgeving.

AirTeq

Leveren binnenk limaat sensoren voor TVVL. AirTeq maakt gebruik van MileSig ht hardware, waarin we in de gateway hebben geprogrammeerd dat het de data aflevert naar Microsoft Azure. Via Azure halen we de data weer naar onze eigen omgeving.

ZeverSolar

Fa brikant van de PV-panelen met een eigen cloudo plossing. Data van de panelen wordt vanuit de API o pgehaald naar onze eigen omgeving.

Joulz

Verzorgt de uitlezing van de energiemeters gas en elektra. Via de cloud API halen we de energiedata naar onze eigen omgeving.

Figuur 1.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness

THEMA

GreenFlux

Leverancier van het betaalsys teem op de laadpalen, waarbi j we via de cloud API data kunnen ontsluiten richting onze eigen omgeving.

Energie dashboard maak t inef ficiënt verbruik transparant, ook bij Korenm olenlaan 4

Het pand is een combinatie van veroud erde techniek met nieuwe techniek. De regeling van de ins tallatie als een totaal via het gebouwbeheersys teem was dan ook bi j o plevering subo ptimaal. In Figuur 2 zie je het verbruik van gas in het eers te kwartaal van 202 3.

Het valt op dat de verbruiken erg vroeg s tarten en er ook veel activiteit is in de weekend en. Dit maakt dat het verbruik buiten o penings ti jd en significant is (o penings ti jd en ma t/m do. 07:00 – 22:00 en vri j. 07:00 tot 18:00). Samen met de gebouweigenaar en ins tallateur zi jn we een verbetertraject ges tart op de regeling van de gasketels. Met resultaat!

In Figuur 3 zie je het gasverbruik in het eers te kwartaal 2024. Door een blokkad e op afgiftegroepen te zetten ti jd ens het weekend, is de vraag uit het pand en orm vermind erd, wat resulteert in een veel lager gasverbruik. Daarnaas t is de aanvoertemperat uur van het CV-net buiten o penings ti jd en verlaagd, waardoor radiatoren met een lagere temperat uur de ruimtes verwarmen, met besparingen op gas als gevolg. In het eers te kwartaal van 2024 is er 25% mind er gas verbruikt ten o pzichte van het eers te kwartaal in 202 3 (gecorrigeerd op graaddagen).

Figuur 2: Gasverbruik in het eers te kwartaal van 202 3

Figuur 3: Gasverbruik in het eers te kwartaal van 2024.

Inzichten in binnenklimaat condities

In een overzicht dashboard word en de verbruiken bi jgehoud en, waar de voor de versch illend e jaren per maand de verbruiken makkeli jk kunnen vergeli jken. Hierbi j wordt de graaddagen correctie als o ptie later n og toegevoegd.

Via de datako ppeling van BR Controls wordt data van de naregelingen, aanwezig in het d eel gehuurd door Techniek Ned erland, o pgeslagen en gepresenteerd aan de versch illend e gebruikers van het pand. Voor TVVL gebeurt dit via de data ontvangen uit de sensoren geleverd door AirTeq. De presentatie van resultaten gebeurt op 2 manieren: 1) wekeli j kse

Figuur 4: Overzicht dashboard energieverbruiken hoofdmeter s.

Figuur 5: Via email een rapportage in pdf als bi jlage en hyperlinks naar de dashboards.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

6: Klimaatcondities getoond via sto plichten in plattegrond.

emailrapportage in combinatie met links naar dasboards en 2) visualisatie van condities op de schermen bi j Techniek Ned erland en TVVL.

De emailrapportages word en elke maandag om 09:00 verzond en, met een samenvatting van de binnenk limaatcondities gemeten van de week ervoor. In de email zitten ook hyperlinks, die direct doorverwi jzen naar

de dashboards, waar de binnenk limaat data interactie f kan word en weergegeven. Data van het binnenk limaat wordt elke 15 minuten geüpdatet

Om gebruikers van het pand te informeren over de binnenk limaatcondities hebben zowel Techniek Ned erland als TVVL ervoor gekozen om narrowcas ting schermen op de hangen, waarop zi j de binnenk limaatcondities tonen. Hierbi j hee ft elke organisatie een eigen ontwerp aangeleverd, welke is geprogrammeerd.

Figuur 7: Binnenk limaatcondities getoond via tegels.

Figuur

Werken met data uit het pand in de cursus

Na de eers te 4 jaar in cursus Pres tatiemonitoring & analyse HVAC-ins tallaties te hebben gewerkt met data gekregen vanuit versch illend e bevriend e bedri jven, zi jn we in de zomer van 202 3 ges tart met de herontwikkeling van de cursuso pdrachten. Nu is groots te d eel van de o pdrachten gebaseerd op data afkoms tig uit Korenmolenlaan 4, te Woerd en.

Hierboven enkele voorbeeld en van dashboards die de cursis ten hebben gemaakt ti jd ens het uitvoeren van de versch illend e o pdrachten.

De ontwikkeling van TVVL Smart Living La b binnen het pand aan de Korenmolenlaan 4 is nagen oeg afgerond. Doordat alleen 3 van 7 regelaars van BR Controls word en uitgelezen, is er helaas geen totaalbeeld van het functioneren van de HVAC-ins tallatie. Om dit uiteind eli jk wel te creëren, kijken we naar toekoms tige vervangingen van de veroud erde regelaars.

Maar om als TVVL Living La b te bli jven door ontwikkelen, is in samenwerking met Auerhaan de ontwikkeling van fase 3 ges tart. Hierin gaan wi j data ontsluiten en analyseren van het nieuw geïns talleerde pand van Auerhaan in Lelys tad. Dit pand is extra interessant, gezien er wordt werkt met een 100kWh batteri j in combinatie met zonnepanelen, laadpalen en een 3 x 80 Ampère aansluiting op het electriciteitsnet. De focus zal dan ook liggen op het analyseren en inzichtelijk maken van de elektras tromen binnen de dit ins tallatieconcept.

Ontwikkeling TV VL Smar t Living Lab gaat verder

Figuur 8: Enkele voorbeeld en van dashboards gemaakt ti jd ens de cur sus.

Figuur 9: Gebouw van Auerhaan in Lelys tad wat wordt gebruikt voor fase 3.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Auteur Ir M.E. (Marc) Buitenhuis MTD, Aliaxis

Verspreiding van pathogenen via drooggevallen watersloten in het vuilwaterafvoersysteem

Uitbraken

Tijdens het online gehouden CIB W062 Water Supply and Drainage for Buildings sy mposium van 2021 was er niet slechts één presentatie, maar waren er zelfs twee presentaties, beide van de groep onder aanvoering van Michael Gormle y van het Schotse In stitute of Su stainable Building Design van de Heriot Watt Universiteit uit E dinburgh, die de aandacht vestigden op pathogenen in vuilwaterafvoersystemen. Allereerst is dit uiteraard een zeer aansprekend thema met de COVID-19 periode nog zo kor t achter on s en is het een onde rwerp dat tot du sver onderbelicht is ge weest. Vandaar dat dit ar tikel de inhoud van deze presentaties wil samenvatten en daar nog informatie van het RIVM aan toe w il voegen over de pathogenen die in vuilwater ge vonden kunnen worden om het geheel leesbaarde r en completer te make n. Overigen s is het ook een onde rwerp dat we met een vooronderz oek, ST-50 genaamd, ve rder aan het onderz oeken zijn in de expe rtgroep Sanitaire Technieken van T VVL. Dit vooronderz oek is nog gaand e, vandaar dat we in dit ar tikel op dat vlak nog geen result aten kunnen presenteren.

In dit artikel wordt de mogeli jke verspreiding van pathogenen via drooggevallen watersloten in het vuilwaterafvoersys teem ond er het voetlicht gebracht. Er wordt kort uiteengezet hoe dit zou kunnen o ptred en en welke pathogenen er hoofdzakeli jk voorkomen in dit sys teem. Daarna wordt er ingezoomd op het experiment, dat is uitgevoerd aan de Heriot Watt universiteit om vas t te s tellen in hoeverre de volksgezondheid gevaar loo pt bi j verspreiding via het vuilwaterafvoersys teem. Hiervoor is gekeken naar de verspreiding van een onschuldig pathogeen bi j een toiletspoeling in een ops telling met 2 verdiepingen. Daarbi j vindt de spoeling plaats op de eers te verdieping en wordt op de tweed e verdieping gemonitord in hoeverre het pathogeen zi jn weg naar buiten vindt door een drooggevallen waterslot

Sinds de Britse wetenschapper John Sn ow in 1854 aantoond e dat de bron van de uitbraak van Cholera de waterpomp in de Broads treet in Soho Lond en was, is er meer en meer aandacht gekomen voor de drinkwaterkwaliteit en is onze voornaams te zorg en aandacht uitgegaan naar het pathogeenveilig houd en van ons kwalitatie f hoogwaardige drinkwater

Voor de ziekteverwekkend e pathogenen (virussen, bacteriën, parasieten en wormen) in het afvalwater is echter veel mind er oog. Normaal gesproken komen we h ier toch zeld en of niet mee in aanraking, omdat het zich achter de watersloten van onze lee fomgeving afspeelt. Zo nu en dan echter word en we toch geconfronteerd met deze ond erbelichte kant. Mees tal bli jft het dan bi j een s tankprobleem, dat onts taan is door een drooggevallen waterslot. Maar zo af en toe is het gevolg toch erns tiger. De vraag is of we ons zorgen moeten gaan maken of is het een k lein aanvaardbaar risico?

In het verled en blee f het vaak beperkt tot een k leine, lokale uitbraak van bi jvoorbeeld het Noro-virus in een ziekenhuis, waar dan mees tal enkel patiënten met een vermind erde wees tand levensbedreigend e problemen van ond ervond en.

Of blee f het ongemak slechts beperkt tot buikkramp en verhoogd e s toelgang. Alhoewel de gevolgen voor een aantal individuen erg vervelend kunnen zi jn, is er niet direct een gevaar voor de volksgezondheid.

Dit verand erde echter toen de wereld geconfronteerd werd met de plaatseli jke uitbraak van het SAR S-virus in Azië. Deze vorm van het coronavirus wis t zich te verspreid en in een appartementenflat (Amoy Gard en) in Hong Kong en daar 3 41 mensen te infecteren, waarvan er 42 het niet overlee fd en. De oorzaak bleek de toiletgang van een ziek persoon en een drooggevallen waterslot in een badkamer, waarna het virus zich via de ventilatiekanalen wis t te verspreid en. De wereld was gewaarschuwd dat een

drooggevallen waterslot meer kon veroorzaken dan slechts s tankh ind er Overigens is het ook goed te vermeld en dat de ventilatoren in de badkamers overgedimensioneerd waren, wat de luchts troom verhoogt en het verdampingsproces in de watersloten bevord ert, waardoor deze sneller droog komen te s taan.

SAR S-COV-1 bleek een zeer dod elijk virus, maar zich gelukkig voor de rest van de wereld niet heel snel te verspreid en. De afgelo pen jaren is de wereld echter o pgeschrikt door het veel besmetteli jkere zusje van SAR SCOV-1, het SAR S-COV-2-virus dat leidd e tot de wereldwi jd e COVID-19-pand emie. We kennen de gevolgen voor ons allen van dit dod eli jke en zeer besmetteli jke virus, dat de wereld zo’n 2 jaar in de greep hee ft gehad. Ook dit virus hee ft net als zi jn zusje zich waarsch i jnli jk ook via het vuilwatersys teem en leegs taand e watersloten kunnen verspreid en. Dit is overigens n ooit aangetoond, omdat de overdracht door de omgevingslucht zo dominant was dat het niet was aan te tonen dat het vuilwatersys teem h ier ook zi jn bi jdrage in hee ft kunnen hebben. Een mogelij kheid is het echter wel en het is niet ond enkbaar dat het in de toekoms t wel zou kunnen gebeuren dat het vuilwaterafvoersys teem de bron is voor een grotere uitbraak. Figuur 1 toont de mogelijke verspreidingsroutes.

Verspreiding via vuilwaterafvoersysteem

In principe kan elke ziekteverwekkend e bacterie of virus zich via het vuilwaterafvoersys teem verspreid en, als dit via de ontlas ting of urine in het sys teem terecht kan komen en lang gen oeg kan overleven om er via een drooggevallen waterslot eld ers weer uit te tred en. Voorwaarde is dan uiteraard wel dat het in voldoend e mate o pgen omen kan word en in een aerosol en dat er ergens een of meerdere leegs taand e watersloten zi jn, waardoor het vuilwaterafvoersys teem besmette lucht uit kan wisselen met de omgeving.

Figuur 1: Ver spreidingsroutes van pathogenen.

Voorbeeld en van pathogenen die voor kunnen komen in afvalwater word en ond erverd eeld in 4 groepen (Morgenschweis et al. , 2015):

• bacteriën: o.a. Sal monella, Legionella, Sh igella, Clos tridium, Vibrio cholera, Campylobacter, pathogene E. coli;

• virussen: o.a. Hepatitis A en E virus, Norovirus, Rotavirus, Enterovirus, Reovirus, As trovirus, Calicivirus;

• darmparasieten/protozoa: o.a. Cryptosporidium, Giardia, Entamoeba, Toxo plasma Gondii;

• wormeieren: o.a. Ascaris (lintwormachtigen), Toxocara.

De mees te van deze pathogenen veroorzaken bi j gezond e mensen slechts ongemakken, zoals diarree of keelonts teking,

en een groot d eel verspreidt zich niet via aerosolen, maar via direct contact, zodat goed e hygiënische maatregelen (regel matig schoonmaken en hand en wassen) vols taan. Voor een k lein aantal (Legionella en het merend eel van de virussen) geldt dit echter niet en moeten we beducht zi jn voor verspreiding door de lucht

Men kan zich voors tellen dat een toiletspoeling, zoals in figuur 2 uitgebeeld, aanleiding kan geven tot druppel- en aerosolvorming in de s tandleiding en dat pathogenen h ierin o pgen omen zoud en kunnen word en.

Het droogvallen van watersloten doet zich vaker voor dan gedacht. Uit ond erzoek door de Heriot Watt Universiteit in Edinburgh is naar voren gekomen dat er in meerdere door hen ond erzochte gebouwen sprake is gewees t van een of meerdere leegs taand e watersloten, waarond er in ziekenhuizen en kantoren. De oorzaak van een leegs taand waterslot kunnen drukschommelingen in het sys teem zi jn, die een waterslot leegtrekken of leegblazen. Maar ook door verdamping kan een waterslot droogvallen, wanneer het langdurig niet gebruikt wordt en dus niet wordt bi jgevuld. Men realiseert zich vaak niet dat een niet regel matig bi jgevuld waterslot van 50 mm, zoals in de Euro pese n orm voorgeschreven, ook in ons vochtige, red eli jk koud e k limaat binnen 3 tot 4 maand en volledig verdampt zal zi jn. Laat s taan in drogere, warmere (binnen)k limaten, dus niet alleen in de tro pen, maar ook na bi j verwarmingsketels of and ere mach inerie die warmte afgeven. Een appartement of kantoor dat langere ti jd leegs taat, of een vergeten waterslot na een verbouwing kunnen dus aanleiding zi jn voor dit soort problemen.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Zoals gezegd kunnen ook drukpieken aanleiding geven tot het leegtrekken of leegblazen van watersloten en deze drukpieken komen frequenter voor naar mate men hoger bouwt en de s tandleidingen dus langer word en en meer apparaten word en aangesloten. Bovendien zi jn maar weinig mensen zich bewus t van het onts taan van drukken in het vuilwaterafvoersys teem en wordt de invloed van een omleiding of aansluiting vaak ond erschat. Een goed ontwerp is cruciaal en mind er evid ent dan men zou d enken. De water- en luchts tromen door dit sys teem zi jn uiterst complex en men doet het snel verkeerd.

Aerosolvorming door spattend water

Aansluiting op s tandleiding: water raakt achterzi jd e s tandleiding.

Standleiding: water vormt rings troming langs wand s tandleiding.

Wc-pot: water spoelt in waterslot van waaruit water de toes telleiding ins troomt.

Voet s tandleiding: rings troming breekt op bi j transitie naar horizontale leiding naar bod em.

Figuur 2: Waterstroom in het vuilwaterafvoer sys teem bi j een toiletspoeling.

O nderzoek

De afd eling Sus taina ble Building Design van de Heriot Watt Universiteit hee ft ond erzoek gedaan naar de mogeli j kheid van verspreiding van pathogenen via het vuilwaterafvoersys teem. De ond erzoekers hebben een tes to ps telling op ware grootte van 2 verdiepingen gebouwd (zie figuur 3). Op de eers te verdieping kan een wc-spoeling gesimuleerd word en, doordat h ier een k lep is aangebracht die bi j o pening 6 liter geprepareerd water in het sys teem kan brengen. Op de tweed e verdieping bevindt zich een tes truimte, waar een toilet geïns talleerd kan word en en een ventilator is aangebracht die zorgdraagt voor de luchts troom in de s tandleiding.

Het geprepareerde water bes taat uit een representatieve concentratie van Pseudomonas Putida in zout (NaCl). De t urbulente spoeling zorgt voor druppelvorming en beneveling, waarin aerosolen kunnen vormen inclusie f event uele pathogenen. Pseudomonas Putida is geen pathogeen, maar wordt vanwege zi jn onschuldige aard vaak gebruikt om te simuleren wat de invloed zou zi jn van pathogenen. Omdat het zich toch and ers gedraagt, zi jn de resultaten indicatie f en niet een-o p-een id entiek.

Naas t de spoeling wordt een luchts troom gegenereerd van circa 30 l/s, dat overeenkomt met de luchts troom in zowel de 50 verdiepingen tellend e Amoy Gard en appartementenflat in Hong Kong als een 3 verdiepingen tellend gebouw, dat op luchts tromen is ond erzocht door de

Figuur 3: Testops telling voor het tes ten van de ver spreiding van pathogenen bi j defecten in het vuilwater sys teem bi j de Heriot Watt Univer siteit.

universiteit uit Edinburg h. De luchts troom is niet essentieel voor verspreiding, zond er gebeurt dat ook, maar op veel beperktere schaal.

Of de pathogeen zich verspreidd e werd bepaald door de wand en af te nemen van zowel het toilet op de hoger gelegen verdieping en de tes truimte eromheen en metingen met een air sampler Deze toond en aan dat dit ind erdaad een transmissieroute is.

Bi j volgend ond erzoek is met een Aerodynamic Particle Size meter vas tges teld dat de mees te d eeltjes die uit het sys teem ontsnapten, k leiner waren dan 5 μm (aerosolen) en er geen d eeltjes groter dan 11 μm (druppels) werd en gevond en in de luchts troom. Dit bewi js t dat het om (bio) aerosolen gaat die word en gevormd en ontsnappen. Aerosolen kunnen over langere afs tand en en voor langere ti jd in luchts tromen verbli jven, en vallen dus niet zoals druppels binnen circa 1 m [o p de grond]. Daarmee kunnen ze dus makkelijker mensen infecteren, die in een ruimte aanwezig zi jn. Bovendien werd vas tges teld dat het aantal d eeltjes dat uit het sys teem ontsnapt bi j een 6L spoeling, overeenkomt met een persoon die 6,5 minuut lang hardo p praat en dat het aantal d eeltjes evenredig toeneemt met het spoelvolume van het toilet maar niet afhankelijk is van de grootte van de luchts troom.

Waterslote n

Uit bovens taand e wordt duid eli jk dat pathogenen zich in aerosolen in het vuilwaterafvoersys teem kunnen o phoud en en via drooggevallen watersloten hun weg kunnen vind en naar onze lee fruimtes. Het is daarom uitermate belangri jk dat de watersloten intact bli jven in deze sys temen. In de prakti jk betekent dit dat de drukken in het sys teem binnen de daarvoor ges teld e limieten moeten bli jven, en dat watersloten regel matig moeten word en bi jgevuld. Dat houdt in dat ze regel matig moeten word en doorgespoeld door het aangesloten toes tel. Het regel matig bi jvullen van de watersloten betekent dat de watersloten in ruimtes die niet in gebruik zi jn, regel matig word en bi jgevuld of (ti jd elij k) word en afgedo pt

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Willen we de drukken in een vuilwatersys teem binnen de perken houd en, dan moet men allereerst het sys teem op de juis te manier ontwerpen. Dit vergt een ged egen kennis van de water- en luchts tromingen in het sys teem en de hoeveelheid water dat maximaal afgevoerd zal kunnen word en. Over het algemeen kan ges teld word en dat de drukken lager zullen zi jn wanneer de waterstroom - en daarmee ook de luchts troom - lager zal zi jn.

Waterbesparend e toiletten en douches kunnen dus zorgen voor lagere drukken in het sys teem en daarmee tot een lager risico op drooggevallen watersloten. Als dit dan toch gebeurt, zullen ze in ied er geval het aantal aerosolen verlagen dat kan uittred en.

Voordat men nu overal waterbesparend e toes tellen gaat plaatsen, moet men zich realiseren dat waterbesparend e toes tellen wel een k leinere transportafs tand van vas te s toffen in horizontale leidingen tot gevolg hebben waar in het ontwerp geen rekening mee is gehoud en. Zoals gezegd, alles valt of s taat met een goed ontwerp en een ged egen kennis van de fen omenen in het vuilwatersys teem, waarin naas t water ook lucht stroomt en zelfs vas te s toffen word en getransporteerd.

Kortom: het vuilwaterafvoersys teem is een st uk complexer dan men op het eers te gezicht zou d enken en daarnaas t is het een uiterst belangri jk sys teem voor onze gezondheid. Wil men erns tige gezondheidsrisico’s vermi jd en, dan moet het vuilwaterafvoersys teem goed doordacht ontworpen en aangelegd word en zodat de o ptred end e drukken niet resulteren in leeg getrokken watersloten waardoor pathogenen vri j spel hebben in onze lee fomgeving.

Referenties

1. Public health engineering in the context of COVID-19: assessing risk and preparing for the fut ure, CIB W062 online symposium 2021, M. Gormley

2. The d etection of bacterial and viral aerosols in a full-scale building drainage tes t rig –implication for disease transmission, CIB W062 online symposium 2021, T. Dig ht. M. Gormley

3. Medici jnres ten, pathogenen en antibioticaresis tentie in s tru viet uit Ned erlands huishoud elijk afvalwater, RIVM Brie frapport 2017-0144, E. van d er Grinten, J. Spijker

Auteurs Ir P. (Piet) Jacobs; Ing. W. (W im) Kornaat, TN O, afdeling Buildings & Energy Systems

Balansventilatie energiezuinig én gezond

Welke invloed hebben ventilatiesystemen en ge br uike rs op de jn stofconcentratie in woningen en, in het bijzonder, wat i s daarbij het e ec t van verbeterde lte ring? Om dez e v raag te beantwoorden zijn simulaties uitgevoerd met ee n ventilatiemodel waarbij het e ec t van t ype ventilatiesysteem, kookafzuig ing, luchtdichtheid en het raamgebruik is meegenomen.

Luchtdichte woningen met balansventilatie bieden de mogelijkheid om de luchtkwaliteit voor be woners in de woningen aanzienlijk te verbeteren. Die mogelijkheid wordt momenteel niet volledig benut. In de meeste systemen wordt gebr uik gemaakt van standaard G3 lters, ter wijl met F7 lters (ePM1 55%) een betere binnenluchtkwaliteit kan worden bereikt.

Zelfs met geope nde slaapkamer rame n in de z omer en in voor- en najaar kan met F7 lters (ePM1 55%) in combinatie met kookafzuig ing aan de WHO jaargemiddelde adv ieswaarde voor PM2.5 worden voldaan.

Bi j woningren ovatie ligt de nadruk op energiebesparing om de k limaat- en energiedoels tellingen te kunnen realiseren. Energiebesparing, n oodzakeli jk om te voldoen aan de BENG-eisen, is mees tal ook de red en om balansventilatie in nieuwbouwwoningen toe te passen. In and ere sectoren, zoals kantoren en scholen na bi j drukke wegen, wordt balansventilatie in combinatie met goed e filters ook gebruikt om gebruikers tegen fijns tof uit de buitenlucht te beschermen [PvE Gezond e kantoren 2021; PvE frisse scholen, 2021]. Dat balansventilatie naas t het voldoen aan energetische eisen ook kan word en ingezet om de luchtkwaliteit en daarmee de gezondheid van de bewoners te verbeteren, kri jgt in woningen n og maar weinig aandacht.

Highlig hts

• F7 (ePM1 55%) filters in balansventilatie verbeteren de binnenluchtkwaliteit in woningen.

• In combinatie met goed e kookafzuiging is de WHO PM2,5 jaar advieswaarde haalbaar

• De mate van luchtdichtheid hee ft bi j geo pend e ramen een beperkt effect

• Koeling helpt om de luchtkwaliteit ten aanzien van fijns tof verd er te verbeteren.

Er is in het geheel weinig aandacht voor de luchtkwaliteit in woningen, ondanks dat naar schatting 98% van de woningen niet aan de advieswaarde voor PM2.5 van de WHO uit 2021 voldoet. In een grootschalig en langdurig monitoringsond erzoek (TKI Be Aware) is vas tges teld dat 15 van de 100 ond erzochte woningen niet vold ed en aan de ‘oud e’ WHO PM2.5 advieswaarde van 10 µg/m3 jaargemidd eld. De jaargemidd eld e concentratie in de keuken/woonkamer bedroeg gemidd eld gen omen 8,2 µg/m3 In september 2021 is deze advieswaarde door de WHO bi jges teld naar 5 µg/m3 jaargemidd eld. Gebruikmakend van deze nieuwe advieswaarde vold eed 98% van de ond erzochte woningen niet meer [TVVL 2021].

Op basis van het Be Aware monitoringsond erzoek zi jn in 2020 simulaties uitgevoerd met het gebouwmod el TRNSYS geko ppeld met het ventilatierekenmod el TRNFlow (COMIS). Bi j het uitvoeren van deze simulaties zi jn desti jds twee belangri jke vereenvoudigingen gemaakt. Ten eers te is gebruikgemaakt van een ventilatiemod el waarin alleen de woonkamer/keuken is beschouwd. Daarnaas t was verond ers teld dat de ramen gesloten waren. Buiten het s tookseizoen is dit zeker geen goed e aanname.

De ond erzoeksvraag in dit artikel is daarom: Welke invloed hebben ventilatiesys temen en gebruikers op de fijns tofconcentratie in woningen en, in het bi jzond er, wat is daarbi j het effect van

Figuur 1: Schematische weergave ventilatiemod el met verbindingen t ussen de zones.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

verbeterde filtering? Om deze vraag te beantwoord en zi jn simulaties uitgevoerd met een ventilatiemod el waarbi j het effect van type ventilatiesys teem, kookafzuiging, luchtdichtheid en het raamgebruik is meegen omen.

Dit artikel zoomt in op fijns tof, daarnaas t zi jn voor een gezond binnenmilieu in woningen n og een groot aantal zaken van belang. Een handzaam overzicht met drie kwaliteitsk lassen inclusie f toelichting is in 2022 tot s tand gekomen met het Programma van Eisen Gezond e woningen.

Simulaties meerzone ventilatie model inclusief raamgebruik

Met een meerzone-ventilatiemod el zi jn berekeningen uitgevoerd om de jaargemidd eld e fijns tofconcentratie in een eengezinswoning te bepalen. Het mod el bes taat uit 4 zones, zie figuur 1. De zones zi jn allemaal met het trappenhuis verbond en via een spleet van 1 20 cm2 ond er de binnend euren. Om te voorkomen dat bi j hogere windsnelhed en bi j geo pend e ramen dwars door het huis van gevel tot gevel tocht o ptreedt is aangen omen dat de binnend euren gesloten zi jn.

Het ventilatiemod el berekent de luchts tromen t ussen de zones op basis van windeffecten, thermische effecten en het type ventilatiesys teem. Voor de wind is een cons tante luchtsnelheid aangen omen van 5 m/s loodrecht op de gevel. Deze snelheid is de gemidd eld e windsnelheid in Ned erland. Er zi jn twee luchtdichthed en aangen omen, 20 en 80 dm3/s bi j 10 Pa.

De luchtlekken door nad en en kieren zi jn conform de BKN methodiek geli j kwaardig heid (2018) over de woningsch il verd eeld en zi jn met name op de zold er aanwezig. Ook de winddrukcoëfficiënten voor gevel en dakvlak zi jn conform deze methodiek aangen omen. Thermische effecten zi jn afhankelijk van het seizoen gemod elleerd. De h iervoor gehanteerde daggemidd eld e binnen- en buitentemperat uren zi jn in ta bel 1 weergegeven.

Turbulente uitwisseling door open ramen

Veel bewoners van nieuwbouw woningen ervaren, zelfs in het s tookseizoen, de temperat uur van de slaapkamers als te hoog en o penen de ramen om te koelen [Jacobs, 201 2].

Hierbi j kan zogenaamd e t urbulente uitwisseling onts taan, waarbi j gelij kti jdig warme lucht aan de bovenzi jd e naar buiten stroomt en koud e lucht aan de ond erzi jd e naar binnen stroomt. Deze t urbulente uitwisseling kan word en berekend uit het temperat uurversch il t ussen binnen en buiten, het o pen o ppervlak en de hoogte waarover de uitwisseling o ptreedt [AIVC, 1988]. Hier is voor elke slaapkamer een kiepraam gesimuleerd wat in de kieps tand aan de bovenzi jd e 10 cm is geo pend. De hoogte van het raam bedraagt 1,3 m en de breedte 0,57 m.

Ta bel 1: Per seizoen gesimuleerde binnen- en buitentemperat uren.

Onderzoek & Cases

Het raamgebruik over de seizoenen is als volgt vereenvoudigd: in de winter zi jn alle ramen dicht verond ers teld, in het voor- en najaar s taan de slaapkamerramen ti jd ens slapen op kieps tand en in de zomer s taan deze ramen gedurend e de gehele dag op kieps tand.

Fijnstof bronnen en depositie

De jaargemidd eld e PM2.5 fijns tofconcentratie in de buitenlucht in s ted elijke gebied en is volgens RIVM data [2022] de afgelo pen jaren afgen omen door schonere technieken en COVID-19 lockdown maatregelen naar circa 9 µg/m3 (range 7-11 µg/m3). In deze simulatiest udie is een gemidd eld e buitenconcentratie van 11 µg/m3 aangehoud en om de resultaten te kunnen vergeli jken met de buitencondities ti jd ens de TKI Be Aware meetst udie die van september 2017 tot en met september 2018 is uitgevoerd.

In de woning is de PM2.5 fijns tofemissie ten gevolge van koken gesimuleerd volgens het 50 percentiel emissiepatroon uit TKI Be Aware. Dit emissiepatroon omvat emissies ten gevolge van de bereiding van het ontbi jt, lunch en avond eten. Een d eel van het fijns tof in het binnenmilieu slaat neer op o ppervlakken, dit wordt d epositie gen oemd. Voor de simulaties t udie is aangehoud en dat het effect van deze d epositie gelijk s taat aan een extra ventilaties troom met schone lucht van 40 m3/uur in een ruimte van 100 m3 [TKI Be Aware, 2020].

Kookaf zuiging

Er zi jn simulaties met en zond er kookafzuiging uitgevoerd.

Voor de afvangs t van in de kookdampen aanwezige PM2.5 is bi j ingeschakeld e afzuigkap (100% afzuigcapaciteit) een vangs te fficiëntie van 95% aangehoud en. Dit is een typische waarde voor een schouw afzuigkap bi j 300 m3/uur De grootte van deze afzuigs troom is vergelij kbaar met de maximale afzuigs troom van een ventilatie unit voor een eengezinswoning.

Ventilatie systeem en filtering

In de woning zi jn twee ventilatiesys temen gesimuleerd. Een sys teem C ventilatiesys teem, dat bes taat uit toevoerroos ters in de gevel in ied ere verbli jfsruimte en een mechanische afvoer in keuken, badkamer en toilet. En een balansventilatiesys teem (sys teem D) met mechanische toevoer in ied ere verbli jfsruimte en mechanische afvoer in keuken, badkamer en toilet. De n ominale ventilatiecapaciteiten zi jn conform het Bouwbesluit. Sit uaties met laags tand (30% van de n ominale ventilatiecapaciteit) en midd ens tand (70% van de n ominale ventilatiecapaciteit) bi j aanwezig heid zi jn gesimuleerd. Bi j

G3

F7

Foto 1: Energiezuinig en gezond, in de balansventilatie unit is in de luchtaanzuiging een F7 (ePM1 55%) fijns tof filter geplaats t in plaats van het s tandaard G3 grove filter, een dergelijk filter zit overigens n og wel in de afvoer.

afwezig heid is aangen omen dat het sys teem alti jd in laags tand s taat. Aangen omen is dat de ventilatieroos ters in de woonkamer gesloten zi jn en dat deze in de slaapkamer continu geo pend zi jn. Dit is een veel voorkomend e prakti jk sit uatie die onts taat na het ervaren van tocht in de winter en het vergeten te o penen van de roos ters in het voorjaar Bi j het sys teem C is verond ers teld dat bi j de roos ters alleen zeer grove d elen zoals insecten word en afgevangen en dat er geen afvangs t van PM2.5 plaatsvindt.

Het balansventilatiesys teem is s tandaard uitgerus t met G3 filters. Voor een balansventilatie unit uitgerus t met een dergeli jk grof filter wordt op basis van n og lo pend e praktijkduurmetingen een PM2.5 afvangs te fficiëntie van 15% verwacht. Uitgerus t met een F7 filter (ePM1 55%), zie foto 1, neemt de afvangs te fficiëntie van de balansventilatie unit toe naar circa 75%. In de simulaties zi jn deze twee waard en gebruikt. Daarnaas t zi jn ook simulaties uitgevoerd met een PM2.5 afvangs tpercentage van 99%. Deze pres tatie kan word en behaald bi j toepassing van een elektros tatisch filter dat stroomafwaarts van de balansventilatie unit wordt geplaats t (Khoury et al. 2017).

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Fijnstofconcentratie en blootstelling

Met het COMIS ventilatiemod el zi jn de concentraties in de versch illend e ruimtes in huis in de ti jd berekend. Vervolgens is de concentratie bi j aanwezig heid in de versch illend e verbli jfsruimtes bepaald. Hiertoe is het volgend e verbli jf aangen omen: 9 uur per dag in de slaapkamer, door de week 5 uur in woonkamer/keuken en in het weekend 10 uur per dag in woonkamer/keuken. Op basis van deze ti jd en is de gemidd eld e bloots telling aan fijns tof in de woning bepaald.

Simulatieresultaten

Effect van filtering en kookafzuiging op concentraties bi j gesloten ramen

Figuur 2 en figuur 3 laten het effect zien van versch illend e typen filters op de jaargemidd eld e fijns tofconcentratie ti jd ens aanwezig heid, respectieveli jk zond er en met kookafzuiging. Hierbi j zi jn de ramen in de slaapkamers gesloten.

Zond er gebruik te maken van kookafzuiging, zie figuur 2, tred en de hoogs te fijns tofconcentraties op in de woonkamer/keuken. De gesimuleerde concentraties komen goed overeen met de gemeten concentraties in het Be Aware ond erzoek ti jd ens aanwezig heid. Figuur 2 gee ft aan dat betere filtering van de ventilatielucht slechts een

Figuur 2: Effect van filter e fficiëntie op de PM2.5 concentratie per verbli jfsruimte ti jd ens aanwezig heid, qv10=80 dm3/s, ramen dicht, ventilatie in laags tand, zond er kookafzuiging.

Figuur 3: Effect van filter e fficiëntie op de PM2.5 concentratie per verbli jfsruimte ti jd ens aanwezig heid, qv10=80 dm3/s, ramen dicht, ventilatie in laags tand, met kookafzuiging.

beperkte concentratieverlaging in de woonkamer/keuken o plevert. In de slaapkamer aan de loe fzi jd e tred en met name bi j sys teem C relatie f hoge concentraties o p, omdat daar veel ongefilterde buitenlucht door het roos ter en de nad en en kieren naar binnen stroomt. In de li jzi jd e kamer scoort sys teem C qua fijns tof beter dan sys teem D met een s tandaard filter (15% afvangs te fficiëntie), omdat via de roos ters exfiltratie en daardoor toevoer via de binnend eur o ptreedt vanuit het relatie f schone trappenhuis (als gevolg van d epositie in de woning).

Met kookafzuiging, zie figuur 3, bli jven de fijns tofconcentraties in de slaapkamer ongewi jzigd. Wel nemen de concentraties in de woonkamer/ keuken s terk af. Opvallend om daar te zien is dat er bi jna geen concentratieversch il is t ussen het F7 filter met 75% afvangs te fficiëntie en een filter met 99% afvangs te fficiëntie. Dit wordt veroorzaakt doordat de ventilatie, behalve ti jd ens het koken, gedurend e de rest van de dag in laags tand s taat en de bi jdrage van infiltratie dan relatie f groot is. Bi j ventilatie in de midd ens tand (figuur niet getoond) bli jft de concentratie in de woonkamer met het s tandaard G3 filter (15% afvangs te fficiëntie) vri jwel hetzelfd e, maar neemt het met een filter met 99% afvangs te fficiëntie af tot 2 µg/m3.

Effect van luchtdichtheid en raamgebruik bi j twee filterk lassen

In figuur 4 en 5 is de fijns tofconcentratie aangegeven voor de versch illend e ruimtes bi j versch illend e aannames voor luchtdichtheid en buitentemperat uur voor respectieveli jk 15% en 75% filtere fficiëntie. Een

Figuur 4: Sys teem D met 15% filter e fficiëntie, effect van luchtdichtheid (qv10) en buitentemperat uur op de PM2.5 concentratie bi j aanwezig heid per verbli jfsruimte, ventilatie in laags tand, met kookafzuiging, ramen afhankeli jk van de temperat uur o pen of dicht.

Figuur 5: Sys teem D met 75% filter e fficiëntie, effect van luchtdichtheid (qv10) en buitentemperat uur op de PM2.5 concentratie bi j aanwezig heid per verbli jfsruimte, ventilatie in laags tand, met kookafzuiging, ramen afhankeli jk van de temperat uur o pen of dicht.

beperkte invloed van de luchtdichtheid (qv10 waard e) is zichtbaar in de winter (Tbuiten[C]:6) als de ramen gesloten zi jn. In het voor- en najaar (Tbuiten[C]:14) en de zomer (Tbuiten[C]:20) is met name het o penen van ramen bepalend voor de bloots telling aan fijns tof in de slaapkamers. De filterk lasse hee ft het groots te effect in de woonkamer In de slaapkamer is een effect zichtbaar in de winter en is het effect beperkt gedurend e de rest van het jaar als gevolg van het aangen omen raamgebruik.

Opvallend is om te zien dat bi j de li jzi jd e slaapkamer in de zomer de fijns tof concentratie afneemt ten o pzichte van het voor- en najaar Dit komt omdat bi j de simulaties in de zomer is aangen omen dat de binnentemperat uur gelijk is aan de buitentemperat uur en dat daardoor geen t urbulente uitwisseling o ptreedt over de geo pend e ramen. Turbulente uitwisseling is het verschi jnsel waarbi j aan de bovenzi jd e van het raam warme binnenlucht naar buiten stroomt en aan de ond erzi jd e eenzelfd e hoeveelheid koud e buitenlucht naar binnen stroomt. Door de hogere fijns tofconcentratie buiten in vergeli j king tot binnen, resulteert t urbulente uitwisseling in een extra fijns tofbelas ting voor de slaapkamers. Opgemerkt wordt dat in werkeli j kheid ook in de zomer temperat uurversch illen te verwachten zi jn en er dus ook t urbulente uitwisseling zal plaatsvind en (weliswaar in mind er mate dan in voor- en najaar). Om dit effect nad er te

bestuderen zullen in een later s tadium simulaties met bi jvoorbeeld uurlij kse waard en word en uitgevoerd.

Blootstelling

De gemidd eld e jaarli j kse fijns tofbloots telling in de woning is bepaald door midd eling van de fijns tofconcentraties bi j aanwezig heid in de versch illend e vertrekken gedurend e de vier seizoenen. Uit Figuur 6 volgt dat zowel in een woning uitgerus t met sys teem C als sys teem

D met een s tandaard filter (15% afvangs te fficiëntie) de bloots telling hoger is dan de WHO jaargemidd eld e PM2,5 advieswaarde van 5 µg/m3 Verhoging van het ventilatied ebiet bi j aanwezig heid naar midd ens tand levert voor deze sit uatie zelfs n og een verhoging op van de bloots telling. Dit omdat bi j vergroting van de hoeveelheid ventilatie relatie f gezien het effect van d epositie afneemt

Vervanging van het G3 toevoerfilter bi j sys teem D door een F7 fijns toffilter leidt tot een bloots telling ond er de WHO advieswaard e. Plaatsing van een elektros tatisch filter met 99% afvangs trend ement levert maar een beperkte verlaging op van de bloots telling, omdat gedurend e een d eel van het jaar de slaapkamerramen o pen s taan. Figuur 7 laat de potentie zien van filtering in combinatie met mechanische koeling (slaapkamer ramen word en niet meer

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

geo pend). Hierdoor wordt de bloots telling bi j een F7 filter meer dan gehalveerd. En met een elektros tatisch filter kan de bloots telling in de woning zelfs tot ond er 1 µg/m3 word en verlaagd.

Conclusies en aanbevelingen

Deze simulaties t udie laat zien dat goed e kookafzuiging in combinatie met betere filtering van de ventilatielucht in de mechanische toevoer de bloots telling aan fijns tof in woningen aanzienlijk kan verlagen, zelfs wanneer er gedurend e een groot d eel van het jaar in de slaapkamers ramen geo pend zi jn. Dit komt met name door de veel lagere bloots telling in de woonkamer.

De simulatieresultaten voor woningen met toevoer via roos ters en voor woningen met balansventilatie met s tandaard filters komen overeen met praktij kmetingen uitgevoerd in TKI Be Aware en voldoen niet aan de 2021 WHO advieswaard e. Bi j balansventilatie met F7

Referenties

1. AIVC, Inha bitant Behaviour with Respect to Ventilation – a Summary Report of IEA Annex VIII, Technical Note AIVC 2 3, Air Infiltration and Ventilation Centre, March 1988.

2. Binnenk limaattechniek, PvE Gezond e kantoren 2021 (https://www.binnenk limaattechniek.nl/ document/pve-gezond e-kantoren-2021/)

3. Binnenk limaattechniek, PvE Gezond e woningen 2022 (https://www.binnenk limaattechniek.nl/ wp-content/uploads/2022/07/Digitaal_PVE-Gezond e-Woningen_Binnenk limaatTechniek25.pdf)

4. Interview, Bi jna geen enkele woning voldoet aan nieuwe WHO fijns tofn orm, TVVL magazine 06, d ecember 2021

5. Jacobs P. , Ventilatie in nieuwbouwwoningen met balansventilatie, TVVL magazine, d ecember 201 2.

Figuur 6: Bloots telling PM2.5 fijns tof voor ver sch illende ventilatiesys temen en filtere fficiënties. Slaapkamerramen in voor- en najaar en zomer op kieps tand, luchtdichtheid qv10=20 dm3/s en met kookafzuiging.

Figuur 7: Bloots telling PM2.5 fijns tof voor versch illend e ventilatiesys temen en filtere fficiënties. Slaapkamerramen gesloten (mechanische koeling), luchtdichtheid qv10=20 dm3/s en met kookafzuiging

fijns tof filters (ePM1 55%) wordt wel voldaan aan de nieuwe WHO advieswaard e. Omdat in de simulaties is aangen omen dat gedurend e een d eel van het jaar de ramen o pen s taan om te koelen hee ft toepassing van n og betere filters maar een beperkt effect. In woningen met actieve koeling hee ft het wel duid eli jk meerwaarde om betere filters dan F7 kwaliteit toe te passen, omdat dan ramen gesloten kunnen bli jven.

Deze st udie betre ft een simulaties t udie met naas t voorgaand e vereenvoudiging een groot aantal and ere aannames. Om de resultaten te valid eren zi jn prakti j kmetingen gewens t. Hiervoor zi jn in 2024 ged etailleerde metingen gepland in woningen, waarin fijns tof wordt gemeten in meerdere zones en informatie wordt verzameld over ond er and ere o pens taand e ramen, ventilatied ebieten en meteodata. Daarnaas t zal in woningen met balansventilatie het effect van een betere filtering word en gemeten om het h ier beschreven mod el te valid eren.

6. Khoury E. , Wi jsman S, Vons V. , Houtrookoverlas t tegengaan in woningen, TVVL magazine 2017.

7. Openbaar eindrapport TKI Be Aware - Bewus twording van binnenluchtkwaliteit in woningen: bronnen en effectieve energie e fficiënte interventie strategieën, TN O rapport 2020 R10627, april 2020.

8. RIVM, Compendium voor de lee fomgeving, Fi jnere fractie van fijn s tof (PM2,5) in lucht, 2009-2022 | Compendium voor de Lee fomgeving (clo.nl), bezocht op 6/1 2/202 3.

9. Programma van Eisen Frisse scholen 2021 (https://www.arbocatalogus-vo.nl/media/1149/programma-van-eisen-frisse-scholen-2021.pdf)

10. VLA methodiek geli j kwaardig heid voor energiebesparend e ventilatieo plossingen in woningen, versie 1.3, 2018

Auteur Harmen Weijer

“Label voor kinderopvang goed voor medewerkers, ouders én GGD’s”

Pleidooi voor Binnenklimaatlabel

voor kinderopvangsector

Steeds meer organisaties nemen het bi nnenklimaat van hun gebouwen serieus. Met de komst van het PvE Gezonde Kantoren én het daaraan gekoppelde Binnenklimaatlabel is dat voor kantoren inmiddels steeds beter inzichtelijk. Als dat ook nog eens wordt ondersteund door allerlei verz amelde data vanuit ge plaatste sensoren, kan zelfs real time ac tie worden ondernomen. Eén van die le veranciers van sensoren is Airteq. Dit bedrijf is met eigen ontwikkelde sensoren heel actief in de kinderopvangsector. Kinderopvangorgani satie Humankind bijvoorbeeld maakt gebruik van hun sensoren, en ziet wat de mogelijkheden er van zijn. Het is ook daarom dat beide organisaties pleiten voor een ‘eigen’ PvE voor de kinderopvangsector met bij behore nd Binnenklimaatlabel.

“Dat zou inzicht kunnen geven over de prestaties van dit soor t gebouwen voor veel betrokke nen, zoals medewerkers, ouders en zelfs de GGD’s.”

Humankind is een kind eropvangorganisatie met lie fs t meer dan 500 ves tigingen in Ned erland, grofweg ten zuid en van de li jn Ams terdamAmersfoort-Twente, op Zeeland na. “Bi j

Humankind keken we rond 2017 s teeds scherper naar het monitoren van het binnenk limaat van onze ves tigingen”, legt Dion Roeffen uit. Hi j is manager inkoo p, facility en logis tiek bi j Humankind. “We kregen s teedt meer vragen van oud ers over de kwaliteit van het binnenk limaat.

Na een pilot met een vergeli j kbare sensoren en monitoringssys teem als van Airteq kwamen we in contact met Arie d en Hartog, directeur van Airteq. De sensoren en monitoring bevielen zo goed dat de ord er vervolgens aan Airteq is gegund ”

Het ging desti jds al om circa 400 ves tigingen; daarmee liep Humankind al behoorli jk vooro p,

kij kt Den Hartog terug. “Ze waren er ind erdaad vroeg bi j. Onze software is ook van begin af aan afges temd op kind eropvang, dus we kond en vri j goed aangeven wat er mogeli jk was. De vraag was toen n og niet op energiebesparing gericht – zoals nu wel vaak het geval is - maar op de luchtkwaliteit in de kind eropvanglocaties. Bekend is dat de luchtkwaliteit in slaapkamers thuis vaak slecht is. Dat wil je uiteraard niet in kind eropvangverbli jven en in het Bouwbesluit 201 2 waren al ventilatievereis ten o pgen omen met een overgangsperiod e van 5 jaar. Dus gingen veel kind eropvangorganisatie in 2016/2017 op zoek naar goed e monitoringssys temen, een om de luchtkwaliteit in kaart te brengen.”

Veel vestigingen

Zoals ook Humankind, die vooral een eenvoudig toepasbaar effectie f sys teem wild e hebben.

Roeffen: “De complexiteit bi j ons zit voornameli jk in de grote hoeveelheid ves tigingen. In het begin was dat circa 400 en nu al 500. In de software, die heel praktisch in een portaal wordt gepresenteerd, is veel informatie besch ikbaar zoals temperat uur, luchtvochtig heid, CO2 en energieverbruik en kun je een aantal zaken inregelen, zoals de aans t uring van cv-ins tallaties.”

Het monitoren van die temperat uur in koelkas ten en vriezers is bi jzond er, maar zeker in kind erdagverbli jven van groot belang. Den Hartog: “In kind erdagverbli jven word en voedingsmidd elen en dranken bewaard. Dan val je ond er HACCP-hygiëneregels, en moet je temperat uur van koelkas ten en vriezers

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness

THEMA

Foto 1: In de kind erdagverbli jven van Humankind word en sensoren van Airteq gebruikt om de luchtkwaliteit te meten. Op displays is door de med ewerker s zelfs te lezen of er actie gewens t is.

monitoren. Verd er is bi j Humankind energiemonitoring van belang, geko ppeld aan het eigen managementsys teem van de organisatie. Met data vanuit het gebouwbeheerssys teem, van Humankind, met name het energieverbruik, wordt een d eel van de cv-ins tallaties centraal aangest uurd.”

“Met de gemidd eld e waard en uit die sensoren voor bepaald e centrale ruimten bepalen we de temperat uurregeling op de ves tigingen. Zo kunnen we ’s ochtends de temperat uur o pbouwen en ’s middags weer afbouwen naar de nachts tand gebruiken we ook de weekend-s tand, om onn odig energieverbruik te voorkomen. Overigens kunnen we dit niet op ied ere ves tiging, want we hebben ook kind erdago pvangverbli jven in schoolgebouwen. Daar hebben we te maken met het sys teem van de school.”

Den Hartog: “Vergis je niet: je kunt met alleen al een betere afs telling van je verwarming met bi jvoorbeeld een dergeli jke nacht- en weekends tand zo maar 15 tot 25 procent energie besparen ten o pzichte van het verbruik zond er een dergeli jk sys teem.”

B enchmark

Omdat Humankind hond erd en ves tigingen hee ft, kan Roeffen goed vergelijken hoe het energieverbruik is. “We realiseren namelij k een benchmark door het totale verbruikskos ten van alle ves tigingen met slimme meters te d elen door het aantal m2. Dan hebben we het gemidd eld e energieverbruik per m2, en maken we inzichtelijk welke ves tigingen het goed en mind er goed doen. En bi j dat laats te ond ernemen we uiteraard actie.”

De binnenluchtkwaliteit wordt door Humankind niet centraal gemonitord, maar per ves tiging, vertelt Roeffen. “Op ied ere ves tiging hebben we een kwaliteitsfunctionaris die de kwaliteit van het binnenk limaat monitort. Dat is ook logisch, want de luchtkwaliteit kan per ves tiging heel erg versch illen. Zeker bi j wat oud ere gebouwen is vaak geen luchtbehand elingsins tallatie aanwezig en moet je de ventilatie verbeteren met het o penzetten van ramen, d euren en ventilatieroos ters. Dankzi j de nieuwe touchsensoren van Airteq kunnen de med ewerkers in de groepsruimtes zelf van het schermpje aflezen of het groen, oranje of rood is. We werken niet met getallen, maar met een sto plichtfunctie. Daarvoor hebben ze dus nu de kwaliteitsfunctionaris van de ves tiging niet meer voor n odig. Med ewerkers kunnen zelf actie ond ernemen als het n odig is.”

Sterker n og: het display gee ft aan wat er gedaan moet word en door de med ewerkers, legt Den Hartog uit. “Bi jvoorbeeld als de display aangee ft dat de luchtkwaliteit oranje is, s taat er op dat men een raam moet o penzetten. En bi j rood moet men n og iets meer o penzetten. De sensor meet ied ere 20 second en de luchtkwaliteit, dus dat is behoorli jk realtime.”

Roeffen vult hem aan: “Als bli j kt dat er in sommige ruimtes, zoals in een inpandige slaapkamer, s tructureel een luchtkwaliteitsprobleem is, dan kun je ook alleen

deze ruimte van mechanische ventilatie luchtbehand eling voorzien. Dat hoe f je deze niet op de hele ves tiging te ins talleren, dat scheelt en orm scheelt in de kos ten. Maar gezondheid en veilig heid s taat wel vooro p!”

Binnenklimaatlabel

Omdat Airteq de varia belen uit het PvE Gezond e Kantoren hee ft geïntegreerd in hun software, kan er een Binnenk limaatla bel word en afgegeven. “Dit Binnenk limaatla bel is de Ned erlandse variant van bi jvoorbeeld BREEAM en Well, die behoorlijk pri jzig zi jn. TechniekNed erland en TVVL hebben deze variant ontwikkeld met behulp van TN O. Ook de data vanuit het PvE Langdurige zorg gaan we integreren, zodat we ook basis van die gegevens een Binnenk limaatla bel kunnen afgeven voor die sector. Voor de kind eropvang is zo’n PvE er n og niet, maar we zi jn betrokken bi j de ops telling van de Sectorale Routekaart Kind eropvang. En in dat kad er hoo p ik dat de parti jen in de kind eropvangsector ook een PvE gaan ops tellen. Dat maakt het bi jvoorbeeld voor de GGD’s makkeli jker om te vragen aan kind erdagverbli jven hoe het is ges teld met hun luchtkwaliteit.”

Roeffen ond erstreept het pleidooi van Den Hartog. “Het is voor professionals in de kind erdago pvangsector bes t ingewikkeld om te zien hoe het met de luchtkwaliteit is ges teld. Dan is zo’n Binnenk limaatla bel wel erg handzaam. En vergis je niet, er vindt in onze sector een en orme consolidatieslag plaats, vooral omdat de wet- en regelgeving s teeds strenger wordt en de daaraan vereis te inves teringen voor de k leinere ond ernemers vaak niet meer zi jn op te brengen.”

Foto 2: Ook in de slaapkamer s wordt de luchtkwaliteit gemeten. Het is mogeli jk aan de hand van deze gegevens een Binnenk limaatla bel op te s tellen.

Bovendien vragen s teeds meer oud ers dat de kind erdagverbli jven, vult Den Hartog hem aan. “Daarom is een goed e la beling inmidd els eigenli jk een mus t. Ik zou dat graag met marktparti jen willen o ppakken. We hebben de data, en de voorbeeld en uit de kantoren- en zorgsector. Als we dit format aanpassen aan de kind eropvang, dan is het eenvoudig toepasbaar. En heb je een krachtig en bruikbaar ins trument voor veel parti jen: kind erdagverbli jven, oud ers én GGD’”, besluit Den Hartog.

Airteq in de kinderopvang

Airteq is in 2015 begonnen met eigen ontwikkeld e software en sensoren in de kind eropvang.

Humankind was een in 2017 van hun eers te k lanten, legt directeur Arie d en Hartog van Airteq uit. “We monitoren nu t ussen de 6.000 en 7.000 gebouwen, en dat monitoren varieert van ruimtes tot aan koelkas ten. We hebben in al die gebouwen circa 280.000 sensoren online s taan. We bli jven onze eigen sensoren en software ontwikkelen met de visie dat monitoring begri jpeli jk en betaalbaar moet zi jn. Een gezond binnenk limaat beschouwen wi j als een basisrecht voor ied ereen. De gegevens van onze sensoren bied en gebruikers inzicht h ierin, en bovendien is deze data eenvoudig te integreren met gebouwbeheersys temen (GBS) en externe software.

Gezond e gebouwen: Productiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

Auteur Uko Reind ers, RCC K&L

PvE Gezond Binnenklimaat Langdurige Zorg moet leefomgeving cliënten verbeteren

Een Prog ramma van Eisen (P vE) Gez ond Binnenklimaat was er al voor scholen, k antoren en woningen. Nu i s er ook een voor de l angdur ige zorg. De cliënten in dez e vor m van z org zijn erg kwetsbaar, wat speci eke eisen aan de luchtkwaliteit en temperatuur nodig maakt. Die w ijke n op veel vlakken af van de e isen die aan r uimtes voor gezonde mensen worden gesteld.

Tot nu toe ware n er geen speci eke r ichtlijnen voor het binnenklimaat in de langdur ige zorg. Dat ter wijl juist voor de cliënten in dez e instellingen vanwege hun lichamelijke e n geestelijke kwetsbaarheid een goed afgestemde temperatuur en luchtkwaliteit jui st extra belang rijk i s. Bovendien verblijven men sen door hun beperkingen vaak binnen; een reden te meer om e rvoor te z orgen dat de binnenlucht goed op orde i s. Dat waren de redenen voor Stichting Binnenklimaattechniek om samen met T VVL, Woonz org Nederland en E xpertise Centrum Verduurz aming Z org, ook een P vE Gez ond Binnenklimaat voor langdur ige zorg op te stellen. Die i s nu klaar voor gebruik, wat volgen s de stichting een mijlpaal in de verbete ring van de lee fomgev ing voor cliënten en mede werkers in de l angdur ige zorg i s.

Eerste exemplaar

Ti jd ens het Gezond Binnen Congres op dond erdag 28 maart overhandigd e Remi Hompe, voorzitter van Stichting Binnenk limaattechniek, het eers te exemplaar van het PvE Gezond Binnenk limaat voor Langdurige Zorg aan Cees van Boven, bes t uursvoorzitter van Woonzorg Ned erland. Volgens Hompe zorgt het nieuwe PvE voor het eerst voor duid elijke en specifieke criteria in deze sector “Dit is van grote waarde voor zorgins tellingen, eigenaren van zorgvas tgoed, aannemers, en ins tallateurs die te maken hebben met de uitdagingen van

Foto 1: Ti jd ens het Gezond Binnen Netwerkevent op dond erdag 28 maart overhandigd e Remi Hompe, voorzitter van Stichting Binnenk limaattechniek (links), het eer s te exemplaar aan Cees van Boven, bes t uur svoorzitter van Woonzorg Ned erland.

verduurzaming, renovatie, of nieuwbouw in deze sector Met de richtli jnen van het PvE kunnen ze zorgen voor een binnenk limaat dat het bes te is voor gezondheid, comfort en algeheel welzi jn van zowel cliënten als zorgpersoneel. En wordt betere kwaliteitscontrole en -st uring op het binnenk limaat mogeli j k.”

Om het nieuwe PvE op te s tellen werd eerst een uitgebreid voorond erzoek verricht ond er leiding van TN O. Dat bes tond uit een literat uurond erzoek en kennisuitwisseling met experts in een k lankbordgroep. Het ond erzoek was belangri jk om de eisen op feiten te kunnen baseren, in plaats van op algemene aannames. Zo beves tigd e het ond erzoek de aanname dat oud eren niet goed tegen extreem hoge temperat uren kunnen. Dat bli j kt ond er meer uit overs terfte in ins tellingen voor langdurige zorg ti jd ens hete zomers, zo verteld e Ste fan van Heumen van TN O ti jd ens het Gezond Binnen congres.

Wat verd er bleek is dat de eisen uit het Besluit Bouwwerken Lee fomgeving (BBL) onvoldoend e zi jn. Van Heumen: “Die eisen zi jn meer gericht op veilig heid en mind er op comfort/gezondheid. Zo zi jn de eisen ten aanzien van ventilatie minimaal en onvoldoend e voor kwetsbare groepen in de langdurige zorg.” In het literat uurond erzoek werd de aanname getoets t dat gezondheid en welbevind en van

kwetsbare cliënten in langdurige zorg ond er meer afhankeli jk is van het binnenk limaat. Daaruit kwam veel algemene informatie naar boven over het gezondheidsbelang van bi jvoorbeeld een goed e binnenluchtkwaliteit.

Nauwelijks wetenschap pelijke literatuur

Over luchtkwaliteit in de gehandicapten- en gees teli jke gezondheidszorg bleek echter nauweli j ks wetenschappeli jke literat uur te bes taan. “Dat maakte het las tig was om harde eisen af te leid en voor zorggebouwen bi jvoorbeeld in termen van o ptimale verse luchttoevoer”, zegt Atze Boerstra, hoogleraar building services inn ovation aan de TU Delft een betrokken bi j het het PvE. Ook vanuit zi jn bedri jf bba binnenmilieu, samen met collega Mari je te Kulve. Marcel Loomans, universitair hoofddocent Binnenmilieu Pres tatie aan de TU Eindhoven, die eveneens meewerkte aan de ontwikkeling van dit PvE vult aan: “Vanwege de beperkte informatie die uit de literat uurst udie naar voren kwam en het feit dat het uiteind elijk ook d eels een woonfunctie betreft, hebben we er daarom voor gekozen om nauw aan te sluiten bi j het PvE Gezond e Woningen.”

Uit het literat uurond erzoek kwam wel informatie naar boven over oud erenzorg, maar dan weer niet of nauweli j ks met betrekking tot specifieke richtli jnen. De red en dat het in bejaard enhuizen vaak warm is, was in literat uur terug te vind en; oud eren blijken gemidd eld gen omen een voorkeur voor een hogere binnentemperat uur te hebben. Dit komt door fysiologische verand eringen van het lichaam. “Voor oud eren boven de 80 jaar, zo bleek, is het ook las tig om zich aan te passen aan hoge of lage temperat uren. Dat komt doordat de doorbloeding van de longen en de huid zi jn afgen omen en de bloedvaten mind er flexibel zi jn geword en. Hierdoor wordt de thermo-neutrale zone smaller wat impliceert dat ad equate verwarmings- en koel-voorzieningen extra belangrijk zi jn, juis t in ruimtes specifiek bedoeld voor oud eren”, zo legt Boerstra uit.

Intramurale cliënten

Het PvE is specifiek bedoeld voor gebouwen die zi jn bedoeld langdurige zorg waar cliënten 24-7 verbli jven. Intramurale oftewel cliënten in de langdurige zorg, brengen over veel meer ti jd binnen door dan gemidd eld e volwassenen, dat ze vanwege fysieke en/of mentale beperkingen and ten aanzien van het binnenk limaat hebben dan gemidd volwassen mensen. Wat ook een aandachtspunt is dat oud eren en cliënten met een zware gees teli jk handicap hebben zich te uiten, dus ook over hun temperat uurbeleving bv. momentane ventilatie-behoe ften. Voor de duid el zi jn niet bedoeld voor eigen woningen van bi jvoorbeeld red eli jk gezond n og thuis wonen.

Frisse Scholen

Het PvE Langdurige Zorg (versie 2024.1) dat uiteind eli is een handreiking om eisen te s tellen aan het binnenk Boerstra: “Uit ervaring met eerdere PvE’s, zoals het PvE waarvan de eers te versie al in 2008 verscheen, weten niet in beton gegoten zi jn. Het is een groeidocument van signalen uit de markt jaarlij ks kan word en aangepas t.” Het PvE gaat over de parameters lucht (binnenluchtkwaliteit) en temperat uur (thermisch comfort), aangevuld met eisen ten aanzien van het geluidsniveau van k limaatins tallaties.

De eisen zi jn afges temd op de primaire gebruikers: de bewoners en het zorgpersoneel. Het gaat dus om oud eren en cliënten met een fysieke en/of mentale beperking en chronische ziekten of die in verslavingszorg zitten. Ze kri jgen over een langere period e professionele 24-uurszorg zorg of begeleiding. Buiten de verslavingszorg ligt daarbi j de nadruk niet op behand eling en hers tel. Soms zi jn ook specifieke eisen voor het zorgpersoneel o pgen omen; dit geldt bi jvoorbeeld voor de temperat uur in de aparte personeelsruimten: deze ligt ’s winters 2 grad en lager dan in de gemeenschappeli jke ruimtes.

Foto 2: Cliënten in de langdurige zorg brengen over het algemeen veel meer ti jd binnen door dan gemidd eld e volwassenen. Ook is het zo dat ze vanwege fysieke en/ of mentale beperkingen and ere behoe ften ten aanzien van het binnenk limaat hebben dan gemidd eld gezond e volwassen mensen. Foto: RCC K&L oeld voor ale cliënten, t algemeen n, ook is het zo ere behoe ften deld gezond e d emente p moeite eleving of over j kheid: de eisen ld oud eren die jk is o pges teld, nk limaat.

PvE Langdurige zorg

Daar waar het gaat om PvE eisen ten aanzien van de ruimtes voor cliënten wordt er ond erscheid gemaakt t ussen twee typen doelgroepen. Doelgroep 1 bes taat uit zeer kwetsbare cliënten, zoals mensen met d ementie of meervoudig gehandicapten. Doelgroep 2 bes taat uit alle cliënten die daarbuiten vallen, maar dus wel langdurige zorg kri jgen. Daarbi j is ook ond erscheid gemaakt t ussen ond er meer gemeenschappeli jke en privéruimtes. De eisen zi jn ge formuleerd op drie ambitieniveaus: k lasse A, B en C. Klasse A eisen zi jn bedoeld voor doelgroep 1, k lasse B voor de overige mensen in de langdurige opvang en k lasse C is het basisniveau, dat kan bi jvoorbeeld van toepassing zi jn bi j ti jd eli jke huisves ting.

Om een voorbeeld van de versch illen t ussen de k lassen te geven:

Voor k lasse A geldt een CO2-gehalte in binnenruimtes van maximaal 300 ppm boven de momentane buitenconcentratie; voor k lasse B is dat 4 50 ppm en voor k lasse C 750 ppm. Loomans gee ft daarbi j dat er op basis van de literat uurst udie voor k lasse A wel enkele scherpere richtli jnen zi jn vas tges teld ten o pzichte van het PvE Gezond e Woningen. “Ook zi jn enkele specifieke eisen toegevoegd die kenmerkend zi jn voor de langdurige zorg, bi jvoorbeeld als het gaat om de gezamenlijke verkeersruimte.”

De eisen ten aanzien van de temperat uur versch illen in de zomer en de winter In de winter moet de temperat uur in de gemeenschappeli jke ruimten bi j k lasse A t ussen de 20 en 24° C liggen met 22° C als voorkeurs temperat uur Voor k lasse B en A loo pt de range van 21 tot 25° C, waarbi j de voorkeurs temperat uur van k lasse A met 2 3° C een graad hoger ligt dan bi j k lasse B. Verd er is het zo dat zowel een k lasse C als een k lasse B ruimte voorzien moet zi jn van mogelij khed en voor handmatige naregeling van de temperat uur ’s

Gezond e gebouwen: oductiviteit, duurzaamheid en awareness THEMA

winters. In een k lasse in een mogeli j kheid o rond het s tandaardse

A ruimte moet aanvullend ook voorzien zi jn om ’s zomers de temperat uur met +/- 2 grad en dsetpoint is te beïnvloed en.

In de zomer mag de t ver o plo pen (tot en m 27 °C); de voorkeurs een halve graad: 25 ond erzoek bleek da voor de doelgroepe grad en zi jn. “Te gro een gang en cliënte

temperat uur in een k lasse A en B sit uatie mind er met 26° C) dan in k lasse C sit uatie (tot en met temperat uur op warme dagen versch ilt maar °C bi j k lasse B en A en 25,5 °C bi j k lasse C. Uit het snelle temperat uurovergangen niet goed zi jn

Die moeten volgens Boerstra niet meer dan 2 temperat uurversch illen t ussen bi jvoorbeeld cliëntenruimte moet word en voorkomen.”

Voor tocht geld en word en. Hierbi j w de n orm NEN-EN Rate (percentage luchtsnelhed en z voor k lasse B is d

ook eisen, die richting k lasse A s teeds strenger en dezelfd e eisen gehanteerd als vermeld in NEN-EN-ISO 7730. Voor k lasse A geldt dat de Draugt ontevred en vanwege tocht, waaraan bepaald e geko ppeld) maximaal 30 procent mag zi jn, 20 procent en voor k lasse C 10 procent. In de wintersit uatie betekent dit dat de luchtsnelheid bv. in k lasse B ruimtes ond er de 0,16 m/s moet bli jven. Het maximale niveau van het ins tallatiegeluid varieert afhankeli jk van k lasse en ruimte functie t ussen de 25 en 35 dB(A). Het toeges tane gehalte fi jns tof binnen (PM2,5) varieert van maximaal 5 µg/m3 (voor k lasse A) tot 10 µg/m3 (voor k lasse C).

Variatie

Hoewel er in de eisen van een voorkeurs temperat uur wordt gesproken wordt, zal er in de prakti jk sprake zi jn van variatie, zo s telt Boerstra. “Het beeld dat oud eren het alti jd koud hebben, klo pt niet; er zi jn ook oud eren te vind en die 22 of 23 °C ’s winters te warm vind en. Dat geldt bi jvoorbeeld voor mensen die een Alzheimer diagn ose hebben, maar tegelijk n og heel actie f zi jn. Mensen in een rols toel kunnen daarentegen niet veel bewegen, waardoor ze mind er warmte produceren en vaak een hogere omgevings temperat uur n odig hebben.”

Vanwege de grote versch illen in persoonli jke behoe ftes is het volgens Boerstra belangri jk dat ruimtes waar kwetsbare cliënten samenkomen zi jn voorzien zi jn van mogeli j khed en om de temperat uur te finet unen. Hi j is om die red en een groot voors tand er van het toepassen van microk limatiseringso plossingen. “Dat kan bi jvoorbeeld door in gemeenschappeli jke ruimtes van verpleeg huizen een aantal s toelen met geïntegreerde verwarming te plaatsen. Cliënten die het snel koud hebben kunnen daar ’s winters gaan zitten. Het grote voord eel is dat het algemene setpoint in de gen oemd e ruimte dan niet door die paar bovengemidd eld kouweli jke personen gede finieerd wordt.”

Auteur Ing. O. (Oscar) Nuijte n, Edu4Install / Lid van de klankbordgroep Evaluatie legionellawetgeving ministerie van I en W

Legionellabeheerstechnieken wisselend effectief

In 2023 hee het RIVM een onderzoek gedaan naar de e ectiviteit van leg ionellabeheerstechnieken in leidingwaterinstallaties die in Nederland op de markt zijn. De rapportage is in maar t 2024 aangeboden aan het mini sterie van IenW en i s inmiddels gepubliceerd.

Dit ar tikel gaat in op de bevindingen in dit onderzoek en er worden enige (kritische) kanttekeningen bij geplaatst.

Het ond erzoek is een vervolg op de literat uurst udie naar beheers technieken voor legionellapreventie van het RIVM in 201 2. De aanleiding voor het vervolgond erzoek is het rapport “Vragen en knelpunten rond legionellaregelgeving in leidingwater op basis van 20 jaar prakti jk in Ned erland” [1]. De k lankbordgroep (werkgroep) die de evaluatie van de legionella-wetgeving in leidingwaterins tallaties begeleidt, was unaniem van mening dat een vervolgond erzoek n oodzakelijk is. Sinds 201 2 zi jn er nieuwe ontwikkelingen en is er ruime prakti jkervaring o pgedaan met de versch illend e beheers technieken. Daarnaas t is n og onduid elijk wat de mogeli jke nevene ffecten en duurzaamheidsaspecten zi jn.

Rappor tage

De titel van het nieuwe rapport van RIVM luidt: Effectiviteit en aandachtspunten van legionella beheers technieken toegepas t in leidingwaterins tallaties [2]. Met de term ‘beheers techniek’ wordt in dit rapport bedoeld: Een method e of apparaat met als primaire doel de groei en/of verspreiding van legionella bacteriën preventie f te beheersen.

De preventieve legionella beheers technieken die in Ned erland mogen word en toegepas t, zi jn o p:

• Thermisch beheer;

• Fysisch beheer;

• Elektrochemisch en chemisch beheer

Het rapport “Effectiviteit en aandachtspunten van legionella beheers technieken toegepas t in leidingwaterins tallaties” beantwoordt ond er meer de volgend e vragen:

1. Welke beheers technieken voor legionellapreventie zi jn (of komen binnen afzienbare ti jd) in Ned erland op de markt?

2. Wat is de effectiviteit van beheers technieken wat betre ft doding of verwi jd ering van legionella bacteriën in de prakti j k? En dat vas tges teld door onafhankelijke parti jen.

3. Wat zi jn de aandachtspunten voor het gebruik van deze beheers technieken in de prakti j k, zoals ond erhoud, vorming van bi jproducten en duurzaamheid?

Het ond erzoek bes tond enerzi jds uit het bes tuderen van relevante wetenschappeli jk literat uur en and erzi jds uit het uitvoeren van enquêtes ond er gebouw-eigenaren en het voeren van gesprekken met med ewerkers van drinkwaterbedri jven en Inspectie Lee fomgeving en Transport (ILT). Per techniek word en de effectiviteit in de prakti jk en de aandachtspunten beschreven.

Literat uurond erzoek

Er is in twee wetenschappeli jke data bases (Sco pus en PubMed) gezocht naar praktijkst udies over de effectiviteit van legionella beheers technieken bi j prioritaire locaties. Ook is gevraagd naar onafhankelijke rapporten en literat uur bi j ins tanties, zoals KWR, ILT, Waterbedri jven, Techniek Ned erland en ISSO.

In de geselecteerde rapporten en artikelen is gezocht naar informatie over:

• Effectiviteit van de beschreven beheers techniek in de preventie van legionellagroei en/of besmetting in prioritaire locaties;

• Aspecten die invloed hebben op de effectiviteit en veilig heid, zoals:

• uitvoering van het sys teem (bi jv. “point of entry” of “point of use)

• watertemperat uur

• leidingmateriaal

• samens telling drinkwater

• resis tentie tegen biocid e

• vorming bi jproducten

• concentraties biocid e in drinkwater

• uitvoering van ond erhoud;

• Aspecten die gevolgen kunnen hebben voor de implementatie op de locatie zi jn zoals: periodieke kos ten, beheerafspraken, intensiteit en complexiteit van het ond erhoud, monitoring.

Enquête en gesprekken

Om een globale indruk te kri jgen van de effectiviteit van de versch illend e beheers technieken in de praktijk in Ned erland is een enquête uitgevoerd. De uitkoms ten hebben geen s tatis tische waard e. De enquête is gericht op d egenen die op locatie het legionella beheer uitvoeren of daarvoor verantwoord eli jk zi jn. De vragen zi jn tot s tand gekomen in samenspraak met de k lankbordgroep “Evaluatie legionellawetgeving” van het minis terie I en W. Via diverse brancheorganisaties zi jn locaties benad erd zoals hotels, zwembad en, sauna’s, penitentiaire inrichtingen, ziekenhuizen, zorgins tellingen en rij ksgebouwen. Daarnaas t is er gesproken met diverse med ewerkers van drinkwaterbedri jven en ILT om een indruk te kri jgen van de knelpunten die ze ervaren met de huidige regelgeving en de toepassing van de versch illend e beheers technieken in Ned erland. Hierond er word en de belangrijks te resultaten van het ond erzoek per soort beheers techniek beschreven.

T hermische beheerstechnieken

Thermisch beheer is een verzamelnaam voor technieken, zoals:

1. Handhaven van een koudwatertemperat uur lager dan 25 oC

2. Handhaven van een warmwatertemperat uur hoger dan 60 oC

3. Periodiek spoelen op gebruiks temperat uur;

4. Periodieke d esinfectie van douches (spoelen op een temperat uur hoger dan 60 oC), zie figuur 1; 5. Combinaties van gen oemd e technieken.

Literat uurst udie

De maatregel om de koudwatertemperat uur ond er 25oC te houd en is op zichzelf niet nad er ond erzocht. Het is echter algemeen bekend dat bi j hogere temperat uren dan 25oC legionella (n on-pneumo ph ila) zich snel kan vermenigvuldigen. We weten ook dat het in veel locaties onmogeli jk is om ond er 25oC te bli jven, met name in de zomer Het water s taat meer s til dan dat het stroomt, waardoor het langdurig de ruimtetemperat uur aanneemt. De groei van n on-pneumo ph ila (mees tal anisa) is in veel gevallen moeili jk te voorkomen. Sinds kort is er een techniek op de markt waarbi j het water na het leveringspunt met een warmtewisselaar wordt gekoeld naar een temperat uur ond er 20oC. Over deze techniek zi jn n og geen onafhankelijke ond erzoeken naar het effect op legionellagroei gedaan.

Kanttekening:

In de praktijk blij kt dat de mees te n ormoverschri jdingen te wi jten zi jn aan biofil m met legionella (n on-pneumo ph ila) in of in de buurt van de tappunten. Daar s taat het water mees tal s til en zal de omgevings temperat uur aannemen, ondanks dat de verd eelleidingen word en gekoeld. Het effect van circulatie van gekoeld water zal daarom naar verwachting beperkt zi jn.

De temperat uur in de warmwaterins tallatie continu boven 60oC houd en, is volgens diverse ond erzoeken en het rapport van KWR het mees t effectie f tegen legionella pneumo ph ila.

Het wekeli j ks toepassen van een h itteschok > 60oC in warmwaterins tallaties die mees tenti jds werken op temperat uren < 50oC bli j kt volgens KWR niet effectie f. Uiteraard is dit niet van toepassing op het tegengaan van legionella n on-pneumo ph ila aangezien deze voornameli jk voorkomt in koudwater- en mengwaterleidingen.

Figuur 1: Automatisch sys teem met thermische d esinfectie van tappunten (bron: Aqua Sys tems).

Het effect van periodiek spoelen van tappunten op gebruiks temperat uur blij kt twi jfelachtig. Het vermeend e positieve effect is vooral gebaseerd op spoelen met water met biocid e, zoals chloor, dat in veel and ere land en wordt toegepas t. Het effect van periodiek d esinfecteren van tappunten op > 60oC is n og onvoldoend e ond erzocht. In een Italiaans wetenschappeli jk artikel wordt gemeld dat periodiek “flushen” van tappunten op een temperat uur van 70oC, gedurend e een s tandti jd van 30 minuten effectie f is [3]. Momenteel doet KWR in o pdracht van IenW nad er ond erzoek naar de effectiviteit van periodiek d esinfecteren van tappunten in de praktijk

Enquête en gesprekken

In de enquête word en bi j circa 80% van de locaties met thermisch beheer positieve mons ters > 100 kve/l gemeld. Het is niet duid eli jk of er sprake is van wekeli j ks spoelen of thermisch d esinfecteren van tappunten. In verreweg de mees te ins tallaties gaat het om een combinatie van de h ierboven vermeld e thermische beheers technieken nr 1 t/m 3.

Per locatie is gevraagd naar het percentage tappunten met een n ormoverschri jding ≥ 100 kve/l. Er is niet gevraagd welke soort legionella werd aangetroffen en ook niet naar de hoogte van de n ormoverschri jdingen.

Fysische beheerstechnieken

Fysisch beheer is een verzamelnaam voor technieken, zoals:

1. U V-licht

2. UF-filtratie

3. Combinaties van de gen oemd e technieken.

Deze technieken kunnen word en toegepas t bi j het leveringspunt (POE: point of entry) of op het tappunt (POU: point of use). Ze zorgen er vooral voor dat bacteriën en virussen die stroomo pwaarts in het water zitten zoveel mogelijk word en gedood of tegengehoud en. Zie figuur 2. Een zeld en toegepas te fysische techniek is de Ultrasoonmethod e, die in een eerd er artikel in TVVL-magazine, editie 2022-5 is beschreven.

Figuur 2: Fysische technieken: U V-POE (bron: Van Remmen), UF-POE (bron: PB) en UF-POU (bron: Rada).

Literat uurst udie

U V-licht:

De mees t toegepas te method e is U V-POE. Er zi jn geen ond erzoeken gevond en over U V-POU. De algemene trend is dat U V-licht niet effectie f is als er al biofil m met legionella in het sys teem aanwezig is. Als het sys teem schoon is, kan het werken in combinatie met een and ere techniek zoals UF of chemie. Het is dan niet te achterhalen wat het aand eel is van de U V-techniek.

UF-filtratie:

Hoewel UF-POE-filters regel matig word en toegepas t, zi jn er alleen ond erzoeken gevond en op het gebied van UF-POU-filters (het legionella-douchefilter). De conclusies van deze ond erzoeken komen erop neer dat deze zeer effectie f zi jn. Pas na circa drie maand en word en er enkele n ormoverschri jdingen gemeten.

Enquête en gesprekken

Meer dan de helft respond enten gee ft aan dat de fysische techniek is geplaats t nadat er herhaald eli jk n ormoverschri jdingen zi jn o pgetred en. And ere geven aan dat ze deze hebben geplaats t, omdat het in het beheersplan was vermeld of door een leverancier werd aanbevolen.

Kanttekening:

Het is onduid eli jk of bes taand e ins tallaties vooraf zi jn gesaneerd, gereinigd en ged esinfecteerd.

U V-licht:

Over de vier gemeld e U V-POE-sys temen in de enquête blij kt dat er bi j twee locaties geen en bi j twee locaties enkele n ormoverschri jdingen zi jn o pgetred en.

UF-filtratie:

Bi j de vier locaties met UF-POE-filters in de enquête blij kt dat er bi j één locatie geen en bi j drie locaties enkele of meer n ormoverschri jdingen zi jn o pgetred en.

Bi j één van de twee locaties met UF-POU-filters zi jn één of enkele positieve mons ters gemeld.

Kanttekening:

Navraag bi j het Rij ksvas tgoedbedri jf leverde op dat zi j deze legionella-douche filters regel matig ti jd eli jk toepassen na n ormoverschri jdingen. Ze voldoen prima mits ze om de drie maand en of eerder, vanwege het overschri jd en van de gebruikslimiet van circa 8000 liter, hygiënisch word en vervangen op de door de

fa brikant en in BRL 14010-2 omschreven wi jze. Als veel doucheko ppen op een locatie moeten word en beschermd met een filter, veroorzaakt dit een en orme kos tenpos t. Het is dus zaak om:

1. eerst de locaties van de biofil m met legionella snel op te sporen, terwi jl de tappunten zi jn afgesloten of direct beschermd zi jn met een filter; 2. daarna maatregelen te nemen.

Stap 1 wordt in de praktijk vaak overgeslagen. Er wordt dan direct gekozen voor reiniging en d esinfectie van het gehele sys teem, terwi jl men weet dat de n ormoverschri jdingen t.z.t. weer terug zullen keren. Zie het artikel in TVVLmagazine, editie september 2019 [4].

Elek trochemische en chemische beheerstechnieken

Bi j beid e technieken word en na het leveringspunt chemicaliën toegevoegd aan het drinkwater Bi j een elektrochemische techniek wordt gebruik gemaakt van elektriciteit om ter plaats te (in-sit u) de d esinfecterend e s toffen vri j te maken. In Ned erland hebben twee elektrochemische technieken een Ctgb-toelating en een BRL-14010-2 certificering, te weten: ko per-zilver-ionisatie (figuur 3) en an odische oxidatie (figuur 4).

Figuur 3: Ko per-zilver-ionisatie (bron: HollandWater).

Sinds kort is er een chemische techniek op de Ned erlandse markt, waarbi j continu in-sit u bereid chloordioxid e (ClO2) gedoseerd mag word en (figuur 5). Deze techniek is beschreven in een eerd er artikel in TVVL-magazine [5]. ClO2-dosering hee ft sinds 202 3 een Ctgb-toelating en is sinds kort gecertificeerd volgens Kiwa-BRL-14010-3.

Inmidd els zi jn ook and ere chemische technieken op basis van chloor(verbindingen) of waters tofperoxid e toegelaten op de Euro pese markt en overwegen fa brikanten daarvan om een certificatie-traject bi j Kiwa aan te gaan. In het rapport van het vervolgond erzoek van het RIVM word en prakti jkond erzoeken naar deze technieken uitgebreid behand eld. In dit artikel word en deze technieken niet beschreven omdat ze n og niet of nauweli j ks of illegaal op de Ned erlandse markt zi jn. Bi j zowel elektrochemische als chemische technieken kunnen potentieel te hoge concentraties s toffen in het drinkwater onts taan die schad eli jk zi jn voor de gezondheid. Deze concentraties moeten periodiek word en gemonitord.

Literat uurst udie Ko per-zilver-ionis atie:

Bi j deze elektrochemische POE-techniek wordt een zeer k leine hoeveelheid ko per- en zilverionen aan het water toegevoegd. De aanbevolen gehaltes voor legionella bes tri jding zi jn: Ko per: 200-400 µm/l en Zilver:

20-40 µm/l. In een wetenschappeli jk artikel [6] wordt geschreven dat de d esinfecterend e werking vooral van zilver komt. De ond erzoeken laten zien dat als deze techniek wordt toegepas t men een daling van het aantal n ormoverschri jdingen waarneemt en ook een daling van de hoogte ervan. Dit kan een aantal maand en of zelfs langer duren. Normoverschri jdingen kunnen langdurig hoog bli jven als de ins tallatie niet eerst is gesaneerd, gereinigd en ged esinfecteerd. Ook moeten de tappunten frequent word en gespoeld om de ko per- en zilverionen hun d esinfecterend e werk te laten doen. Enkele ond erzoeken betreffen ins tallaties met een warmwatertemperat uur t ussen 40 en 55oC (vooral ziekenhuizen). Daar bli jft sprake van positieve mons ters. Het valt daarbi j op dat men in het buitenland vaak lagere warmwatertemperat uren toepas t.

Kanttekening:

Onlangs is de maximale zilverconcentratie in de Ctgbtoelating dras tisch verlaagd van 50 naar 1 µm/l op basis vanwege nieuwe afspraken in de EU. Schokdoseringen van 10 µm/l zi jn wel toeges taan. Het mogeli jke effect h iervan is in deze RIVM-s t udie niet meegen omen. Navraag bi j het Rij ksvas tgoedbedri jf levert op dat zi j eind 202 3 op een aantal locaties met een CuAgtechniek de concentraties zilver hebben verlaagd en

Figuur 4: An odische oxidatie (bron: Envirolyte-ECA).

dat ter compensatie daarvan de ko perconcentraties zi jn verhoogd. Tot nu toe is slechts een lichte sti jging van het aantal positieve mons ters te zien en houdt men de vinger aan de pols.

An odische oxidatie:

Bi j deze elektrochemische POE-techniek wordt in-sit u vanuit een NaCl-o plossing chloor gemaakt, dat direct wordt omgezet in HOCl en OCl- (vri j chloor, of ook wel an oliet gen oemd). De effectiviteit daarvan is med e afhankeli jk van de pH van het drinkwater, waaraan het wordt toegevoerd. Er zi jn geen prakti jkond erzoeken gevond en over an odische oxidatie en slechts één prakti jkond erzoek over dosering van chloor, waarmee het vergeli j kbaar is. Bi j dit ond erzoek in een Italiaans ziekenhuis blij kt dat continue chloordosering met een concentratie van 0,5-1 mg/l een reductie van het aantal positieve mons ters veroorzaakt Het lukt echter niet om het sys teem helemaal legionellavri j te kri jgen.

Kanttekening:

Bi j an odische oxidatie conform BRL-14010-2 wordt maximaal 0,3 mg/l vri j chloor geproduceerd.

Chloordioxid e:

Bi j deze chemische techniek wordt in-sit u chloordioxid e (ClO2) gemaakt door natriumchloriet (NaClO2) te laten reageren met zoutzuur (HCl). De concentratie chloordioxid e in drinkwater is volgens de Ctgb-toelating maximaal 0,2 mg/l. Bi j hogere concentraties is de kans groot dat het toelaatbare chloriet- en chloraatgehalte wordt overschred en. Voor chloordioxid e zi jn versch illend e prakti jkst udies gevond en. In een Italiaans ziekenhuis werd gedurend e vier jaar 0,5 mg/l gedoseerd. Op circa 80% van de tappunten werd in die vier jaar geen legionella aangetroffen. And ere prakti jkst udies geven aan dat de legionella s terk wordt gereduceerd, maar niet geheel verdwi jnt. Ook bli j kt dat nadat de ins tallatie in s toring valt, de legionella binnen enkele dagen weer terug is.

De residu-werking is dus vri j kort en men moet daarom zeker tweemaal per week de tappunten spoelen. Een ond erzoek gee ft aan dat een concentratie van 0,2 mg/l onvoldoend e effectie f is. Een and er ond erzoek gee ft aan dat het een uitdaging is om een effectie f residu in de hele drinkwaterins tallatie te behoud en.

Enquête en gesprekken

Ko per-zilver-ionis atie:

Uit de enquête bli j kt dat ko per-zilver-ionisatie na

thermisch beheer, de mees t toegepas te techniek is. Vaak is er sprake van een combinatie van een vorm van thermisch beheer (periodiek spoelen en een voldoend e hoge temperat uur in de warmwaterins tallatie). Bi j 25% van de locaties word en geen n ormoverschri jdingen (≥ 100 kve/l) gemeten na ins tallatie van het sys teem. Bi j ca. 7% word en n og s teeds n ormoverschri jdingen gemeten op meer dan 30% van de tappunten.

Kanttekening:

De enquête gee ft niet aan hoe deze percentages lagen voordat de techniek is geplaats t. Wel gee ft men aan dat er overal sprake was van herhaald elijke n ormoverschri jdingen. Ook is niet gevraagd naar de hoogte van de gemeten legionellagehaltes en of de wetteli jke vereis te sanering, reiniging en d esinfectie van de ins tallatie daadwerkeli jk is uitgevoerd, voordat de techniek actie f werd. Het is bekend dat dit niet in alle gevallen gebeurt, med e omdat het in de praktijk las tig uitvoerbaar is en veel ti jd en geld kost

An odische oxidatie:

Deze techniek wordt relatie f weinig toegepas t in Ned erland. Bi j alle vier de geënquêteerde locaties bli jft sprake van n ormoverschri jdingen.

Figuur 5: An odische oxidatie (bron: Envirolyte-ECA).

Chloordioxid e:

Er zi jn geen locaties gevond en met deze nieuwe techniek. Het zou ook te vroeg zi jn om deze bi j de enquête te betrekken. We moeten vooralsn og uitgaan van de conclusies in de literat uurst udie en gaan monitoren hoe effectie f deze techniek is in de prakti jk

Overige aspecten:

Bi j geen van de technieken wordt door de respond enten gemeld dat er sprake is van k leur of smaakverand ering.

Bi j ko per-zilver-ionisatie wordt vaak een aanslag op het sanitair ervaren. Het lij kt logisch dat dit met het nu toeges tane lage zilvergehalte mind er zal word en.

Storingen in de werking van de technieken komen regel matig voor en word en het mees t o pgemerkt door externe parti jen aan wie het beheer is uitbes teed. Veel respond enten geven aan dat er geen sprake is van een kos tenbesparing in het legionella beheer

Uit gesprekken met drinkwaterbedri jven en ILT over de toepassing van (elektro)chemische technieken komt het volgend e naar voren:

• De geïnterviewd en verwachten dat er mind er positieve mons ters zullen zi jn als men zich houdt aan NEN 1006.

Kanttekening: Waarop die verwachting is gebaseerd, is niet duid eli j k. Het kan neerkomen op ‘wishfull th inking.' De eisen in NEN 1006 die betrekking hebben op legionellapreventie zi jn, net als de regels in de huidige legionellawetgeving, gebaseerd op veroud erde inzichten. Daarnaas t hebben de mees te regels in NEN 1006 niets met legionellapreventie te maken.

• De toepassing van de ‘volgorde van beheersmaatregelen’, zoals gen oemd in art. 44 van het Drinkwaterbesluit, bli j kt moeili jk te handhaven.

De volgorde hoort te zi jn:

1. Thermisch of fysisch beheer;

2. Elektrochemisch beheer na herhaald e n ormoverschri jdingen en een motivatie van een BRL 6010-gecertificeerde adviseur;

3. Chemisch beheer na herhaald e n ormoverschri jdingen en een motivatie van een BRL6010-gecertificeerde adviseur

Kanttekening:

De s tap van 2 van 3 li j kt niet logisch aangezien er in beid e sit uaties continu een toeges tane geringe dosis chemicaliën wordt toegevoerd. De kans is groot dat deze regel in de praktijk zal word en omzeilt.

• Leveranciers van (elektro)chemische technieken zi jn tegenwoordig veelal ook BRL-6010 gecertificeerd. Hun advies kan commercieel gemotiveerd zi jn.

• Men maakt zich zorgen over de toevoeging van chemicaliën aan ons drinkwater in s teeds meer gebouwen. De chloordioxid e-dosering mag volgens de Ctgb-toelating zelfs word en toegepas t op niet-prioritaire locaties.

• De betrokkenheid en de kennis van de gebouwbeheerd er over het legionella beheer neemt af. Het beheer en het verwerken van mons tername-analyses wordt veelal uitbes teed. Storingsmeldingen word en soms niet o pgemerkt.

Conclusies

Op basis van het ond erzoek en de enquête uitgevoerd door het RIVM zi jn de volgend e conclusies te trekken:

• Met geen enkele beheers techniek kan word en gegarand eerd dat de concentratie legionella op de aerosolvormend e tappunten ond er de n ormwaarde bli jft en dat er geen legionellose-gevallen o ptred en.

• Het succes is med e afhankelijk van de aanleg en ond erhoud van de leidingwaterins tallatie en ond erhoud en gebruik van de beheers techniek.

• De temperat uur in het warmwatersys teem moet boven 60oC bli jven, ook in combinatie met een and ere beheers techniek. Als de temperat uur wordt verlaagd naar bi jv. 40-50oC is het aannemeli jk dat het aantal legionellose-gevallen toeneemt. Kanttekening: Bi j temperat uren boven 60oC wordt groei van legionella pneumo ph ila in het warme water tegengegaan.

• Centrale UF- en U V-technieken (POE) kunnen het bes te alleen in combinatie met een and ere techniek word en toegepas t.

• Legionella-douchefilters (POU) zi jn effectie f, maar moeten regel matig word en vervangen.

• Bi j alle (elektro)chemische technieken kunnen potentieel te hoge concentraties s toffen in het drinkwater onts taan die schad elijk zi jn voor de gezondheid en er kan corrosie of d egradatie van leidingmaterialen o ptred en.

Aanbevelingen

Op basis van het ond erzoek en de enquête komt het RIVM met een aanbeveling om de volgend e ond erzoeken te s tarten:

• Zi jn de huidige eisen in NEN 1006 voldoend e effectie f om legionellagroei te beperken en word en ze nagelee fd? Betrek daarbi j ook de invloed van de biofil mvormingspotentie van leidingmaterialen.

Kanttekening:

Een aantal van de huidige eisen in NEN 1006 is gebaseerd op veroud erde inzichten op het gebied van legionella, evenals de regels in de huidige legionellawetgeving. Er zi jn bi jvoorbeeld geen eisen ge formuleerd voor de uitvoering van mengkraandouche-combinaties en er wordt onterecht een effect van wekeli j ks spoelen op legionellagroei verond ers teld.

NEN 1006 en de Waterwerkblad en zoud en alleen algemeen geld end e eisen voor alle leidingwaterins tallaties (woningen, collectie f nietprioritair en prioritair) moeten bevatten. De eisen op het gebied van legionellapreventie in prioritaire ins tallaties zi jn beschreven in legionellawetgeving, de ISSO-publicaties 55.1 en 55.4 en in BRL 6010.

Zodoend e kan een overlap t ussen NEN 1006 en legionellawetgeving en ISSO 55.1 word en voorkomen.

• Stimuleer ond erzoek naar de effectiviteit van beheers technieken waarvan n og geen prakti jkond erzoeken besch ikbaar zi jn, zoals an odische oxidatie en actieve koeling van de koudwaterins tallatie.

Kanttekening:

Voeg daar ook de Cu-Ag-techniek met de nieuwe toelaatbare zilverconcentratie en de ClO2-techniek aan toe.

• Doe nad er ond erzoek naar de gezondheidsrisico’s en de duurzaamheidswins t bi j het verlagen van de warmwatertemperat uur tot ond er 55 oC in combinatie met een and ere beheers techniek.

Referenties

1. Rapport: Vragen en knelpunten rond legionellaregelgeving in leidingwater op basis van 20 jaar prakti jk in Ned erland, Minis terie van IenW, 2021.

2. Rapport: Effectiviteit en aandachtspunten van legionella beheers technieken toegepas t in leidingwaterins tallaties, Alvin Bartels, Matth i js de Winter en Harold van d en Berg (RIVM), 202 3

3. Artikel: Environmental Monitoring of Legionella in Hospitals in the Campania Region: A 5-Year St udy, A. Lombardi e.a. , 202 3

Tot slot volgen h ier enkele aanbevelingen voor de regelgeving en naleving van de n ormen en richtli jnen:

• Gee f meer aandacht aan naleving van de eisen in NEN 1006 en benadruk dat legionella beheers technieken bedoeld zi jn voor prioritaire ins tallaties.

Kanttekening: Vooral naleving van legionellawetgeving, ISSO 55.1, BRL 6010, 14010-1 t/m 3 verdienen aanbeveling, als het gaat om legionellapreventie.

• Pas het Drinkwaterbesluit, artikel 44, aan op het gebied van de volgorde van beheersmaatregelen.

• Pas het Drinkwaterbesluit, artikel 44, aan op het gebied van de persoon die de motivatiebrie f ops telt voor het toepassen van een (elektro) chemische techniek.

Kanttekening: Deze hoort onafhankeli jk te zi jn van de leverancier en ins tallateur van de betreffend e techniek.

• Voeg aan artikel 20 in de Drinkwaterregeling toe dat continue dosering van chemicaliën alleen is toeges taan in prioritaire ins tallaties.

Kanttekening: Hiermee wordt voorkomen dat in zeer veel collectieve ins tallaties chemicaliën aan het drinkwater zal word en toegevoegd, met mogelijk and ere risico’s voor de volksgezondheid en aantas ting van leidingmaterialen.

4. Artikel: Ned erlandse regels legionellapreventie niet effectie f, O.Nui jten, TVVL-magazine, juni 2019

5. Artikel: Nieuwe chemische techniek voor legionellapreventie, O. Nui jten, TVVL-magazine, feb. 2024

6. Artikel: Use of co pper-silver ionization for the control of legionellae in alkaline environments at health care facilities, D. Dziewulski e.a. , 2015

Auteur Ed Ro oijakkers

Rekenen aan binnenklimaat (mag het ietsje minder?)

De huidige rekenmethoden om een comfortabel binnenklimaat te ontwerpen resulteren in te groot gedimensioneerde installaties. De richtlijnen en eisen zijn over de jaren onbewust steed s een beetje verder opgerekt. Het lijkt erop dat we ‘voor de zekerheid’ steeds een beetje meer in de richtlijnen stoppen. Of een iets intensiever gebruik dan werkelijk, of ondervangen van slechte luchtdichtheid, of ondervangen slechte isolatie, of maar uitgaan van de extreemste buitenklimaatcondities omdat er ten slotte klimaatverandering aan de gang is.

Meer capaciteit is voor een klimaatinstallatie zeker niet automatisch beter en bij de meest voorkomende buitencondities resulteert dit in comfortinstallaties, waar mee een stabiele binnentemperatuur nauwelijks te regelen is. Dat geldt voor zowel verwarming al s koeling. In dit ar tikel ga ik in op het rekenen aa n zomercomfort.

Sick Building Syndrome

Met name in de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw bleek dat mensen zich niet fijn voeld en in de toen mod erne gebouwen met ‘airconditioning’. Gebouwen als gek leurd glazen vissenkommen, waarvan de ramen niet o pen kond en, maar waar wel een uitgebreid e k limaatins tallatie aanwezig was. Een k limaatins tallatie die overigens ook veel energie gebruikte. In die ‘mod erne’ gebouwen bleken veel meer binnenk limaatk lachten aanwezig dan in oud ere gebouwen met alleen te o penen ramen.

Naar dit ‘Sick Building Syndrome’ is desti jds veel ond erzoek verricht om te begri jpen hoe dat op te lossen, waarbi j gebruikgemaakt is van de versch illend e wetenschappeli jk mod ellen van thermisch comfort die al in de jaren ’70 zi jn o pges teld. Het mod el van Fanger is daarvan de bekends te en is in veel richtli jnen o pgen omen.

Het li j kt er overigens op dat dit ‘Sick Building Syndrome’ weer een comeback aan het maken is. In veel ‘mod erne’ kantoorind elingen met wisselwerkplekken. Gechargeerd: rumoerige omgevingen waar je bi jna schoud er aan schoud er

zit en als een kantoorn omad e doorheen trekt van werkplek naar concentratie vissenkom. Veel mensen met een hoofdtele foon om n og een beetje te kunnen werken en geen enkel vad er- of moed erdag cad eautje dat n og ergens een plekje kan kri jgen.

Parallel daaraan is er toen veel ond erzoek gedaan naar ook het thermisch bouwfysisch gedrag van gebouwen. Kond en die uitgebreid e ins tallaties voorkomen word en? Waarom was een gemeten temperat uur bli j kbaar niet het enige criterium om je fijn te voelen in een gebouw?

Rekenmethoden

Eind jaren ’80 van de vorige eeuw zi jn er richtli jnen ontwikkeld waar onze huidige werkwi jze met temperat uur overschri jdingsberekeningen (TOB) n og s teeds op zi jn gebaseerd. Deze rekenmethod es waren ook bedoeld om thermisch comfort in de zomer voor gebouwen zond er actieve koeling te kunnen bepalen. Gebruikmaken van nat uurlijke (nachtelijke) ventilatie en thermische bereikbare gebouwmassa.

Rechtli jnige keuze was dat het accepta bel was dat 10% van de werkti jd in kantoren de behaagli j kheid mocht word en ond erschred en of overschred en, met de helft in de zomer Met 2.000 werkuren per jaar werd 100 uur overschri jding boven 25°C gedurend e werkti jd en accepta bel geacht. Met de introductie van het zogenaamd e weeguren criterium als in ISSO-publicaties is terug te vind en werd dit criterium - met een gemidd eld e weegfactor van 1,5 – maximaal 150 gewogen uren overschri jding in de zomerperiod e. Een overschri jding op de algehele

Foto 1: Glazen vissenkom zond er te o penen ramen.

behaagli j kheid volgens het PMV/PPD-mod el van Fanger werd zo gewogen vas tges teld als mees t gebruikte criterium voor het thermische comfort in de zomer

Rekenen ging desti jds met het DOSprogramma VA114 (daarvoor VA32). De opzet van de uitvoer van deze programma’s is overigens n og s teeds te herkennen in het huidige VA BI Elements. Er werd gerekend over het re ferentie k limaatjaar 1964/1965 wat een gemidd eld e weergave bleek voor het buitenk limaat. Een gemidd eld e winter en zomer met zowel een koud e als een warme period e erin. De uitgangspunten voor een berekening zi jn samengevat in ISSO publicatie 32 ‘Uitgangspunten temperat uursimulatieberekeningen’. Hoe om te gaan met gebruiksgegevens, ins tallatiegegevens en rekenperiod e is in ISSO 32 o pgen omen.

Leren van gemaak te fo uten

Als je een poosje intensie f met deze rekenaanpak hebt gewerkt, leer je door schad e en schand e in hoeverre de daarop ontworpen k limaatins tallatie en daarmee bereikte thermisch comfort ervaren wordt door de gebouwgebruikers. Plat samengevat: als het in de zomer gedurend e werkti jd 100 uur de binnentemperat uur echt boven de 25°C komt, dan zi jn mensen echt niet tevred en. Dat laat men ook duid eli jk merken als je op mag draven om dat zomerk limaat uit te leggen. Gek gen oeg bleek de oorzaak van een slecht binnenk limaat mees tal te zitten in s toringen en/of verkeerde ins tellingen. Dat hers tellen resulteerde in tevred en gebruikers in de cellenkantoren van toen.

Onbewus t compenseerd en we toen in onze ontwerpmethod e voor dit pres tatiecriterium doordat een veel mind er intensie f gebruik in de prakti jk aanwezig is dan de 100% aanwezig heid en alle maximale interne warmtelas ten waarmee we in onze mod ellen rekend en. Vooral hoogzomer als toch veel mensen met vakantie zi jn. Uit balans dus: het ene gat is met het and ere gat gevuld.

ATG- methode

Rond 2010 zi jn de adaptieve temperat uur grenswaard en oftewel de ATG-method e geïntroduceerd als comfortcriterium o pgen omen in ISSO publicatie 74. Een duid elijk beter en eenvoudiger uit te leggen criterium, met een fundament dat zich vindt in vele praktij kmetingen die samengevat zi jn naar een temperat uurcriterium. Echter, zoals ook uit diverse artikelen uit die period e blijkt, waarin de PMV-method e met de ATG-method e wordt vergeleken, is dit een strengere eis die resulteert in meer koelvermogen of and ere maatregelen om de zomer binnentemperat uur te beheersen. Daar hebben wi j en and eren desti jds ook enkele artikelen aan gewi jd waarin dit probleem van te groot dimensioneren van k limaatins tallaties door de ond erliggend e rekenmethod e werd aanges tipt.

Foto 2: Langeveld

gebouw Erasmus

Univer siteit [foto: Paul de Rui jter arch itects]

Klimaatverandering en ontwerpen van een goed zomercomfort : weer een beetje meer

Inmidd els zi jn de re ferentie k limaatjaren voor het berekenen van zomercomfort weer aangepas t naar een bi jges teld e 2018 NEN5060 versie in enkele varianten. In de kwaliteitsrichtli jnen als BREEAM en WELL wordt voor de zekerheid maar het strengs te 1% k limaatjaar aangewezen RA2018T1 volgens deze n orm. Ook h iervoor geldt: k limaatverand ering wordt als motivatie voor deze keuze gen oemd, maar RA2018 is geen re ferentie k limaatjaar waarin k limaatverand ering is verwerkt. Het is een extreem warm jaar dat 1% van de jaren verwacht wordt op basis van ons huidige k limaat! Zie figuur 1. Een begri jpelijk maar oneigenlijke keuze dus. Het zou beter zi jn om de diverse

k limaatscenario’s van het KNMI ’2 3 te verwerken naar de re ferentie rekenjaren en niet te rekenen met extreme sit uaties.

Volgens de oorspronkelijke rekenmethod es was ons vertrekpunt immers dat 5% van de werkti jd een mind ere kwaliteit binnenk limaat accepta bel zou zi jn. Dan moet je dus ook een gemidd eld k limaatjaar aanhoud en voor de berekeningen…, and ers zal het mind er dan 5% van de ti jd zi jn dat die sit uatie (rekentechnisch) voorkomt. Met de ond erliggend e re ferentie k limaatjaren gaan we h ier ook voor de zekerheid dus maar uit van een onguns tiger sit uatie. Sterk in afwij king met ons oorspronkeli jke vertrekpunt achter gebouwsimulaties: de verwachte werkelij kheid na bootsen.

Daarbi j hebben we ‘mod erne’ kantoorind elingen in gebouwen die een erg intensieve bezetting kunnen hebben als al in de inleiding gen oemd. Voor de zekerheid gaan we op al die aspecten bi j ons ontwerp dus toch maar uit van de ‘worst case’ sit uatie en zo wordt dit ook in diverse richtli jnen verankerd. We gaan er in ontwerp veelal n og s teeds vanuit dat gedurend e de gehele ti jd de maximale bezetting en interne warmtelas ten aanwezig zi jn.

Figuur 1: Klimaatjaren volgens NEN 5060 [bron: VA BI]

Ontwerpmethode wijk t af van prak tijk

Ondanks de kwaliteit van de gebruikte simulatietools om een goed zomer binnenk limaat te ontwerpen, ‘lekt het al op tekening’. Onze ontwerpmethod e met pres tatiecriteria en uitgangspunten sluit niet aan op wat er in werkelij kheid in de gebouwen plaatsvindt. Dit bli j kt ook uit binnenk limaatond erzoeken die we bi j Hal mos regel matig uitvoeren. Gemeten CO2 -niveaus zi jn gemidd eld gen omen veel lager dan je op basis van het aantal s toeltjes zou verwachten en het (toekoms tig en huidig) buitenk limaat is toch ook and ers dan in onze rekenuitgangspunten o pgen omen.

Dit resulteert erin dat de maatregelen die we treffen voor ‘k limaatadaptieve’ gebouwen, gebaseerd zi jn op verkeerde uitgangspunten. Het gevolg zi jn overgedimensioneerde ins tallaties die eigenlijk niet passen op wat er werkelijk in de gebouwen plaatsvindt. Integraal ontwerpen met de versch illend e ontwerpdisciplines wordt ook las tig, omdat een begri jpeli jke uitleg naar een arch itect wat er werkelijk verwacht kan word en zo ook niet mogelijk is.

In integrale ontwerpteams kun je naar mi jn mening de te s trikte richtli jnen bes t wat losser toepassen als er een fijne omgeving tegen over s taat. In het Langeveld gebouw voldoen het thermisch comfort de st udieplekken in het atrium bi jvoorbeeld niet aan de comfortcriteria uit het Programma van Eisen.

Samen met Arch itect Paul de Rui jter is al in het vroege ontwerp integraal o pgetrokken, er zi jn gebouwsimulaties uitgevoerd en de resultaten zi jn visueel gecommuniceerd. Communicatie om vooraf te kunnen doorvoelen wat daadwerkeli jk kan word en

verwacht van binnenk limaat en beleving. Het resultaat mag er zi jn (zie Foto 2) en het levert een fijne plek om te verbli jven o p. De st udieen werkplekken word en ook het hele jaar druk gebruikt

Resumé

Resumerend kan word en ges teld dat er in de loo p van de jaren s teeds een beetje strengere en zwaardere eisen zi jn gekomen voor een ‘goed’ zomercomfort. De oorspronkelijke doels telling van de Ri j ksgebouwendiens t, nat uurlijk geventileerde gebouwen mogeli jk maken met een uitgewogen bouwfysisch ontwerp is s teeds meer naar de achtergrond verdwenen bi j ons als ins tallatietechneuten. Stapje voor s tapje zi jn onze ontwerpen gemidd eld gen omen een mind er integraal ontwerpresultaat geword en, daardoor komen we zoals ik het ervaar weer uit bi j te veel glazen vissenkommen en ind elingen met massale kantoort uinen zond er menselijke maat. Sick Building Syndrome terug van (bi jna) weggewees t.

Een goed bouwfysisch ontwerp en een gebouwind eling met een menseli jke maat zou naar mi jn visie wel de basis moeten zi jn. Daarbi j ins tallaties die het binnenk limaat alleen bi jsturen als het n odig is. Met als motto: ‘Nat uurlijk als het kan en mechanisch als het moet’. Als we dat willen nas treven moeten we onze ontwerpmethodiek, rekentools en uitgangspunten eens grondig tegen het licht houd en. Zoals uit dit artikel bli j kt werd in het verled en duid eli jk meer ond erzoek naar ontwerpmethod en verricht. Ond erzoek dat dichter bi j de prakti jk s tond dan tegenwoordig.

Figuur 2: Typen kantoorind elingen [bron: Centre of Peo ple and Buildings]

In Memoriam Kees van der Linden

Op 7 april j.l. is Kees van d er Lind en overled en. Voor mi j persoonli jk kwam dat als een dond erslag bi j held ere hemel. Nog geen vier weken daarvoor op 12 maart s tond en we samen voor een d elegatie vanuit de Euro pese unie in het Langeveld Gebouw van de Erasmus Universiteit. Doel van deze bi jeenkoms t was het in het Langeveld gebouw toegepas te nat uurli jke ventilatie met het EWF-sys teem toe te lichten aan deze d elegatie als mogelijke toepassing bi j de renovatie van het Paul-Henri Spaak gebouw van het Euro pees parlement.

Met positieve energie als alti jd zette Kees zich in voor nat uurli jk geventileerde gebouwen met een goed bouwfysisch ontwerp, zodat

Referenties

1. Rij ksgebouwendiens t, „Method e voor beoord eling van het thermische binnenk limaat,” Rij ksgebouwendiens t, Den Haag, 1991.

2. Rij ksgebouwendiens t, „Richtwaarde voor een 'goed'thermische binnenk limaat,” Ri j ksgebouwendiens t, Den Haag, 1991.

3. ISSO Researchrapport 5, „Ontwerp binnencondities en thermische behaagli j kheid in gebouwen,” ISSO, Rotterdam, 1991.

4. ISSO Publicatie 19, „Thermische binnenk limaat,” ISSO, Rotterdam, 1990.

5. ISSO publicatie 32, „Uitgangspunten temperat uursimulatieberekeningen,” ISSO, Rotterdam, 2011.

6. F. P.O., „Thermal Comfort,” Danish Technical Press, Co penhagen, 1970.

7. R. Molenaar en F. Imsirovic, „Comfort in ti jd en van k limaatverand ering,” TVVL Magazine, p. 3, 10 2011.

8. W. v. d. Lind en, M. Loomans en J. Hensen, „Adaptie f thermisch comfort verk laard met het Fanger Mod el,” TVVL Magazine, p. 10, 7-8 2008.

gebouwen niet verslaafd zi jn aan ins tallaties om bruikbaar te zi jn. In alle publicaties en richtli jnen op het vlak van rekenen aan thermisch comfort is wel een bi jdrage van hem te vind en, vooral uit de period e dat hij werkzaam was bi j de Ri j ksgebouwendiens t.

Gebouwen die fijn zi jn om in te verbli jven was zi jn streven. Het groots te ged eelte van ons leven verbli jven we immers in gebouwen, dat verbli jf aangenamer maken draagt dus bi j aan onze beleving en kwaliteit van leven. Zi jn gedachtegoed op dit vlak zou ik graag willen koes teren.

- Ed Rooijakkers

9. S. Kurvers, M. van Beek, A. Lind en, H. Ei jd ems en J. Mimpen, „Adaptie f thermisch comfort in de prakti j k,” TVVL Magazine, p. 19, 1 2008.

10. M. v. Beek, „Adaptieve Temperat uurgrenswaard en , Prakti jkond erzoek naar de nieuwe Ned erlandse richtli jn voor,” T U-Delft, Delft, 2006.

11. E. Rooi jakkers, „De ATG method e verdient betere uitgangspunten,” TVVL Magazine, 02 2010.

1 2. L. Deutz, „Overdimensionering k limaatins tallaties door k limaatbewus tzi jn,” TVVL Magazine, 02 2010.

13. NEN 5060:2018+A1:2021 nl, „Hygrothermische eigenschappen van gebouwen - Re ferentiek limaatgegevens,” NEN, Delft, 2021.

14. KNMI kernci jfers '2 3, „KNMI k limaatscenario's '2 3 voor Ned erland,” KNMI, de Bilt, 202 3.

15. F. Tholen, „Een prettige werkplek,” ZieZoe - beurs magazine, 2015.

16. M. v. d. Hei jd en, „Een kantoort uin mag geen obs takel zi jn,” Facilitair journaal, p. 16, 21 april 2020.

Casper de Schrevel, programmamanager CHILL:

“Veel studenten vinden vaak via CHILL werk bij deelnemende bedrijven.”

Verbinding zoeken t ussen ond erwi js en bedri jfsleven: dat is wat Casper de Schrevel als programmamanager op dit moment doet bi j de Limburgse pps-organisatie CH ILL. Leervragen uit het bedri jfsleven word en geko ppeld aan versch illend e ond erwi jsins tellingen in Limburg. Maar dat is niet het enige wat Casper doet, want hij s teekt ook veel ti jd in TVVL als voorzitter van de regio Limburg.

Hoewel Casper bi j CH ILL en TVVL volo p in de bèta-wereld actie f is, was dat niet waarin hij afstud eerd e. “Ik wild e eigenli jk wel de techniek in, maar koos toch voor gezondheidswetenschappen. Uiteind eli jk kwam ik wel bi j een technisch bedri jf terecht voor een traineesh ip, Deerns. En zo kwam ik alsn og in de techniek terecht. Ik heb h ier veel gedaan op het gebied van duurzaamheid en circulariteit, maar ik was ook bezig met projecten op het gebied van gezondheid in gebouwen. Zeker circulariteit was 5 à 6 jaar geled en n og een behoorlijk on ontgonnen gebied, gelukkig verand ert dat nu wel.”

Na een korte t ussens tap bi j de provincie Limburg maakte Casper de s tap naar ppsorganisatie CH ILL. “De o prichting van CH ILL was een reactie op de groeiend e behoe fte aan inn ovatie binnen de chemische sector en de n oodzaak om nieuw talent te ontwikkelen en aan te trekken.” Vanaf 2011 werd en stud enten en bedri jfsleven op de Brig htlands Chemelot Campus bi j elkaar gebracht. “Dat doen we via Communities for Develo pment: ‘kennisgemeenschappen’ waarin we een aantal st ud enten van versch illend e o pleidingen, een ond erzoeker, een la bmed ewerker van CH ILL en een vertegenwoordiger van het bedri jf samenbrengen. Daarbi j word en de la bfacilliteiten van Hogeschool Zuyd extra benut, niet alleen voor ond erwi js maar ook voor het bedri jfsleven in Limburg.

Daarnaas t biedt het een kans om ond erwi js beter te laten aansluiten op wat bedri jven graag willen in hun toekoms tige personeel. Veel st ud enten vind en dan ook vaak via CH ILL werk bi j d eelnemend e bedri jven.”

Mijn TVVL

Casper is inmidd els ruim 3 jaar voorzitter van de TVVL-regio Limburg. “Hoewel er veel ti jd in gaat zitten, vind ik dit heel mooi om te doen. TVVL is een gave club, waarin de branche goed is vertegenwoordigd en waarin goed geluis terd wordt naar de wensen van de led en. Verd er heb ik al bi j Deerns gemerkt hoe waardevol de cursussen en o pleidingen van TVVL zi jn. Dat maakt bedri jven als Deerns s terker in hun adviezen en ontwerpen.”

De connectie t ussen bi jvoorbeeld TVVL en Ins tallatieWerk ZuidOos t Ned erland is eveneens heel waardevol voor ins tallatiebedri jven in Limburg, s telt Casper. “Er zi jn namelijk veel bouwgerelateerde bedri jven in Limburg, die vooral in Ned erland, maar ook wel in Duitsland actie f zi jn. En die kunnen bi jscholingen alti jd goed gebruiken.”

(programmamanager CH ILL)

Dat is niet alleen in de chemische indus trie, die volo p aanwezig is op de Chemelot Campus. Casper: “Ik ben bi j CH ILL programmamanager SNEL, wat s taat voor Samenwerkend Netwerk voor Ecosys temen Limburg. En daarin brengen we een paar and ere ppssamenwerkingen samen, ook uit de bouw en ins tallatie-sector, nameli jk GOL (Gebouwd e Omgeving Limburg), CIVIL (Centrum voor Inn ovatie f Vakmanschap Ins tallatietechniek Limburg) en Brig htlands Smart Service Campus (BSSC) in Heerlen. Die laats te is meer gericht op digitalisering. De bedoeling dat bedri jven de besch ikking hebben over s tate-ofthe-art apparat uur, maar ook talentvolle med ewerkers uit de regio aan zich kunnen bind en. Daar zit ook een connectie met TVVL, want Ins tallatieWerk Zuid-Oos t Ned erland in Roermond kan de kennis en kund e vanuit TVVL heel goed gebruiken, met als verbind end e factor circulariteit en duurzaamheid. Zo hebben we een cursus F-gassen ontwikkeld als nascholing voor zi j-ins tromers, maar ook voor zittend personeel. We willen ook op het gebied van LCA’s verbindingen leggen t ussen ond erwi js en bedri jven. Want bedri jven wors telen met vragen over LCA’s en in een Community of Develo pment, die we op dit vlak willen o prichten, kunnen we bedri jven helpen zelf daarin s tappen te zetten.”

Foto: Casper de Schrevel

Van onderen!

Volgens de Ned erlandse Taal vereniging betekent ‘van ond eren!’ zoveel als 'Pas o p, jullie daar ond er, er komt iets naar bened en!'. Het gaat h ier nat uurli jk om de waarschuwingskreet die men uit als er een boom omgekapt wordt. In deze colum n wil ik een pleidooi houd en om de bewus te kreet ook te gaan gebruiken als het aan komt op het gezond en duurzaam ventileren van ruimtes. Waarbi j de moraal van het verhaal is: soms is het juis t goed als er iets van ond er naar boven gaat.

Het lij kt wel alsof we in Ned erland voorgeprogrammeerd zi jn om bi j elk project s tandaard vanuit mengventilatie te d enken. Nat uurli jk hebben we allemaal ooit wel iets voorbi j zien komen over het alternatie f verdringingsventilatie. Maar verdringingsventilatie toe passen in de praktij k?! Het komt er te vaak niet van. Hoe and ers is dat in Scandinavië! Eind april bezocht ik Zwed en en Finland, o.a. in verband met het Roomvent congres. Je s truikeld e er letterli jk over verdringingsventilatie-oplossingen. Beid e luchthavens die ik gebruikte hadd en het, een expo-hal, een museum, een meeting room, een hotelkamer, etcetera.

‘Waarom is verdringingsventilatie zo po pulair?’, vroeg ik aan diverse vakbroed ers (m/v) daar ter plaatse. Wat resulteerde in antwoord en als: ‘In hoge ruimtes is het DE manier om verse lucht de ad emzone in te kri jgen’, ‘Dit gee ft de mogeli j kheid om es thetisch gezien and ere dingen met het plafond te doen’ en ‘Verdringingsventilatie is uit energiepres tatie-oogpunt beduid end beter’.

Het s terks te argument om waar mogelijk (vaker) op verdringingsventilatie in te zetten zit, ligt in de hoek van ‘ad emzone scheiding’. Standaard is het zo dat mensen en and ere warmtebronnen een

zogenaamd e ‘thermal plume’ om zich heen hebben hangen. Uitgead emend e lucht (al dan niet virus-bevattend) is in de regel warmer dan de ruimtelucht en hee ft dus de neiging om omhoog te stromen. Wat is dan logischer om bovenin ruimtes af te zuigen en om schone lucht laag toe te voeren?

‘Working with nat ure ins tead of agains t it’, zoals we dat in goed Ned erlands zeggen. Hoe komt het dat we verdringingsventilatie in Ned erland zo weinig toepassen? Your guess is as good as mine. Mogeli jk is het met name een kwes tie van ‘wat de boer niet kent dat eet die niet.’

‘Via de vloer toevoeren van lucht, dat werkt niet’, hoor je dan bi jvoorbeeld. Dit hangt d enk ik erg van de sit uatie af. Bv. in een museum kan het prima maar in een basisschool is het ind erdaad een slecht plan (kind eren sto ppen de vloerroos ters vol met oud brood enz.). Luchttoevoer laag in de ruimte, dat kan echter prima via de bors twering of via wand en.

‘En hoe zit het met tocht?’, weer zo’n s tandaard vraag. Alsof ruimtes met mengventilatie o plossingen geen tochtk lachten geven. In beid e gevallen is het gewoon een kwes tie van het juis te type inblaasroos ter selecteren, ze op de juis te plek in de ruimte o pnemen en het geheel goed inregelen.

Lassie

Colum n Atze Boer

oerstra

Atze Boer stra is directeur van adviesbureau bba binnenmilieu en hoogleraar gebouwins tallatie inn ovatie aan de TU Delft. Hi j laat ied ere editie zi jn licht sch i jnen over heikele en mind er heikele ond erwerpen in de ins tallatie-sector.

Is verdringingsventilatie in alle sit uaties DE o plossing? Nee, nat uurli jk niet. Maar ik durf de s telling bes t aan dat in hoge ruimtes, dan wel in sit uaties dat periodiek sprake is van hoge bezettingsgrad en, of in bepaald e indus triële settings verdringingsventilatie veel voord elen hee ft.

Wat kunnen we doen om te zorgen dat verdringingsventilatie in Ned erland meer op de radar komt? Sigmund Freud kan ons h ier mogeli jk bi j helpen. Freud ontwikkeld e de theorie dat we een afweermechanisme hebben dat pi jnlijke herinneringen naar het ond erbewus te verdrukt En sprak in dat verband over ‘verdrängung’ oftewel verdringing. Zi jn o plossing: gespreks therapie. Missch ien moes ten wi j het midd el maar eens loslaten op het technische fen omeen verdringing? De TVVL wil vas t wel een ruimte besch ikbaar s tellen waar we met z’n alleen eens serieus doorpraten over de pro’s en con’s van verdringen (groeps therapie!).

Los daarvan, tot die ti jd, doe u zelf en de toekoms tige gebouwgebruikers vas t een lol: en ond erzoek bi j het eerstvolgend e project ook eens de o ptie verdringingsventilatie. Gewoon een kwes tie van op het juis te moment ti jd ens een teamvergad ering roepen: ‘Van ond eren!’.

TV VL Evenementen

• Dond erdag 13 juni 2024: TVVL Goltoern ooi met Bra bantse gezellig heid

• Vri jdag 14 juni 2024: TVVL Lunchlezing ‘Wet Kwaliteitsborging’

• Woensdag 19 juni 2024: TVVL Sluitingsmiddag en diploma-uitreiking 2024 (uitsluitend voor cursis ten)

• Dond erdag 4 juli 2024: YOUNG TVVL Zomerfees t

• 10 t/m 12 september 2024: Regio programma ti jd ens de Ins tallatie Vakdagen

• Dond erdag 19 september 2024: TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens

• Vri jdag 4 oktober 2024: TVVL 65-jarig Jubileumfees t (uitsluitend voor led en/gen odigd en)

• Woensdag 9 oktober 2024: WEii training oktober

• 15 t/m 17 oktober 2024: Vakbeurs Energie met elke dag een lezingenprogramma vanuit TVVL en een s tand

Vooruitblik

TVVL Nationaal congres Gebouwtechniek en Mens – 19 september

Het jaarlij kse congres Klimaattechniek komt er weer aan, met dit jaar als thema: k limaatverand ering en data Ti jd ens het congres op 19 september bi j Congrescentrum Antro pia in Driebergen-Ri jsenburg geven we een kij kje in de verslimming van het ontwerp maar tegelijkerti jd het betrekken van mens h ierbi j. We s tarten de dag met een interactieve o pening waarna er een toelichting gegeven wordt op diverse Klimaattechniek en Gebouwautomatisering projecten. Ook vind er een paneldiscussie plaats. Ti jd ens de parallelsessie gaan we in op de beheerkant, het ontwerp en we sluiten de parallelsessie af met de mens als gebruiker We eindigen de dag met een interessante keyn ote en nat uurli jk een gezellige netwerkborrel.

Terugblik

TVVL Golftoern ooi Zuid Holland & Zeeland 2024 – 10 april

Aan het begin van de lenteperiod e kwamen led en, niet led en en relaties van de regio Zuid Holland & Zeeland samen op Golfclub Croms tri jen in Numansdorp voor een TVVL Golftoern ooi. In totaal kwamen 36 d eelnemers naar dit informele en sportieve evenement om de s tri jd aan te gaan met technische vakgen oten. Met veel enthousiasme kunnen we terugkijken op een en orm geslaagd e dag. Graag bedanken wi j alle d eelnemers en vriend en voor hun enthousiasme en med ewerking.

YOUNG Vooruitblik

4 juli: YOUNG TVVL Zomerfees t

Nieuwe datum! 4 juli

Op 4 juli is het weer ti jd voor ons jaarli j kse YOUNG TVVL Zomerfees t!

Ook dit jaar hebben we een ontspannen zomerse locatie, nameli j k: Strandpaviljoen Aloha bi j Wijk aan Zee. Een unieke plek aan zee en pal naas t de fa briek van Tata Steel. Ook dit jaar zorgen we voor een uitdagend programma vol inspiratie, toffe sprekers, een excursie en netwerkmogeli j khed en. De dag begint met een lunch en een spannend e keyn ote spreker die ons mee gaat nemen over het Euro pese to pthema “Indus triepolitiek”. Wis ten jullie dat de oorsprong van de Euro pese

Unie een samenwerkingsverband van de s taal- en kolensector was?, gevolgd door een exclusieve excursie naar Tata Steel. Hier kri jgen d eelnemers een diepgaand inzicht in het s taalproductieproces, inclusie f bezoeken aan belangrijke locaties op het terrein. Een rondleiding per touringcar biedt een uitgebreid e blik op het complex en de versch illend e s tappen van de s taalproductie. Hoe gaat zo’n groot bedri jf om met (geo)politieke spanningen, volksgezondheidskwes ties en duurzaamheidsdoels tellingen? Het verplaatsen van Tata Steel naar het buitenland of Euro pese concurrentiepositie behoud en en de eers te op Waters tof gedreven groene s taalfa briek van de wereld word en? Na de excursie is er een BBQ en avondprogramma, waarbi j er ook ti jd is voor strandplezier en o ptioneel beachvolleybal. Meer informatie over het programma vind je op onze bi jeenkoms tenpagina. Er zi jn maximaal 100 plekken dus meld je snel aan om jezelf te verzekeren van een plekje.

Nieuwe cursusgids 2024-2025

Hi j is er! De nieuwe TVVL cursusgids 2024-2025 met bi jna 60

TVVL cursussen waarond er 7 gloednieuwe cursussen. De vraag is, heb ji j de cursusgids al gezien of was iemand je al voor?

Naas t de bekend e TVVL-cursussen zoals bi jvoorbeeld

Luchtbehand elings techniek en Sanitaire Ins tallaties in Gebouwen vind je ook ons nieuwe aanbod in de gids. Dat zi jn:

•Pos t-hbo Elektrotechnische Ins tallatieconcepten Netconges tie

•Pos t-hbo Datagedreven Duurzaam Beheer en Ond erhoud

•Pos t-hbo Ond ergrondse Infratechniek

•Pos t-mbo Technicus Duurzame Elektrische Ins tallaties

• BIM Coördinator Essentials

• Kernkwaliteiten voor de BIM Coördinator

• Basis Gezond Binnenk limaat

De nieuwe cursusgids verspreid en we ond er onze bedri jfsled en en onze eigen led en, oudcursis ten en contactpersonen. Heb je hem toch gemis t of was iemand je al voor? Dan kun je hem download en vanaf onze website www.tvvl.nl/cursussen of aanvragen bi j het cursussecretariaat via cursus@tvvl.nl (d e cursusgids is digitaal of op papier besch ikbaar).

De mees te cursussen s tarten in september en oktober Verzeker jezelf van een plaats want vol is vol dus schri jf je nú in. Je wilt toch niet dat iemand and ers je (weer) voor is?

www.tvvl.nl/cursussen

Schrijf je nu in voor Luchtbehandelingstechniek

De o pleiding Luchtbehand elings techniek is niet alleen de allereers te TVVL cursus, maar ook al meer dan 25 jaar pos t-hbo geregis treerd!

Al meer dan 50 jaar geled en begon de eers te editie van deze o pleiding en het is n og s teeds de po pulairs te cursus in ons aanbod. Het belang van k limaattechniek in gebouwen neemt s teeds s terker toe en de eisen ten aanzien van het comfort, de gezondheid en het energiegebruik liggen s teeds hoger. Tel daarbi j op dat de techniek voor het beheersen van het binnenk limaat van gebouwen ook s terk in ontwikkeling is en je begri jpt waarom duizend en projectleid ers, technisch ontwerpers en service technici sinds de jaren ‘70 voor deze o pleiding bi j TVVL hebben gekozen. Niet voor niets vragen veel werkgevers het hooggewaard eerde diploma TVVL Luchtbehand elings techniek in hun vacat ures. Heb ji j interesse om dit jaar met deze o pleiding te s tarten? Ben er dan snel bi j, we zien nameli jk een verhoogd e interesse en veel vroege inschri jvingen, en onze groepen lo pen snel vol.

De o pleiding in vogelvlucht TVVL verzorgt al d ecennialang de (door de markt en d eelnemers) hooggewaard eerde o pleiding Luchtbehand elings techniek. Deelnemers hebben na het succesvol afrond en van deze o pleiding ged egen kennis van de grondbeginselen van de luchtbehand elings techniek t.b.v. kantoor- en utiliteitsgebouwen. Zi j zi jn in s taat om k limaattechnische berekeningen te maken en in het (voor)ontwerp van k limaatins tallaties ge fund eerde keuzes te maken.

15 lesdagen met afsluitend examen

Start weer in september 2024 Meerdere groepen per jaar

Lesdagen dond erdag of vri jdag Mogelij kheid voor dago pleiding of middag/avondo pleiding 15% korting voor TVVL-led en en med ewerkers van TVVLbedri jfsled en

Gedurend e de o pleiding gratis toegang tot ISSO Open

Hoog gewaard eerd en veelgevraagd diploma

Door cursis ten gewaard eerd met een 8,1 100% van de cursis ten beveelt deze o pleiding aan Meer informatie op www.tvvl.nl/cursus/ luchtbehand elings techniek

Startdata

Groep A: 26 september 2024 (dond erdagmiddag/avond)

Groep B: 27 september 2024 ( vri jdag overdag)

Groep C: 3 oktober 2024 (dond erdagmiddag/avond)

Groep D: 4 oktober 2024 (vri jdag overdag)

Beki jk de besch ikbaarheid en alle act uele s tartdata op de website.

Wil ji j zelf meer verdieping in je werk als engineer of ontwerper of wil je als projectleid er meer zicht op hoe een bepaald ontwerp tot s tand is gekomen? Schri jf je dan nu in voor de officieel geregis treerde pos t-hbo o pleiding Luchtbehand elings techniek bi j TVVL.

Een mooi vervolg op je opleiding Luchtbehandelingstechniek

Heb ji j de TVVL o pleiding Luchtbehand elings techniek (ooit) gevolgd? Of een gelij kwaardige o pleiding? En zoek je naar een verd ere specialisatie? Dan is de o pleiding Luchtbehand eling Speciale Ruimten missch ien een mooie uitdaging voor jouw persoonlijke ontwikkeling.

Cleanrooms, o peratiekamers, theaters, musea, arch ieven, grootkeukens, datacenters, zwembad en, et cetera hebben een and er binnenk limaat dan gebouwen met s tandaard comfortcondities, zoals kantoorgebouwen. Deze speciale ruimten passen qua dimensionering niet in een s tandaard stramien en vragen om een specifieke benad ering van de ontwerper van de k limaatins tallaties. Hierdoor is specifieke kennis n odig van de binnencondities en uitvoering van de ins tallatie. Deze kennis kun je o pdoen via de pos t-hbo geregis treerde TVVL o pleiding Luchtbehand eling Speciale Ruimten.

Leer luchtbehand elingsins tallaties van o peratiekamers, cleanrooms of bi jvoorbeeld grootkeukens beoord elen.

Specificeer de vereis te binnencondities voor speciale ruimten.

Na het succesvol afrond en van deze gecertificeerde pos t-hbo o pleiding kun je de vereis te binnencondities voor speciale ruimten als cleanrooms, OK’s, musea, grootkeukens e.d. specificeren en de ben odigd e luchtbehand elingins tallaties beoord elen. Verd er kun je na afloo p:

• de vereis te k limaat- en comforteisen specificeren;

• de ben odigd e luchtkwaliteit specificeren;

• capaciteitsberekeningen maken;

• gesch ikte k limaatconcepten en ben odigd e luchtbehand elingssys temen beoord elen.

Interessant voor jou? Voor meer informatie, een o ptie of inschri jven ga je snel naar www.tvvl.nl/cursussen.

7 lesdagen | pos t-hbo geregis treerd | s tartdat um 18 september 2024 | Woerden

Gebouwautomatiseringssysteem wordt eind 2025 verplicht

In 2030 moeten alle nieuwe gebouwen CO2-emissievri j zi jn en in 2050 moeten alle bes taand e gebouwen daar ook aan voldoen. In de EPBD versie III is regelgeving toegevoegd op het gebied van gebouwautomatiserings- en controlesys temen. In de nieuwe regelgeving s taat dat alle gebouwen met een verwarmings- of airconditioningsins tallatie met een vermogen van 290 kW of meer per eind 2025 moeten zi jn voorzien van een gen ormeerd gebouwautomatiserings- en controlesys teem. Hiermee wil de Euro pese Commissie zorgen dat energiepres taties gemeten en gecontroleerd kunnen word en zodat gebouwbeheerders en -eigenaren ook echt energie en dus geld kunnen besparen.

Tekort aan gekwalificeerd personeel

Een mogeli jk probleem om de vele pand en ti jdig te voorzien van een gen ormeerd gebouwautomatiseringssys teem, is het tekort aan gekwalificeerd personeel. Er zi jn veel technici n odig om dergeli jke sys temen te ontwerpen, plaatsen en ond erhoud en. De ti jd begint nu echt te dringen. Actie is nu n odig. Want het eind e is n og niet in zicht. De Euro pese Commissie hee ft nu plannen voor een EPBD versie IV met het voors tel om de grens van 290 kW omlaag te brengen naar 70 kW. En dan vallen er veel meer pand en ond er deze regels voor gebouwautomatisering. Het werk zal dus alleen maar toenemen.

Hoe TVVL kan helpen

Hoe kan TVVL daarbi j helpen? De Brancheorganisatie Gebouw Automatisering en TVVL hebben al een ti jd geled en het initiatie f gen omen om 2 o pleidingen op dit vakgebied te ontwikkelen; de pos t-mbo o pleiding Technicus Gebouwautomatisering en de pos thbo o pleiding Sys teemarch itect. Met deze o pleidingen leid en we vakmensen op om aan deze uitdaging te gaan voldoen.

Pos t-mbo o pleiding Technicus Gebouwautomatisering en -beheer

Deze o pleiding, voorheen bi j ons bekend als ‘Lead engineer Gebouwautomatisering en -beheer’, behand elt de mees t act uele en relevante ond erwerpen op het gebied van gebouwautomatisering en -beheer, zoals de engineering, integratie en realisatie van gebouwautomatisering. Na het succesvol afrond en van deze o pleiding kun je de samenhang van sys teemarch itect uur enintegratie beoord elen en toepassen. Je ontwikkelt je door tot een gespecialiseerde gebouwautomatisering- en beheer manager en helpt daarmee gebouwautomatiseringsprocessen van gebouwen met versch illend e doeleind en, doelgroepen en arch itect uren

te ontwerpen en monitoren. Je voert ontwerpen uit met de techn ologische tools tot je besch ikking en pas t dit vervolgens aan tot een o ptimaal werkend sys teem. Je zorgt dat de geïns talleerde componenten veilig data kunnen o pnemen en doorgeven aan het geïntegreerde sys teem voor verd er beheer en o ptimalisatie. Ook leer je je inzicht en analyses duid eli jk te verantwoord en naar je o pdrachtgevers. Deze o pleiding is op pos t-mbo niveau. Na het succesvol afrond en van deze o pleiding ontvang je het TVVL-diploma. Het is de vi jfd e keer dat we deze mooie o pleiding gaan verzorgen sinds 2021.

10 lesdagen | pos t-mbo | TVVL-diploma | s tartdat um 10 februari 2025

Pos t-hbo o pleiding Sys teemarch itect Gebouwautomatisering en -beheer

Een Sys teemarch itect Gebouwautomatisering en -beheer gee ft professioneel invulling aan gebouwautomatiserings-vraagst ukken in elke levensfase van een gebouw en in elk type organisatie. Na afloo p van deze o pleiding ben je in s taat om een integraal functioneel pakket van eisen op te s tellen voor gebouwautomatisering, samen met de o pdrachtgever/gebruiker een advies te formuleren op het gebied van integrale en o ptimale gebouwautomatisering, een sys tematische aanpak te d efiniëren voor ontwerp- en uitvoerings trajecten bi j gebouwautomatisering (Sys tems Engineering, viewmod els), als procesbegeleid er op te tred en ti jd ens het ontwerp- en uitvoeringsproces (commissioning) en durf/kun je eindverantwoord eli j kheid te nemen voor de realisatie van de sys temen. De o pleiding sys teemarch itect is geregis treerd en erkend voor de Stichting Post Hoger Beroepsond erwi js Ned erland. Met het afrond en van deze o pleiding behaal je dus een officieel erkend diploma. Het is de zevend e keer dat we deze mooie o pleiding gaan verzorgen sinds 2016.

15 lesdagen | pos t-hbo erkend | s tartdat um 16 oktober 2024

Interessante ontwikkeling leerlijn elektrotechniek

TVVL hee ft de afgelo pen jaren flink geïnves teerd in de leerli jn elektrotechniek. Twee jaar geled en introduceerd en we twee nieuwe cursussen. Een op het gebied van aarding en een op het gebied van PV-panelen en zonnes troom. Maar daar sto pten we niet. Ook dit jaar introduceren we twee nieuwe o pleidingen in de leerli jn elektrotechniek. Hierond er lees je meer over deze nieuwe o pleidingen. We hebben zeker n og plannen om de leerli jn nóg verd er uit te breid en. Als je zelf id eeën hebt over nieuwe (cursus)ond erwerpen, n odigen we je van harte uit om dit met ons te d elen.

Pos t-hbo o pleiding Hogere elektrotechniek s tart weer Sinds 2016 organiseren we de pos t-hbo o pleiding Hogere Elektrotechniek (gebouw- en bedri jfsins tallaties). De volgend e cursus s tart 26 september 2024. Ben ji j daarbi j? Door nauwe samenwerking met vooruits trevend e ins tanties en bedri jfsled en van TVVL wordt met een regel matige update de mees t act uele kennisinformatie aan de cursis ten overgedragen. De docenten, allen autoriteit uit de prakti j k, brengen naas t de theoretische kennis ook hun praktijkervaring in waardoor op een levendige en interactieve manier wordt les gegeven. De o pleiding bes taat uit 16 lesdagen met thuiss t udiemodulen. Na het succesvol afrond en van deze pos t-hbo o pleiding heb je ged egen kennis van de grondbeginselen, de wet- en regelgeving en het ontwerp van de elektrotechnische ins tallaties voor gebouwen bedri jfsins tallaties.

16 lesdagen | pos t-hbo geregis treerd | s tartdat um 26 september 2024 | Woerden

De nieuwe pos t-hbo o pleiding Elektrotechnische Ins tallatieconcepten Netconges tie

Deze nieuwe pos t-hbo o pleiding focus t op de complexiteit van laagspanning in bedri jfsins tallaties. Je leert omgaan met het energieflexibiliteitspotentieel van een gebouw, peak-shaving en energiemanagement. Ook ond erwerpen als duurzame energieo pwekking, e fficiënte energieo pslag en het voorkomen van conges tie-vraagst ukken en overbelas ting komen aan bod. Je wordt o pgeleid om een leid end e rol te spelen in de energietransitie, waarbi j je de uitdagingen begri jpt op diverse niveaus zoals woningbouw, wijken, utiliteitsgebouwen en indus trie. Na afronding ben je een waardevolle gesprekspartner en adviseur voor ins tallateurs, adviseurs, energiebedri jven en o pdrachtgevers. 16 lesdagen | nieuw | pos t-hbo regis tratie in aanvraag | s tartdat um 19 september 2024 | Woerden

De nieuwe pos t-mbo o pleiding Technicus Duurzame

Elektrotechnische Ins tallaties

Deze nieuwe pos t-mbo o pleiding leert je gebouwen te voorzien van duurzame elektrotechnische ins tallaties, waardoor ze toekoms tbes tendig en energiezuiniger word en. Denk aan elektrotechnische aansluitingen voor ond er and ere zonnes troomins tallaties, hybrid e warmtepompen, warmtepompboilers en laadpunten voor elektrisch vervoer en samenhang met werkt uigbouwkundige ins tallaties. Deze nieuwe o pleiding s tart op 1 oktober 2024

15 lesdagen | nieuw | pos t-mbo regis tratie in aanvraag | s tartdat um 1 oktober 2024 | Woerden

Elektrotechnische veilig heidsaarde voor woningbouw en utiliteit

Deze cursus gee ft je inzicht in de belangri jks te basisprincipes van aarding. Hoe je de juis te keuzes maakt in het belang van veilig heid, stroomvoorziening en EMI. Je leert niet alleen over veelvoorkomend e toepassingen van aarding in de woningbouw en utiliteit, maar ook over aarding van bi jzond ere ruimtes en ins tallaties, zoals ruimten met een bad of douche, zonnes troomins tallaties of bi jvoorbeeld schakel- en verd eelinrichtingen.

3 dagd elen | s tartdat um 20 n ovember 2024 of 23 april 2025 | Woerden

Ins talleren PV-panelen/zonnes troom aan het laagspanningsnet

Met deze cursus verkri jg je de mees t act uele en belangri jks te kennis over hoe je panelen en sys temen correct op het laagspanningsnet aansluit, rekening houd end met veilig heid en toepassing van de voorschriften. Ook het bouwkundige (buitendakse) d eel van het werk wordt op een professionele wi jze behand eld. Hierbi j gebruik je 5 versch illend e montagewi jzen als leidraad. Deze cursus biedt een praktische benad ering van het ins talleren van zonne-energiesys temen, waarbi j zowel de elektrische als bouwkundige aspecten word en behand eld. 1 lesdag | s tartdat um 11 d ecember 2024 of 19 mei 2025 | Woerden

Elektrotechniek voor werkt uigkundigen

De rol van med ewerkers in de ins tallatietechniek verand ert. Dit geldt ook voor de werkt uigkundig o pgeleid e med ewerker. De raakvlakken met de E-ins tallaties nemen s teeds meer toe en afs temming t ussen deze raakvlakken is belangri jk voor een goed eindresultaat van het project Ook werk je s teeds vaker in multidisciplinaire teams. Met deze cursus verkri jg je inzicht in versch illend e technische disciplines én bi jbehorend e wetgeving en n ormen van E-ins tallaties in relatie tot W-ins tallaties. Dit gee ft je de ben odigd e bred e kennis en vaardig hed en zodat je goed in deze teams kunt samenwerken en je een beter gesprekspartner wordt

6 lesdagen | s tartdat um 8 oktober 2024 of 11 maart 2025 | Woerden

TVVL opleidingen geven toegang tot register Commissioning Nederland

In het kad er van positionering van het vakgebied commissioning hee ft de s tichting DB CxA onlangs haar naam officieel verand erd naar "Commissioning Ned erland". De missie bli jft onverand erd: men wil dat Commissioning Ned erland de autoriteit wordt op het gebied van commissioning als het gaat om pres tatieborging in gebouwen. Het platform vervult een toonaangevend e rol bi j de ontwikkeling van commissioning diens ten door te concretiseren, te inspireren en te verbind en. De s tichting Commissioning Ned erland is ervan overt uigd dat de nieuwe naam hun id entiteit beter weerspiegelt en hen helpt nieuwe horizonten te verkennen terwi jl ze hun s terke basis behoud en. We kijken uit naar de voortzetting van onze samenwerking met Commissioning Ned erland.

Over commissioning

Commissioning, kortweg Cx, vindt s teeds meer zi jn weg in de wereld van de realisatie en behoud van gebouwen en ins tallaties. Het is een kwaliteitsborgingsproces om ges teld e doelen en criteria voor de pres tatie van gebouwen te kunnen verifiëren en documenteren. In het buitenland is commissioning al veel meer is ingebed in het totale bouwproces. Geen gebouw of ins tallatie wordt daar meer o pgeleverd zond er dat h ier enige vorm van commissioning aan vooraf is gegaan. Commissioning hee ft als hoofddoel: “Commissioning zorgt ervoor dat de eigenaren kri jgen waar ze voor betalen.”

Waarom doen we commissioning?

De tien belangri jks te red enen voor commissioning:

1. Om te voldoen aan de verwachtingen van de eigenaar;

2. Voor het beheersen van de projectkos ten;

3. Om de betrouwbaarheid van sys temen en apparat uur te verbeteren;

4. Om de energiepres tatie te verbeteren;

5. Voor het waarborgen van de toegankelij kheid van de apparat uur;

6. Voor het tes ten van het pres tatieniveau van complexe sys temen;

7. Voor de overdracht van kennis naar o perators/ beheerders en and ere technici van het gebouw;

8. Om voorti jdige s toringen te voorkomen;

9. Voor het waarborgen van de integratie van de sys temen van het gebouw;

10.Voor de documentatie.

De belangs telling voor commissioning neemt toe door groeiend e interesse van o pdrachtgevers in kwaliteitsborging en het behalen van de comfort- en of energiepres taties voor hun gebouwen. Commissioning, als verplicht ond erd eel, voor de pres tatieborging van gebouw en ins tallatie, levert binnen de duurzaamheidkeurmerken BREEAM-NLen LEED credits o p. Commissioning is een sys tematische werkwi jze om de pres tatie van het gebouw en de ins tallaties te borgen en te verbeteren (verifiëren en valid eren), waarmee continu wordt bewaakt of voldaan wordt aan de ged efinieerde doels tellingen en criteria in de uitgangsdocumenten van de o pdrachtgever, t.a.v. thermisch comfort, indoor-luchtkwaliteit, energie-e fficiency en beheer en ond erhoud. Ook word en faalkos ten voorkomen.

Regis ter en o pleiding

Commissioning Ned erland (voorheen DB CxA) is sinds 2013 een door de branche erkend e vereniging voor commissioners in Ned erland. Sinds 202 3 kunnen Commissioning Specialis ten en Commissioning Managers zich regis treren in het beroepsregis ter bi j Commissioning Ned erland. Hiermee komen ze ook automatisch in het regis ter van het Centraal Regis ter Techniek. In beid e regis ters s taan erkend e commissioning specialis ten en commissioning managers. Met de commissioning o pleidingen van TVVL heb je toegang tot dit regis ter TVVL biedt al meer dan 20 jaar commissioning o pleidingen aan. Wil ji j ook een o pleiding tot commissioner volgen? Meld je dan aan voor een van onze o pleidingen:

Commissioning Specialis t | 6 dagen | s tart 18 oktober 2024 Commissioning Manager | 4 dagen | s tart 28 maart 2025

www.tvvl.nl/cursussen

Nieuwe opleiding: Post-hbo Ondergrondse Infratechniek

Wil ji j integrale kennis en expertise o pdoen van gas- , water- , warmte en elektriciteitsnetten in de ond ergrondse infras truct uur? In de nieuwe TVVL pos t-hbo o pleiding Ond ergrondse Infratechniek leer je daar alles over. Verkri jg uitgebreid e kennis van het proces van aanvraag en ontwerp tot uitvoering in de ond ergrondse infratechniek. Ontwikkel jouw vaardig hed en en voorzie alle s takehold ers van een goed ond erbouwd en breed gedragen advies.

Waarom deze o pleiding?

Ond ergrondse infras truct uurprojecten word en s teeds complexer Ze vormen de ruggengraat van onze samenleving. Gedreven door de energietransitie en elektrificatie vindt continu inn ovatie en doorontwikkeling plaats. Steeds vaker hebben we te maken met netconges tie en maatschappelijke vraagst ukken. Als aannemer of netwerkbeheerd er merk je dat de behoe fte aan diepgaand e kennis en specialisme in ond ergrondse infratechniek dagelij ks groeit. Integrale kennis en expertise van gas-, water-, warmte- en elektriciteitsnetten zi jn essentieel om de uitdagingen van de energietransitie en de toenemend e complexiteit in het vakgebied aan te kunnen.

De pos t-hbo o pleiding* Ond ergrondse Infratechniek biedt professionals die betrokken zi jn bi j het proces van aanvraag tot uitvoering de juis te kennis en vaardig hed en om hun werkzaamhed en, nu en in de toekoms t, effectie f uit te kunnen voeren. In 1,5 jaar (24 lesdagen) leid en we je op voor nu en de toekoms t.

Na afronding van deze o pleiding:

• ben je in s taat de vraag van de o pdrachtgever te vertalen naar een d efinitie f ontwerp;

• heb je grondig begrip van de technische (ontwerp) aspecten van ond ergrondse infranetwerken;

NIEUW

• ken je de veilig heidsvoorschriften en geld end e regelgeving én weet je deze op een juis te manier toe te passen;

• ken je de specifieke (tracé)werkzaamhed en voor zowel elektriciteits-, water-, warmte- als gasnetwerken, zowel afzond erlijk als in ond erlinge samenhang;

• weet je welke materialen, technieken en method en word en ingezet voor het ontwerp en de aanleg van ond ergrondse infras truct uur;

• ben je in s taat om kritische vragen te s tellen aan specialis ten en waardevolle inzichten te bied en vanuit een bred ere procesbenad ering.

Schri jf je nu in!

Heb je interesse om de 24-daagse o pleiding ‘Ond ergrondse Infratechniek’ te volgen? Deze o pleiding s tart voor het eerst op 22 oktober 2024. Aanmeld en of een (gratis) o ptie nemen kan via www.tvvl.nl/cursussen. Seizoen 2024-2025

Opleiding Hogere Meet- en Regeltechniek bestaat 5 jaar

In 20 19 organiseerd en we voor de eers te keer de pos t-hbo o pleiding Hogere Meet- en Regeltechniek. Deze o pleiding is uniek in Ned erland en ‘in eigen huis’ ontwikkeld. De o pleiding is po pulair en hooggewaard eerd door d eelnemers.

In september s tart de zevend e groep aan de o pleiding.

Waarom deze o pleiding?

Effectieve k limaatins tallaties in gebouwen word en s teeds belangrijker. De eisen aan het comfort, de gezondheid en het energiegebruik nemen toe. De techniek voor het regelen en beheren van het binnenk limaat in gebouwen ontwikkelt zich daarnaas t in hoog tempo. Deze door SPHBO geregis treerde pos t-hbo o pleiding biedt je de mees t act uele en relevante kennis van regeltechniek, hydraulische schakelingen, gebouwen ins tallatiegedrag en comfort. Je voert zelfs tandig dimensionerings- en ontwerpberekeningen uit en je leert hoe je keuzes binnen een regeltechnisch sys teem van de k limaatins tallatie ond erbouwt en presenteert.

Resultaat

Na afronding van deze o pleiding kun je:

• meet-en regeltechniek in het algemeen toepassen;

• een sta biel en regelbaar proces inrichten en ond erhoud en;

• inhoud eli jk overleggen met collega’s en s takehold ers, zoals de sys teemarch itect;

• het gedrag van een k limaatins tallatie analyseren en evalueren en de regels trategie ops tellen;

• het hydraulisch en regeltechnisch sys teem ontwerpen;

• de gesch ikte meetmethod en en - sys temen kiezen;

• de samenhang en sta biliteit van het sys teem, het gebouw en de gebruiker evalueren;

• een regeltechnische omschri jving (RTO) ops tellen voor de programmeur van het automatiseringssys teem.

Heb je interesse om mee te doen? Twi jfel dan niet en schri jf je direct in (of neem een o ptie).

Pos t-hbo geregis treerd | 15 lesdagen |

s tartdat um 25 september 2024 | Woerden

De zekerheden van TVVL Cursussen

Je bent verzekerd van de allerbeste vakdocenten

Onze docenten zi jn experts o p, en werkzaam in, het vakgebied. Daardoor begri jpen ze je leerwensen en spreken jouw (vak) taal. Onze docenten weten waar ze het over hebben en brengen die kennis met veel plezier over. Daarom kri jg je per cursus vaak versch illend e experts voor de k las, die ied er hun unieke toegevoegd e waarde hebben. Al onze docenten houd en hun kennis up-to-date, niet alleen inhoud elijk maar ook op didactisch gebied.

Wij investeren onze verdiensten weer in de sector

TVVL is een vereniging. Dat betekent dat alles wat wi j verdienen weer ten guns te komt aan de sector. Wi j inves teren in nieuwe cursussen, houd en less tof jaarlij ks act ueel en doen aan kennisontwikkeling. Dit alles is mogeli jk omdat wi j geen wins toogmerk hebben en dus geen afdracht aan aand eelhoud ers hoeven te doen. Door d eel te nemen aan een cursus inves teer je dus niet alleen in jezelf en jouw bedri jf, maar ook in de sector

Als lid ben je extra voordelig uit

TVVL-led en kri jgen s tandaard 15% korting op de cursuspri js. Het maakt niet uit of je persoonlijk lid of bedri jfslid bent. Daarnaas t kri jg je als lid ook korting op onze and ere bi jeenkoms ten; van congressen en symposia tot regiobi jeenkoms ten en eind edaglezingen. Zo heb je een lidmaatschap al snel terugverdiend. Daarnaas t s teun je als lid de vereniging en kun je d eelnemen aan expertgroepen, communities, commissies en n og veel meer.

Je kunt altijd kosteloos een optie nemen

Inves teren in persoonli jke ontwikkeling en het bevorderen van voldoend e kennis in de branche vindt TVVL erg belangrijk Daarom maken we de drempel voor het d eelnamen aan een cursus graag zo laag mogelij k. Wil je graag d eelnemen aan een van onze cursussen maar je bent n og niet zeker? Neem zond er verplichting een kos teloze o ptie.

Moderne leslokalen met streaming apparatuur voor klassikale of online lessen

Mocht het niet mogelijk zi jn om de les k lassikaal te volgen dan zorgen dat we de les online verzorgd wordt. Daardoor gaan onze lessen alti jd door en loo p je geen st udievertraging op

Geen verborgen kosten of verrassingen

TVVL is o pen en transparant over de cursuskos ten. Al onze cursuspri jzen zi jn totaalpri jzen, dus inclusie f lesgeld, examenkos ten, lesmateriaal, etc. Als er lunch of avond eten in je roos ter zit, verzorgen wi j voor jou een goed e maalti jd en koffie/ thee, water en frisdrank s taat voor je k laar bi j het leslokaal. Je zult dus n ooit voor verrassingen s taan en meer kwi jt zi jn dan de pri js in de cursusgids.

Vakkennis en vakinformatie up-to-date

Jaarlij ks controleert de Werkveldadviescommissie de act ualiteit van het cursusmateriaal zodat je alti jd de mees t act uele less tof kri jg. Zo ben je verzekerd van goed e less tof. Daarnaas t kri jg je, als je n og geen TVVL-lid bent, ti jd ens je cursusperiode een gratis a bonnement op TVVL Magazine om bi j te bli jven in je vakgebied. Via onze websites en nieuwsbrie f houd en we je graag op de hoogte van act uele vakinformatie.

Al meer dan 65 jaar

TVVL bes taat al meer dan 60 jaar en is een begrip in de sector. Niet voor niets vragen bedri jven vaak een TVVL-cursus als vooro pleiding. Al onze cursussen word en op lesniveau geëvalueerd en s taan ond er toezicht van de Werkveldaviescommissie. Veel van onze cursussen zi jn pos t-hbo geregis treerd waardoor de kwaliteit en erkenning ook officieel erkend word en. Dat komt niet in de laats te plaats omdat wi j alle cursussen zelf, met onze docenten en led en, ontwikkelen en h iermee unieke cursussen aanbied en.

Unieke kans om je netwerk te vergroten

TVVL biedt jou meer dan je cursus. Je kunt lid word en van onze vereniging en een actieve bi jdrage leveren. Je kunt d eelnemen aan onze community op www.tvvlconnect.nl. Je kunt netwerken met je med ecursis ten en vakgen oten bi j onze vele regionale of land elijke bi jeenkoms ten. Kortom: TVVL biedt jou een waardevol en relevant netwerk om je kennis te d elen, om kennis te vergaren of om in contact te komen met interessante vakgenoten.

TVVL lanceert nieuwe opleiding

Datagedreven Duurzaam Beheer en Onderhoud

Wil ji j leren het duurzaam beheer en ond erhoud voorspelbaar te maken met behulp van data, algoritmen en tools? In de nieuwe

TVVL pos t-hbo o pleiding Datagedreven Duurzaam Beheer en Ond erhoud leer je daar alles over. Zo leer ji j de bedri jfsprocessen te o ptimaliseren door condition based maintenaince en weet je na afloo p hoe je ond erhoudsactiviteiten aan beleidsdoels tellingen kan verbind en. Wordt een specialis t in duurzaam beheer en ond erhoud door datagedreven te werken!

Waarom deze o pleiding?

Data transformeert de wereld in hoog tempo. Voor duurzaam beheer en ond erhoud biedt dit ongekend e mogeli j khed en. Met deze pos t hbo-o pleiding* kri jg je waardevolle inzichten in toenemend e digitalisering en het voorspellend e en pres tatiegerichte karakter. Datagedreven werken zorgt voor effectiviteit, e fficiency, kos tenreductie en o ptimalisatie van bedri jfsprocessen. Je leert welke technieken, algoritmen en tools ben odigd zi jn om data te verzamelen, analyseren, interpreteren en vertalen. Je werkt toe naar datages t uurd voorspelbaar beheer en ond erhoud. Je weet hoe je conclusies vertaalt naar beleidsdoels tellingen en wordt een gesprekspartner op tactisch en strategisch niveau. Je begri jpt en werkt toe naar pres tatiegerichte contracten en smart contracts. Je snapt het belang en de invloed van ketensamenwerking.

Deze o pleiding gee ft je bagage en maakt je toekoms tbes tendig om samen met o pdrachtgevers en s takehold ers, ond ers teund met datagedreven beheer en ond erhoud een o ptimaal lee fbaar, duurzaam en comforta bel gebouw te realiseren.

Resultaat

Na afronding van de o pleiding:

• ken je technisch inhoud eli jke en procesmatige principes van het voorspellend e karakter van beheer en ond erhoud;

• weet je welke data n odig is, hoe je deze verkri jgt, wat de waarde ervan is en het juridisch /eth isch kad er;

• heb je inzicht in kwaliteit en s tructurering van data en o pbouw van data bases;

• kun je AI en mach ine learning algoritmen toepassen, evalueren en h ierin adviseren;

• verbind je conclusies aan analyses en gee f je passend advies op strategisch niveau;

• neem je belang hebbend en en s takehold ers mee in datagedreven duurzaam beheer en ond erhoud en de invloed h iervan op pres tatiegerichte contracten;

• vertaal je ontwikkelingen in datagedreven duurzaam beheer en ond erhoud naar MJO P/MJOB met een passend advies.

Schri jf je nu in!

Heb je interesse op de 15-daagse pos t-hbo o pleiding ‘Datagedreven Duurzaam Beheer en Ond erhoud’ te volgen? Deze o pleiding s tart voor het eerst op 25 september 2024. Aanmeld en of een (gratis) o ptie nemen kan via www.tvvl.nl/cursussen.

Cursusagenda 2024 (september - d ecember)

September

BIM coördinator essentials *nieuw*

3 september

Leidingwaterins tallaties 11 september

Zwembad en/waterbehand eling 12 september

Luchtbehand eling Speciale Ruimten 18 september

Stoomins tallaties 19 september

Oktober

Elektrotechnische ins tallatieconcepten netconges tie *nieuw* 19 september

Werkt uigkund e voor elektrotechnici

23 september

Verduurzamen van gebouwen *vernieuwd* 23 september

Duurzaamheid Adviseren Gebouwd e Omgeving 23 september

Warmtenetten in 2 dagen 24 september

Hogere Meet- en Regeltechniek 25 september

Datagedreven duurzaam beheer en ond erhoud *nieuw* 25 september

Technische en Medische Gassen 26 september

Luchtbehand elings techniek groep A 26 september

Hogere Elektrotechniek 26 september

Luchtbehand elings techniek groep B

27 september

Technicus duurzame elektrotechnische ins tallaties *nieuw*

1 oktober

Luchtbehand elings techniek groep C3 oktober

BIM Coördinator Fundamentals

4 oktober

Luchtbehand elings techniek groep D4 oktober

Bod emgebond en warmtepompen voor individuele woningen

Elektrotechniek voor werkt uigkundigen

4 oktober

8 oktober

Commissioning Specialis t 11 oktober

Doel matig communiceren voor technici 15 oktober

Basis Gezond Binnenk limaat *nieuw*

15 oktober

Collectieve warmtepompen woningbouw 15 oktober

Sys teemarch itect Gebouwautomatisering en -beheer

16 oktober

Technicus Klimaatins tallaties 18 oktober

Ond ergrondse infratechniek *nieuw*

22 oktober

Gebouwriolering 24 oktober

Energiecoördinator

29 oktober

Beki jk www.tvvl.nl/cursussen voor alle besch ikbare en boekbare data.

Seizoen 2024-2025

November

Pres tatiemonitoring en analyse van HVAC ins tallaties

Waters tof in de Gebouwd e Omgeving

Bouwkund e voor Ins tallatietechnici

Geluid in Technische Ins tallaties

Warmtepomp Utiliteit

4 november

5 november

5 november

6 november

8 november

Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en Koelen 12 november

Elektrotechnische veilig heidsaarde voor woningbouw en utiliteit

December

Gasins tallaties

Adviesvaardig hed en voor technici 3 d ecember

Kerncompetenties voor de BIM coördinator *nieuw*

Ins talleren PV-panelen/zonnes troom aan het laagspanningsnet

20 november

Ontwerpen van lucht/water warmtepompen woningbouw 26 november

Let o p: data kunnen wi jzigen. Als de h ierboven gen oemd e data niet meer besch ikbaar zi jn/groepen vol zi jn, versch i jnen and ere data op onze website.

6 d ecember

11 d ecember Legionellapreventie

20 d ecember

Omdat TVVL - naas t de groots te o pleid er van technisch Ned erland - een vereniging is zond er wins toogmerk, richten we ons op wat verantwoord is. Wi j kiezen ervoor om les te bli jven geven aan k leine groepen.

Onze lessen gaan alti jd door; fysiek indien mogeli j k, of and ers online of hybrid e. Zo loo p ji j geen st udievertraging op!

Nieuwe TV VL leden

Met veel gen oegen s tellen wi j ond ers taand e personen als lid van de vereniging aan u voor

Nieuwe Persoonlijke leden

De heer Ing. R.W. Vooi js

Vink Sys temen BV

De heer M. Abbing h

IMI Hydronic Engineering BV

De heer J.R. Lukasik

De k lussenbedri jf Young Spirit

De heer dr.ir. G.M.H.J.L.

Gadiot

EG Delft

De heer G. Ibrah imovic

De heer L. Pit

Hitma B.V.

Even voors tellenSandra van Doornik

Ik ben Sandra, als 14-jarig meisje was ik al ge fascineerd door elektrotechniek en besloot dat ik h ier graag meer over wild e leren. Zo gezegd, zo gedaan ging ik naar de LTS waar ik n og enthousias ter werd en besloot verd er te studeren in dit mooie vakgebied. Na mi jn hbo-o pleiding ben ik gaan werken in het mbo-ond erwi js waar ik als docent en ond erwi jsontwikkelaar veel ervaring heb o pgedaan op het gebied van o pleid en in combinatie met technieken binnen de gebouwd e omgeving.

Na 16 jaar mbo-ond erwi js kwam TVVL op mi jn pad en per 1 april mag ik het team Cursusontwikkeling vers terken. Waar ik mi j ond er and ere mag bezig houd en met het ontwikkelen van cursussen en o pleidingen.

In het dageli j ks leven woon ik samen met mi jn man en dochtertje in het gezellige Hoevelaken. Naas t dat ik graag ti jd doorbreng met mi jn gezin breng ik ook graag ti jd door met familie en vriend en. Om energie te kri jgen ga ik graag zwemmen en naar de yogales. Ook maak ik graag kind erk leding voor mi jn dochtertje.

Ik ki jk er heel erg naar uit om met alle collega’s van TVVL te mogen samenwerken aan waardevolle en leerzame cursussen en o pleidingen.

Nieuwe Bedrijfsleden

KDWS Ned erland B.V. Do pheid e 8 D 9202 PB DRACHTEN www.kdws.nl

CSrental

Bredaseweg 56 A 4861 TD CHAAM www.csrental.nl

BRI Klimaattechniek BV

Turfsch ipper 31 2292 JC WATERINGEN www.brigroep.nl

Theo Boons B.V. Schootense Dree f 33 5708 HZ HELMOND www.theoboons.nl

OnicBlue B.V. Dillenburgs traat 26 E 5 652 AP EINDHOVEN www.onicblue.com

Even voors tellen nieuw lid- Mark Sand ers

ing. M.B. (Mark) Sand ers Adviseur Werkt uigbouwkundige ins tallaties

20 15 - hed en

FrogLeap Engineering B.V. Adviseur W / Directeur / Eigenaar

20 11 - 20 15

Arup B.V. Senior Engineer / Project Manager W

20 10 - 20 11

200 1 - 20 10 Ymere Energie & Ins tallatie Specialis t

AMIC. B.V. Engineer / Projectleid er W

inZetalvastjeagenda!

PROBLEEMLOOS VERDUURZAMEN.

Duurzaamheid & Innovatie bij Alklima

De energietransitie. Natuurlijk is dat niet zo geregeld. Daar werken we met z’n allen hard aan. En ook de komende jaren zullen we moeten aanpakken. Voor nu en voor later. Speelt de inzet van warmtepomptechnologie een rol bij jouw verduurzamingsproject? Of wil je weten welke opties je hier hebt? Maak dan gebruik van onze specialistische kennis, engineering, begeleiding en natuurlijk de premium oplossingen van Mitsubishi Electric. Want wij willen niet alleen bijdragen aan de verduurzaming van Nederland. W ij willen het samen met jou ook heel goed regelen.

alklima.nl/duurzaamheid