MUSUTRUK JOSU EIZAGIRRE, XABIER ARRIBILLAGA, MONTSE CALVO eta IÑAKI ESCUDERO
http://majisteritza.wikispaces.com
IKASGAIA Natur Zientzako labotategi praktiketako koadernoa
IRAKASLEA Pontxio Arrizabalaga
AURKIBIDEA
Inguruko zuhaitzak ……………………………………...3.tik 15.go orrialdera Behaketarako Tek. Oro. …………………………………18.tik 24.go orrialdera Ekosistema: Itsasoa ……………………………………...26.tik 51.go orrialdera Giza elikadura …………………………………………...54.tik 83.go orrialdera
AURKIBIDEA
UNITATEAK
1. Inguruko Zuhaitzak
. . . . . . . (3-15)
UNITATEAREN ATALAK
1. Zelula eta zelularen azterketa. 2. Zelularen morfologia. 3. Zelularen funtzioak 4. Organismo zelulaniztunak. 5. Gizakia eta bizi-funtzioak
2. Behaketa teknika orokorrak ...... (18-24)
1. Tresnak. 2. Erabilera. 3. Prestaketa. 4. Animali zelulak. 5. Landare zelulak
3. Ekosistema: itsasoa........................ (26-51)
1. Biotopoa: topografĂa, hondoaren izaera eta ura. 2. Biozenosia: flora eta fauna
4. Giza elikadura .......................... (54-83)
1. Digestio-sistema. 2. Arnas sistema. 3. Zirkulazio-sistema. 4. Iraitzesistema Laborategi lanak - jarduerak Jarduera historikoak Irteera
Inguruko zuhaitzak KLABE DIKOTOMIKOA
Klabe dikotomikoa hobeto ulertzeko, ikasleek jarduera bat baino gehiago egin behar dituzte. Kasu honetan, klabe dikotomiko bat eraiki behar dugu dauzkagun elementuekin identifikatzeko. Lortutako klabe dikotomikoa dauzkagun elementuekin hau da: 1. Karratuak direnak 2. Karratuak ez dinerak 4. 2. Fondo zuria daukatenak 3. Fondo zuria ez daukatenak 6. 3. Lerro jarraia dutenak Izena L. Lerro jarraia ez dutenak Izena C. 4. Hiruki forma daukatenak 5. Borobil forma daukatenak 7. 5. Lerro jarraia dutenak Izena H. Lerro jarraia ez dutenak Izena D. 6. Fondo beltza daukatenak Izena I. Fondo beltza ez daukatenak Izena K. 7. Obalatuak direnak 8. Obalatuak ez direnak 11. 8. Beltza direnak Izena B. Beltza ez direnak 9. 9. Grisa direnak Izena F. Grisa ez direnak 10. 10. Lerro jarraia duena Izena A. Lerro ez jarraia duena Izena G. 11. Fondo beltza duena Izena J. Fondo beltza ez duena Izena E. Ondoren, klabe dikotomiko bat sortzeko beste modu bat dagoela ikus dezaten. Adibidez, taulan hainbat minerale
~3~
Inguruko zuhaitzak eta beren ezaugarriak ikusten ditugu (dentsitatea, kolorea, gogortasuna eta distira). Honako galdera hauek erantzuteko “Zenbat klabe dikotomiko ezberdin eraiki daitezke bi ezaugarri bakarrik erabiliz, zeintzuk?; eraiki ezin direnak, zergatik?�, taulan daukagun datuak aztertu behar ditugu.
Bi ezaugarri erabiliz bakarrik eraiki daitezke: Gogortasuna eta Dentsitatea, eta Kolorea eta Dentsitatea. Baina, beti ezin dira eraiki; bi ezaugarri erabiliz eta bi objektuk ezaugarri beretsuak badute, beste ezaugarri bat beharko genuke. Adibidez, Distira eta Kolorearekin ezingo genuke klabe dikotomikoa egin Kuartzo eta Kriolita mineralak kontuan hartuz, ezaugarri berak dituztelako. Horretarako, hirugarren ezaugarri bat behar genuke.
~4~
Inguruko zuhaitzak JARDUERAK
1.- Zubi muxuko txangoa, “GOAZEN ALBOKO PARKERA� Zbkia. 1 2 3 4
Zuhaitz izena Haritz kanduduna Magnolia grandiflora Falso platanero Magnolia grandiflora
5
13 14 15 16
Zuhaitz izena Astigarra zorrotza Astigarra zorrotza EZ DAGO EZ DAGO
Tiloa
17
Gaztainondo indiarra
29
6
Makala
18
EZ DAGO
30
7
Gaztainondo indiarra
19
Urkia
31
8
Indimitrea
20
Astigarra zorrotza
32
9 10 11 12
Magnolia grandiflora Tiloa Tiloa Magnolia grandiflora
21 22 23 24
EZ DAGO Magnolia grandiflora EZ DAGO Gaztainondo indiarra
33 34
Kokapena
Zbkia .
Zbkia. 25 26 27 28
Zuhaitz izena Pagoa Cedro atlanticus Cedro atlanticus Gaztainondo indiarra Gaztainondo indiarra Gaztainondo indiarra Gaztainondo indiarra Gaztainondo indiarra Pagoa Elorri beltza
Zuhaitzen izena Makala
Erramua
Lizarra
Erramua Gaztainondo indiarra
~5~
Inguruko zuhaitzak 2.- Klabe dikotomikoa lantzeko beste jarduera bat Kalbe dikotomiko ezaugarrien zerrenda emango genieke baina ordenik gabe. Beraiek klabe dikotomikoa edukita, emandako zerrendaren ordena egin beharko lukete. Honekin lortu nahi dena da ikasleak klabe dikotomiko batek, ezaugarrien orden jakin bat duela jabetzea eta ordenik gabe, ezinezkoa izango litzatekeela emaitzeetara iristea. Ezaugarri batzuk irudi batzuekin lagunduta azalduko genizkieke edukiak argi eduki ditzaten.
Adibidea: 1. Azpikaldean kolore berdea duten hostoak 2. Zabalera baino 1au aldiz gehiagoko 1uzerako hostoak 3. Adartxo oso motzen muturrean 2-tik 7-rainoko taldeetan jaiotzen diren hostoak. 4. Hosto triangeluarrak 5. Ezkata itxurako hostoak, oso oso txikiak, adarrei herstuki lotuak. 6. Bi edo gehiagoko taldetan bilduriko hostoak, adasketan zehar batzuk sakabanatuak egon daitezkeelarik 7. Taldekatu gabeko hostoak; adasketan zehar sakabanatuak
~6~
Inguruko zuhaitzak 8. Bi, hiru edo bosteko taldeetan bilduriko hostoak 9. Hosto pinatuak .Hostoskak, hosto-txortenaren bi aldeetara kokatzen direnean 10. Hosto konposatuak, hau da, hosto-txortenak bi edo orri gehiago dituenak 11. Ertz gingilduriko hostoak, hau da, sartune sakonekin, bi sartunen artean gingil deituriko irtenune, hosto puska bat, gelditzen delarik
12. Ertz leuneko edo hortzdun hostoak, sartune sakonik gabekoak
13. Arantzarik gabeko adarrak 14. Hosto bakunak, hau da, hosto-txortenean orri bakarra dutenak 15. Oinarrian bihotz-forma duten hostoak 16. Hostoska leunak edo hortzdunak oinarrian bakarrik. 17. Aurkako hostoak edo bertizilatuak, hau da, adarraren puntu berdinetik binaka edo hirunaka jaiotzen direnak
~7~
Inguruko zuhaitzak 18. Hortzdunak eta puntadunak diren bost gingileko hostoak 19. Adarrik gabeko zuhaitzak 20. Bost gingil baino gehiagoko hostoak, eta zabalak baino gehiago luzeak. 21. Orratz formako hostoak, hau da, orratz zilindriko edo zapalduriko formarekin
22. Hosto handiak, latzak eta zimurtuak. 23. Ertz hortzduna duten hostoak. Hortz hauek batzuetan zorrotzak izaten dira.
24. Enbor leun eta labandua duen zuhaiztxoa 25. Bost baino gehiagoko taldeetan bilduriko hostoak nahiz eta batzuk adasketan zehar sakabanatuak egon, bereziki bere muturrean 26. 27. Oinarrian simetriarik gabeko hostoak. 28. Zuhaitz adardunak 29. Orratz edo ezkata itxurako hostoak
~8~
Inguruko zuhaitzak 30. Aurkako hostoak, hau da, adarraren alde batean eta bestean eta puntu berdinean binaka jaiotzen direnak. 31. Hiru (3) hostoska baino gehiagoko hostoak 32. Hostoska hortzdunak bere ertz guztian. 33. -Txandakako hostoak, hau da, adarretan zehar hedatuak jaiotzen direnak
34. Hosto pa1matuak, hau da, hostoska guztiak hostotxorten puntan dagoen puntu berdin batetik jaiotzen dira 35. Bost baino gehiagoko taldeetan bilduriko hostoak nahiz eta batzuk adasketan zehar sakabanatuak egon, bereziki bere muturrean
~9~
Inguruko zuhaitzak 3.- Lizar arruntari buruzkoa informazioaren bilketa Lizar arrunt (Fresno) (2013/09/19) Deskribapena: Lizar arrunta (Fraxinus excelsior) Oleaceae familiako eta Fraxinus generoko zuhaitza Latinetik dator Fraxinus hitza, eta xabalina edo gezia esan nahi du (lizarraren zuraren antzinako erabilerari egiten dio erreferentzia). Hosto erorkorreko zuhaitza da, eta tamaina handikoa: 40 m garai izan daiteke. Enbor zuzena eta oso gogorra du, eta azal grisa eta zartatua. Bere sustraiak oso sakonak dira, hain sakonak dira, haizeak ezin duela bota. Nahiko bizkor hazten da eta 4-5 urte besterik ez ditu behar izaten abereen eraginetik ateratzeko. 120-150 urtetaraino iritsi daiteke. Baso mixtotan. Bai lautadetan bai erdi garaiera duten menditan bizi daitezke. Erreken bazterretan, mendi arteetako basoetan eta lur hezeetan kokatzen dira.. Europako ia herri guztietan eta Asiako hego-ekialdean kokatzen da. Euskal Herriko isurialde kantauriarrean da arrunta, 0 - 800 m garaieran. Lizarra zuhaitz heliofiloa da: argitasun handira moldatuta dago. Lurzoru oso emankor, neutro, sakon eta hezeetan bizi da.
~ 10 ~
Inguruko zuhaitzak Hosto konposatuak ditu: hosto bakoitzak 7-13 foliolo horzdun ditu, lantza formakoak. Udazkenean bere hostoen kolorea horia bihurtzen da. Hosto-begiak beltz eta handiak dira, eta neguan sortzen dira. Bere loreak txikiak eta purpura kolorekoak dira, eta gainera hostoak baino lehen ateratzen dira aurreko urteko adarretan. Lehenbiziko aldiz, hogei urteko adinetik aurrera loratzen da.
Lorean dagoen intxaurra. Mingain formako hego bat du bere azalak. 2 -3 zm luzera eta mordoxketan hazitzen da. Helduak direnean, denbora asko irauten dute zuhaitzean erori gabe. Bere haziak, helikoptero antzera egiten dute hegan erortzen utzi ezkero.
Erabilera: Artzaiak udaran, muskilak eta hostoak indarrean daudenean, adarrak moztu ta ondoren lehortuta, negurako ardien janari erabiltzen zuten. Hostoak eta adaxkak onak dira abereek jateko. Kalitate oneko ikatza lor daiteke lizarraren egurretatik, oso erregai ona. Tresna-kirtenak, eskiak, arraunak, hockey makilak eta altzariak fabrikatzeko erabiltzen da zura: oso elastikoa da lizarraren zura, zuntz luze eta gogorrak dituena. Horretarako lizarra ilbeheran moztu egin behar da.
~ 11 ~
Inguruko zuhaitzak Garai batean euskaldunak erromatarrei guda egin zietenean lizar makilari puntan punzoia ipinita garaiezinak omen ziren. Sendagarri bezala aurrenekoetako zuhaitza omen da. Hainbat min sendatzeko balio du. Liburu batean aurkitutako testuan ikus daitekeen moduan. Testua gipuzkeraz hutsez dago idatzita eta bere osotasuna ez galtzeko dagoen bezala ustea erabaki dugu: “Lenago subearen ozka edo atsikiaren aurka erabiltzen omen zuten ta amaseígarren gízaldían belarrietako gortasunaren aurka ta agiñetako miña kentzeko.Ta gauregun, azidouríko ta gota, sukarra, reuma ta purga ta urearen aurka. Zer-nola erabili bear diren? Beure ostoak ta aziak ekainean bildu ta itzalean sekatuak bear dute;ta adarrak,bi urtetik irura dijoaztenak bear dute, beuren azalak kentzeko. Au egínbear da apirillean. Sukarraren aurka, berrogei ta amar gramo, adar gaztearen azala,litro bat uretan egosí,ta zapi batean pasa.Garbia izan dedilla. Ta, epeltzen denean,edan bi tazakada; ta ori egunez, ez gauean. Te bezela artu, lizarraren ostoak egosita, diuretikoa nola den, ta reumaren aurka ta gotaren aurka. Au da: litro laurdenbat urari bota kutxara aundi bat betea ostoa,ur otzetara. Ondoren, surtan jarri. Irakiten asten denean,iru minutu barru, kendu surtatik. Ondoren, zapi batean pasa, norberak nai duen bezela gozatu ta, epeltzen denean, edan. Txixa normaltzeko,iru tazakada artu bear ditu;ta reuma ta gotarentzat bi tazakada bakarrik, jan ondorean. Azido urikoarentzat zugaítz onen aziak omendira onenak. Litro bat uretan egosí ogei gramo
~ 12 ~
Inguruko zuhaitzak azí, ta jan ondoan tazakada bat artu.Bí baiño geíago ez. Lizarraren ostoa agoan zanpatuaz erabilita, agoa preskatzeko ta arnasa garbitzeko ta entzíak normalki gelditzeko pixka baterako oso ona izan bear du. Orretarako, udaran bildu ostoak, sekatu ta ontzi ítxí batean jaso bear dira". Ohiturak: Euskal kulturako landare magikoenetarikoa da: baserriaren aurrealdean lizar bat izatea gomendagarria omen da, babesle gisa. Tximistaren kontra babesteko oso ona zela uste zuten. Hala, mendian isolatuta dauden borda edo txabola asko lizarra artean daude. Eta Xamarrek esan zigunez, baserritarren artean bazegoen ohitura lizar hostoak txapelaren azpian jarrita ibiltzeko, tximistetatik babesteko. San Joan gauean, adaxka bat jarri behar da atean, eta aurreko urtekoa suan erre. Tolosako eta Hernaniko festetan adibidez, lizar adarrekin apaintzen dira etxeko atariak. Lizarra ez da bedeinkatu behar; berez da bedeinkatua. Egutegi fenolokikoa
Bitxikeriak:
☼ Euskal Herrian zuhaitz mozketan ilargiak duen eraginari buruzko tradizioa oso errotua dago. Urteetan zehar,
~ 13 ~
Inguruko zuhaitzak belaunaldiz belaunaldi, ahoz aho transmititu da zein zuhaitz espezie zein ilargialditan botatzea komeni den. Adituen ustez, zurari eman behar zaion erabilerak agintzen du zuhaitza noiz bota behar den. Egurra zertarako erabili behar den, ilargialdi batean edo bestean bota behar omen da. Ilargiak zuhaitzaren izerdiaren zirkulazioan du eragina. Ilgoran, izerdia zuhaitzean gorantz mugitzen da eta, beraz,enborrean izerdi ugari izango dugu. Ondorioz, egurra bustia, biguna eta malgua izango da. Ilbeheran berriz,izerdia sustraietara jaisten da eta ondorioz, egurra, gogorra, lehorra eta sendoa izaten da. Enborra zenbat eta hezeago egon, orduan eta arrisku handiagoa izango du egurraz elikatzen diren animaliek eta onddoek erasotzeko. Beraz, egurra luze irauteko behar bada, eraikuntzarako esaterako, ilbeheran bota behar da. Egurra malgua izatea nahi bada berriz, ilgoran bota beharko da. â˜ź XIX. mendean egun baino 3 aldiz zuhaitz gutxiago zegoen Euskal Herrian. Gertaera horren lekuko arrazoi ugari ditugu: XVIII. mendean artoak sekulako iraultza ekarri zuen. Iraultza horren ildotik, populazioak gorakada handia jasan zuen eta nekazaritza, ontzigintza eta burdin eskariak asko handitu ziren. Abeltzaintzak ere XVIII. mendean aldaketa nabarmena jasan zuen. Ordura bitartean, txerriak eta behiak ziren Euskal Herriko abeltzaintzaren ikurra, XVIII. mendean ordea artzaintzak hartu zuen indarra. Ardiek bazka larreak behar zituzten eta hauek lortzearren, baso asko soildu ziren.
~ 14 ~
Inguruko zuhaitzak Gertaera hauek guztiek, Euskal Herriko basoak asko kaltetu zituen eta sinesten zaila bada ere, egun baino egoera okerragoan zeuden.
~ 15 ~
AURKIBIDEA
UNITATEAK
1. Inguruko Zuhaitzak
. . . . . . . (3-15)
UNITATEAREN ATALAK
1. Zelula eta zelularen azterketa. 2. Zelularen morfologia. 3. Zelularen funtzioak 4. Organismo zelulaniztunak. 5. Gizakia eta bizi-funtzioak
2. Behaketa teknika orokorrak ...... (18-24)
1. Tresnak. 2. Erabilera. 3. Prestaketa. 4. Animali zelulak. 5. Landare zelulak
3. Ekosistema: itsasoa........................ (26-51)
1. Biotopoa: topografĂa, hondoaren izaera eta ura. 2. Biozenosia: flora eta fauna
4. Giza elikadura .......................... (54-83)
1. Digestio-sistema. 2. Arnas sistema. 3. Zirkulazio-sistema. 4. Iraitzesistema Laborategi lanak - jarduerak Jarduera historikoak Irteerak
Behaketarako Teknika Orokorrak KONTZEPTOAK eta APLIKAPENAK
Mikroskopioa Zelulak edo beste gauza mota batzuk ikusi eta aztertu baino lehen, ze motatako materialak dauzkagun eta zertarako balio duten aztertu behar ditugu. Modu honetan, jarduera bat hasi baino lehen ikasleek jakingo dute ze materiala hartu behar duten jarduera hori praktikara eramateko. Ikasleek materialak ezagutzeko behatu eta ukitu behar dituzte. Adibide moduan mikroskopio optikoa daukagu, honen atalen izenak ezagutzeko ikasleak bere aurrean mikroskopio bat eduki behar dute Horrela, mikroskopioaren palanka eta atal guztiak nola funtzionatzen eta zertarako balio duten ikusiko ditugu, hauek behatu nahi duguna hobeto ikusten lagunduko baitigute, hona hemen mikroskopioaren atalak: Atal bakoitzak daukan funtzioa hobeto barneratzeko, denon artean komentatu behar ditugu banaka zertarako uzten dugun dela atal bakoitzak eta horretarako mikroskopio aztertu eta ukitu behar dugu. Adibidez, erruleta honek argiaren intentsitatea aldatzeko balio du, beste erruleta
~ 18 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak honek objektiboa gerturatzeko eta urruntzeko, zoom bakoitzak kolore bat daukala, etab. Mikroskopioaren funtzioak ezagutu eta gero, praktika sinple bat egitea hoberena da ikasleek mikroskopioa autonomiaz erabiltzeko eta egiten dituzten behaketak ulertzeko. Lehenengo jarduera, erraza izan behar da pixkanaka- pixkanaka ikasten joateko. Horretarako, porta baten tamaina duen paper milimetratu zati bat hartu, eta paperan gezi txiki eta fin bertikal bat marraztu behar dugu. Gezia marraztu eta gero mikroskopioaren pintzen artean sartu behar dugu behaketa hasteko. Handipen txikiena duen objektiboa jarri behar dugu eta diafragmaren palankatxoa mugitu behar da argiztapen egokiena lortu arte. Orduan, torloju makrometrikoa erabiliz, objektiboa paperetik ahal den hurbilen utzi behar dugu, okularetik behatzeko eta makrometrikoaren bidez ondo fokatzeko.
Behin eta gezia ondo fokatuta egonda, papera mugitu behar dugu (gorantz, beherantz edo alderantz) irudi desberdinak ikusi ahal izateko. Objektibo batekin ikusi eta gero, aldatu behar dugu ikusteko nolakoa den irudia beste zoom batekin. Beti objektibo txikienetik handira pasa behar gara, eta pasatzerakoan ez ditugu mikroskopioaren
~ 19 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak erruleta handiena mugitu behar baizik eta txikiena bakarrik. Orduan, beste objektibo batekin ikusteko berriro aurreko pauso guztiak jarraitu behar ditugu. Mikroskopioaren 4x, 10x, 20x eta 40x zoomekin ikusitako geziaren emaitzak hauek izan dira:
Hasierako jarduera bukatuta egonda eta mikroskopioaren atalak ezagugarriagoak izanda, odolaren propietateak ikusteko jarduera bat egingo dugu. Modu honetan, odolak dauzkan globulua gorriak eta zuriak nolakoak diren eta ze desberdintasuna daukaten ikusiko ditugu. Horretarako pauso batzuk egin behar izan ditugu, hona hemen adibide bat: Material guztiak prestatu: pintza bat, tinta bote bat, bi plastiko, erregailu bat eta punta metaliko bat. 1- Desinfektatutako orratz berezi batzuekin hatz erakuslean ziztatu odol pixka bat ateratzeko. Porta batean lortu dugun odola bota eta estalki batekin odola
~ 20 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak sakabanatu irudian ikusten den bezala. 2- Pintza baten laguntzarekin odola daukan porta berotu erregailuan 2-3 minutuz. Odola lehortu eta gero, zelulen nukleoak belzteko balio duen tinta tanta batzuk bota eta 5 minutu itxaron behar izan ditugu. Eta ondoren, ur pixa batekin busti, lehortu eta estalkia gainean ipini behar genuen irudia hobeto eta argiagoa ikusteko. Azken pauso honekin adi egon behar gara, batzuetan, ez badugu porta ondo lehortzen plastikozko estalkia jartzerakoan ur tantak marra batzuk bezala azalduko zaizkigu eta ikusi nahi dugun irudian ez da hain argi agertuko. Tinta botatzearen helburua da globulu zurien nukleoa tindatzea eta horrela mikroskopioaren bitartez nukleoa ikustea (puntu beltz bat dirudi). Pauso guzti horiek egin eta gero, globuluak ikustea lortu dugu, bai globulu zuriak nukleoarekin (erdian puntu txiki bat ikusita) bai globulu gorriak nukleorik gabekoak. Hauek izan dira ikusi ditugun emaitzak mikroskopioaren bidez, behin baino gehiagotan ikusita, ez garelako ikusten dugun lehenengo irudiarekin zentratu behar ingurunean ere bilatu behar dugu irudi hobeak egon daitezkeelako.
~ 21 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak JARDUERAK
Bizidunen behaketa egiteko, adibidez, epidermiseko zelulak edo ahoko bakteriak, astebeteko patata & ura bakteriak edo fermentazio butirikoaren bakterioak eta jogurta daukaten bakteriak ikusiko ditugu, eta hauen informazioa ere bai. Guztiak ikusteko material desberdin erabili behar ditugu: mikroskopioa, egurrezko pintzak, porta eta estalkia, metxeroa, metileno urdina, etab. Jogurta daukaten bakteriak behatu baino lehen, esan behar dugu, gazta ez daukagun arren, jogurta eta gazta, besteak beste, hainbat bakterioek esnea hartzitzean sortzen dira. Esnearen hartzidura/fermentazioa, hartzidura laktikoa, laktosa (esnearen gluzidoa /azukrea) azido laktiko bilakatzen duen erreakzio kimikoa da. Azido laktikoa da esnekien zaporea eta ezaugarriak sortzen dituena. Jogurta sortzen duten bakterioek Streptococcus termophilus eta Lactobacillus bulgaricus dute izena. Beste aldetik, epidermiseko zelulak edo ahoko bakteriari buruz esan behar dugu ahoan mota askotako bakterioek aurkitzen dutela bizitzeko leku aproposa, gure hortzen artean geratzen diren hondakin organikoez elikatuz. Horien artean Spirillum sputiferum, Leptotrix buccalis eta Spirochaeta dentum ezagunenak dira. Bukatzeko, astebeteko patata & ura bakteriak aztertzeko, hauek astebete bete egon behar dira ontzi batean. Naturan bakterioek
~ 22 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak parte hartzen duten hainbat eta hainbat fermentazio/hartzidura prozesuak gertatzen dira. Horietako bat hartzidura butirikoa da, almidoia azido butirikoan bilakatzen duen prozesu anaerobiotikoa. Orduan, epidermiseko zelulak, astebeteko patata & ura bakteriak eta jogurta daukaten bakteriak ikusteko honako hau egin behar dugu: Epidermiseko zelulak Porta hartu eta ur tantak bota. Gero ereiteko orratzez batez hortzetako sarro pixka
Bakteriak (patata eta ura astebete ontzi batean sartuta) Lehenik eta behin, hartzidura prozesua prestatu behar dugu. Horretarako,
patata
zati
Jogurt Bakteriak
Porta tantak
hartu bota.
eta
ur
Gero
ereiteko orratzez jogurt
ontzian ontzian sartu, buzti eta nahastu ur tantekin. gaineko ur tantarekin sartu eta urez estali behar dugu. Gero, leku epel batean nahasi eta zabaldu. bat hartu eta porta
txikietan
puskatu,
2-3 egunez gorde behar dugu. Uraren
gainazalean
aparra
sortzen denean fermentazioa martxan dago eta bakterioak behatzeko
prest
daudela
ikusiko dugu. Orduan, porta hartu eta ur tantak bota. Gero makila
laguntzaz
ontziaren
tanta bat hartu eta nahastu portan dagoen urarekin. Epidermiseko patata
&
zelulak, ura
astebeteko
bakteriak
eta
jogurtarekin lehengo pausoak egin eta gero, egin behar duguna da banaka pintzarekin porta hartu eta berotu erregailuan 2-3 minutuz lehortu arte. Bukatzeko, metileno urdinez estali eta itxaron 5-10 minutu bakterioak koloreztatu daitezen, denbora pasa eta gero garbitu urarekin. Portaren beheko aldea paper batekin ondo lehortu eta goiko aldean estalkia ipini, mikroskopioaren bitartez emaitzak ikusteko.
~ 23 ~
Behaketarako Teknika Orokorrak Pauso guzti horiek egin eta gero, mikroskopioaren bitartez (tamaina aldatuz, irudia behin baino gehiagotan ikusten, etab.) epidermiseko zelulak, astebeteko patata & ura bakteriak eta jogurtaren bakteriak ikustea lortu dugu. Hauek izan dira ikusi ditugun emaitzak: Epidermiseko zelulak
Bakteriak (patata eta ura astebete ontzi batean sartuta)
Jogurt Bakteriak Bi jogurt mota erabili ditugu: naturala eta %0koa. Bietan emaitzak berdinak atera dira.
~ 24 ~
AURKIBIDEA
UNITATEAK
1. Inguruko Zuhaitzak
. . . . . . . (3-15)
UNITATEAREN ATALAK
1. Zelula eta zelularen azterketa. 2. Zelularen morfologia. 3. Zelularen funtzioak 4. Organismo zelulaniztunak. 5. Gizakia eta bizi-funtzioak
2. Behaketa teknika orokorrak ...... (18-24)
1. Tresnak. 2. Erabilera. 3. Prestaketa. 4. Animali zelulak. 5. Landare zelulak
3. Ekosistema: itsasoa........................ (26-51)
1. Biotopoa: topografĂa, hondoaren izaera eta ura. 2. Biozenosia: flora eta fauna
4. Giza elikadura .......................... (54-83)
1. Digestio-sistema. 2. Arnas sistema. 3. Zirkulazio-sistema. 4. Iraitzesistema Laborategi lanak - jarduerak Jarduera historikoak Irteerak
Ekosistema: Itsasoa KONTZEPTUAK: biotopoa eta biozenosia
Biotopoa 1.- Itsasaldiak Itsasaldia edo marea ilargiaren eta eguzkiaren grabitatearen eraginez itsas mailaren gorabehera erritmikoa da. Itsas mailak txandaka iristen ditu maila goreneko unea (itsasgora edo goraldi deitua) eta maila gutxienekoa (itsasbehera edo beheraldi deitua); batetik besterako tartea sei ordu eta 15 minutukoa da. Badaude itsas mailan gorabeherak sortzen beste fenomenoak ere, adibidez presio atmosferikoa. 1 hektopascaleko aldaketa batek 1 zentimetroko gorabehera sor dezake. Aldaketa hauek marea barometrikoak dute izena. Itsas maila ere aldatzen duten beste fenomenoek (haizea, euria, ibaiak gainezka egitea edo tsunamiak) ez dituzte berez mareak sortzen. 1.1.- Eragileak Ur masen goranzko eta beheranzko leku aldaketak zenbait indarren konbinazioz sortuak dira. Indar garrantzizkoena Ilargiak eta Eguzkiak hidrosferan sortzen duten erakarpen indarra da; erakarpen indar horren ondorioz, hidrosfera, masa isurkaria denez, itxuraldatu egiten da. Ilargiaren eta Eguzkiaren leku aldaketek, hau da, Lurrarekiko duten posizio erlatiboan gertatzen diren aldaketek, hidrosferaren itxura aldaketen intentsitatea ere aldarazten dute, halaber, eta horren ondorioz itsasaldiak ez dira leku eta garai guztietan berdinak izaten. Ilargiak Lurrean sortzen duen grabitazio erakarpena bi argizagien arteko hurbiltasunaren ondorioa da, Ilargiaren masa eta bolumena oso txikiak bai-
~ 26 ~
Ekosistema: Itsasoa tira. Eguzkiak eragiten duen indarra, aldiz, bere masa handiaren ondorioz sortua da. Ilargiak Lurraren inguruan egiten duen orbita eta Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duena plano desberdinean daudenez eta Lurrak bere buruaren inguruan bira egiten duenez, intentsitate desberdinekoak izaten dira batak eta besteak Lurraren gainaldeko edozein puntutan sortzen dituzten indarren osagaiak. Intentsitatea desberdina izateak gorabeherak sortzen ditu urte sasoien arabera itsasaldien anplitudean; fenomenoaren aldizkakotasuna, dena den, ez da aldatzen. Gauza jakina da Lurraren gainaldea ez dagoela urez uniformeki estalia; hori dela eta, lekuan lekuko itsasaldien periodoa eta batez bestekoak aldatu egiten dira, eremu batetik bestera, kostaldearen morfologiaren, haizearen, egurats presioaren eta itsas hondoko ezaugarrien arabera. Horiez gainera badira itsasaldien magnitudean eta itsasgoren periodoan aldaketak eragiten dituzten beste eragile hauek ere: Eguzkiaren eta Ilargiaren deklinazioa, Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen orbita eta Ilargiak Lurraren inguruan egiten duena, hain zuzen ere. Horien eraginez, mugimendu konplexu eta erritmikoak sortzen dira itsasaldietan, Ilargiaren itsasaldi nagusiak deusezta ditzaketenak edo baita itsasaldi bat besteari gainjarri ere. Horrela, eguneko bi goraldi eta beheraldien eredua, egu-
~ 27 ~
Ekosistema: Itsasoa nero 50 minutu berandutzen dena, aldatu egin daiteke lekuan lekuko baldintzen arabera eta, kasu batzuetan, gerta daiteke goraldiaren eta beheraldiaren artean desberdintasunik ez igartzea ere. 1.2.- Ezaugarriak Itsasaldiak ikertzerakoan bi ziklo bereizi behar dira: eguneko zikloa eta urteko zikloa. 1.3.- Terminologia Hona hemen itsasaldiekin loturiko zenbait hitzak: • Marea gora edo itsasgora: itsasoko ura altuera gehien duen unea da. • Marea behera edo itsasbehera: itsasoko ura altuera gutxien duen unea da. Itsasgora eta itsasbeheraren arteko denbora ia 6 ordukoa da, 24 ordu eta 50 minutuko zikloa izanik. • Igotze: itsas mailaren igoera da. • Beheratze edo beheraldia: itsas mailaren jaitsiera da. • Marearteko zabalgunea: itsasgora eta itsasbehera arteko plataforma harritsua da. • Marea bizia: ohikoa baino areagokoa dena, eguzkia eta ilargiaren eraginak Lurrarekiko kokapen erlatibo jakin batzuetan (adibidez, ilberrian eta ilbetean) batzen direlako sortua.
~ 28 ~
Ekosistema: Itsasoa • Marea hila: ohikoa baino txikiagoa dena, eguzkia eta ilargiaren eraginek Lurrarekiko kokapen erlatibo jakin batzuetan (adibidez, ilgoran eta ilbeheran) elkar deusezten dutelako sortua. • Marea-taulak: urtero mareen altuera iragartzen dute argitalpenak.
~ 29 ~
Ekosistema: Itsasoa JARDUERAK
Biotopoa lantzen 1.-Itsas hondoa: 1.1.- Topografia eta arearen analisia
Itsasoaren sakonera hobeto bereizteko, hoberena da maketa bat egitea eta ez bakarrik mapa batean zenbakiekin metroen sakonera ikustea. Maketa baten bidez sakontasuna nabaritzeko eta hobeto ulertzeko erabilgarria da. Orduan, maketa bat egiteko material desberdinak behar dira: kartoiak, koloreak, kola eta guraizeak. Hasi baino lehen ikusi behar da zenbat distantzia dagoen metro batetik bestera kalkulatzeko zenbateko lodiera egin behar den kartoiekin, adibidez, 500 metroko distantzia adierazteko 5 kartoi erabiliko ditugu. Ondoren, mapa neurtu eta behar diren kartoiak moztu maparen tamaina kontuan izanez. Kartoi guztiak moztuta edukita, bereiztu bere lodiaren arabera ez nahasteko (5kartoi, 3kartoi, etab.) eta itsatsi kolarekin. Gero, mapako lehenengo kapa moztu guraizeekin kartoian marrazteko eta forma mozteko, horrela kapa guztiekin. Kapa bakoitza moztuta izan eta gero, denak itsatsi behar ditugu. Hurrengo egunean, paper eta kolarekin dena estali behar dugu pintzel batekin eta utzi behar dugu egun batean lehortzen.
~ 30 ~
Ekosistema: Itsasoa Lehortu eta gero margotu kapa bakoitzak kolore batekin (metro sakonerak ondo bereizteko) margotu ditugu. Horrela, maketa bukatuta izan eta gero, itsasoko sakonera lurretik nolakoa den hobeto ikusi dezakegu Bigarren maketan beste leku bateko itsasoren sakonera egin genuen. Horretarako kartoiak erabili beharrean kartulina bat erabili genuen kapa bakoitzerako, baina ondo bereizteko sakonerak, kapa bakoitza kartulina kolore desberdinekoa erabili genuen. Gainera, sakontasuna emateko eta areagotzeko kartulinen artean kartoizko zati batzuk jarri genituen.
Hondarraren konparaketa Ikasleek gogorarazteko eta ikusteko Ondarretako irteeran zer egin zuten, komenigarria da irudiak edo bideo bat egitea. Kasu honetan, bideo batean irudiak eta bideo zatiak biltzea, klasean ipintzeko eta horrela klase guztia ikusi dezan bideoa egun hori oroitzeko. Harea mota desberdin daudela ezagutzeko eta hondarraren konparaketa egiteko hondar mota batzuk izan behar dira, horretarako talde bakoitzak arduratu behar da nongo hondarra ekarriko duen klasean aztertzeko. Kasu honetan: mutrikuko hondartza, ondarreta, kontxa, zarautz eta mutrikuko hondartza berriko harea mota dauzkagu. Beharrezkoa da harea
~ 31 ~
Ekosistema: Itsasoa mota desberdin izatea, ezagutzeko mota bat baino gehiago daudela eta ikusteko non bereizten diren. Behaketa ondo egiteko petri kapsula eta lupa binokularra materialak izan behar ditugu. Horretarako, petri kapsula bat baino gehiago izan behar dugu harea mota bakoitzak petri kapsulan desberdinean botatzeko eta ez nahasteko (hala ere, hoberena da banaka egitea eta bukatzerakoan harea berriro gordetzea petri kapsulak ez nahasteko). Gero, petri kapsula jarri behar dugu lupa binokularrean harea aztertzeko, horretarako tamaina desberdinekin ikusi behar dugu daukaten ezaugarriak hobeto bereizteko eta petri kapsula mugitu irudi bat baino gehiago izateko. Hori dena egin eta gero, harea batzuen artean desberdintasun handia dagoela ikusi dugu eta horren ondorioz emaitza desberdinak lortu ditugu: Hondartza Kontxa
Ezaugarriak
Harearen argazkiak
Kolore desberdineko harea: zuria, marroia, laranja eta beltza. Kolore ugariena harea zuria dela esan daiteke. Harea zatiak oso txikiak eta finak dira. Ondarreta eta Kontxa bakarrik bereizten dira, hondarretako harea zati txikiagoak dituelako.
~ 32 ~
Ekosistema: Itsasoa Zarautz
Harean kolore zuria izan arren kolore ilunak nagusiak dira, marroia eta beltza hain zuzen ere. Harearen zatiak Kontxa eta Ondarreta baino handiagoak dira. Harean kontxa pusketak, trikuren arantzak, etab. aurki daiteke.
Mutriku
Harri zati beltzak oso handiak eta lodiak dira. Eta besteak marroi eta grisa kolorekoak pixka bat txikiagoak dira Hala ere, aurreko hondartzak baino harea handiagoak.
Mutrikuko hondartza berria
Marroi kolorea nagusia da, baina ere zuriak eta laranja ikus daiteke. Harea zatiak ertainak dira, Mutrikuko eta Kontzako harearen artean.
~ 33 ~
Ekosistema: Itsasoa 2.- Urak 2.1.- Gazitasuna, tenperatura, oxigenoa eta mareak Ur gazia disolbaturiko gatz esangarria, batez ere sodio kloruro duen ura da. Orduan, uraren gazitasuna kalkulatzeko itsasoko ura bolumena kalkulatu behar dugu. Horretarako, material desberdin behar ditugu: petri ontzia, pipeta, lurrinketa aparagailua, baskula eta lupa binokularra. Gainera, itsasoko ura ontzi batean izan behar dugu honen gazitasuna jakiteko. Itsasoko ura hartu baino lehen, preti kapsula bakarrik baskulan pisatu behar dugu, eta kasu honetan 7.149gr pisatzen ditu. Ondoren, 10ml edo 20ml itsaso ura hartu pipetarekin eta petri kapsulan bota, irudian ikusten den bezala. Eta berriro baskulan pisatu behar da itsasoko urarekin, kasu honetan 17.440gr pisatzen ditu. Ura dentsitatea jakiteko kenketa egin behar da: 17.440-7.149= 10.291. Berehala, preti kapsula lurrinketa aparagailuan gorde eta 35ยบtara utzi behar dugu egun batean, ura lurrintzeko eta bakarrik gatza geratzeko. Hurrengo egunean, petri kapsula atera eta berriro baskulara eraman behar dugu pisatzeko eta emaitza lortzeko, kasu honetan 0.59gr gatza pisatzen ditu. Pisatu eta gero, gatza ikusteko lupa binokularra erabili behar dugu behatzeko. Irudian ikusten den bezala, zatiak elkartuta daude eta kolore zurizkoak dira. Lupa binokularrarekin ikusita forma desberdin bereizi daiteke, adibidez triangelu eta karratu formak gutxi gorabehera.
~ 34 ~
Ekosistema: Itsasoa Tenperatura eta oxigenoa Tenperatura eta oxigenoaren erlazioa ikusteko, taulak batzuk ikusi eta gero, grafikoak egin ditugu hobeto aztertzeko eta bereizteko taulan dauden datuak. Grafikoan tenperatura gehiago duten hilabeteek uztaila, abuztua eta iraila direla ikusten dugu. Bero gehiago egiten duen hilabetetan tenperatura beheraka doa sakontasuna handitzean. Gainera, 100 metrotan tenperatura handienak hilabete hotzekin uztartzen da. Adibidez, urrian ikus daiteke sakontasun desberdinetan tenperaturak ez direla aldatzen, mantentzen dira.
~ 35 ~
Ekosistema: Itsasoa Gero eta sakontasun gehiago egon, oxigeno gutxiago dago. Hotz gehiago daukaten hilabeteek oxigeno gehiago daukatenak dira. Bi grafiko hauek aztertzerakoan, ikus daiteke oxigenoa tenperaturaren arabera aldatzen dela (gero eta tenperatura gehiago egon oxigeno gutxiago) eta sakontasunaren arabera (gero eta sakontasun gehiago izan oxigeno gutxiago). Marearteak Itsasgora eta itsasbeheraren aldaketak ikusteko, taula batzuk behatu ditugu. Taulan hilabete bakoitzeko informazio desberdina agertzen da (orduak, mailak eta itsasaldiindizea), horrela nahi dugun eguna aukera dezakegu, eta egun horretan noiz izan den itsasgora eta itsasbehera ikusi dezakegu. Gainera, taulatan badaukagu ez bakarrik pasa diren egunen informazioa ikustea, baizik eta etorkineko egunen informazioa ere bai.
~ 36 ~
Ekosistema: Itsasoa Hilabete batetik bestera dagoen desberdintasuna ikusteko grafiko batzuk egin genituen, honela taulan agertzen diren datuak hobeto ikus eta adieraz daiteke, itsasgora eta itsasbehera, hain zuzen ere. Horretarako, otsaila eta martxoa hilabeteak aukeratu genituen, eta ez zegoela desberdintasun handirik itsasoko ur nibelean egunean zehar ikusi genuen.
~ 37 ~
Ekosistema: Itsasoa Biozenosia/Komunitatea lantzen 2.- Irteera “Aiba!, non dago itsasoa eta bertakoak?� Lehen Hezkuntzan, itsasoko edo padurako bizidunen inguruan zerbait eman behar badugu, hainbat tresna prestatu eta ikastolatik gertuen dagoen hondartzara irteera egin daiteke. Horrelako irteera batekin ikasleek ezagutzen ez zituzten gauza asko ikas dezakete eta baita ingurunea errespetatzeko kontzientzia sortzeko baliagarria izan daiteke. Irteera bat egiterakoan kontuan hartu beharreko gauzak: -
-
Eguraldi iragarpena (Aemet, euskalmet‌) Itsasaldia ( itsasgora eta itsas beheraren ordutegia) Taldearen ezaugarriak Erabiliko behar dugun materiala (hainbat bandeja, pote, pintzak, salabardoak, iragazkiak, metalezko iragazkiak, paleta txikia, xiringak ‌ Arropa erosoa eta busti daitekeena.
Joan baino lehen lekua begiratu beharko genuke saioa nola burutu daitekeen ikusteko. Guk gelan egin genuena hurrengo lerroetan idatzita utzi nahi izan dugu. Niretzat oso irteera polita izan zen eta itsasoko ezagutzen ez nituen animalia asko egun horretan ezagutu nituen. Edozein adineko jendearentzat irteera guztiz gomendagarria da. Ondarretako hondartzan geratu ginen egin beharrekoaren informazioa jasotzeko eta mate-
~ 38 ~
Ekosistema: Itsasoa rial banaketa egiteko. Talde bakoitzak, plastikozko bandeja bat, salabardo bat, pare bat bote txiki, pintza batzuk eta iragazki bat hartu genituen. Ordu eta erdiz gutxi gora behera Ondarretako paduran bertan bizi diren bizidunak ikusten eta beraien ezaugarriak aztertzen ibili ginen. Gehien bat arroken azpian topatu genituen, itsas beherarekin babesa bertan topatzen baitute. Ondoren bakoitzaren deskribapen txiki bat ikusi ahal izango dugu. Hauen deskribapena irteera eta laborategi egunean luparen laguntzaz apuntatutako ezaugarriak dira: 2.1.- krustazeoak / oskoldunak Izena: Izkira Non: Uretan ibiltzen dira leku batetik bestera. Kolorea: Marra beltz fin batzuk gorputzaren zehar (oskolaren plegeak) eta pintzen puntan urdin kolore pixka bat edukitzeaz gain, orokorrean gardenak direla esan dezakegu. Azken ezaugarri honek erraz ezkutatzeko aukera ematen dio. Mugimendua: zoruan dagoenean hankak erabilita aurrerako mugimenduak egin ditzake baina orokorrean isatsaren laguntzak atzerako jauziak egiten ditu arriskutik ihes egiteko. Elikadura: uran dauden partikulaz eta algaz elikatzen dira Besterik:buruan bi antena luze dauzkate inguruaren ezaugarriak nola diren ikusteko.
~ 39 ~
Ekosistema: Itsasoa Izena: Karramarroak Non: Arroken artean aurkitzen dira. Kolorea: kolore ezberdinetakoak ikusi ditugu, irudietan ikus daitekeen bezala (marroi argia, beltzak, marroi iluna‌ inguruneko beste kolore batzuekin batera) guzti guztiak ingurunearen elementuekin ondo kamuflatzen dira. Mugimendua: Ezkerreko irudian azaltzen den karramarroa izan ezik atzeraka mugitzen dela, beste guztiak alboz mugitzen dira hanken laguntzaz. Elikadura: denetarik jaten dute ( ganbak, animali hilak, beste karramarro batzuk ‌) Besterik: aurrealdean dauzkaten pintzak gauzak harrapatzeko edo defentsarako erabiltzen dituzte. Askok hanketan ile txiki pila dauzkate, sentsibilitaterako direla pentsatzen dugu. Izena: Txangurro Non: arroken artean Kolorea: marroi kolorea du baina inguruneko elementuekin ezkutatzen da , algekin batez ere. Mugimendua: karramarroek bezala, hanakak erabiliz alboz egiten du. Elikadura: udan organismotaz elikatzen dira, algak eta moluskoak batez ere eta neguan ekinodermoetaz, esaterako itsas trikuak eta itsas pepinoak.
~ 40 ~
Ekosistema: Itsasoa Besterik: hiruki forma eta arantzaz jositako oskola du, zortzi hankaz dauzka eta aurrekoak pintza bezala erabiltzen ditu. Izena: Ermitaua Non: aretik ibiltzen eta arroken gainean Kolorea: berde eta marroi arteko kolore bat Mugimendua: hankak erabiliz beraien etxea bizkarrean daramatela mugitzen dira. Arriskua sumatzen dutenean oskolaren barruan sartzen dira. Besterik: taldeetan egoten ohi dira. Karramarro mota hau hutsik dagoen oskola bat hartzen du bere bizitokia izateko eta handitzen diren heinean beste oskol handiagoak hartzen dituzte. Non: arroketan itsatsita batez ere, nahiz eta animalia batzuek beraien oskoletan itsatsita eduki. Kolorea: txuri ilun kolorekoak. Mugimendua: ez dira mugitzen. Elikadura: uretan ibiltzen diren organismoaz elikatzen dira. Besterik: Begi baten itsura dute; borobil formakoak eta erdian zirrikitu bat, pitsadura txiki bat izango balitz bezala.
~ 41 ~
Ekosistema: Itsasoa Non: arroketan itsatsita. Kolorea: txuri eta beltz koloreak nahastuta dituzte Mugimendua: ez dira mugitzen. Elikadura: uretan ibiltzen diren organismoaz elikatzen dira. Besterik: kono forma dute sumendiak bezala. Taldeka aurkitzen dita eta beste lapa taldearekin konparatuz, espezie honen zirrikitua marra bat izan beharrean borobila da. 2.2.- Ekinodermoak
Izena: Itsas izarrak Non: arroketan pegatuta. Kolorea: kolore askotarikoak eta bakoitzak kolore bat baino gehiagorekin, adibidez, zuria, laranja, urdina eta beltza. Mugimendua: hanketan dituzten bentosen bitartez mugitzen dira. Mugimendu oso motelak egiten dituzte. Elikadura: haragijaleak dira. Tentakuluekin harrapakina hartzen dute, beheko aldean duten ahora eramaten eta bertan elikagai guztiak ateratzen dizkiote. Besterik: arroketan itsasteko ahalmen handia dute.
~ 42 ~
Ekosistema: Itsasoa Izena: Itsas armiarma “ OFIURA� Non: arroken azpian Kolorea: kolore ilunak hanketan karra batzuekin tartekatuta. Mugimendua: itsas izarrak baino arinagoak dira. Bost hankak erabiltzen ditu mugitzeko tentakuluak balira bezala. Besterik: buruz behera jarriz gero segituan buelta ematen du. Hanketan mugimendu zabala daukate. Bost besoak disko zentral batetik ateratzen dira. Izena: Itsas trikua Non: arroketan itsatsita eta zoruan zuloetan. Kolorea: Kolore ezberdinekoak daude, more ilunak, gorriak, baino ugarienak beltzak dira. Mugimendua: oso gutxi mugitzen dira baina lekuz aldatu nahi dutenean mugitzeko aukera dauzkaten arantzak eta oin anbulakranak (pintxoen artean dauden bentosa txikiak) erabiltzen dituzte. Azkeneko hauek ere elikagaiak eskuratzeko eta arnasa hartzeko erabiltzen dituzte. Elikadura: algak, usteltzear dagoen materia organikoa eta batzuetan harrapari txikiak jaten dituzte.
~ 43 ~
Ekosistema: Itsasoa Besterik: Arrautzen bitartez ugaltzen dira. Hauek mikroskopioarekin bakarrik ikus daitezke. Zulo bakarra dute jan eta kaka egiteko. Horregatik hartutako elikagaietatik hartu beharreko guztia hartu eta gero, zulo berdinetik hondakinak botatzen dituzte. Izena: Itsas pepinoak Non: arroken azpian Kolorea: bi motatakoak ikusteko aukera izan genituen. Biak beltz kolorekoak baina batek kolore distiratsuagoa zuen eta besteak azala zimurtsuagoa zeukan. Mugimendua: oso motelak, trikuak bezala oin anbulakranen bidez mugitzen da. Elikadura: algak, usteltzear dagoen material organikoa eta batzuetan planton jaten dute. Besterik: Pepino formako animali bigunak dira. Alde batean ahoa dute eta bestean kaka botatzeko zuloa. Ekinodermoen barruan sartzen da, barruko sistema eta organuluak bosteko taldeetan azaltzen direlako, izarrak eta trikuak bezala. ARRAINAK Izena: kabusiak eta beheko aldean bentosa zutenak Non: arroken eta algen artean. Kolorea: arearekin eta algekin erraz ezkutatzeko koloreak
~ 44 ~
Ekosistema: Itsasoa Mugimenduak: oso azkarrak dira Elikadura: material organikoa, algak, ornogabeak … Besterik: tamaina ezberdinekoak baina guk topatu genituenak 4 eta 8 cm inguruak. CNIDARIOAK Izenak: anemonak. Non: itsasoko oinarrietan itsatsi egiten da, esaterako, arroketan, arean, oskoletan, etabar. Mugimenduak: leku tinko batean egoten ohi dira. Tentakuluen mugimenduei esker elikagaiak eskuratzen dituzte gero ahora eramateko. Kolorea: arroza edo marroi argi kolorea izaten dute baino kolore askotakoak izan daitezke, berdeak, urdinak… Elikadura: arrain txikiak, izkirak… tentakuluetan duten likido toxiko baten laguntzaz harrapakinak harrapatzen dituzte. Besterik: badago arrain bat anemonen likido toxikoari eragiten ez diona, arrain honen izena “ payaso” da eta babes moduan anemonak bizileku bezala aukeratzen ditu.
~ 45 ~
Ekosistema: Itsasoa ORNOGABEAK: Izena: zizarea Non: hondarraren artean Elikadura: Hopndarran aurkitzen diren organismoaz elikatzen dira Kolorea: gardenak baina hainbeste puntu gorri dauzkate gorriko kolorekoak diruditela. Besterik: hanka bakoitzean antena txiki bat daukate eta buruan beste bi baino besteak baino luzeagoak. Horiekin bere inguruan zer dagoen jakiten dute. Izena: Olagarroa Non: arroketan eta zuloetan ezkutatzen ohi da. Elikadura: arrain txikiak, kalamar txikiak‌ tentakuluekin harrapatzen dituzte eta gero hauen laguntzaz ere ahora eramaten dute. Kolorea: ingurunearen kolore berdinekoak bai babesa moduan baita harrapakinak harrapatzeko erraztasun gehiago izateko ere. Besterik: arriskua ikusten dutenean likido beltz bat botatzen dute ihes egiteko. Zortzi hanka dauzka bentosaz josita.
~ 46 ~
Ekosistema: Itsasoa MOLUSKOAK Izena: barraskiloak, lapak, karrakelak, ostrak‌ Non: arroketan itsatsita Kolorea: beltzak, txuriak, marroiak‌ batez ere ingurunearekin antzekotasuna daukatenak. Elikadura: materia organikoz elikatzen dira. Mugimendua: barraskiloen kasuan gehiago mugitzen dira baina lapen eta ostren kasuan oso gutxi. Besterik: taldeetan egoten dira; bat ikusiz gero seguru aldemenean gehiago azaltzen direla. Krustazeoak bizi daitezke lapen oskoletan itsatsita, irudian ikus daitekeen bezala. Izena: itsas barea Non: alga eta arroken artean Elikadura:material organikoz eta algaz elikatzen dira Mugimendua: lurreko bareak bezala itsasokoak bere gorputza lurretik arrastaka mugitzen da. Besterik: gorputz jeltatinoso eta biguna du. Bi natena txiki dauzka eta aldamenean bi begi. Oso zaila da ikustea ingurunearekin erraz ezkutatzen baita.
~ 47 ~
Ekosistema: Itsasoa ALGAK Non: arroketan itsatsita edo lurrean egoten dira. Kolorea: irudietan ikusten den bezala, kolore askotakoak, berde argia, berde ilunagoa, txuriak , marroiak. Mugimendurik ez. Besterik: koloreekin bezala testura aldetik mota ezberdinekoak daude; robeiloi perretxiko formakoak, sustraiak formakoak, esponja formakoak, letxuga formakoak ‌ Algek eguzkiaren bitartez karbono organikoa eskuratzea eta fotosintesia egitea lortzen dute.
~ 48 ~
Ekosistema: Itsasoa
Astelehenean lupa binokularraren funtzioak ikusi eta gero, Ondarreta hondartzan hartutako material bakoitzaren ezaugarriak aztertzen ibili ginen. Ateratako ezaugarriak taldean komentatu eta idatzi genituen. Gero lan hau egiterako garaian informazioa eskura edukitzeko.
~ 49 ~
Ekosistema: Itsasoa Proposatu dugun irteera bezalakoa egiteko badaude bi web orri interesgarriak. Hauetan eguraldia eta itsasoaren informazioa jasotzen lagunduko digutenak. Alde batetik Euskalmet (euskal meteorologia agentzia), eta bestetik Azti. Azkeneko hau zentro teknologiko bat da, itsasoaren eta elikaduraren ikerketan aditua eta arrantzako, itsasoko eta elikadurako sektoreko garapen sozial eta ekonomikoarekin konprometituta, baita itsas ingurumenari eta baliabide naturalei buruzko azterketekin ere. Web orrian informazio asko lortu dezakegu itsasoa eta teknologia berrien inguruan. Adibidez, azkeneko berritasuna, Itsasbegi aplikazioa, momentu errealean itsaslasterrei, olatuei, mareei, itsasoaren eta airearen tenperaturari, haizeari (abiadura eta norabidea), presio atmosferikoari eta besteri buruzko informazioa ematen du. Euskalmet-en eguraldiaren eta itsasoaren egoera zein izango diren jakin ditzakegu, esaterako, eguzkiaren ateratzen eta irteteko orduak, euria egingo duen edo ez, uraren tenperatua, olatuen altuera, noiz diren itsasgorak eta itsasbeherak, olatuen frekuentzia, eta abar.
~ 50 ~
Ekosistema: Itsasoa Moluskoaren inguruko informazioa bilketa eta aurkezpenerako lana egin ondoren, proposatu dugu jardueraren barnean IKTak erabiliz web 2.0a hain zuzen, interneten zintzilikatzea. Hona hemen helbidea ondorioz: -http://issuu.com/jielzt/docs/moluskuak.pptx Orrialdea ikuskatzeko eta behatzeko oso erosoa izanik.
~ 51 ~
AURKIBIDEA
UNITATEAK
1. Inguruko Zuhaitzak
. . . . . . . (3-15)
UNITATEAREN ATALAK
1. Zelula eta zelularen azterketa. 2. Zelularen morfologia. 3. Zelularen funtzioak 4. Organismo zelulaniztunak. 5. Gizakia eta bizi-funtzioak
2. Behaketa teknika orokorrak ...... (18-24)
1. Tresnak. 2. Erabilera. 3. Prestaketa. 4. Animali zelulak. 5. Landare zelulak
3. Ekosistema: itsasoa........................ (26-51)
1. Biotopoa: topografĂa, hondoaren izaera eta ura. 2. Biozenosia: flora eta fauna
4. Giza elikadura .......................... (54-83)
1. Digestio-sistema. 2. Arnas sistema. 3. Zirkulazio-sistema. 4. Iraitzesistema Laborategi lanak - jarduerak Jarduera historikoak Irteerak
GIZA ELIKADURA KONTZEPTOAK/AURREIDEIAK
Elikadura -Bizidunok (heterotrofoak) bizirik mantentzeko kanpotik elikagaiak hartzen ditugu. -Hauetatik bizia mantentzeko beharrezkoak ditugun materia eta energia lortzen ditugu. -Elikagaietatik energia lortzeko zelulek arnasketa zelularra egiten dute:
-Zelula da biziaren unitate morfologiko eta funtzionala. Izaki zelulanitzak garenez, zelula bakoitzak lortu behar du bizitzeko behar dituen materia eta energia. -Zelulanitz konplexuetan funtzio hau betetzeko liseri-, arnas- zirkulapen- eta iraitz-aparatuek parte hartzen dute. Liseriketa -Ahotik hartzen ditugun elikagaiak (solidoak nahiz likidoak) liseri aparatura doaz. -Liseri aparatua “tutu � bat da; ahoan ireki eta uzkian amaitzen dena. -Bere eginkizuna elikagaiak liseritzea da, hau da, soiltzea, xinplifikatzea, zurgatuak izan daitezen, odolera pasatuz.
Aurreideiekin nahastuta ‌ Kontzeptu 1- Elikagaiak irentsi ondoren eraldaketa kimikoa geratzen da, eta zurgatzeko moduan geratzen dira (LISERIKETA). Aurreideia:- Liseriketa mekanikoa bakarrik kontutan hartzen da, eraldaketa kimikoak (liseriketa kimikoa) ez dira erlazionatzen liseriketarekin.Liseriketa urdailean bakarrik kokatzen dute. Likidoek ez dute liseriketarik jasat en. Kontzeptu 2- Liseriketa ostean liserigarriak ez diren materialen eliminazioa/kanporaketa gertatzen da. Aurreideia:Liseritu gabeko materialak kanporatzeko bi bide ezberdin daude: bat solidoentzat eta bestea likidoentzat. Kontzeptu 3- Liseriketa ondoren organismoarentzat baliagarriak di.en materia/en zurgapena, garraioa eta asimilazioa ematen da Zurgapena ez dute aipatzen. Odolaz ez dute hitz egiten. Zelulez ez dute hitz egiten. Kontzeptu 4- Dena den elikagaiak ez dira nahiko energia lortu ahal izateko. Horrez gainera, airetik hartzen dugun oxigenoa behar dugu zeluletan konbustioa gerta dadin. Baita ere, konbustioaren gasezko hondakinak (karbono dioxidoa + ur lurrina) kanporatu behar ditugu Aurreideia: Elikadura eta arnasketa ez dira erlazionatzen. Ez da energiaren lorpena arnasketarekin lotzen (arnasketaren funtzio bezala kontsideratzen). Ez dute zelulen oxigeno kontsumoaz hitz egiten. Ez dute adierazten Karbono dioxidoa (C02) zeluletan eratzen dela.
~ 54 ~
GIZA ELIKADURA KONTZEPTOAK/AURREIDEIAK
-Zurgatzen ez den guztia uzkitik kanporatua da. Arnasketa -Elikagaiez aparte, kanpotik airea hartzen dugu. Aireak duen oxigenoa ezinbestekoa dugu bizia mantentzeko. -Arnas aparatuaren eginkizuna airea eta odolaren arteko gasen elkarraldatze gauzatzea da: hau da, aireko oxigenoa odolera pasatzen da eta odoleko karbono dioxidoa airera. -Zelulek, arnasketa zelularra egiteko, oxigenoa odoletik hartzen dute; hondakin moduan sortzen den karbono dioxidoa odolera isurtzen dute. -Elikagaietatik energia lortzeko zelulek arnasketa zelularra egiten dute. Zirkulapena -Odola zelula guztiekin “kontaktoan/harremanetan� dago. -Zelulek odolarekin egiten dituzte beren elkarraldatze guztiak: behar dutena hartu eta sortzen dituzten hondakinak kanporatu. -Odolak garraio-funtzioa betetzen duen likidoa da(zelulez + plasmaz osatua). -Odolak odol-hodietatik zirkulatzen du. Bihotza da odolzirkulazioaren eragilea.
Kontzeptu 5- Oxigenoa airetik hartzea eta Karbono dioxido eta uraren askapena arnasketa sistemaren funtzioak dira. Aurreideiak: Sartzen den airea eta ateratzen dena ez dira berdinak. Sartzen den airea oxigenoa da soilik. Kanporatzen den airea berriz soilik Karbono dioxidoa da. Kontzeptu 6- Arnasketa sistema e/a arnasten duten gorputzeko zelulen artean zirkulapen sistema kokatzen da, garraio funtzioa beteaz. Aurreideiak: Ez dituzte birikak gorputz barnearekin lotzen. Kontzeptu 7- Elikagaien konbustioak kanporatu behar diren hondakin kaltegarriak sortzen ditu. Gainera, kanporatu ahal izateko ez dira errazak. Nagusienak proteinen katabolismoak/konbustioak sor/en dituen hondakin nitrogenatuak dira: urea) az. urikoa.... Giltzurruna da hondakin hauen kanporaketaz arduratzen de, la (Iraizpena), odola (barneingurunea) garbituz. Aurreideiak:Iraizpena liseri aparatuan zurgatu ez diren gaien (orokorrean likidoak) eliminazioa bezala ikusten dute. Gorputzak sortutako gaiez ez dute hitz egiten. Gernuaren eraketa ez daga erlazionaturik ez giltzurrunarekin ez eta odolarekin.
~ 55 ~
GIZA ELIKADURA Iraizketa -Odola hondakinez “garbitzen� da iraitz aparatuan, nagusiki. -Giltzurrunak dira iraizketa prozesuaren arduradun nagusienak.
~ 56 ~
GIZA ELIKADURA Gainontzeko bizidunek bezala, gizakiok ere ,bizi ahal izateko, kanpo ingurunetik gaiak hartzen ditugu. Horiei esker gure gorputza osasuntsu mantendu ahal izateko (bere egitura mantentzeko) beharrezko materia eta energia lortzen ditugu. Prozesu orokor honi elikadura edo mantenua deritzo.
~ 57 ~
GIZA ELIKADURA JARDUERAK (LABORATEGIAN eta HISTORIAN ZEHAR)
1.- Liseriketa behatzen: Arrain eta oilasko disekzioa Digestio aparatuaren organoen anatomia ezagutzea eta ikastea. Digestio aparatuaren organoen funtzionamendua ezagutzea eta ikastea. Metodo zientifikoaren prozesua barneratzea,jarrera aktiboa izanik, pentsatuz eta zientzia egiten saiatuz. Hipotesiak planteatu, esperimentuak egin eta ondorioak komunikatzeko gai izatea. Disekzioak burutzea. Laborategiko esperimentuak garatzea eta bertako materiala modu egokian erabiltzen ikastea. Historian zehar egin diren ikerketa zientifikoak ezagutzea. Teknologia berrien erabilpena. T alde lanean jardutea. Gaixotasunak ekiditeko jarrerak eta ohitura osasuntsuak bereganatzea. Oso talde zabala eta, elikadurari dagokionez, aldakortasun handikoa da. Hala ere, arrain desberdinen digestio aparatuak nahiko antzekoak dira. Denek dute ahoa (agnatuek barailarik gabekoa), hestegorria (eztarria) eta baita mantenugaiak xurgatzeko (aurreko eta erdiko hesteak) eta digestio-hondakinak trinkotzeko (atzeko hestea) azalerak ere. Dietaren araberako desberdintasunik handienak aho, hortz, zakatz-arrastelu, faringe eta urdailaren (baldin bada) egituran eta hestearen luzeran izaten dira. Arrain haragijaleek, eta nagusiki haragia jaten duten orojaleek ere, urdaila izaten dute. Belarjaleek eta nagusiki landareak jaten dituzten orojaleek, berriz, ez dute urdailik, baina bai oso erdiko heste luzea. Horrez gainera, arrain haragijaleek erdiko hestean digestio-epitelioaren azalera handitzen duten luza-
~ 58 ~
GIZA ELIKADURA kinak (apendize pilorikoak) dauzkate. Apendize hauetan entzimak jariatu eta mantenugaiak xurgatzen dira Digestioan pankrea eta gibelak parte hartzen dute. Pankreak digestio-entzimak ekoizten ditu. Gibelak, mantenugaien gordailua izateaz gain, behazun xixkuan biltzen den eta behazun-hodian zehar hestera jariatzen den behazuna ekoizten du. Arraina Materiala: Disekzio kubeta edo bandeja, bi hagatxo edo tutu, bisturia, guraizeak, pintzak, latex eskularruak, txitxarroa eta argazki kamera. Egikera: Arraina etzanda buruz behera jarri dugu eta ebakidura egin diogu. Hestea luzatu eta argazkia atera diogu: Ahoa, sabela eta hestea ikusten dira. Sabelaren kanpoaldean gorputz arrotz bat aurkitu dugu, kolore berdea duena.Harrigarria da hesteak zer nolako luzera hartzen duen behin guztiz luzatuta.
~ 59 ~
GIZA ELIKADURA Oilaskoa 1. Animalia kategoria taxonomikoetan sai1ka, eta espeziea determina ezazue. 2. Kanpo-anatomiaren azterketa Narinetaraino heltzen den mintz bigun bat mokoaren oinarrian datza. Begietan hiru betazal dituzte, hirugarrena mintz iluntzailea izanik, eta begien atzean belarriak. Gorputzaren atzealdean kloakaren irekigunea. Atzeko gorputz- adarretan tartsometatartsiar hezurrez eta eriz osatutako eta ezkataz estalitako oinak ikusiko dituzue. Zenbat eri dituzte? Egin oinaren eskematxoa. 3. Barne-anatomiaren azterketa Sabelaldea gorantz ipin eta burua aurrerantz. Sabelaldearen erdiko linearen lumak bus ti eta ebakitzen hasi aurretik apur bat erretira itzazue. Sabelaldearen erditik hasi eta leporaino segitu, eta behean kloakara heldu baino milimetro batzuk lehenago amaitu. Azala alde bietara berezitu, eta orratzez josi. Ikus lepoaldean zintzurrestea, hestegorria eta papoa. Bular- aldean bihotza, birikiak, beherago pankrea eta barea, behazun-zorrotxoa eta urdail glandularra. Honi arandoia edo urdail muskular handia darraio. Barrunbe abdominalean geratzen den toki gehiena hestez beteta dago.
~ 60 ~
GIZA ELIKADURA Animalia gazteengan, maiz, hestearekin lotuta biteluzorrotoaren hondarrak agertzen dira, berde horixka kolorez. Ezar alde bate tara aparatu digestiboa, aparatu urinarioa, ikus dezakezuen. Giltzurrunak luzeak eta gorri ilunak dira eta bizkarrezurraren albo bietan dautza. Oilaskoengan ernal aparatua ondo bilakaturik egon ez arren, obulutegiak, uteroak eta arraulzpideak ikus itzazue. Eskema batetan honela ikusiko zenukete:
OILASKOAREN DISEKZIOAREN ESKEMA
~ 61 ~
GIZA ELIKADURA Ikerketa zientifikoak Esperimentu historikoak: janariak elikagaietan eraldatzen dira Helburua: liseriketa ekintza mekaniko zein kimikoari esker janariak elikagaietan eraldatzea dela azaltzea René Antoine Ferchault de Réaumur (1683-1752): Hegaztien digestioari buruzko behaketak Digestioa azaltzeko onartzen zen garaiko teoriak konbentzitzen ez zuenez Réaumur digestioaren arazoa argitzen saiatu zen. Horretarako hegazti harrapariak (belatzak, arranoak...) erabiliko zituen laborategiko animalia bezala. Hegazti hauek jaten dituzten harrapakinen (txoritxoak, sugeak, landa-saguak, satorrak...) hainbat zati (lumak, ilea, hezurrak...) ezin dituzte digeritu, eta ahotik botatzen dituzte pilota moduko hondakin-bolo baten eran (egagropila). Réaumur-ek ezaugarri honetaz baliatuz hainbat esperimentu diseinatu zituen. Hara hemen, bere hitzetan, egin zuen esperimentuetako bat: “ Esperientzia honetan belatz gorri bat [hegaztiharraparia]erabilinuen.Hegan aldeeginezzezan,hegaletakohainbat luma kendu nizkion. Bi muturrak irekiak zituen latorrizko tutu lodi baten barnean haragizatibatsartunuen,etabelatz gorriari eman nion eguneko bere lehen janari bezala. Hurrengo goizerarte ez nuen tutua aurkitu (egagropilan): osorik zegoen eta tutuaren azalean ez zegoen inongo marruskatzearrastorik.Haragipuska, berriz, hasierakoaren
~ 62 ~
GIZA ELIKADURA laurdena zen eta papilla itxura zuen, disolbatutako zatietatik sortua zirudiena”
“Observations sur la digestion des oiseaux” René Antoine Ferchault de Réaumur (1752)-tik hartua (“Hegaztien digestioari buruzko behaketak”) 1-Gogoratu hegazti harraparien digestioari buruzko xehetasunak 2-Egizu Réaumur-en esperimentoaren eskema bat (bereziki erabilitako tutua) 3-Adieraz ezazu esperimentoaren emaitza 4-Azal itzazu haragi zatiak tutu barnean jasandako eraldaketak
~ 63 ~
GIZA ELIKADURA 5-Zer egiaztatu ahal izan zuen RĂŠaumur-ek esperimento honen bitartez? Beste esperimentu batean haragiaren ordez esponja zati bat jarri zuen tutuaren barnean. Hegaztiak tutua bota zuenean konturatu zen esponjak likido bat zuela zurgatuta (zuku gastrikoa), eta likido hau haragia deskonposatzeko gai zen (nahiz eta oso eraginkorra ez izan). 6- Zer egiaztatu ahal izan zuen RĂŠaumur-ek esperimentu honen bitartez? Lazzaro Spallanzani (1729-1799) -ren: In vitro digestioaren esperimentua Lazzaro Spallanzani-k, apaiza eta Natur Historiako irakaslea Pavia-ko Unibertsitatean, RĂŠaumur-en lanak berrartu zituen, esperimentuen baldintzak hobetuz, hau da, organismoaren barneko baldintzak gordetzen saiatu zen. Bere urdaileko likidoa jaso ondoren, hurrengo esperimentua gauzatu zuen likido hori erabiliz. Hara hemen, bere hitzetan, Spallanzanik egindako esperimentua: “Beirazko tutu batean jarri nuen likidoa [...]; haragi zatitxo batzuk gehitu nizkion [...]; labe baten gainean jarri nuen, nire urdaileko tenperatura berean egon zedin; antzeko tutu batean haragi kantitate berdina jarri nuen [...]; baina zuku gastrikoaren ordez ura gehitu nuen, kantitate berdina, alderatu ahal izateko. Hauexek dira behatu nituen gertaerak. Zuku gastrikoan sartuta zegoen haragia 12 ordu baino lehen hasi zen des
~ 64 ~
GIZA ELIKADURA konposatzen, eta horrela jarraitu zuen35ordupasaondorenberetrinkotasun /sendotasun guztia galdu zuen arte[...];Ez zen berdina gertatu zukuaren ordez ura jarri nuen tutuan[...]; uretan sartutako haragi zati gehienak osorik irauten zuten 3 egun pasa ondoren.� 1-EgizuSpallanzanirenesperimentuareneskemabat.Azalitzazuesperimentuaren baldintzak. Ze funtzio jokatzen du ura duen tutuak? 2-Adieraz ezazu esperimentuaren emaitzak taula batean. Zuku gastrikoa duen tutua Ura duen tutua Beste hainbat esperimentu ere egin zituen: Haragia eta zuku gastrikoa nahasturik zituzten tutuak besapean jarri zituen, hiru egunez horrela mantenduz. Horrela egiaztatu zuen digestioa azkarrago gertatzen dela gorputzeko tenperaturan inguruko tenperaturan baino. Esperimentu berbera egin zuen hegaztiaren urdaileko zuku gastrikoa erabiliz (urdaila disekzionatu ondoren). “In vitro� digestio hau berdin gertatu zen, urdailaren inongo ekintza mekanikorik gabe, beraz digestioa gertakizun kimiko bat da. Gizakian berdina gertatzen dela egiaztatu nahian, bere buruaz esperimentatu zuen: haragiz beteriko zurezko tutu zulatuak irentsi zituen; tutuak bere gorotzen artean aurkitu eta, garbitu ondoren, jaso zituen, eta ohartu zen haragia digeritua zegoela.
~ 65 ~
GIZA ELIKADURA William Beaumont-en (1822): In vitro digestioaren esperimentua 1822an, istripu batek digestioa ikertzeko eta prozesua hobeto ezagutzeko aukera emango zuen: Alexis Saint Martín-ek, ehiztari kanadiarra, tiro bat hartu zuen sabelean ehizan zebilela. Zauria hain zen larria urdaila zauritik/ebakiduratik ateratzen zela eta janaria ateratzen zitzaiola zulo batetik. Sendagileak zauria sendatzeko gai ez zela onartu zuen. Halere, sinesgaitza, Sain Martin bizirik jarraitu zuen, zauria orbaindu zitzaion urdaileko zuloaren ertzak azaleko zuloaren ertzekin bat eginez (soldatuz), fistula bat sortuz (komunikazio artifiziala). Urdailaren edukia ikus zitekeen zuzenean fistula zehar. William Beaumont-ek (1785-1853), sendagile estatubatuarra, Alexis San Martin jaso zuen bere etxean eta bere zerbitzura jarri zuen lanean. Alexis esperimentuak egiteko aproposa zela konturatu zen: zuzenean ikus zezakeen bere urdailean gertatzen zena, zuku gastrikoa jaso eta janariak sartu… Beaumontek esperimentu ugari egin zituen,” in vivo” (Alexis-en urdailaren barnean) nola “in vitro” (fistula zehar jasotako zuku gastrikoa erabiliz). Hainbat janariek digeritzekobeharzutendenboraikertuzuen,azidoklorhidrikoarenpresentziaurdailean azaldu zuen, janarien degradazioa urdailean ematen den prozesu kimikoa dela egiaztatu zuen. Hara hemen, bere hitzetan, egindako esperimentu bat: “Abuztuaren 7an, goizeko 11tan, 17 orduz baraurik mantendu ondoren, ontza bat (28g) zuku gastriko purua
~ 66 ~
GIZA ELIKADURA LUGOL
erauzinion. Orduan, idi-haragi egosi puska eder bat hartzen dut eta ontzi/frasko batean jartzen dut zukuarekin batera.Hermetikoki histen dut ontzia eta 100ºF (37,8ºC)tako tenperaturan dagoen urez betetako lapiko batean sartzen dut,eta horrela mantentzen dut.3ordutara, gihar zuntza (haragia) erdira murriztu da. 9 ordutara, nahasketak, gutxi gora behera, esnearen kolorea du.”
1. TXITXIRIOAK
BAI
2. BABARRUNA
BAI
3. PLATANOA
BAI
4. SAGARRA
EZ
5. SPAGUETTIAK
BAI
6. OGIRINA
BAI
7. OGI TXIKITUA
BAI
8.ARROZ INTEG.
BAI Beztutzen bada bai dauka almidoia
“Experiment and observations on the gastric juice” William Beaumont (1822)-tik hartua (“Zuku gastrikoari buruzko esperimentuak eta behaketak”) 1-Egizu Beaumont-en esperimentuaren eskemabat. Azalitzazu esperimentuaren baldintzak 2-Azal itzazu lortutako emaitzak 3-Zer egiaztatu ahal izan zuen Beaumont-ek esperimentu honen bitartez?
~ 67 ~
GIZA ELIKADURA 2.- Arnasketa aparatua behatzen - arkume biriken disekzioa: Beharrezko materialak:
Plastikozko ontzia (arkumearen organoak sartzeko) Bisturia Guraizeak Plastikozko tutua
Deskripzioa: Lehendabizi, etxetik ekarritako arkumearen arnas apartuta plastikozko ontzian zabalduko dugu. Behin atal guztiak bereizita (trakea, birikak, diafragma, etabar) erabiliko ez ditugun atalak esaterako, gibela edo bihotza, bisturiaren laguntzaz kenduko ditugu, interesatzen zaizkigun atalak argiago ikusteko. A.- Plastikozko tutua trakeatik sartuko diogu eta putz egingo dugu birikak puztu ditzaten. Birikak nola puztu egiten dira ikusiko dugu eta horren inguruan azalpen batzuk eman ditzakegu. Adibidez, testura biguna daukatela, birikak ponpa txikiez osatuta dagoela eta airea sartzen denean puztu egiten direla eta horregatik tamaina handitzen dela … B.- Biriken barrualdea hobeto ikusteko bisturiaren laguntzaz birika baten beheko zatia moztuko dugu. Deskribatuko dugu ikusten duguna. Bukatutakoan berriro plastikozko tutua trakeatik sartuko diogu berriro airez betetzeko. Kasu honetan, zati bat moztuta duen birika ez da hainbeste puztuko, moztutako zatitik aireak ihes egiten duelako.
~ 68 ~
GIZA ELIKADURA C.- Errepikatuko dugu baina oraingoan zigarrilo baten kearekin (kea irentsi gabe botako dugu, kea nabarmenagoa izateko) egingo dugu. Ikusitakoa denon artean komentatuko dugu. D.- Aurreko ariketak egin eta gero guraziekin trakea, bronkio eta bronkioloetako hodian irekitzen saiatuko gara. Prozesuan zati bakoitzaren ezaugarriak komentatuko ditugu. Adibidez, trakeatik bronkioetara pasatzeko adarkatze bat gertatzen da eta berdina gertatzen da, bronkioetatik bronkioloetara pasatzerakoan. Trakea ez da eraztun bat izango balitz bezala, kartilagoz osatutako hodi bat da. Honek malgutasun gehiago ematen dio. E.- Aurreko jarduerak aprobetxatu ditzakegu gasen trukaketa biriketan gertatzen dela komentatzeko. Trukaketa albeoloetan (bronkioloen bukaeran dauden adarrak) gertatzen da eta bertan airetik hartutako oxigenoa odolera pasatzen da. Honekin batera kontzeptu askoz ere abstraktuagoa edo ilunagoa ere aipatu dezakegu, hau da, arnas zelularra, oxigenoa zeluletara pasatzearen prozesua. Biriken bolumena Hasteko, norbanakoaren birikek duten aire bolumena jakiteko taldeka jarduera hau erabil dezakegu.
~ 69 ~
GIZA ELIKADURA Beharrezko materialak: 5 litroko garrafa bat. Helduekin jarduera hau egiteko handiago topatzen badugu hobe. -
Plastikozko tutu bat Urez betetako ontzi handi bat (botila baino handiagoa dena) edo harraska tapoiarekin.
Deskripzioa: 5 litroko botila urez bete eta tapoia jarriko diogu. Behin arraska urez beteta dagoela, botilari buelta eman eta muturra uraren azpian dagoelarik, tapoia kendu eta plastikozko tutua sartuko diogu. Botilako ura ez da aterako, baina kontuz ibili behar gara eskuekin botila ez zanpatzen bestela botilako ura aterako da. Plastikozko tutuaren beste muturra eskuarekin ahora eraman eta taldeko batek tututik putz bakarra egingo du, ahalik eta aire gehien botata. Tututik airea botatzen duen heinean, ikusiko dugu botilaren ura husten joango dela eta putz egiteari uzten dionean, berriz maila mantenduko da. Orduan berriro tapoia botilari jarriko diogu eta buelta emango diogu ikusteko zenbat litro geratzen diren. Falta zaizkion litroek adieraziko dute putz egin duenaren biriken bolumenaren gaitasuna. Prozesua, behin eta berriro, errepikatuko dugu taldeko partaide guztiak egin arte eta datuak taula batean jarriko ditugu. Datuekin hausnarketa bat egingo dugu eta denon artean ondorio batzuetara iristen saiatuko gara.
~ 70 ~
GIZA ELIKADURA Arnasketa mekanikoaren oinarria Beharrezko materialak:
Ur botila txiki bat tapoiarekin. Plastikozko tutu bat edo boligrafo baten zorroa. Bi puxika Xingola isolagarria. guraizeak
Deskripzioa: eskulan honekin birikak irudikatuko ditugu eta honen helburua diafragmaren funtzioa ikustea izango da. Egindako jardueran botilaren barruan puxika bakarrarekin egingo dugu, nahiz eta irudian ikus daitekeen bezala bi puztarrekin egin daitezkeen. Lehendabizi botilari beheko partea moztuko diogu. Gero, botilaren tapoian zulo bat egingo diogu tutua sartu ahal izateko eta xingolarekin ondo isolatuko dugu, tapoia eta tutuaren artean airea pasa ez dadin. Guzti hori egindakoan, puxikak hartuko ditugu; lehenengoa, botilaren barruan dagoen tutuaren muturrean xingolaz jarriko dugu eta bigarrena, erditik guraizeekin zabaleraz moztu eta botilaren behe aldean jarriko dugu mintz bat izango balitz bezala. Mintza ukitu gabe botilaren barruan dagoen puxtarria hustuta ikusiko da, mintza beheraka tiratuz gero, berriz, barruko puxtarria airez beteko da. Mintzaren mugimenduaren bitartez botilaren barruan dagoen
~ 71 ~
GIZA ELIKADURA puxikari airea sartuko zaio, diafragmarekin gure birikei gertatzen zaien bezala.
Oxigenoaren beharra erregai bezala A.- Ontzi hermetiko batean animaliatxo bat sartu da , beharrezko dituen janari eta urarekin. Zer gertatuko zaio animaliari? B.- Beste ontzi hermetiko batean kandela bat piztuta sartu da. -Zer gertatuko zaio kandelari? Hasieran utziko diegu beraiei erantzunak ematen eta hauek arrazoitzen. Ikusten badugu ez dituztela erantzunik ematen guk, irakasle bezala, hainbat erantzunak eman ditzakegu eta beraiek egokiena aukeratzeko. Honekin ondoriora hauetara iristea nahiko genuke:
~ 72 ~
GIZA ELIKADURA Animaliaren kasuan: Animalia oxigenorik gabe hilko da. Horrenbestez, oxigenoa bizitzeko ezinbestekoa da. Gizakiak elikagaiak eta oxigenoa behar ditugu energia lortzeko. Energia horretan ere hondakinak sortzen ditugu ( kaka eta pixa). Gure gorputzeko zelulek elikagaiak erretzeko oxigenoa behar dute eta bi elementu horiekin (elikagaiak eta oxigenoa) beraien funtzionamendurako behar duten energia sortzen dute. Oxigenoa, aurreko ariketetan ikusi dugun bezala arnas aparatutik hartzen dute. Kandelaren kasuan: Argizaria erretzeko oxigenoa beharrezkoa da. Konbustio horretan energia lortzen da, hau da, beroa eta argia. Energiaz aparte, hondakin batzuk ere sortzen dira, kasu honetan kea. Oxigenorik gabe ez dago energiarik.
~ 73 ~
GIZA ELIKADURA 3.- Zirkulapena Odolaren osagaiak behatzeko 2 froga A.- Ikasleak odolaren propietateak ikusteko eta ezagutzeko bi motatako jarduera hauek erabil ditzakegu. Modu honetan, odolean daukagu globulu zuriak eta globulu gorriak bereiztu eta ikusi daitezke. Beharrezko materialak:
Lantzatxo hematikoa
Tintea
Porta eta estalkia
Mikroskopioa
Bunsen metxeroa (erregailua)
Egurrezko pintza
Deskripzioa: Lantzatxo hematikoarekin hatz erakuslean sastatu odol pixka bat ateratzeko. Ateratzen den odola portara bota eta estalki batekin odola sakabanatu. Gero, egurrezko pintza baten laguntzarekin odola daukan porta erre erregailuan 2-3 minutuz odola lehortu arte. Lehortuta izan eta gero, tinta tanta batzuk bota eta 5 minutu itxaron behar ditugu. Ondoren, porta garbitzeko ura pixka bat bota behar zaio, hori eta gero lehortu behar dugu portaren behealdea, berriro estalkia jartzeko.
~ 74 ~
GIZA ELIKADURA Pauso horiek egin eta gero, globulu zuriak ikustea lortuko ditugu. Tintea botatzerakoan egiten dena da, nukleoak tintatu eta horrela mikroskopioarekin hobeto adierazi. B.- Ikasleak odola berriro portan ipini beharko baina oraingo honetan ez du tintarik erabiliko. Beharrezko materialak:
Lantzatxo hematikoa
Porta eta estalkia
Mikroskopioa
Bunsen metxeroa (erregailua)
Egurrezko pintza
Deskripzioa: Kasu honetan, ia berdina egin behar dugu, bakarrik aldaketa txiki bat eginez. Berriro odola atera eta portan lehortu ondoren, ez dugu tinta bota behar baizik eta ur pixka bat. Pauso horiek egin eta gero, globulu gorriak ikustea lortuko dugu. Aipatu behar dugu, globulu zuriak oso gutxi daudela globulu gorriekin konparatuta, globulu zuriak 7.000/ml dira eta globulu gorriak 5milio/ml, hain zuzen.
~ 75 ~
GIZA ELIKADURA Odola nola mugitzen da gure gorputik? -Bihotzaren disekzioa Ikasleak bihotzaren morfologia, barne-egiturara eta zirkulazioaren arteko erlazioa bihotzaren disekzio jarduera honekin ikas dezakete. Beharrezko materialak:
Txerri edo arkumearen bihotz bat
Bisturi bat
Guraizeak
Metalezko pintzak
Disekziorako ontzia
Irabiagailua
Deskripzioa: Bihotzaren disekzioa egiteko txerri edo arkume baten bihotza erabili behar dugu. Behin eta material guztia prestatuta eduki ondoren, latexko eskularruak jarri behar ditugu bihotza hobeto manipulatzeko. Lehenik, disekzioa egin aurretik, kanpo-azterketa eta deskripzioa egin behar dugu: perikardioa, odol-hodiak, aurikulak, etab., non dauden ikusteko. Gainera, odol-hodietatik irabiagailua sartuta hobeto ikus daiteke nolakoa den. Ondoren, bisturia erabiliz bihotzaren disekzioa egin dugu, erditik eta erdiraino mozten pixkanaka- pixkanaka bidea jarraituz.
~ 76 ~
GIZA ELIKADURA Orduan, irudian ikusten den bezala ezker eta eskuin aldeak eta endokardioa bereiztu ditzakegu. Gainera, barneko egitura aurikulak, bentrikuloak, trenkada, balbulak, kaba benak, birika-bena, birikaarteria ikusi ditzakegu. Modu honetan, bihotzaren zirkulazio aparatua hobeto ulertu eta barne dezakegu; aorta irudian ikusten den bezala arteria nagusia eta handiena da, bihotzaren ezkerreko bentrikulutik ateratzen da balbula aortikoaren zulotik zehazki. Gainera, ezkerreko bentrikulua bihotzen lau ganberetako bat da. Izan ere, bihotzak bi bentrikulu eta bi aurikula ditu, ezkerreko bentrikuluak oxigenatutako odola jasotzen du ezkerreko aurikulatik balbula mitralaren bidez. Ondoren odol hori aorta arteriara ponpatzen du sistolean, balbula aortikoan zehar. Eskuineko bentrikuluak oxigenorik gabeko odola jasotzen du eskuineko aurikulatik balbula trikuspidearen bidez. Ondoren odol hori biriketako arteria bietara ponpatzen du sistolean, biriketako balbulan zehar. Beste aldetik, ezkerreko aurikulak oxigenatutako odola jasotzen du biriketako zainen bidez. Ondoren odol hori ezkerreko bentrikulura ponpatzen du diastolean, balbula mitralean zehar. Eta beste aldetik, eskuineko aurikulak oxigenorik gabeko odola jasotzen du goialdetik goiko kabaren bidez eta behealdetik beheko kabaren bidez. Ondoren odol hori eskuineko bentrikulura ponpatzen du diastolean, balbula trikuspidean zehar.
~ 77 ~
GIZA ELIKADURA Iraitz-aparatua behatzen zeluletako errekuntzan sortutako hondakinak kanporatu ahal izateko balio du. Iraizketan parte hartzen duten organo nagusiak giltzurrunak eta maskuria dira gernu bidez kanporatzeko. Hala ere, izerdiaren bitartez ere kanporatzen ditugu hainbat hondakin. Gure gorputzean odolak zirkulatzen du. Odola giltzurrunetara iristean bertan aurkitzen diren iragazkiek odoleko zikinkeria eta hondakinak garbitzen dituzte. Jasotako hondakinak bildu eta gernua osatzen dute. Gernua ureterretatik pasa eta maskurira pasatzen da. Maskuria betetzen denean pixa galea sentitzen dugu eta gernua uretratik kanporatzen dugu. Bestalde, ez ditugu hondakin guztiak gernu bidez kanporatzen, izerdiak ere badu bere papera iraitz aparatuan. Gure gorputzeko larruazalean izerdia jariatzen duten izerdi guruinak daude. Nahiz eta guruin hauek gorputz guztian banatuta egon, leku batzuetan ugariagoak dira: eskuak, besapeak eta oinazpiak esaterako. Izerdia poroen bidez kanporatzen dugu etengabe eta lurrintzean larruazala freskatzeko eta gorputza maila egokian mantentzeko balio du.Iraiztea honela egin behar da: odola giltzurrunetara iristean, giltzurrunetan dauden iragazkiek odoleko hondakin guztiak jaso eta odola garbitzen dute, jasotako hondakinekin gernua edo pixa osatuz.Gernua ureterretatik maskurira pasatzen da. Maskuria betetzen danean,pixa galea sentitzen dugu, eta txiza egitean gernua uretratik kanporatzen dugu.
~ 78 ~
GIZA ELIKADURA -Giltzurrun disekzioa: Beharrezko materialak:
Txerri giltzurruna
Bisturia
Guraizeak
Metalezko pintzak
Disekziorako ontzia
Argazki kamera.
Egikera: Txerri giltzurruna erditik zabaldu dugu. Erdian giltzurrun pelbisa ageri da, zuri zuria. Gernua pelbis inguruan sortzen da eta bertan biltzen da. Erdian ageri den zulotik ureterra aterako litzateke eta azken honetatik, gernua.
~ 79 ~
GIZA ELIKADURA GAIXOTASUNAK GORPUTZEKO ATAL DESBERDINETAN Faringitis faringearen mukosa edo muki-mintzaren hantura da, infekzio batek (kasu gehienetan) edo eragile narritagarri batek sortua. Amigdalen hanturarekin batera agertu ohi da, horregatik faringoamigdalitis hitza erabiltzen da maiz gaitz horri aipamena egiteko. Sukarra, eztarriko mina eta ondoez orokorra dira faringitisaren sintoma nagusiak. Gastroenteritisa heste meharraren eta urdailaren aldibereko hantura da. Gai pozoitsuak hartzearen, elikagaiak behar bezala ez mastekatzearen, edari alkoholdunak edo oso hotzak edatearen, edo kutsaduraren baten ondorio izaten da. Goragalea eta beherakoa eragiten ditu; gorputzak ura galtzen duenez, oso arriskutsua izan daiteke. Bronkitisa aireko azpibideen inflamazio bat da. Gertatzen da bronkioak, biriken artean kokatuak, handitzen dira infekzio baten ondorioz edo beste arrazoi batzuengatik. Zistitisa maskuriaren hantura larria edo kronikoa da. Zistitisa ohikoagoa da emakumeengan gizonengan baino. Septizemia "odolaren infekzioa" da, itzulpen zuzenean. Infekzio orokorra da -sistemikoa-, mikrobio patogenoak zirkulazio sistemara lehen, eta hortik -odolaren bitartezgorputzaren atal guztietara iristerakoan gertatzen dena. Septizemiaren jatorrian bakterioek -gehienbat- sortutako oinarrizko infekzioa dago. Infektaturiko gune horretatik
~ 80 ~
GIZA ELIKADURA bakterioak odolera pasatzen badira, balizko septizemia gauzatzen da. Bakterioek eragindako septizemia motari bakteriemia deritzo. Streptococcus, Staphylococcus, Neisseria eta zenbait bakterio Gram negatibok dira septizemiaren eragile nagusiak. Septizemia gaitz larria da, hilkortasun tasa handia zuena. Antibiotikoak erabili aurretik hilkorra zen beti. Gaur egun, zain barneko bidetik antibiotikoak jarriz gaixo gehienak sendatzen dira. Septizemia ugari klinika eta ospitaletan dute sorburu, bertan baitaude gaixo immunogutxituak, infekzio hauek harrapatzeko sentikorragoak direnak. Hepatitisa gibelaren hantura eragiten duen gaixotasuna da. Infekziosoa, immunologikoa ala toxikoa izan daiteke. Hepatitis mota guztien sintoma orokorrak hauek dira: ahulezia, jateko gogoa galtzea, sukarra, hotzikarak, goragalea, larumina (azala horitzea) eta gernua iluntzea. Birusek sorrarazitako hepatitisa eritasun endemikoa da, eta adin guztietako jendea jo dezake. Gehienetan eritasun arina bada ere, bada mota arriskutsu bat sintoma eta laruminik (azala horitzerik) gabeko infekzioa, alegia gibelaren erabateko hutsegitea bat-batean eragin dezakeena, eta, ondorioz, heriotza ekar dezakeena. Hepatitis infekziosoak hainbat motatakoak izan daitezke: A hepatitisaren banaketa geografikoa (anti-HAV antigorputza), 2005. urtean.
~ 81 ~
GIZA ELIKADURA 
A hepatitisa: A hepatitisaren birusaren ondorioz sortzen den gaixotasuna. Beste pertsonen gorozkiekin kontaktua izanda, etxean garbitasun eza izateagatik edota kutsaturiko elikagaiak jatearekin kutsatzen da birusa etaharrapatzen da gaitza. Hedadura handiko epidemiak sorraraz ditzake. Birusak denbora gutxi irauten du odolean. Haurrak eta gazteak jotzen ditu gehienetan, helduek A hepatitisaren aurkako antigorputz bereziak baitituzte. Era berean, A hepatitisak jotakoak harekiko immunitate iraunkorra izaten du aurrerantzean. B hepatitisaren prebalentzia, 2005. urtean.Handia: B hepatitisaren azaleko antigenoaren prebalentzia > % 8 Ertaina: % 2-7 Txikia: < % 2 ď&#x201A;ˇ
B hepatitisa: odol kutsatuaren bitartez edo kutsatutako pertsona batekin sexu-harremanak izanez kutsatzen den gaixotasun larria. Zirrosia, gibel-minbizia eta heriotza ekartzen ditu. B hepatitisa sorrarazten duen birusa A hepatitisa eragiten duenaren oso bestelakoa da: B hepatitisarenak DNA darama, eta A hepatitisarenak, berriz, RNA. Endemikoa da, eta, kasuren bat agertuz gero, nahitaez jakinarazi behar zaie osasun arloko agintariei. A hepatitisaren kasuan ez bezala, badira eritasuna ez duten biruseramaileak. C hepatitisa: C hepatitisaren birusaren ondorioz sortzen den gaixotasuna. Sintomak beste hepatitisetan bezalakoak izan arren, B hepatitisarenak baino arinagoak dira. Mota horretako hepatitisen bi herenetan ez da larrua horitzen. Kroniko bihurtzen da, sarritan. Kutsabide nagusia
~ 82 ~
GIZA ELIKADURA parenterala da; izan ere, odol transfusioen bidezko hepatitis gehienak (% 90-95) mota horretakoak dira. D hepatitisa: eragilea birus osagabe bat da, bizitzeko B hepatitisaren birusa behar duena. Beraz, D hepatitisak hepatitisaren birus eramaileak jo ahal izango ditu soilsoilik. Endemikoa da Italiako hegoaldean, Ekialde Hurbilean eta Hego Amerikan. Eskualde horietatik kanpo, D hepatitis kasu gehienak drogazaleengan eta odol aldatze ugari hartzen dituztenengan gertatzen dira. Sarritan, hepatitis kronikoarekin eta zirrosiarekin batera garatzen da. ď&#x201A;ˇ
E hepatitisa: A hepatitisaren antzekoa da, baina ez du kalterik sortzen, eta ur kutsatuaren bitartez transmititzen da. ď&#x201A;ˇ
F hepatitisa eta G hepatitisa: oraintsu aurkitutako gaixotasunak. Oso gutxi ikertu da hauei buruz. Odolaren bitartez transmititzen dira.
~ 83 ~