2016ko martxoa eta apirila bitartean, Josunek eta biok bidaia bat egin genuen Marokora. Ez zen guk pentsatu eta erabakitako bidaia izan, baina Aiaraldea.eus‐eko sari batek eta Urduñako Wegoaz bidaia‐agentziako Evaren eskuzabaltasunak herrialde hartako zenbait hiri eta leku bisitatzera eraman gintuzten.
Handik bueltan, 2016ko apirilean, zortzi kronika argitaratu nituen Aiaraldea.eus‐en. Hiru urte geroago, nire blogari erantsi nizkion gaztelaniara itzulita (https://60etatikharagobidaiatzea.blogspot.com/).
Oraintxe, hainbat urtaroren ondoren nire lurralde k urrundu gabe, hibernatzen dut. Baina noizean behin nire bidaia‐egunerokoeta‐k eta negu grise k argi gehiagoko lekuetara, kolore gehiagoko paisaietara eta deskubrimendu‐une atseginetara itzultzen naiz.
Hemen uzten dut Marokora berregindako bidaia, orain birtuala izan bada ere.
Urtarrila, 2023
Wegoaz bidaia agentziari eta Aiaraldea komunikazio leihoari esker, Marokoko hainbat leku ezagutu edo berrikusi ditugu Josune eta biok. Bukatu da zentzu guztietan saria izan den bidaia; orain kontatu behar dut, saria eman zidatenei hitzeman nien eta. Orduan ez nuen espero orain dudan nagitasuna, baina hitza hitz da; astiro eta zatika beteko dut. Hasteko bidaideak hartuko ditut abiapuntu.
Pazko igandean heldu ginen Casablancara, arratsaldean. Atseden txiki bat hartu ondoren hurbil geneukan Arabiar Ligako parkera joan ginen. Oso leku lasaia iruditu zitzaigun. Adin guztietako jendea zegoen: gizonak petankan; familiak eta bikoteak paseatzen; mutil asko (binaka edo hirunaka) luzeak eta jariodunak ematen zituzten solasaldietan, … Hotelera itzuli baino lehen Nazio Batuen enparantzaraino luzatu genuen gure ibilbidea. Leku hau zaratatsuagoa zen, eta jendez lepo zegoen, enparantza betiko hartzeko intentzioarekin egongo balira.
Goizean hamabost eserlekuko autobusa heldu zen gure bila. Programaren araudiari moldatu behar genuen, eta nola edo ala, bidaideen tankerei ere. Turistak ginen bidaia antolatu batean eta taldean mota askotako pertsonak egon zitezkeen: konformaerrazak edo zorrotzak; jatorrak eta irekiak, edo zuhurrak eta isilak; leku berriak begirada hutsarekin bidaiatzearen nahia edo beharra betetzen dutenak, edo leku berrietan ikastea nahiago dutenak; norberaren bizileku ikuspuntutik atzerriko kultura eta bizimodua epaitzen dutenak, edo ahalik eta gehien bertan murgiltzen direnak. Eta egon litezkeen ere leku eta herrialde askotan egon arren oso gutxi bidaiatu dutenak. Gure taldea ez zen familia luze bat baino guztiz handiagoa izango; horrek erraztuko al zuen talde integrazioa?
Autobusak ia bidailagun guztiak hartuak zeuzkan gure hotelera heldu zenean. Gidaria marokoar zen, Ali izenekoa, eta gazteleraz hitz egiten zigun, baina gu ikusteaz euskaraz agurtu zigun: Egunon, Euskadi! Ondo lo egin?
Ederki, eskerrik asko esan genion. Esertzera gindoazenean baten batek galdetu zuen ea zer esaten zuen Alik. Beste bidaiari batek azaldu zuen euskaldunak ginela eta gidak euskaraz agurtzen gintuela.
El vasco es una lengua impuesta esan zuen bakarrik bidaiatzen zuen emakume zahar batek.
Como el catalán gehitu zuen beste batek.
Eta ideia hori hizpide bihurtu zen.
Burura etorri zitzaidan
Pako Aristiren Euskararen
isobarak, eta liburuko euskararen gainean esaten diren hainbat gezurrei buruzko jarduna. Gezur horietako batek esaten du euskaldunek euskara inposatu nahi dugula. Nori eta menderatuari menperatzaile izendatu! Pako Aristiren hitzetan “inposizio hitza debekatua dago hizkuntza handien historia ofizialean. “Inposizio” hitza hizkuntza gutxituen eta biolentoki kamustuak izan direnen patrimonio bilakatu da” (Aristi, P. (2014). Euskararen isobarak. Donostia, Erein. (61 or.))
Hortik jo nuen eta hizkuntza handien inposatzeari buruz zerbait esaten ausartu nintzen. Baten batek ados egon zen, baina Aristik aipatzen duen bosgarren gezur hori egia zen taldeko gehienentzat. Oso errotua ematen zuen ideia horrek, eta komenigarria iruditu zitzaidan sasi eztabaida hura hoztea. Gozatzeko egiten genuen bidaia, eta suposatu nuen elkarrekiko aldarte ona mantentzeko, inork ez zituen erabiliko ad hominem argumentuak. Azken finean egun gutxi batzuk besterik ez genituen elkarrekin egon behar, zertarako hautsak harrotu besteak muzintzen dituen gaiekin? Horregatik zeharka iradoki nuen iruzkin batzuekin ezingo ginatekeela ados egon; guk euskaraz irakasten dugula esan nien.
O sea, que vivís de eso esan zuen batek. Eta isiltasuna egin zen.
Horrela amaitu zen gaiari buruzko berriketa. Denbora gutxi igaro zen oraindik gure artean kidetasuna sortzeko, baina nahikoa (eta gehiegi) izan zen gutxi batzuk begitan hartzeko.
Bi geldiune beranduago bi neska gehitu ziren taldera eta autobusa bete zen. Zirkuituko lehenengo geldiunea Casablancako Hassan II.aren meskita zen. Autobusetik jaistean neska baten irteera oztopatu nuen. Barkatzeko esan nion euskaraz, eta berehala “perdón”.
Euskaraz nahi baduzu, euskalduna naiz esan zidan.
Iruñekoak ziren bi gazte horiek. Lehengo berriketa utzitako egonezina moteldu zitzaidan. Aurrerantzean “los vascos ” izan ginen, eta Argentinatik etorritako emakume bat, baina Obanosen jaioa, taldera gehitu genuen.
MAROKOKO MESKITARIK ERRALDOIENA
“Jaungoikoaren tronua uren gainean eraikiko da”, esaten omen du Koranaren bertset batek. Hassan II.ak horretan jarri zuen arreta bere izena eramango zuen meskita erraldoiaren eraikuntza agintzeko. Agian Koranaren beste agindu batzuk ez zituen gogoan izan.
Orain dela mende bat Casablancak 110.000 biztanle inguru zituen; gaur, 3.500.000 biztanleekin, Marokoko hiririk handiena eta jendetsuena da. Hiriburua izan ez arren, XX. mendeko bigarren erdian erresumako botere ekonomikoa bertan bildu zen, eta Hassan II.aren aburuz hiriak ikur enblematiko bat izan behar zuen. Horretarako 1985ean munduko meskita erraldoienetariko baten eraikuntza agindu zuen. 1993ko abuztuaren 30ean inauguratu zuten.
Barruko otoitz-gelan 25.000 fededun bildu daitezke, eta inguruko zabaldegietan 80.000 gehiago. Marokon musulmanak ez direnek ez
dute meskitak bisitatzerik; hau da salbuespen bakarra. Baina turistek ez daukagu sartzerik barruan islamaren liturgiak burutzen diren bitartean.
Ikusgarria da, eta edozein ikuspuntutik ikusita handitasunera eramaten zaitu. Bere minareteak, adibidez, 210 m ditu eta munduko altuena da.
Inguruko kaleak eta auzoak ondo atonduak daude. La Corniche aldera joanez gero (eta hori zen gidariek eskaini ziguten ibilbidea), luxuzko etxeak eta luxuan bizi direnen aisialdiak asetzeko luxuzko mota guztietako baliabideak ikus ditzakegu Atlantikora begira.
Baina behartsuen txabolak luxuaren atzean daude, literalki. Lotsaharresiak ikus daitezke: batzuetan bi metroko horma zuriek inguratzen dituzte txabolen auzoak, edo termino kolonial frantsesa erabiliz, bidonville-ak.
Hassan II.aren meskita eraikitzeko bertako auzo marjinalak lekualdarazi zituzten. Eta ez hori bakarrik; meskita nahitaezko herri harpidetza(!) baten bidez ordaindu zen, eta beraien bizilekutik erbesteratuak izan zirenek ordaindu behar zuten ere. Diru bilketa hartan haurrak ez ziren kanpoan geratu, dirham bana ordaindu behar zuten.
Marokoko erregeak fededunen liderra da ere, beraz Islamaren zutabeak oso ondo ezagutu behar ditu; eta bete? Islamak bost zutabe ditu: fedearen lekukotasuna ematea, otoitza egitea, zakât-a ematea, ramadan hilabetean baraua egitea eta Mekara joatea. Hassan II.ak, guztiak bete zituen?
Hirugarren zutabeak (zakât-a) behartsuei eman behar zaiei buruzkoa da; eman behar dena ez da eskupekoa, eginbeharra baizik. “Behartsuen eskubideak aberatsen ondasunetan daude”, irakurri dut nonbaiten bidaia egin dudanean.
Hassan II.ak ikaragarrizko meskita agindu zuen. Behartsuei zor ziena eman zien?
KRUDELTASUNAREN EZINEZKO HERIOTZA
Hiri inperialak deritzon ibilbidea jarraituz, Casablanca atzean utzi genuen Rabat aldera abiatzeko. Bi hiriren artean 90 bat km eta ordu luze bateko ibilbidea dago. Bidaia luzea ez izateaz gain, gidariak informazio eta azalpenekin arindu zuen.
Ali gidariak oso izaera irekia erakusten zuen. Agerikoa zen bere historia-ezaguera, eta ziurtasun osoz hitz egiten zuen. Baina islama eta Marokoko monarkia jardungai zuten azalpenetan, bere iritzia ez zen inondik ere antzematen; gai hauetan oso jardun aseptikoa zen berea. Askotan iruditu zitzaidan ahaleginak egiten zituela bere iritzia nabarian ez uzteko.
Islama eta musulmanen ohiturak sarritan izan ziren mintzagai gidari guztiekin. Rabaterako bidean hitzaldi txiki bat eman zigun Alik: islamaren zutabeak eta fedearen lekukotasuna, suniten eta txiiten jatorriak eta beraien arteko ezberdintasunak, otoitzaren erritoa nola burutu…
Casablanca eta Rabat artean Skhirat izeneko herria dago. Herri hau eta bere hondartzak ez genituen ikusi, baina bere parean pasatu ginenean islamari buruzko solasaldia bukatu zen eta istorio berri bat hartu zuen lekua: Skhiraten sarraskia.
Skhiraten udako errege-jauregi bat dago. Hiru kilometrotan, errege familia eta goi mailako funtzionarioen gozamenerako hainbat eraikin daude, terrazatan antolatuta eta Atlantikoari begira. 1971ko uztailaren 10ean Hassan II.ak bere 42 urtebetetzea bertan ospatzen ari zela, estatu kolpe bat jasan zuen. Militarrek erasoz hartu zuten jauregia eta izugarrizko sarraskia eragin zuten: ehun baino gehiago hildako eta beste horren beste zauritu. Hassan II.ak onik atera zen, ez horrela matxinadaren buruak, fusilatuak izan ziren eta. “Erne ibili, U ir!”, ohikatu omen zuen fusilatze pelotoi aurrean estatu kolpe hartan parte hartu zuen jeneral batek .
U ir Hassan II.aren defentsa eta barne ministroa izan zen, eta erregearen borrerorik onena. Urte askotan Marokoko errepresio bortitza eta krudela zuzendu zuen.
Bertsio batzuen arabera nahasia egon zen Skhirateko sarraskian, hala ere hori ez dago argi. Baina hurrengo urtean, 1972ko abuztuaren 16an, atentatu berri bat jasan zuen Hassan II.ak. Frantziatik itzultzen zen eta Marokoko airegunean sartzean bere hegazkina erasotua izan zen, baina estatu kolpea antolatu zutenek hil nahi zuten erregea onik atera zen berriro.
Orain argi omen zegoen U ir jeneralaren esku hartzea. Traidorea nor, eta U ir!, erregearen konfiantzako gizona. Erregearen kontrako konplot guztiak deuseztatu zituena, ikasle manifestazioetan ehunka ikasle hilarazi zituena,
kartzelak etsaiez bete zituena, erregea bera bezain krudela zena… erregearen kontra oldartu zen.
U ir izan ezik, kolpearen buru guztiei heriotza zigorra ezarri zieten. U ir ez zen epaiketara heldu; atentatua eta ordu batzuk geroago bere buruaz beste egin zuela esan zuen bertsio ofizialak. Bere familiak gorpua ikusi zuen, eta nabarmenak ziren sorbaldan jasotako tiroak.
Orduan hasi ziren berun urteak deitutakoak. Errepresio eta zapaltze politika ankerrak eta gupidagabeak 1990 hamarkadako lehengo urteetaraino iraun zuen.
Hotza, grinagabekoa izan zen Aliren aldartea gertaera hauen historia kontatu zigunean. Baina U irren emaztea –Fatima– kontakizunean sartu zen eta Aliri axolagabetasuna desagertu zitzaion. Begien bistakoa zen Fatimarekiko Aliren estimua.
Hassan II.ak hogei urtez –berun urteak– mendekatu zen mendekoengan, herritarrengan. Baina U ir hiltzea ez zitzaion nahikoa iruditu hurbilenaren traizioarekiko mendekuzko desira betetzeko, eta traidorearen familia osoa (Fatima emaztea eta sei seme-alaba) desagerrarazi zuen. Ez zituen hil, ez zuen agindurik eman hiltzeko; bizidun hilak bihurtu zituen. Ia hogei urtez giltzapean egon ziren, kanpoko inongo harremanik izan gabe. Desagertuak mundu osorako.
Hamarkadak pasa ziren munduak familia honen berri izan baino lehen. Orduan kartzela utzi zuten erbestera joateko. Fatima U irrek Les jardins du Roi liburuan familiaren zorioneko eta zorigaitzeko egunak kontatzen ditu. Ali gidariak liburua irakurtzea gomendatu zigun.
Hassan II.ak ez zuen irakurri. Skhirateko errege jauregian hil zen 1999an, eta Les jardins du Roi hurrengo urtean argitaratu zen. Erregea Rabaten lurperatu zuten, bere (ustezko) aita Mohammed V.aren mausoleoan. Ikusgarria da. Erdian Mohammed V.aren hilobia dago; Hassan II.arena, eta bere anai nagusiarena (edo anaiordearena?), bazterretan daude.
Marokoarrek eta sahararrek 38 urtez jasan zuten Hassan II.aren erreinaldi odoltsua eta krudela. Urte luze haiek mendekoen bihotzak gogortu zituzten, eta erregearen heriotzak ez zituen eragin dolu adierazpenik kaleetan.
MEKNES. GELDIALDI LASTERRA
eta Fez dira besteak. Fez-erako bidaian bisita labur eta azkarra eman genuen Meknes hiria ikusten. Ia-ia han egon ginela esateko balio zuen, besterik ez.
Meknes Marokoko hiriburua izan zen 1672 eta 1727 bitartean. Mulay Ismailek (oraindik Maroko gobernatzen duen alauitar dinastiaren bigarren sultana) Meknesen ezarri zuen Marokoko hiriburua. Sultan honek, “Safaq Adimaa” ezizenez ezagutua ere (odol-egarria), odola isuriz menderatu zuen Maroko; bere eskuz hil zituen milaka esklabo, gatibu eta etsai. Bere gehiegizko zaletasunen artean esklaboak hiltzea omen zegoen, eta hogeita hamar milatik gora hil zituela esaten da.
Hildakoak bezain ugariak ez ziren izan, baina ehunka seme izan zituen. Dena dela oinordekorik ez zuen izendatu, eta hil zenean seme askoren arteko liskarrek anabasan murgildu zuten Maroko.
Meknesen El-Hedim enparantza, Mulay Ismailen mausoleoa eta Heri-es-Suani aletegiak eta zalditegiak bisitatu genituen. Azken hauek aho zabalik utzi gintuzten. Mulay Ismailek egindako guztia neurriz gainekoa izan zen; zalditegiak eta zaldientzako aletegiak egiteko eskala berbera erabili zuen, beharra itzela zen eta: 12.000 zaldientzako lekua eta bazka behar zituen.
Aletegiak eraberrituta daude. Leiho txikiegiek, horma lodi samarrek eta lur azpiko ubideek tenperatura eta baldintza egokietan mantentzen zituzten laboreak eta bazka. Ate txiki batetik sartzen da barrura, baina aletegi ilun baten erdian aurkitzen zarenean izaki hutsala bezalakoa ikusten duzu zeure burua.
Zalditegiak ez daude berrituta. Teilatu gabeko eta arkuz lotutako horma lodiek, gune erregularretan banatutako eremu erraldoiak, eta norabide guztietara sortzen diren pasabide kontaezinek sentsazio adieraztezinak sortarazten dizkizu. Suerte izanez gero, eta ia turistarik gabe ikusten baduzu, isiltasuna lagungarria izango da antzinako zaldien, esklaboen eta soldaduen zaratak, solasaldiak eta biraoak irudimenean entzuteko.
Askok bidaiariak garela esaten dugu, baina denbora edo baliabide faltagatik, eta batez ere ausardia urriagatik, bidaiari izateari muzin egiten diogu gehienetan, eta geure buruari engainatuz turistak bihurtzen gara. Hori sentitu nuen Fez-en, turista hutsa nintzela.
Ez dakit Fez-eko medina Dedaloren labirintoa bezain korapilatsua denik, baina gu ez ginen sartu gure baliabide hutsekin, Teseok labirintoan egin zuen moduan. Gu hiriko gidari batekin sartu ginen, eta honek beste gizon gazte baten laguntza eraman zuen.
Gidariaren laguntzailearen eginbeharra gutariko inor ez galtzea zela esan ziguten. Baina nire bermerik gabeko ustetan guk ahalik eta eragozpen gutxien izateko eta beraiek aukeratutako saltokietara bideratzeko zen laguntza.
Antzinako gotorleku baten oinetan eta goizeko eguzkia sorbaldetan, lehenengo ikustaldia Fez-eko hegoaldeko muinoetatik eman genuen. Goitik Kairauine-ko meskita (eta bertan munduko unibertsitaterik zaharrena) nabarmentzen zen haren teilatu berdeagatik. Medinaren barnealdetik zaila da ikustea, auzoko karrikek eta etxeek mendeetan zehar inguratu dute eta. Beste teilatu berde batek (kolore sakratua omen da) Moulay Idriss-en meskita-mausoleo seinalatzen zuen.
Labirintoan sartuta ezin genuen ibilbidea aukeratu, gidariek eraman gintuzten. Aipatutako eraikinetara, Atarine madrazara (goi mailako eskola musulmana) eta hainbat leku historiko gehiagora hurbildu ginen. Kale estuetatik asto zamatuek hormen kontra jartzen gintuzten. Dendetatik dei amultsuak egiten zizkiguten. Mutilek larruzko huskeriak eskaintzen zizkiguten dirham batzuen truke. Gizon bat ikusi genuen hobi septiko bat husten (soka, ontzi bat eta eskuak besterik ez zuen erabiltzen).
Hainbat lekutara eraman gintuzten gidariek antzinatik aldatu ez diren lanbideak ikusteko. Larru-ontzaileak, urregileak eta oihal-egileak ikusi genituen lanean. Erakustaldiak amaitzean salmentak hasten ziren. Bisitatu genuen larru denda labirinto barruko beste labirintoa zen. Taldeko inork ez zuen erosteko interesik erakusten, baina solairu batzuetako labirinto txiki hartan egonaldia luzatu zitzaigun; azkenean (errukituta edo aspertuta, batek daki) saltzaileek irteera erakutsi ziguten. Oihal biltegian, aldiz, ia gehienok egin genituen erosketak.
Medinan bizi diren gizakiek ahaleginak egiten dituzte bizimodua aurrera eramateko, behin baino gehiagotan ahalegin antzuak. XX. mendeko 60eko hamarkadan nekazari-exodoak marokoar asko ekarri zituen Fez-era bizitza hobeago baten bila; askok eta askok ez zuten lortu, eta oinordekoek bilatze berbera dute helburu oraindik; bitartean txirotasunak bere horretan segitzen du.
Arrotzak izan ginen medinan: gidarientzat, aldi bakar bateko bezeroak; dendarientzat, balizko bezero apetatsuak; kafeetako zerbitzarientzat, te soil batetik Marokoko mami osoa atera nahi zuten turista inozoak; guregandik ezer aterako ez zutenentzat, eragozpen bat.
Basamortuetan oasiak dauden moduan, taldeko bakan batzuei
baldintzarik gabeko harrera atsegintsu bat egin ziguten haur txiki batzuek. Leihorik gabeko gela ilun batean zeuden; argia atetik sartzen zen, eta leku beretik ateratzen zen barruko jarduna. Haur txikientzako eskola bat zen. Arreta jarri genien barrutik ateratzen zen erretolikari eta atean zegoen gizon batek keinuak egin zizkigun sartzeko. Barruan hamar bat haur zeuden maistra batekin; honek haurrei hitz egin zien eta txikiek haur kanta batzuk eskaini zizkiguten. Ikusgarriak ziren ikasleen irribarre pozgarriak eta zabalak, dohainik emandakoak. Une hartako magia sartzeko gonbitea egin zigun gizonak apurtu zuen; ateratzean eskupekoa eskatu zigun.
Haurren harrera benetakoa izan zen. Gure harreraren onarpena beraien irribarreak bezain doakoa izan zen? Ez nago ziur.
HIRU MENDE EZKUTUAN
Ifranen, bidaiaren erdiko lerroa pasatu aurretik, Josunek eta biok bidaia-taldea utzi genuen. Ifrane itsas mailaren gaineko 1.713 m-etara dago; frantsesek eraiki zuten1930ean, eta ez du Maroko ematen. Sei orduko bidaiaren ondoren Marrakech-era heldu ginen. Gure hotela hiri berrian zegoen (ville nouvelle), eta iritsi ginen arratsaldean ikusi genuena Europako hiri baten antza zeukan; ez zeukan zer ikusirik hogeita hamar urte aurretik biok ikusitako hiriarekin.
Egun batzuk egon ginen Marrakech-en, eta behin edo oso gutxitan joaten diren turistek ikusten dutena ikusi genuen: Bahia Jauregia, Ali ben Youssefen madraza, Kutubiako minaretea, Yamaa el Fna enparantza egunez eta gauez… Leku eta gauza guztien artean Saadiarren hilobiak harritzekoak iruditu zitzaizkidan. Ikusgarriak eta harrigarriak dira monumentua edo lekua beragatik, baina mirestekoagoa iruditzen zait hiru mendetan zehar hiri erdian ezkutuan egotea.
Saadiar dinastiak 1554 eta 1659 bitartean agindu zuen Marokon. Ahmad al-Mansur izan zen bere sultanik inportanteena. Bere sultangoan eraiki ziren Saadiarren hilobiak. Hamarkada batzuk geroago, gaur egun Marokon agintzen duen Alauitar dinastiak Saadiarrak menderatu zituen. Mulay Ismailek, Marokoko bigarren sultan alauitarra (dinastia beraren laugarrena), hormaz itsutu zituen hilobiak, aurreko dinastia ezkutatu eta ahazteko. Eta lortu zuen: 1917 urtera arte ezkutuan egon ziren. Nola izan da posible hiri erdian dagoen gunea ikusezin bihurtzea?
Saadiarren hilobiak ixten edo inguratzen dituzten hormak itsuak dira, baina Marrakech-eko medinaren edozein kalekoak irudika ditzakete. Eraikin gehienek ez dute kaleetara irekitako leihorik edo hutsarterik, eta izatekotan txikiak edo xaretekin estaliak dira. Musulmanek garrantzi handia eman diete familia-bizitzaren intimitateari; etxe baten aurretik igarotzean kalean ikus daitekena baino gehiago begiratzea edo ikustea familiaren barrukotasunean muturra sartzea litzateke. Intimitatearen balio handi horrek eragina izan zuen hirigintzan eta arauak ezarri ziren babesteko: goitik besteen etxeak ez ikusteko eraikinen garaiera maximoa, leihoak kanporantz eraikitzeko debekua, atea beste auzokoaren ate aurrean ez egitearen agindua… Etxea barrurantz irekitzen da, erdian dagoen patiora; eta patiotik irekitzen da zerura, baretasunerantz.
Saadiarren hilobien eraikina barrurantz eta zerurantz irekitzen da ere; gainera pasabide estuegi batetik heltzen da hilobietara. Mulay Ismailen itxiaren agindua bete zenetik inor ez zen berriro sartu, 1917an aireko argazki batean gunea berraurkitu zuten arte.
Mulay Ismailek desagerrarazi nahi izan zuen aurreko dinastiaren oroimena. Baina boterea gauzatzeko antzinako metodoa ez zuen baztertu, eta Alauitar dinastiarekin gaurdaino iraun du.
Ahmad al-Mansurrek (aipatutako saadiar sultanak) mendeak iraun duen estatuko botere eta administrazio eredua ezarri zuen: Majzen. Berak ez zuen asmatu, edo ez zion hasiera eman, baina XI mendetik haurreko dinastiek erabilitako sistema perfekzionatu zuen. Majzen hitzak ‘biltegi’ esan nahi du literalki; erlazionatuta dago Marokoar estatuak biltzen zituen zergekin, eta hitz horrekin Marokoar estatua eta
haren oligarkia izendatzen zen.
Gaur egun ofizialki existitzen ez den instituzio bat da; eta Maroko bada ‘biltegia’. Ofizialki existitzen ez den Majzen delakoan parte hartzen dute erregeak, bere familiak eta ahaideek, lurjabeek, aginte militar gorenek, eta orokorrean botere faktikoek; hots, elite erauzle marokoarra. ‘Biltegitik’ nahi dutena erauzten dute. Zehaztugabeko Majzen delakoaren kidea izatea oinordetzako ondasuna da askotan.
Gobernua Majzen-en baliabidea besterik ez da, baina ez kidea; gizarte klaseen kontua. Ez da antzekoa gertatzen demokrazia liberaleetan?
Ahmad al-Mansurrek eraikitako hilobiak ezkutuan egon ziren hiru mende baino gehiago. Baina berak perfekzionatu zuen Majzen-a ez du atsedenik hartu eta, nahiz itzalpean, berean jarraitzen du: bortitza, autoritario, arbitrario, zapaltzaile eta herriaren aberastasunen erauzle. Norbaitek horma artean sartuko du hiru mende gutxienez?
“Funduq” hitza itzultzeko ‘ostatu’ edo ‘benta’ erabil dezakegu. Bidai honen oroipen batzuen kontakizuna amaitu baino lehen, ezin diot eutsi funduk deitutako leku hauei buruz zerbait esateari.
Bidaia prestatzerakoan piztu zitzaizkidan Marrakech-eko ostatu hauek ikusteko gogoak; hitz bat izan zen erruduna. Ez zitzaidan gertatu antzinako hotel hauei buruzko informazioa irakurri nuen lehenengo aldian. Erakarpena bat-batean agertu zen “ caravasar ” hitzarekin ere izendatu daitezkeela enteratu nintzenean (persieraz: karvansara; karvan: bidaiariak, eta sara: ostatu). Hitzak nire nerabezaroaren lehenengo urtetara eraman gintuen.
Hamabi, hamahiru edo hamalau urterekin ekialdean girotutako istorio bat irakurri nuen, gazteleraz. Orain ez dut lortzen izenburua gogoratzea, ezta istorioaren argumentua ere; pasarte bat besterik ez dut gogoratzen, eta oso irudi lausoekin. Caravasar batean gertatzen zen, eta oraindik argitasun osoz gogoratzen dut nire buruan marraztu nuen lekua pasarte hori irakurtzean.
Ilargiaren argi ahul azpian basamortuko areetatik sortzen irudika-
tu nuen eraikin karratu hura; barruan patio handi bat zegoen aretoz, gelaz eta galeriaz inguratuta. Ilargiak egindako ibilbidea laburra zen oraindik, eta barruko mendebaldeko aldea besterik ez zuen argitzen; ekialdekoa iluntasunak menderatzen zuen. Gune karratu haren inguruko galerien azpian gizaki batzuk tentu handiz mugitzen ziren. Ez dut gogoratzen maltzurren itzalak ziren edo maltzurrengandik ihes egiten zutenenak; bai, ordea, gaua eta gaueko zaratak beraien mesederako erabiltzen zituztela. Iluntasunak ikusezinak bihurtzen zituen, eta mugitzean sortarazten zituzten soinuak, atsedenerako ostatua hartu zuten gizakiek eta hauen abereek egiten zituzten gaueko zaratekin nahasten ziren.
Soinu errepikakorragatik agian, caravasar hitza iltzatuta geratu zen nire hiztegian; entzuten edo irakurtzen dudan bakoitzean, irudikatu nuen leku ilun eta misteriotsu hura berpizten da nire buruan.
Marrakech-eko funduqs edo caravasar direlako horiek medina barruan daude; Zetaren Bideko eta Asiako zein Ipar Afrikako beste merkataritza ibilbidetan hirietatik kanpo zeuden, eta handiagoak ziren ere. Marrakech-ekoak medinaren hirigintzari moldatu behar ziren, baina caravasar baten egitura bera daukate: eraikin karratuak edo errektangeluarrak dira, sarrera bakar batekin; zamabereentzako eta salerosgaientzako aretoak patio zabal baten inguruan daude; goiko solairuan patiora jotzen duen galeria ireki batera merkatarientzako gelak irekitzen dira.
Marrakech-eko medinan errez identifikatzen dira; funduq baten sarrera beti da handiegia kaleetako beste eraikienekoekin alderatzen badugu. Etxebizitzen ateak txikiak eta baxuak dira; horrela egiten omen zuten hiriak sarraldi bat pairatuz gero etsai zaldunen sarrera galarazteko. Baina caravasar- etan zamabereei eta hauek eramaten zituzten salerosgaiei sarrera erraztu behar zieten.
Marrakech-eko medinan ugariak ziren eraikin hauek; horietako hainbat birgaituta daude. Guk dozena erdi bat ikusi genituen, batzuk artisauentzako guneak bihurtuta. Ez dira ereduzko caravasar-ak bezain handiak; dena dela orain dela urte asko irudikatu nuen leku misteriotsu hura, Marrakech-en aurkitu dut ere.
ETXEKOA EDO KANPOKOA?
Ez dakigu zer dagoen irudiko ate atzean. Ez dakigu barrualdea apala edo aberatsa den. Ez dakigu marokoar familia batena den, edo europar aberats batena.
XX. mendeko bigarren eta hirugarren hamarkadetan hainbat dirudunek Marrakech-eko bizileku tradizionalak erosteari hasiera eman zioten; mendearen azken hamarkadan booma bihurtu zen ohitura, eta gainbeheran zeuden medinako eraikin ugari atzerritarrek erosi dituzte. Horregatik ez dakigu argazkiko atearen bestaldean zer dagoen; bir-
gaitu behar den bizileku tradizional bat, edo atzerritar batek atondutako riad bat, jauregitxo bat. Bata izan edo bestea, arabiar kulturako antzinako usadio bat mantendu da atean: bi aldaba.
Arabiar kulturan etxeen edertasuna ez da agerikoa aurrealdean, etxe barruan gordetzen da. Norbaiti atea irekitzean etxeko eta familiako barrentasunak agerian jartzen dira, baina barruko kontuen erakustaldia kanpotarrekiko konfiantzaren araberakoa izango da: fidakorra, adiskidetsua eta jatorrizkoa; edo zuhurra, hotza eta naturaltasun gabea.
Gure bidaia bukatuta hau dakigu: Marokon sartzeko argazkiko atea erabili bagenu, goiko aldaba joko genukeen.
Bi aldabarena ohitura zaharra da. Behekoa haurren eskura jarrita dago, eta etxekoek jotzen dute; kanpotarrek (edo kanpotar batekin heltzen badira etxekoek ere) goikoa. Aldabek soinu desberdina egiten dute jotzen dutenean, horrela barrukoek badakite zer jarrera eta itxura erakutsi behar dituzte atea irekitzean. Adibidez, emakumeak hiyab jarriko du goiko aldabak jotzen badu.
Gu turista arrotzak bezala sartu gara Marokon, eta goiko aldaba egokitu zaigu. Jarrera egokiarekin egin digute harrera, baina ez hurkoekin izan ohi den jokaerarekin. Barnealdeko ikusgarriena erakutsi digute eta adeitsuak izan dira gurekin. Baina agerian ez dagoena antzemateko ahaleginak egin behar dituzu, bazterrak miatzen edo tapizak altxatzen. Ahaleginetan tematua eta jarraikia ez bazara, gainazalekoa besterik ez duzu igarriko.
Eta sakonkiago ezagutzeko itzultzen bagara?
Entre marzo y abril de 2016 Josune y yo hicimos un viaje a Marruecos Fue un viaje que no habíamos pensado hacer, pero un premio de Aiaraldea.eus y la generosidad de Eva, de la agencia de viajes Wegoaz de Orduña, hicieron que visitásemos unas cuantas ciudades y lugares de aquel país
A la vuelta, en abril de 2016, publiqué en Aiaraldea eus ocho crónicas en euskera Tres años más tarde las añadí a mi blog traducidas al castellano (https://60etatikharagobidaiatzea blogspot com/)
Ahora mismo, después de tres estaciones sin haberme alejado de mi tierra, hiberno Pero desde mis diarios y desde el gris invierno vuelvo de vez en cuando a lugares con más luz, paisajes con más color y momentos de descubrimiento
Dejo aquí el viaje a Marruecos que he vuelto a realizar, aunque ahora haya sido un viaje virtual.
COMPAÑEROS DE VIAJE
Gracias a la agencia de viajes Wegoaz y al sitio Aiaraldea.eus, Jo sune y yo hemos conocido, o visitado de nuevo, varios lugares de Marruecos. Se ha terminado un viaje que ha sido un premio en todos los sentidos; ahora lo tengo que contar, porque a quienes me dieron el premio se lo prometí. Cuando lo hice no contaba con la pereza que ahora me da, pero la palabra es la palabra; lo haré despacio y por entregas. Empezaré por los compañeros de viaje.
Llegamos a Casablanca el domingo de Pascua por la tarde. Después de un breve descanso fuimos al Parque de la Liga Árabe. Nos pareció un lugar muy tranquilo. Había gente de todas las edades: hombres jugando a la petanca, familias y parejas paseando, muchos grupos de dos o tres jóvenes en largas e interminables conversaciones… Alargamos nuestro paseo hasta la plaza de Naciones Unidas antes de volver al hotel. Este lugar era más ruidoso y estaba más saturado de gente, como si estuviesen la intención de tomar la plaza para siempre.
Por la mañana llegó en nuestra busca un autobús de quince plazas. Nos tendríamos que amoldar a las normas del programa y, de una manera u otra, también al talante de compañeras y compañeros de viaje. Éramos turistas en un viaje organizado, y en el grupo podría haber personas de muchos tipos: fáciles de conformar y exigentes; simpáticos y abiertos, o prudentes y callados; de los que satisfacen el deseo o la necesidad de viajar con una rápida mirada a los lugares que conocen, o de los que prefieren aprender en y de ellos; de aquellos que juzgan la cultura y modo de vida de los lugares que visitan desde la perspectiva de la suya propia, o de los que sin prejuicios se sumergen hasta el fondo en lo nuevo. Y también podría haber quien, a pesar de haber estado en muchos países y lugares, ha viajado muy poco. Nuestra cuadrilla no iba a ser mucho más grande que una dilatada familia; ¿facilitaría eso la integración en el grupo?
Cuando el autobús llego a nuestro hotel ya había recogido a casi todas las compañeras y compañeros de viaje. El guía era marroquí, Alí de nombre, y nos hablaba en un perfecto castellano, pero al recibirnos nos saludó en euskera:
Egunon, Euskadi! Ondo lo egin?
Ederki, eskerrik asko le contestamos.
Cuando nos dirigíamos a nuestro asiento alguien preguntó qué era lo que decía Alí. Otro viajero explicó que éramos vascos y que el guía nos saludaba en euskera.
El vasco es una lengua impuesta dijo una mujer ya bastante mayor que viajaba sola.
Como el catalán añadió otro. Y esa idea se convirtió en tema de conversación.
Me vino a la cabeza el libro Euskararen isobarak de Pako Aristi, y lo que a lo largo de él dice sobre las mentiras que sobre el euskera se cuentan. Una de esas mentiras dice que queremos imponer el euskera. ¡Mira por dónde nombran represor al reprimido! En palabras de Pako Aristi “la palabra imposición está prohibida en la historia oficial de las lenguas mayoritarias. La palabra ‘imposición’ se ha convertido en patrimonio de las lenguas minorizadas y violentamente debilitadas” (Aristi, P. (2014). Euskararen isobarak. Donostia, Erein. (61 or.))
Utilicé ese argumento y me atreví a decir algo sobre la imposición de las lenguas mayoritarias. Alguien estuvo de acuerdo, pero esa quinta mentira (de 16 más una coda) que menciona Aristi era verdad para la mayoría del grupo. Tenían muy interiorizada esa idea, y me pareció conveniente enfriar aquel seudodebate. Queríamos disfrutar del viaje; supuse que para mantener el buen ambiente nadie utilizaría argumentos ad hominen. Al fin y al cabo no íbamos a estar juntos más que unos pocos días, ¿para qué revolver con temas que nos iban a incomodar? Así que de un modo marginal di a entender con algunos comentarios que no estábamos de acuerdo. También les dije que nosotros enseñamos en euskera.
O sea, que vivís de eso dijo una de las pasajeras, ¡que era profesora! Y se hizo el silencio.
Así terminó el parloteo sobre el tema. Había transcurrido poco tiempo como para que surgiese la familiaridad, pero el suficiente, y demasiado, para tener ya a algunas personas del grupo entre ceja y ceja.
Dos paradas más tarde se sumaron dos chicas al grupo y se completó el autobús. La primera parada del circuito fue en la mezquita de Hassan II en Casablanca. Al salir del autobús obstaculicé el paso de una de las jóvenes. Pedí perdón en euskera, e inmediatamente en castellano.
Euskaraz nahi baduzu, euskalduna naiz me dijo.
Las dos jóvenes eran de Iruñea. El malestar que me había dejado la conversación anterior se redujo. En adelante nuestro grupo fue el de “los vascos”, y una mujer que venía de Argentina, pero nacida en el pueblo navarro de Obanos, se añadió a nuestro grupo.
LA MEZQUITA MÁS GIGANTESCA DE MARRUECOS
“El trono de Dios se construirá sobre el agua”; eso dice (o algo similar) un versículo del Corán. Hassan II lo tuvo en cuenta para ordenar la construcción de la gigantesca mezquita que llevaría su nombre. Quizás dejó de lado otros preceptos del Corán.
Hace un siglo Casablanca tenía 110.000 habitantes; hoy, con 3.500.000, es la ciudad más grande y poblada de Marruecos. A pesar de no ser la capital el poder económico se concentró en ella en la segunda mitad del siglo XX, y en opinión de Hassan II la ciudad tenía que convertirse en un símbolo emblemático. Para conseguirlo ordenó en 1985 la construcción de una de las mezquitas más gigantescas del mundo. Se inauguró el 30 de agosto de 1993.
La nave de oración interior puede acoger 25.000 fieles, y la explanada que rodea la mezquita 80.000 más. En Marruecos
quienes no son musulmanes no pueden visitar las mezquitas; ésta es la única excepción, pero los turistas no podemos entrar mientras se celebran sus liturgias.
Es impresionante, y da igual desde qué punto de vista la mires, siempre es grandeza lo que descubres. Su minarete, por ejemplo, tiene 210 metros, lo que le hace el más alto del mundo.
Las calles y barrios cercanos están bien acondicionados.
Caminando hacia La Corniche (y ese fue el recorrido que nos ofreció el guía) se pueden ver casas de lujo, y servicios e instalaciones para satisfacer todo tipo de satisfaciones a quienes viven inmersos en el exceso, siempre mirando al Atlántico.
Pero las chozas de los miserables están, literalmente, detrás de ese lujo. Se pueden ver muros de la vergüenza que ocultan la pobreza: muros de dos metros rodean los barrios de chabolas contiguos, o utilizando el término francés, los bidonville.
Para construir la mezquita de Hassan II tuvieron que trasladar los barrios marginales que se asentaban allí. No solo eso; la mezquita se pagó con una suscripción popular obligatoria(!);
también tuvieron que pagar quienes fueron desterrados de su residencia. Ni siquiera los niños quedaron exentos de aquella recaudación, tuvieron que aportar un dirham cada uno.
El monarca de Marruecos también es el líder religioso, por lo tanto debe conocer muy bien los pilares del Islam; ¿y los cumple?
Cinco son dichos pilares: dar testimonio de fe, la oración, la limosna (zakât), el ayuno en el mes de ramadán, y la peregrinación a la Meca. ¿Hassan II cumplió con los cinco?
El tercer pilar (zakât) se refiere a lo que hay que dar a los necesitados; no se trata de una fácil limosna, sino de una seria obligación para con ellos. Durante el viaje he leído en algún lugar: “los derechos de los necesitados están en la fortuna de los ricos”.
Hassan II mandó construir una mezquita extraordinaria. ¿Dio a los necesitados lo que les debía?
LA CRUELDAD NO MUERE
Siguiendo el recorrido que denominan Ciudades Imperiales, dejamos atrás Casablanca para dirigirnos a Rabat. Entre las dos ciudades hay 90 kilómetros y una hora larga de viaje. Además de no ser un trayecto largo, el guía lo hizo agradable con sus explicaciones.
Ali, el guía, mostraba su carácter abierto. Era notable su conocimiento de la historia y hablaba con mucha seguridad. Sin embargo en las explicaciones sobre el islam y la monarquía marroquí, era imposible adivinar su opinión; en estos temas su discurso era totalmente aséptico. Me pareció que hacía esfuerzos para que su parecer no quedase al descubierto.
El Islam y las costumbres musulmanas fueron a menudo tema de las conversaciones con todos los guías. En el camino hacia Rabat Alí nos dio un pequeño discurso sobre los pilares del Islam y la profesión de fe, sobre el origen de sunitas y chiitas y las diferencias entre ellos, sobre cómo se realiza el rito de la oración…
Entre Casablanca y Rabat está el pueblo de Skhirat (Sjirad en castellano). No vimos ni el pueblo ni su playa, pero al pasar a su altura Alí dio por terminada la charla sobre el Islam y una nueva historia ocupo su lugar: la matanza de Skhirat .
En esta ciudad hay un palacio real de verano. A lo largo de tres kilómetros hay una serie de construcciones distribuidas en terrazas que miran al mar para el disfrute de la familia real y los funcionarios de la élite. El 10 de julio de 1971 hubo un atentado contra Hassan II, que estaba celebrando su 42 cumpleaños. Los militares asaltaron el palacio y provocaron una gran carnicería entre los asistentes; hubo más de cien muertos y otros tantos heridos. Hassan II salió bien, no así los cabecillas del golpe, que fueron fusilados. “Ten cuidado, Ufkir!”, gritó ante el pelotón de ejecución uno de los generales que encabezó el golpe.
Ufkir fue ministro de defensa e interior de Hassan II y el mejor de sus verdugos. Durante muchos años dirigió una dura y cruel represión. Según algunas versiones estuvo implicado en la matanza de Skhirat, aunque no es del todo claro. Al año siguiente, el 16 de agosto de 1972, Hassan II sufrió un nuevo atentado. Volvía de Francia y al entrar en el espacio aéreo de Marruecos fue atacado su avión; pero el rey, al que querían matar los organizadores del golpe, salió de nuevo con vida.
En esta ocasión no hubo dudas de la participación del general Ufkir. ¡Ufkir, el hombre de confianza del rey, traidor! Quien había desarticulado todos los complots contra el rey, quien había hecho asesinar en manifestaciones a cientos de estudiantes, quien llenó las cárceles de enemigos, quien era más cruel aún que el rey, … arremetió contra el rey.
Todos los cabecillas del golpe fueron juzgados y condenados a muerte, a excepción de Ufkir. Éste no llegó al juicio; la versión oficial fue que horas después del atentado se quitó él mismo la vida. Su familia vio el cuerpo, y eran evidentes los tiros recibidos por la espalda.
Fue entonces cuando comenzaron los llamados años de plomo. La cruel y despiadada persecución y represión política duró hasta
los primeros años de la década de 1990.
Alí nos contó la historia con frialdad, sin pasión. Pero cuando la mujer de Ufkir –Fátima– entró en el relato, la aparente despreocupación de Alí desapareció. Fue evidente la estima que sentía hacia Fátima.
Hassan II se vengó durante veinte años –años de plomo– en sus súbditos, en la gente del pueblo. Pero matar a Ufkir no le pareció suficiente para satisfacer la sed de venganza contra la traición de uno de sus más cercanos e hizo desaparecer a toda la familia del traidor (Fátima y y sus seis hijos e hijas). No los mató, no dio orden de que fuesen asesinados; los convirtió en muertos vivientes.
Mantuvo la familia encerrada durante casi 20 años, sin permitir ni la más mínima relación con el exterior. Desaparecidos para todo el mundo.
Pasaron décadas antes de que el mundo tuviese alguna noticia de esta familia. Entonces dejaron el encierro para ir al destierro. Fátima Ufkir cuenta sus días felices y los de desgracia en el libro Les jardins du Roi. Alí nos recomendó su lectura.
Hassan II no lo leyó. Murió en el palacio real de Skhirat en 1999; Les jardins du Roi se publicaron al año siguiente. Enterraron al rey en Rabat, en el mausoleo de su (supuesto) padre Mohammed V. El mausoleo es admirable. En medio está la tumba de Mohamed V; la de Hassan II y la de su hermano mayor (¿o hermanastro?) están a los lados. Marroquís y saharauis sufrieron el sangriento y cruel reinado de Mohamed II durante 38 años. Ese largo tiempo endureció los corazones de los súbditos; la muerte del rey no provocó expresiones de duelo en las calles.
