Μια συζητηση για την πρωτοπορια, Βασίλη Καρκατσέλη. On avant gard and presentation in photography.

Βασίλη Καρκατσέλη

Συζητήσεις για τα προβλήματα της φωτογραφίας

Για την πρωτοπορία και το ρόλο της παρουσίασης ενός φωτογραφικού έργου

Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης Σεπτέμβρης του 2016

Η συζήτηση αυτή έγινε το Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2016. Όπως πολλές φορές συμβαίνει μεταξύ μας, ξεκίνησε από μία σειρά ανταλλαγών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. (Δες παράρτημα Α) Στο τέλος αυτών των μηνυμάτων προέκυψε αναφορά στη Documenta 14. Δεν είχε φτάσει, όμως, εγκαίρως και έτσι δε συζητήθηκε. Έχει ενδιαφέρον, όμως, να την πάρουμε υπ όψιν. (Δες παράρτημα Β)

Σαν πρόλογος

Το Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, πιστό ακόμη στην ανάγκη της τυπωμένης φωτογραφίας, εγκαινιάζει με αυτή την έκδοση, μία νέα παρέμβαση στα φωτογραφικά πράγματα της χώρας: Τη δωρεάν κυκλοφορία σε τυπωμένη μορφή, απομαγνητοφωνημένων συζητήσεων για θέματα μη τεχνικού ενδιαφέροντος, που απασχολούν τη φωτογραφία σήμερα. Στην πραγματικότητα συνεχίζει τις προσπάθειές του που είχαν ξεκινήσει με την έκδοση του περιοδικού «Φύλλα για τη Γραφή Με Φως», 21 τεύχη σε δωρεάν πανελλαδική διανομή (από το Νοέμβριο του 1994 έως το Μάιο του 1998), άπειρα ανεξάρτητα μεταξύ τους φυλλάδια, ταινίες και καταλόγους εκθέσεων, πάσης φύσεως, μεγέθους και γραφιστικής αντίληψης (επίσης με δωρεάν διανομή). Η έκδοση αυτή έχει και έναν πειραματικό χαρακτήρα. Θέλουμε να δούμε αν, ο γραπτός προφορικός λόγος μπορεί να διατηρεί την ζωντάνια του προφορικού, όταν μετατρέπεται σε απομαγνητοφωνημένο. Μας ενδιαφέρει να καταλάβουμε τι από την ουσία του χάνεται, όταν δεν υφίστανται οι χειρονομίες και ο τόνος μίας φωνής, όταν δεν είναι κατανοητές οι φωτογραφίες των έργων που υπονοούνται ή αναφέρονται στις συζητήσεις. Αγωνιούμε για το τι χρησιμότητα μπορεί να υπάρχει (από τέτοιες απομαγνητοφωνήσεις) για όσους (από αυτούς που τις διαβάζουν) δεν βρίσκονται στο ίδιο φιλοσοφικό κλίμα ή στο ίδιο επίπεδο ερωτημάτων. Και αυτά τα ερωτήματα ενδιαφέρουν άραγε μόνο τους φωτογράφους ή μήπως και τους συναδέλφους των άλλων τεχνών, οι οποίοι από διαφορετικό επίπεδο θα μπορούσανε (;) να συμβάλουν σε αυτό το διάλογο; Να γιατί θα είχε μεγάλη και ιδιαίτερη αξία τα κείμενα αυτού του «φυλλαδίου» να συνεχιστούν και με τη δική σου παρέμβαση, αναγνώστη. Περιμένουμε στο mail μου, τοποθετήσεις, αντιρρήσεις, διαφωνίες, συμπληρώσεις και ότι άλλο, ώστε να συμπεριληφθούν σε μία πιθανώς «δεύτερη» επαυξημένη έκδοση. Καρκατσέλης Βασίλης katselis@the.forthnet.gr

Σαν εισαγωγή

Για την καλλίτερη κατανόηση του θέματος της παρούσας συζήτησης ίσως αξίζει να προαναφερθεί ένας συμβολικός ορισμός του τι θεωρείται, γενικώς, πρωτοπορία. Στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή διαβάζουμε: Πρωτοπορία. Ο όρος αναφέρεται γενικά σε λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά κινήματα που καινοτομούν, τόσο στο περιεχόμενο, όσο και στη μορφή. Στο 19ο αιώνα η πρωτοπορία (avant – garde) είχε έννοια πολιτική και σήμαινε τα ρεύματα και τις ομάδες της αριστεράς. Μόνο στις αρχές του 20ου αιώνα ο όρος πρωτοπορία μεταπήδησε στον τομέα της τέχνης και κατέληξε να δηλώνει την τάση της ανανέωσης της τέχνης με νέα περιεχόμενα, νέες τεχνικές και νέες εκφραστικές μορφές. Στον τομέα των εικαστικών τεχνών (η φωτογραφία συμπεριλαμβάνεται σε αυτές) ονομάζονται σήμερα πρωτοποριακά τα κινήματα στα οποία η ανάγκη της ανανέωσης των καλλιτεχνικών αρχών συμβαδίζει με την εγκατάλειψη των συνηθισμένων τεχνικών καθώς και με την πρόθεση (που εκφράζεται συνήθως με μανιφέστα, θεωρητικά άρθρα κ.ά.) της πρόβλεψης των μορφών και των τεχνικών, που θα μπορούσαν να αποκτήσουν παγκόσμιο κύρος. Κατά κάποιον τρόπο κάθε αυθεντικό καλλιτεχνικό γεγονός, δηλαδή κάθε δημιουργικό και συνεπώς πρωτότυπο γεγονός, μπορεί να θεωρηθεί πρωτοποριακό.

Ετυμολογικά η λέξη πρωτοπορία, προπόρευση, προβάδισμα, στις τέχνες αποτελεί σημασιολογικό δάνειο από τη γαλλική avant-garde (αβάν γκαρντ) , εμπροσθοφυλακή, δηλαδή το σύνολο αυτών που πηγαίνουν μπροστά, αυτών που οδηγούν τις εξελίξεις και ανοίγουν νέους δρόμους στην τέχνη, την επιστήμη κ.α. Ως έννοια ταυτίζεται με κάθε τι τολμηρό, που θεωρητικά προηγείται της εποχής ως θαυμαστός προάγγελος μελλοντικής εφαρμογής ή αποδοχής. Υπό αυτή την άποψη δεν είναι και λίγες οι περιπτώσεις που με τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της, η έκφραση αυτή να θεωρείται, και επαναστατική σε μια κρατούσα κατάσταση, και πως έρχεται σε ρήξη με παραδοσιακές ιδεολογίες και ακολουθούμενες αρχές, χαρακτηριζόμενη ενίοτε ακόμη και ως ανορθόδοξη ή εξτρεμιστική. Η λέξη πρωτοποριακός είναι για πολλούς συνώνυμο του προχωρημένος, προηγμένος, πειραματικός, σύγχρονος.

Σύγχρονη τέχνη είναι η περισσότερη από την τέχνη που γίνεται Τώρα (γιατί άραγε, όχι όλη η τέχνη; Ποια τέχνη, αν και γίνεται τώρα, παραμένει έργο προηγούμενων εποχών;). Από τη δεκαετία του 1980 και μετά την επικράτηση του μεταμοντέρνου, η σύγχρονη τέχνη έχει διαχωριστεί απόλυτα από τη Μοντέρνα Τέχνη, που αναφέρεται σε κάτι άλλο. Ο όρος «σύγχρονη τέχνη» επικράτησε μετά το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων στη δυτική τέχνη. Πάνω απ’ όλα, είναι αποδεκτό ότι ο όρος «σύγχρονη τέχνη» χρησιμοποιείται για να σημαδέψει το τέλος του μοντερνισμού. Ως έννοια ταυτίζεται με κάθε τι τολμηρό, που θεωρητικά προηγείται της εποχής ως θαυμαστός προάγγελος μελλοντικής εφαρμογής ή αποδοχής. Βέβαια υπό αυτή την άποψη δεν είναι και λίγες οι περιπτώσεις που με τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της, η έκφραση αυτή να θεωρείται και επαναστατική σε μια κρατούσα κατάσταση και να έρχεται σε ρήξη με παραδοσιακές ιδεολογίες και ακολουθούμενες αρχές, χαρακτηριζόμενη ακόμη και ως ανορθόδοξη ή εξτρεμιστική.

Έχουμε ανάγκη από μία σύγχρονη και πρωτοποριακή φωτογραφία; Αντιγράφω από ποστάρισμα σε συζήτηση στο FB του Φωτογραφικού Κέντρου Θεσσαλονίκης. «Οι κοινωνίες της νέας χιλιετίας βρίσκονται σε μια μεταβατική περίοδο, κατά την οποία αναζητούν μια νέα ταυτότητα και έναν νέο στόχο. Η τέχνη δεν θα μπορούσε φυσικά να χαράξει διαφορετική πορεία. Τα κινήματα λείπουν και η τέχνη κάνει το μετέωρο βήμα της μετάβασης προς κάτι νέο, κάτι υπερβατικό. Οι νέες τεχνολογίες (web, Photoshop, 3D, digital art, ολογράμματα) θα επηρεάσουν την τέχνη σε βαθμό που θα αλλάξουν αυτό που σήμερα ορίζουμε ως τέχνη. Το κίνημα της οικολογίας θα επηρεάσει την μορφή έκφρασης της τέχνης, στα υλικά που χρησιμοποιεί, στα νοήματα που μεταφέρει. Η τέχνη θα στρατευθεί στη νέα «πράσινη» ιδεολογία. Ενώ κάθε κίνημα γεννημένο από τη σύγχρονη ατομοκεντρική κοινωνία, στο στόχαστρό του θα θέσει το άτομο. Ο 21ος αιώνας αποτελεί, λοιπόν, τον λευκό καμβά πάνω στον οποίο η τέχνη θα αποδώσει τα νέα κινήματα που θα εκφρασθούν. Το ποιος θα δημιουργήσει ή θα υποστηρίξει αυτά τα νέα κινήματα της φωτογραφίας είναι ένα ζητούμενο. Το μέλλον ευτυχώς δεν μπορεί να καθοριστεί και παραμένει ανοιχτό στο απρόβλεπτο. Παρ όλα αυτά, δεν μας επιτρέπεται να κοιμόμαστε, ούτε ως δημιουργοί, ούτε ως φορείς»

Η συζήτηση στο Μικρόκοσμο

για την πρωτοπορία και το ρόλο της παρουσίασης ενός φωτογραφικού έργου.

Στη συζήτηση συμμετέχουν: Βασίλης Καρκατσέλης (ΒΚ), Άγγελος Σοφιανίδης (ΑΣ), Αλέκα Τσιρώνη (ΑΤ), Ευθύμης Μουρατίδης (ΕΜ) και ο Βασίλης Μαντάς (ΒΜ).

ΒΚ Ξεκινάμε με αφορμή τον τρόπο παρουσίασης του έργου σε μια έκθεση. ΑΣ Θα ήθελα να συζητήσουμε το κατά πόσον είναι πρωτοπορία το να χρησιμοποιείς σε μία έκθεση μεγάλες εκτυπώσεις επικολλημένες σε ντι μπον το 2016, αν δεν υπάρχει πρωτοπόρο περιεχόμενο. Μόνος του ο τρόπος παρουσίασης, δε μπορεί να θεωρείται πρωτοπορία. Ένας τρόπος παρουσίασης που χρησιμοποιείται για χρόνια δε μπορεί να εντάσσεται σε αυτό που λέμε πρωτοπορία, όταν το έχουν κάνει πολλοί πριν από εμάς. Αντίθετα, στο έργο το κρεμασμένο από το ταβάνι με τα σύρματα, φαίνεται ξεκάθαρα ότι δεν έχουμε μόνο ένα τρόπο παρουσίασης, αλλά ο καθένας καταλαβαίνει πως η παρουσίαση είναι στοιχείο του έργου, είναι αναπόσπαστο κομμάτι. Εδώ δεν έχουμε τρόπο παρουσίασης γιατί ο τρόπος παρουσίασης ταυτίζεται με το έργο, είναι το ίδιο το έργο. Οπότε η συζήτηση που άνοιξε πρέπει να συνεχιστεί μόνο για το ίδιο το έργο και όχι για τον τρόπο παρουσίασης. ΑΤ Επί του θέματος να τονίσω πως δε θυμάμαι καμία πρωτοπορία να εκτέθηκε χωρίς κορνίζα. Όλες αυτές οι δουλειές που θεωρούμε πρωτοπορία, σε βάθος χρόνου βέβαια, είναι κορνιζωμένες. Ο τρόπος παρουσίασης εν μέρει είναι αισθητικό στοιχείο. Δε θυμάμαι τον Ιμπρεσιονισμό πχ να λέει, τώρα θα κάνω πρωτοπορία και θα είμαι ακορνίζωτος, είναι πολύ σημαντικό να το βλέπουμε έτσι.

ΒΚ Ναι αλλά, ο Ιμπρεσιονισμός είναι τέλη του 1800, είναι πάνω από έναν αιώνα πριν. Άλλα τους απασχολούσαν τότε, για άλλα νοιαζόντουσαν. ΑΤ Μια χαρά κορνιζωμένα ήταν άπαντα. ΕΜ Μα δε λέγανε ότι θα κάνουν πρωτοπορία. ΑΣ Μα γι αυτό με πείραξε αυτό του Θανάση, το πάμε να κάνουμε πρωτοπορία, γιατί μπορεί να φτάσουμε να κάνουμε ανοησίες, προσπαθώντας να δημιουργήσουμε νέες μορφές αδιαφορώντας για το περιεχόμενο. Μια πρωτοπορία για την πρωτοπορία, ίσως μορφολογική, ίσως τεχνική άλλα χωρίς περιεχόμενο. ΕΜ Μα πιστεύω πως ούτε και ο ίδιος ο Θανάσης πιστεύει αυτό που έγραψε περί πρωτοπορίας, θα εννοεί την παρουσίαση. ΒΚ Μα αυτά τα υλικά ανάρτησης, άρα και παρουσίασης είναι το άκρον άωτον της παλιατζουρίας, ότι πιο τετριμμένο. Με τίποτε δε μπορώ να τα εντάξω σκέτα σε μία συζήτηση περί πρωτοπορίας. Εμείς στο Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης έχουμε κάνει εκθέσεις και παρουσιάσει στους φωτογράφους και το κοινό της πόλης αυτά τα υλικά πριν τριάντα χρόνια, κάποτε σαν δοκιμές και πειράματα και πάρα πολλές φορές σαν πρόταση ή ανάγκη. Θυμάμαι την πρώτη μας προσπάθεια, τότε που δεν υπήρχε μαύρη ψίχα, και κολλούσαμε τις φωτογραφίες σε kappa mount με λευκή ψίχα και μετά με τις ώρες, ατελείωτες ώρες, βάφαμε με πινελάκι το προφίλ από λευκό σε μαύρο. ΑΤ Από την άλλη πάλι, αυτό που γράφει για τα καρφάκια και τη χρήση τους, για εμένα δηλώνει μια οικονομική δυσπραγία, παρά μία πρωτοπορία αυτή καθ εαυτή. Είναι ένα σύνολο πράξης και το παρακολουθώ. Από την άλλη, η πρόκληση θα ήτανε να πούμε, διαθέτω για αυτή την έκθεση 2.000 ευρώ για τη συμμετοχή μου και θα καθίσω να δω τι μπορώ να κάνω με αυτά για τη σωστότερη παρουσίαση του έργου μου. Αυτό για εμένα θα ήτανε πρόκληση. Βρίσκω ότι και αυτός είναι ένας απελευθερωτικός τρόπος, όχι μόνο ιδεολογικά, αλλά αυτή θα είναι η πρόκληση.

ΒΚ Για μένα η ανάρτηση με καρφάκια χωρίζεται σε δύο βασικές κατηγορίες που δεν θέλω να μπλέκονται. Η μία κατηγορία είναι ανάρτηση με καρφάκια μόνο στις δύο επάνω γωνίες και είναι και αυτή με τα καρφάκια στις τέσσερεις γωνίες. Τις ξεχωρίζω γιατί η πρώτη περίπτωση αφήνει τη φωτογραφία ελεύθερη να αντιδρά στις συνθήκες του περιβάλλοντος της ανάρτησης και να κυρτώνει, ενώ η δεύτερη όχι, την κρατά τεντωμένη, σαν σε κορνίζα. Πριν τριάντα περίπου χρόνια, στην έκθεση που είχα στο Ινστιτούτο Goethe (τότε που το Ινστιτούτο ήταν επί της Λεωφόρου Νίκης) και αργότερα με ακόμη πιο πλούσιο υλικό στην Τέχνη του Κιλκίς, ανάρτησα φωτογραφίες μεγάλων διαστάσεων, σε λουρίδες, με ανάρτηση μόνο από το επάνω μέρος. Αυτός ήτανε ένας τρόπος καινούργιος, «πρωτοποριακός». Τα έργα με αυτόν τον τρόπο ήταν ελεύθερα να αντιδρούν/συστρέφονταν ανάλογα με τις συνθήκες υγρασίας του περιβάλλοντος ή τη σχετική θερμοκρασία του χώρου. Τα έργα καθώς

συστρέφονταν χάνανε την επιπεδότητά τους και δε μπορούσες να τα δεις αν δεν άλλαζες θέση/γωνία θέσης, αν δε «χόρευες» μπροστά στο έργο. Η κίνηση του θεατή ήταν υποχρεωτική για να δει τα έργα, και μέσα στην έκθεση και μπροστά από τα έργα. Αυτό το πράγμα δε μπορεί να σου το προσφέρει ούτε η κορνίζα ούτε τα τέσσερα καρφάκια. Αν χρειάζεσαι ένα έργο ζωντανό, μη σταθερό στον τοίχο, δε μπορείς να το πάρεις από μία κορνίζα, ούτε από τα τέσσερα καρφάκια. Αυτός είναι ο λόγος που υποστηρίζω πως τα τέσσερα καρφάκια είναι παρεμφερής ανάρτηση με αυτή της κορνίζας, και ας μην είναι, μια και δε μεσολαβεί το πλαίσιο που απομονώνει στα όρια της εικόνας, ούτε το τζάμι ή το fiber glass αν υπάρχει. Αυτά (τα υλικά) είναι σα να φυλακίζουν τη φωτογραφία μας. ΑΤ Τη «φυλακίζουν»; Εχθές, για παράδειγμα, πήγα στο Κόδρα και όλα τα έργα ήταν καρφωμένα με τέσσερα καρφάκια. Ο χώρος είναι τόσο ισχυρός, που τα τέσσερα καρφάκια δεν προσιδιάζουν με κορνίζα. Ο χώρος είναι κυρίαρχος και απελευθερώνει το έργο σε σχέση με τη χρήση των τεσσάρων καρφιών. Οπότε και τα τέσσερα καρφάκια, μήπως να τα δούμε σαν κλασσικό τρόπο ανάρτησης; Μήπως όλα είναι πολύ σχετικά; ΒΚ Τώρα μπαίνει και ένα νέο στοιχείο, ο χώρος που θα φιλοξενήσει τα έργα μας. Δηλαδή η παρουσίαση ή το μέγεθος κτλ δεν είναι ανάγκη του δημιουργού, αλλά επιβεβλημένη ανάγκη, λες και φτιάχνουμε έργα για συγκεκριμένο χώρο. Πράγματι Αλέκα, για να μπορέσουν εκείνα τα έργα να υπάρξουν σε αυτόν τον επιβλητικό χώρο απαιτούν μέγεθος, δίχως ή με κορνίζα. Για το δεύτερο όμως (επιλογή έκθεσης με κορνίζα) προκύπτει ένα νέο πρόβλημα, και είναι το πρόβλημα που από άλλο κανάλι επιβάλει λύσεις, γιατί το έχω αντιμετωπίσει/πάθει αυτό. Που αποθηκεύεται και πως μεταφέρεται ένα μεγάλων διαστάσεων έργο σε κορνίζα; Για κάθε έκθεση χρειάζεται φορτηγό και βαστάζοι για την προς και από μετακίνησή του. Πέραν δηλαδή του κόστους κατασκευής της κορνίζας (για τις περιπτώσεις δίμετρων έργων) εάν προσθέσουμε το κόστος μεταφορών, όπως και το κόστος συντήρησης (σπάνε τα τζάμια εύκολα και η λύση του fiber είναι πανάκριβη),

αποθήκευσης κτλ καταλαβαίνουμε πολύ καλά γιατί η λύση με τα καρφάκια, επιβάλλεται «για τεχνικούς λόγους» και όχι για «αισθητικούς» ή άποψης. Οπότε, πάει και αυτή η «πρωτοπορία»; ΑΤ Ναι, αλλά σκέψου ένα οπτικό αποτέλεσμα, να έχεις το παράδοξο μίας εξαιρετικά ακριβής και περίτεχνης κορνίζας σε έναν τέτοιο χώρο. Αυτό δημιουργεί ένα οπτικό παράδοξο. Και μπορεί να είναι άποψη, αλλά εμείς μπαίνουμε σε μία πεποίθηση πως πρέπει να είμαστε οικονομικοί, εκ των πραγμάτων. Αυτή την επιλογή της άποψης, εκ των οικονομικών πραγμάτων την στερούμαστε, δηλαδή θέλω να πω πως ο συγκεκριμένος τρόπος έκθεσης/έκφρασης, λόγω της οικονομικής κατάστασης, αγνοεί ένα κομμάτι άλλο και αυτό μας στερεί ένα κομμάτι έκφρασης, δοκιμών και πειραματισμού. Καμιά φορά, όταν βλέπω τέτοιες παρουσιάσεις, αναρωτιέμαι μήπως συμβαίνει αυτό. ΒΚ Υπήρχε εκθέτης στο ισόγειο των κοιτώνων που εξέθετε τα έργα του με κορνιζούλες της ΙΚΕΑ. Εκθέτει τις φωτογραφίες του με κορνίζες. ΑΤ Ναι αλλά αυτό δεν είναι πρόκληση. Τίποτε δεν είναι. Δεν έχει κάτι το ανατρεπτικό η δουλειά του. Δεν μιλάμε για αυτό. ΒΚ Φυσικά. Ούτε στο περιεχόμενο των εικόνων του είδαμε κάτι δυναμικό και μη τετριμμένο, ούτε στον τρόπο έκθεσης. ΑΤ Τώρα που το αναφέρεις, θυμήθηκα στην είσοδο εκείνη την προσωπογραφία. Άμεση αναφορά σε εκείνα τα έργα που είχες κάνει με το νερό. Ήτανε στρώματα – στρώματα φωτογραφίες κομμένες με την ίδια τεχνική. Και για να επανέλθουμε στον τρόπο έκθεσης, ο τρόπος έκθεσης απαιτεί οικονομικά δεδομένα, που με τη σειρά τους θα σου επιτρέπουν την ελευθερία. Αν δεν έχεις τα οικονομικά δεδομένα ένας πολύ μεγάλος περιορισμός υφίσταται, κατά την άποψή μου. Πολύ μεγάλος περιορισμός. Και μια και το συζητάμε, τον τρόπο παρουσίασης (καρφάκια/κορνίζα) τον βλέπω σαν πειραματισμό και καθόλου σαν πρωτοπορία.

ΒΚ Μα για να είσαι πρωτοπορία συντεταγμένη, πρέπει να απορρίψεις όλο το παρελθόν και με γνώση και άποψη να προτείνεις κάτι άλλο. Πρέπει να έχεις σαφέστατη άποψη όλων όσων υπήρξαν πριν από εσένα . . ΑΤ Βασίλη ξέρεις τι θέλω να πω; Είμαστε πάρα πολύ χορτασμένοι από εικόνες. Έχουμε δει πάρα πολλά πράγματα και είμαστε και σε μία εποχή όπου η πληροφορία είναι πολύ εύκολα προσβάσιμη, με αποτέλεσμα να έχουμε συσσωρευμένη στο μυαλό μας μπόλικη εμπειρία, δεν είμαστε αθώοι στο βλέμμα, οπότε μειώνεται το εύρος αυτών που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αποκλίνοντα από τα συμβατικά, μειώνεται η διαδικασία του όταν ψάχνω το πώς και το γιατί, γιατί όλα όσα ξέρουμε τα κουβαλάμε, τα έχουμε στο μυαλό μας . . ΕΜ Φυσικά, στοκάρουμε, στοκάρουμε, ιδέες και εικόνες, αλλά όλα αυτά μέσα μας μπορεί να λειτουργήσουν κάποια στιγμή και να βγάλουν κάτι.

AT Δεν το είπα με αυτή την έννοια, το είπα με την έννοια ότι έχουμε εμπειρίες, έχουμε δει πολύ πράγμα, έχουμε δει πως έχουν εκτεθεί πολλά πράγματα, ίσως δεν υπάρχει κάτι που δεν έχουμε δει, πολύ λίγα είναι όσα δεν έχουμε δει, κάτι για τον τρόπο έκθεσης που να λειτουργεί αποτελεσματικά όμως, οπότε μήπως είναι μάταιο να ψάχνουμε αυτό το στοιχείο. ΒΚ Μάταιο δεν είναι. ΑΣ Για μένα, ξαναγυρίζω στο θέμα, το ερώτημα που βάζω είναι το ποια πρωτοπορία έγινε συνειδητά, δηλαδή αν κάνεις κάτι για να είναι πρωτοπορία. ΒΚ Όλες. Όλες ήτανε αποτέλεσμα συνειδητών πράξεων. Όταν αναφερόμαστε στην avant garde ξέρανε και ξέρουμε τι κάνανε και τι επιδιώκανε συνειδητά, με αγώνες, με ταλαιπωρίες, με απορρίψεις κάποιες φορές. Γράφανε μανιφέστα, διατυπώνανε σε κείμενα προθέσεις, σχηματίζανε ομάδες, επιδιώκανε συνέργειες, κάνανε χίλια δύο και με ένταση μάλιστα πολλές φορές. Όταν ο Ginga Vertof γύρισε τον άνθρωπο με την κινηματογραφική μηχανή, όχι μόνο ήξερε πολύ καλά τι έκανε, όχι μόνο ενάντια σε ποια εκδοχή του κινηματογράφου (σκηνοθετημένη) πάλευε, αλλά έχουμε και όλα τα σχετικά

κείμενα που γραφόντουσαν σχετικά και το μανιφέστο για την «κάμερα-μάτι» κτλ. Το γιατί σήμερα έχει επικρατήσει το σινεμά του Χόλυγουντ είναι μια άλλη υπόθεση. Σαν απάντηση λοιπόν σε αυτό που βάζεις, λέω πως δεν έχει ή δεν πρέπει να έχει για εμάς ιδιαίτερη σημασία το να ρωτάμε αν αυτός και οι συν αυτόν διεκήρυτταν πως κάνουν πρωτοπορία ή απλώς διεκδικούσανε να κάνουν το Νέο Σινεμά, το δικό τους σινεμά, καταδεικνύοντας ταυτόχρονα γιατί το άλλο ήταν «άχρηστο». ΑΣ Μα η διαφωνία μου δεν είναι η αναζήτηση της πρωτοπορίας, δεν είναι το να ανήκω στην πρωτοπορία, είναι το ότι έχω μία άποψη σχετικά με το ότι έχει γίνει προηγουμένως, ότι έχω άλλη ιδέα για το πώς πρέπει να γίνουν τα πράγματα, έχω μία άποψη η οποία διαφωνεί με όσα έχουν γίνει προηγουμένως και τη διατυπώνω. Δηλαδή, δεν το κάνω για την πρωτοπορία, το κάνω για μιαν ιδέα, έχω άλλη πρόταση. Και επιμένω γιατί στη συζήτησή μας με τα mail κάποια στιγμή χώθηκε και το «Τι είναι πρωτοπορία σήμερα» και «πως θα κάνουμε πρωτοπορία σήμερα». Ενώ για μένα είναι το πώς θα εκφράσουμε τη φωτογραφία μας. Στη συζήτηση πέφτει περισσότερο το τι φωτογραφία θέλουμε, για να μη θίξουμε το θέμα της ποιότητας. ΑΤ Ναι, να μην θίξουμε το θέμα της ποιότητας, γιατί με πιάνει ανατριχίλα. Ούτε είναι εύκολο να μιλάμε για αυτήν, ούτε είναι εύκολη μία τέτοια συζήτηση. ΑΣ Ναι, γιατί πρέπει να θίξουμε και να απαντήσουμε στο «τι είναι ποιότητα», που δεν είναι του παρόντος. Το θέμα, για μένα είναι τι φωτογραφία θέλουμε να κάνουμε και αν αυτό θα ανήκει στην πρωτοπορία, σε δεύτερη φάση, θα βγει ή θα φανεί αργότερα. Το ξαναλέω: «Τι φωτογραφία θέλουμε να κάνουμε». ΒΚ Αν εμένα μου βγάλεις φωτογραφία το γέρο με τις ρυτίδες και το τσιμπούκι, όπως τον φωτογράφιζε η φωτογραφία το 1930 ή η ΕΦΕ Ηρακλείου πχ, είναι σίγουρο πως δεν είναι δυνατόν να έχεις να πεις με τη φωτογραφία σου κάτι άλλο. Πώς να πεις κάτι καινούργιο με μία τόσο γερασμένη φόρμα, είναι σαν αξίωμα, νέα φόρμα για νέο περιεχόμενο ή νέο περιεχόμενο με νέα φόρμα. «Η

φόρμα είναι το μέσον» είχε πει κάποιος και αν το δούμε από αυτή τη σκοπιά συμφωνώ απολύτως. Που είναι η πρόθεση του δημιουργού; Η πρόθεση είναι κομβικό σημείο στην εργασία ενός συνειδητού δημιουργού. Αυτό για μένα φέρνει στο προσκήνιο και μία άλλη θέση. Στο 99 % των φωτογράφων ο φωτογράφος είναι πίσω από το φακό. Στις πρωτοπορίες ο φωτογράφος είναι μπροστά από το φακό. Ακόμη και χρονολογικά. Πρώτα ξέρω τι θέλω και γιατί και πως, και μετά θα βγάλω τη φωτογραφία. ΑΣ Στη δικιά μας την περίπτωση, όμως, το θέμα της πρωτοπορίας φαίνεται να τοποθετείται από κάποιους, είτε στον τρόπο παρουσίασης, που για εμένα είναι λάθος, είτε στο πως παρεμβαίνουμε επάνω στη φωτογραφία με δεύτερα ή τρίτα υλικά. Μα ούτε και αυτό είναι πρωτοπορία, γιατί αν ήταν, ήταν κάποτε, ούτε οδηγείσαι και σε καλά αποτελέσματα. Η πρωτοπορία δεν είναι αναγκαίο να έχει να κάνει με το ξεπέρασμα μόνο του φωτογραφικού χαρτιού, γιατί πρωτοπορία μπορεί να είναι στο περιεχόμενο, στην ιδέα, στα μορφολογικά ή άλλα χαρακτηριστικά της φωτογραφίας. Γιατί αναγκαστικά να θεωρούμε και να συζητάμε τόσο για την ανάγκη του τρόπου παρουσίασης; ΑΤ Ξέρεις, νομίζω πως αυτή ήταν μία ατυχής διατύπωση. Ήταν αυθαίρετη παρέμβαση με την ελπίδα για κάποιους ανθρώπους να λειτουργεί απελευθερωτικά, σαν υποκίνηση, μπορεί κάποιοι να αισθάνονται δέσμιοι με τη φωτογραφία και να επιθυμούν πιθανά μία άλλη επέμβαση, (εγώ προσωπικά, δεν ξέρω τι επιθυμώ, δεν ξέρω καν αν επιθυμώ), αλλά αυτό ίσως μπορεί να λειτουργήσει απελευθερωτικά, να αποδεσμεύσει κάποιους, κάποιους άλλους όχι. ΑΣ Μα αυτό δεν πρέπει να εκφράζει την ιδέα; Αν μιλάμε για παρέμβαση στη φωτογραφία, να συζητάμε αν αυτό εξυπηρετεί την ίδια την ιδέα. Στα «χαοτικά πλεχτά» του Βασίλη ήταν χαοτικά και έγιναν πλεχτά για να είναι χαοτικά, δηλαδή είναι η ιδέα, υπάρχει η ιδέα και ψάχνεις να βρεις πως την εξυπηρετείς, με ποια τεχνική ή μεθοδολογία. ΑΤ Από την άλλη πάλι, μπορείς να έχεις μια ιδέα και να μην ξέρεις πώς να την εκφράσεις. Δουλεύοντάς την όμως, ακόμη και με την υπόνοια της ιδέας, αυτή

μπορεί να πάρει σιγά- σιγά μορφή. Δεν πρέπει να έχεις μία διαμορφωμένη άποψη, πάνω στην οποία να δουλεύεις. Νομίζω πως αξίζει να δουλεύεις ένα πειραματισμό, που να εκφράζει την ιδέα, έστω και αδιαμόρφωτη ακόμη, και στην πορεία να καταλήξεις κάπου, αν και μπορεί να μην καταλήξεις.

BΜ Θα ήθελα να έλθουμε στις φωτογραφίες του Βασίλη, αυτές που κολλούσε στους τοίχους της πόλης πάνω από αφίσες και που επάνω στις φωτογραφίες του κολλούσαν άλλοι νέες αφίσες. Εκεί στον τοίχο δεν υπάρχει πιθανότητα να δείξεις υλικό, δευτερεύουσας σημασίας; Δηλαδή, ο τρόπος παρουσίασης των έργων σου, ο τρόπος που διάλεξες να αναπτύσσεται το έργο σου δείχνει ότι είναι πρωτεύον το που θέλεις να το δείξεις, μια και αναζητάς την παρέμβαση των άλλων. Βλέπω ότι το κυρίαρχο είναι αυτό, παρά το ίδιο το έργο. Δηλαδή η δική σου πρωτοπορία σε αυτήν την περίπτωση δεν είναι απαραίτητα στο περιεχόμενο της εικόνας αλλά στην παρουσίαση. Θα ήθελα επ αυτού να τοποθετηθείς Βασίλη.

ΒΚ Για μένα η πρωτογενής βασική αξία της πράξης αυτής ήτανε στο ξεπέρασμα των συγκεκριμένων εκθεσιακών χώρων, των γκαλερί. Σε μία εποχή που το Φωτογραφικό Κέντρο λειτουργεί σαν ανασταλτικός παράγοντας για το έργο μου, σε συνεχείς απαγορεύσεις δράσεων, και καθώς από τη μεριά μου, με σεβασμό στη συλλογικότητα, δεν μου επιτρέπω να πιέζω τα πράγματα προς κατευθύνσεις που ενδεχομένως είναι «υπερβολικά ακραίες» για εσάς, συνεχίζοντας εκείνη την αγωνιώδη προσπάθειά μου για τη φωτογραφία στο δημόσιο χώρο, να σας θυμίσω τη φωτογραφία στα ρολά των καταστημάτων, στις κολώνες και τα καφάο, στις στάσεις των λεωφορείων, στις βιτρίνες, στα πεζοδρόμια κτλ, συνεχίζω απόλυτα μόνος με τις εκθέσεις στους χώρους αφισοκόλλησης. Το «ατυχώς απόλυτα μόνος» δεν αναφέρεται σε οτιδήποτε άλλο πέρα από την ανάγκη να υπάρχει κάποιος δίπλα να ντοκουμεντάρει τις επιχειρήσεις, ώστε να μπορούμε να τις κοινοποιήσουμε και να κάνουμε ευρύτερα γνωστή την προσπάθεια στο κοινό των φωτογράφων και των συναδέλφων των λοιπών τεχνών. Θα ήθελα πολύ να είχα όλες αυτές τις αντιδράσεις που βίωνα μόνος, από τις συζητήσεις μέχρι την αδιαφορία. Ας το αφήσουμε όμως αυτό και ας ξαναγυρίσω σε αυτό που ρώτησες. Σε αυτή τη φάση η «αρχή της επανάστασής μου» ήταν ο τόπος και ο τρόπος, σαν αφίσες, από τον χώρο της γκαλερί των 500 ατόμων στο δρόμο των χιλιάδων περαστικών. Για το τι φωτογραφίες δείχνω θα το πω σε λίγο. Προς το παρόν θα μείνω στο που και πως. Οι πολύωρες συζητήσεις για αυτό που έκανα, για το θέμα των έργων μου, για το κόστος του, για το ότι δεν μένει τίποτε για μετά σαν έργο ή τη ματαιότητα τέτοιων προσπαθειών (αδιάφορο κοινό), αλλά και κάποιες άλλες συγκυρίες, έδωσαν την ευκαιρία να γεννηθεί μία καινούργια φόρμα για αυτό το μέρος του έργου μου. Ότι έχει διασωθεί, αποκόπτεται και γυρίζει στον εκθεσιακό χώρο. Αρχικά διστακτικά και στη συνέχεια με τόλμη και θάρρος. Νέα αντ-επανάσταση στο έργο μου από εμένα. Ξαναφέρνω στον εκθεσιακό χώρο κομμάτια του δρόμου, αλλά όχι με τον τρόπο που το κάνανε οι νέοι ρεαλιστές τον προηγούμενο αιώνα, ούτε με την έννοια της συλλογής τυχαίων ή συγκεκριμένου τύπου αντικειμένων. Και αυτά όχι μόνο δίχως κορνίζα και σε ένα μη αρχειακού τύπου χαρτί αλλά και

σε μία φόρμα κάπως πρωτόγνωρη που δίνει όγκο και ιστορία στην εικόνα μου. Ήταν επανάσταση; Σιγά την επανάσταση, αλλά παρ όλα αυτά κάτι, πιστεύω πως ήταν. Αναιρέθηκε από τη δεύτερη η πρώτη φάση αυτού του πειράματος; Όχι. Ας έλθω τώρα και στο θέμα του θέματος των έργων μου και αυτή την τεχνική της μετωπικής λήψης του δρόμου. Το θέμα με απασχολεί από παλαιά. Σε ένα εργαστήρι που είχαμε στο/για το Γαλλικό ποταμό, δούλευα μαζί με μία καλλιτέχνιδα από την Άπω Ανατολή. Αυτή τι έκανε. Δούλευε με ένα ψιλό, σα ριζόχαρτο φανταστείτε, χαρτί χαρακτικής το οποίο ακουμπούσε πάνω σε μεταλλικές και άλλες επιφάνειες της πόλης μας και περνώντας επάνω του ένα μολύβι-κάρβουνο, έπαιρνε στο χαρτί το ίχνος του ανάγλυφου με όλες του τις λεπτομέρειες. Εγώ έκανα φωτογραφίες αυτές τις επιφάνειες για να δούμε τη διαφορετικότητα καταγραφής των δύο μέσων κτλ. Από τότε, αυτή η κάθετος μέθοδος φωτογράφησης του δρόμου υπήρχε μέσα μου, αλλά ποτέ δεν είχα τη θέληση την ανάγκη ή το χρόνο να κάνω κάτι με αυτή. Μέχρι που βρήκα τις καπότες στα πεζοδρόμια της περιοχής των Σφαγείων. Αυτά θα έδειχνα στους περαστικούς. Όχι «φωτογραφία Δρόμου» που εκείνη την εποχή μας είχανε πρήξει, αλλά «φωτογραφία του Δρόμου». Τα «σκουπίδια» τους που πατάνε αρνούμενοι να συζητήσουν άλλο επ αυτών. Τα μικρά πράγματα που προσπερνάνε στην καθημερινότητά τους, δίχως να τους δίνουνε τη δέουσα προσοχή, δίχως να τα εξετάζουν «εικαστικά», δίχως να τα νοηματοδοτούν κάπως. Αυτή θα ήταν η θεματική μου επανάσταση. Μα είναι επανάσταση κάτι που έχει γίνει και από άλλους; Τόσοι και τόσοι έχουν ασχοληθεί με την ανάδειξη της λεπτομέρειας, με την μεγέθυνση του τίποτε, με την παρουσίαση του αόρατου. Ναι είχα απαντήσει τότε. Άλλο θεματάκι το δικό μου, σε άλλο τόπο, με άλλο σύστημα και για άλλο σκοπό. Η φωτογραφία στη Θεσσαλονίκη της μεγάλης οικονομικής κρίσης πέθαινε, ίσως και να πεθαίνει ακόμη και έπρεπε κάτι να γίνει και επ αυτού. Θα ξαναγύριζα τη φωτογραφία που πήρα από τις γκαλερί για το δρόμο, στις ίδιες γκαλερί. Θα έφερνα καπότες από τα πεζοδρόμια του έρωτα, στις γκαλερί και μάλιστα δίχως κορνίζες, με μία νέα φόρμα παρουσίασης. Ήταν επαναστατικό; Δε νομίζω με τα δικά μου κριτήρια. Είναι εγγραφή στις πρωτοπορίες; Δεν το είδα ποτέ έτσι, δεν αναρωτήθηκα ποτέ κάτι τέτοιο. Το είχε κάνει άλλος πριν από εμένα; Όχι απ όσο γνωρίζω, αλλά και τι λέει αυτό για την ουσία της δράσης μου, για τη

φωτογραφία μου; Είναι σημαντικό; Όχι περισσότερο απ όσο είναι. Είναι μόνο θέμα παρουσίασης; Για εμένα όχι. Το ξεκίνησα κάπως και κοιτάξτε που έφτασα και σε τι συζήτηση εμπλέκεται τώρα. Με τη μεγάλη έκθεση που έκανα στην Παπαμάρκου (στη Χ-art-Ι) τελείωσε, τελείωσα; Που να ξέρω. ΑΤ Βασίλη, αυτή η διαδικασία έχει ιδιαίτερη σημασία, έχει σημασία η σημειολογική σου πράξη, της κίνησης και του τρόπου έκθεσης. ΒΜ Η επανάσταση δεν ήταν στο περιεχόμενο της εικόνας, αλλά πιο πολύ στην ουσία της παρουσίασης και αργότερα στον τρόπο. ΒΚ Εγώ δεν το ξεκίνησα μόνο σαν κάτι διαφορετικό στον τρόπο παρουσίασης. Για εμένα ήταν «επανάσταση» και στο περιεχόμενο, ήταν μία καθαρά πολιτική πράξη μου, άρα και η φωτογραφία μου, αν και ξεβράκωτη δίχως σαφείς πολιτικές αναφορές. ΒΜ Να το πω κάπως διαφορετικά. Μπορούμε να πούμε πως δεν είναι υποχρεωτικό να συνδέονται η «επανάσταση» του θέματος, του περιεχομένου και της παρουσίασης, κάτι απ όλα να είναι συμβατικό; ΑΤ Πάντως, αν μιλάμε για τα έργα σου που έχω δει, η επιλογή του χαρτιού προσιδιάζει στην αφίσα, είναι χαρτί αφίσας. Αυτό μήπως το αποχαρακτηρίζει κι όλας από φωτογραφία, ως προς την ανάπτυξή της, μήπως το κάνει να λειτουργεί διαφορετικά. ΒΚ Ναι, αλλά παραμένει φωτογραφία. ΑΤ Ναι παραμένει, αλλά μήπως μπερδεύει την εικόνα, μήπως δεν ξέρεις ότι είναι φωτογραφία. ΒΚ Δεν ξέρω. Να σας αναφέρω και κάτι που λειτούργησε στη δουλειά αυτή δίχως να το έχω προσχεδιάσει. Τη νύχτα κολλάω τις φωτό ενός δρόμου με ένα φτερό. Μετά από

μία διό ημέρες πηγαίνω να φωτογραφίσω και τι βλέπω. Η άσφαλτος, τώρα που είχε στεγνώσει η κόλλα, είχε πάρει όλες τις ανωμαλίες της από κάτω επιφάνειας και είχε γίνει ανάγλυφη, πιο φυσική από τη φυσική. Αυτό ήταν αναπάντεχο, απρογραμμάτιστο. Δεν το είχα προβλέψει Ήταν η έκπληξη για εμένα, μη αναμενόμενο αποτέλεσμα. ΑΤ Ναι, πολύ ωραία έκπληξη. ΑΣ Δηλαδή έχουμε την ιδέα που προπορεύεται, μετά την ολοκλήρωσή της και μετά κάτι τυχαίο; ΑΤ Έχεις μία αφορμή. Πάντα από κάπου ξεκινάς. ΑΣ Με την προσπάθεια να εκπληρώσεις την ιδέα σου, μέσα από την πράξη, λέει, οδηγήθηκε σε μια νέα κατάσταση . . ΒΚ Αν δεν υπάρχει πράξη, δεν υπάρχουν καταστάσεις. ΑΣ Αν δεν είχες το σκεπτικό, δεν υπήρχε καμία περίπτωση να πας και να κολλήσεις τις φωτογραφίες πάνω σε αφίσες. Η ιδέα σου, το σκεπτικό σου σε οδήγησε σε αυτόν το νέο τρόπο παρουσίασης. ΑΤ Ναι αλλά να μη βάζουμε την ιδέα και σε ένα πολύ ψηλό βάθρο, γιατί θα μπορούσε να ήταν η ιδέα μικρής ή μεγαλύτερης αξίας και να προέκυπτε κάτι άλλο. Θα μπορούσε να ήταν μία ιδέα μικρής αξίας . . ΑΣ Επιμένω στην αξία του να υπάρχει μία ιδέα για την οποία δουλεύεις. Εμένα δε μου αρέσουν αυτοί που κάνουν μία φωτογραφία, ότι είδος φωτογραφίας, και μετά σε δεύτερο χρόνο το ιδεολογικοποιούν, και συζητάς μαζί τους και καταρρέει το ψεύτικο οικοδόμημα που προσπαθούν να σου πουλήσουν. Ξεκινάνε με μια μανιέρα στο λόγο τους, την επαναλαμβάνουν συνεχώς και στην πρώτη ερώτηση που τους γίνεται, αποκαλύπτεται η κενότητα και εκπίπτει και η θεωρεία και ο φωτογράφος, καθώς όλοι καταλαβαίνουν πως δεν πατάει κάπου, πως είναι μετέωρος, γιατί δε βασίστηκε πάνω σε αυτό που μας λέει, γιατί αυτό οικοδομήθηκε μετά για να δώσει μία εσάνς τέχνης.

ΕΜ Μα αυτό γίνεται σε πολλές περιπτώσεις, όπως και το ότι από αλλού δείχνει ότι ξεκινάει κάποιος και αλλού βγαίνει, αλλού καταλήγει, αν καταλήγει. ΒΚ Μα φυσικά, όταν δουλεύεις, πάρα πολλές φορές το έργο σου σε οδηγεί το ίδιο σε αλλαγές. Από τη μία στάση στην άλλη μπορεί να αλλάζεις και ο ίδιος. Αν μιλήσω προσωπικά, πάρα πολλές φορές ξεκίνησα για κάπου και βρέθηκα αλλού και να μη μιλήσω τις περιπτώσεις που δεν προχώρησα, είτε γιατί δεν τα κατάφερα, είτε γιατί δεν πρόλαβα. ΑΣ Να επιμείνω ξανά. Ξεκίνησες για να πραγματοποιήσεις μία ιδέα. Άρα υπάρχει η ιδέα και αυτό δεν έχει καμία σχέση με την ιδέα που «εφευρίσκουν» κάποιοι λίγο πριν την έκθεση. ΑΤ Ας μην αναφερόμαστε σε αυτούς, ας θεωρούμε δεδομένο πως εμείς δεν ασχολούμαστε με «δηθενιές», ας θεωρούμε δεδομένο πως δεν χρειαζόμαστε αυτή την επίφαση «κουλτουρίασης», ότι έχουμε μία ειλικρίνεια στα λεγόμενά μας, να πάρουμε αυτή την αρχή σαν δεδομένο. Κάτι τελείως υποκειμενικό. Πριν τρία ή τέσσερα χρόνια είχα μία έντονη λύσσα και δεν άφηνα χορταράκι για χορταράκι δίχως να το φωτογραφίσω στη γειτονιά μου. Φωτογράφιζα για ένα περίπου εξάμηνο και δεν είχα αφήσει τίποτε αφωτογράφητο, ένα φοβερό πράγμα, συνειδητοποίησα ότι αυτή η κατάσταση για μένα ήταν κάτι σαν καταναγκασμός, γιατί είχα να πάω ταξίδι πολύ καιρό. Ήταν μία εσωστρέφεια, που προέκυπτε από οικονομικά και προσωπικά προβλήματα, από το οτιδήποτε, και εκδηλώθηκε εκεί. Όταν το συνειδητοποίησα αυτό το πράγμα, χαλάρωσα. Δες όμως, όταν ξεκινάς να φωτογραφίζεις κάτι και σε ενδιαφέρει η φόρμα ή το περιεχόμενο, όταν επιμένεις και επιμένεις, είναι σίγουρο πως κάποια στιγμή αναρωτιέσαι· «Γιατί το κάνω αυτό τώρα» και αυτό σημαίνει κάτι για εμένα, γιατί τότε δίνεις μία ερμηνεία, ακόμη και αυθαίρετα. Είναι όμως μία ερμηνεία. Ξεκινάει χωρίς να υπάρχει μία ιδέα, αλλά … Το παράδειγμα είναι πολύ υποκειμενικό, αλλά νομίζω πως όλοι μας, οι φωτογραφίες που κάνουμε (έχουν αυτή την ερμηνεία) και με δεδομένο πως έχουμε μία πολύ δεδομένη κουλτούρα, είμαστε προϊόντα μιας πολύ συγκεκριμένης κοινωνίας, από την άλλη έχει ο καθένας μας μία πολύ συγκεκριμένη ψυχοσύνθεση, νομίζω ότι

αναζητώντας το φωτογραφικό μας ιδίωμα, μπορούμε να συνθέσουμε και να καταλήξουμε από τις φωτογραφίες που κάνουμε σε κάτι, έστω και αν δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη ιδέα που έχει λεχθεί ή διατυπωθεί. Δηλαδή, όλοι δε μπορούν να κάνουν μία εννοιολογική φωτογραφία, όλοι δεν είναι σε θέση να τεκμηριώσουν, θα έλεγα ότι και αυτό που λέει ο Βασίλης στο παράδειγμα του «γέροντα με τις ρυτίδες» ο άλλος μπορεί να σου πει γιατί τον φωτογραφίζεις, γιατί προσέχει τις ρυτίδες, τι συμβολίζουν για τη ζωή που έχει γραφτεί επάνω τους. Φωτογραφίζει γιατί έχει την υποψία πως το πρόσωπό του αντανακλά τη ζωή σου, δηλαδή έχει μία ιδέα. Γι αυτό λέω να μη μυθοποιούμε την ιδέα. ΒΚ Εγώ στο συγκεκριμένο μίλησα μόνο για τον τρόπο φωτογράφησης. Αλλά ας μη μείνουμε σε αυτό. ΑΣ Το θέμα είναι η ειλικρίνεια. Εγώ σε αυτή την περίπτωση θα έμενα και στο κατά πόσο είναι ειλικρινές το αποτέλεσμα που σχηματίζεται από κάθε φωτογραφική σου δουλειά. Αυτό είναι για μένα ένα ζητούμενο. Και μιλάω για πάρα πολλές περιπτώσεις όπου τα όσα ακούγαμε, μάλλον, δεν ήτανε ειλικρινή. ΑΤ Ναι. Ας θεωρήσουμε ότι αυτό το κομμάτι δεν μας αφορά και συνεπώς το αφήνουμε εκτός. Για να μην μπούμε πάλι στη λούμπα, μια και είναι πιο εύκολο να προσδιοριζόμαστε στο τι δεν είμαστε ή στο τι κάνουμε, παρά στο τι θέλουμε να κάνουμε. ΕΜ Μα εμείς συζητάμε για το τι θέλουμε να κάνουμε. Για το στόχο. ΒΚ Εγώ έτσι ξεκινάω την κάθε μου εργασία, είτε είναι «παραγγελία θέματος», είτε είναι δική μου ανάγκη, είτε θέμα για συμμετοχή σε έκθεση. Πρώτα το τι θέλω. ΑΤ Δηλαδή εσύ Βασίλη είσαι κατά της μεμονωμένης φωτογραφίας; ΒΚ Φυσικά. Παρότι μπορεί να «συλλέγω» φωτογραφίες για παράλληλους φακέλους που υπάρχουν κι όλας στον υπολογιστή μου, δεν ενδιαφέρομαι να

βγάζω φωτογραφίες δίχως στόχο. Δεν βγάζω μία «ωραία» φωτογραφία που θα μου τύχει. Δε μαζεύω φωτογραφίες αν δεν εξυπηρετούν το τρέχον project μου. ΑΤ Ας θυμηθούμε τον Παυλίδη που βγάζει φωτογραφίες ανεξάρτητα αν και μετά από επεξεργασία τις κάνει μία ενότητα, βγάζει μεμονωμένες φωτογραφίες, ασύνδετες. Ανεξάρτητα αν έχουν με κάποιο τρόπο μια συνοχή εκ των υστέρων, είναι μεμονωμένες φωτογραφίες. ΒΚ Εμένα δε με ενδιαφέρει αυτό. Εγώ ποτέ δεν έχω βγάλει μεμονωμένες φωτογραφίες. Φωτογραφίζω μόνο όταν έχω λόγο να φωτογραφίζω και πάντα με τον τρόπο που νομίζω πως χρειάζεται να φωτογραφίζω για τη «σειρά». Ξέρω από τα πριν τη σύνθεση, το πόσο κοντά ή μακριά, από ψηλά, μετωπικά ή χαμηλά, με ζουμάκι ή όχι κτλ. Όλα έχουν υπολογιστεί από τα πριν, πριν αρχίσω τις φωτογραφίσεις. Φυσικά, πάρα πολλές φορές, βλέπεις στην πορεία πως δεν «τραβάει» αυτός σου ο προσχεδιασμός και τον αλλάζεις. Ελεύθερα αποφάσισα το ένα, ελεύθερα το άλλαξα. Μόνο έτσι φωτογραφίζω. Δεν έχω άλλο λόγο να μαζέψω φωτογραφίες. Έχω άπειρες από τη νιότη μου, που δεν θα τις κάνω τίποτε. Γιατί και άλλες; Αν έλθεις στο γραφείο μου, θα διαπιστώσεις ότι από κάτω του υπάρχουν ντάνες με Α επιλογής δείγματα μεγεθυμένα, που ποτέ δε θα σκανάρω, που ποτέ δεν θα κάνω κάτι με αυτά. Και δεν είναι κακές φωτογραφίες, είναι επιλογές, αλλά σε ένα παρελθόν που τώρα βρίσκεται πάρα πολύ μακριά. Αν δώσω σε κάποιον αυτά τα δείγματα είμαι σίγουρος πως μπορεί να στήσει εκθέσεις, αλλά εγώ έχω άλλες προτεραιότητες. Καμιά φορά για λόγους «souvenir» βγάζω και καμία για την παρέα, αλλά δεν μιλάμε εδώ για αυτό. ΑΤ Ναι, αλλά από την άλλη πάλι έχεις νεότερους φωτογράφους οι οποίοι κοιτάνε ίσως πιο περίεργα και όχι τόσο συστηματικά. ΕΜ Λογικό είναι. Ο νέος έτσι πρέπει να κάνει. ΑΤ Και ούτε μπορεί ο νέος να έχει το πείσμα ή την αυτοκυριαρχία ώστε να τιθασεύσει τη δουλειά του σε ένα πρόγραμμα συγκεκριμένο.

ΒΚ Το δέχομαι. Ο νέος έτσι πρέπει να κάνει. Να έχει πέντε – έξι φακέλους στην επιφάνεια εργασίας, έναν για κάθε θεματική ή άποψη και να μαζεύει μέχρι να έλθει η ώρα να τους εξετάσει και να αποφασίσει πως θα προχωρήσει. Αυτό κάνω τώρα με την «καινούργια» μου «χαλασμένη(;)» φωτογραφική μηχανή. Σας πιτσιρικάς δέκα ετών βγαίνω στο δρόμο και φωτογραφίζω. Έχω μαζέψει πάνω από πεντακόσιες φωτογραφίες. Τι θα τις κάνω δεν ξέρω. Αλλά ψάχνω να βρω έναν τρόπο για να τις παρουσιάσω. Με ενδιαφέρει ένας «πρωτοποριακός», όπως είπε ο Άγγελος, τρόπος για να παρουσιαστούν αυτές οι περίεργες φωτογραφίες, που δεν ξέρω και αν θα τις ονομάζω και φωτογραφίες. Σκέφτομαι πχ έναν τρόπο να κολλήσω στους τοίχους και τις προεκτάσεις των χρωμάτων στον τοίχο να τις βάψω με ακριλικό. Σκέφτομαι να υπάρχουν σε ένα μεγάλο πάνινο χειροποίητο βιβλίο πχ 50Χ70 εκατοστά και οι σελίδες του από πανί, όπως τα γυμνά μου στου Παντελή, να έχουν τις φωτογραφίες αυτές. Αν το καταφέρω, ίσως το χρησιμοποιήσω και στην έκθεση για το Νταντά, σαν χάος και τυχαιότητα ανεξάρτητα από τις δικές μου προθέσεις. ΑΤ Να ξαναγυρίσουμε στο θέμα της πρωτοπορίας; Δεν ξέρω αν διαβάσατε το mail που σας έστειλα εχθές για τη Ντοκουμέντα, διαφαίνεται μία σοβαρή διαφωνία ιδεολογική, κατηγορείται πως τα θέματα τα οποία πραγματεύεται είναι παλιακά, παλιοαριστερά, όπως γράφουν. Συνεπώς, μήπως πρέπει να αναρωτηθούμε αν το πρόβλημα με την πρωτοπορία είναι το αν εμείς πρέπει να εκφράσουμε λόγο, δηλαδή αν εμείς έχουμε λόγο και που απευθύνονται αυτά που λες. Και έχει σημασία το τι είδους λόγο λες. Δηλαδή για εμάς, τέτοιου είδους θέματα, που πραγματεύεται η εν λόγω έκθεση, μειονοτικά ή κουίρ, αριστερής πολιτικής ή κινηματικά θέματα, στα μάτια μου φαντάζουνε πολύ πρωτοποριακά. Είμαστε όμως μία πολύ συντηρητική κοινωνία για ότι αφορά την ομοφυλόφιλη ή τρανσέξουαλ ταυτότητα, ότι αφορά εθνικές, γλωσσικές ή φυλετικές μειονότητες, ότι αφορά κινήματα, το αντάρτικο των πόλεων και διάφορα τέτοια. Οι κειμενογράφοι κατηγορούν ότι όλα αυτά τα θέματα και η διαπραγμάτευσή τους είναι πλέον παλαιοαριστερή, δηλαδή πως εκπορεύεται από τον ευρωπαϊκό κομμουνισμό της δεκαετίας του 70. Αυτά όμως στην Ελληνική κοινωνία είναι ξεπερασμένα; ΑΣ

Νομίζω πως τίθεται, πως υπάρχει ένα ζήτημα επιμέλειας, για το πώς έχουν δημιουργήσει ένα εκθεσιακό συνονθύλευμα, δηλαδή ότι βάλανε τις μειονότητες της Αμερικής με τους τρανς της Ευρώπης, μαζί με τα κινήματα, μαζί με το ένα, μαζί με το άλλο, όλα μαζί . . . Το δεύτερο σημείο αντιρρήσεων είναι ότι υπάρχει μία αμφισβήτηση σε σχέση με τον αριστερίστικο λόγο, όπως τον χαρακτηρίζουν. Θέλανε κάτι λιγότερο. Εμένα με προβλημάτισε το ότι παίρνω κεντρικά θέματα του αριστερού κινήματος των τελευταίων σαράντα – πενήντα χρόνων και γιατί τα ενοποιώ. Με προβλημάτισε και αυτή η Ελληνική ελευθερία απέναντι στην ελευθερία του καπιταλισμού. Ποια είναι η Ελληνική ελευθερία; Νομίζω αυτό είναι ατυχές. ΑΤ Εγώ θα ρώταγα, είμαστε τόσο απελευθερωμένη κοινωνία που αυτά τα έχουμε ξεπεράσει; Τα έχουμε λύσει τα θέματα αυτά; Τελειώσανε; Προφανώς όχι. Η Ελληνική κοινωνία αντιδρά, είτε αγνοώντας τα, είτε λέγοντας πως αυτά τα προβλήματα είναι λυμένα. Λάθος, ούτε το ένα, ούτε το άλλο πρέπει να συμβαίνουν. ΒΚ Συμφωνώ, αυτά είναι σπαστικές αντιδράσεις της Ελληνικής κοινωνίας που βρίσκεται σε καθυστέρηση. ΑΤ Αυτό όμως, η διαπραγμάτευση τέτοιων θεμάτων μπορεί να αποτελέσει μία πρωτοπορία; ΒΚ Όχι. Δεν είναι μόνο το θέμα, δε φτάνει. Κι όμως, μία σοβαρή προσέγγιση, ναι, θα είναι κάτι ξεχωριστό. Απλά δε θα χρησιμοποιούσα τον τίτλο πρωτοπορία, αλλά σοβαρή εργασία. Θα χρειαζόταν και κάτι άλλο για να το εντάξουμε στην κατηγορία της πρωτοπορίας. ΑΤ Επανέρχομαι. Πρέπει να βρούμε τι εμείς ορίζουμε πρωτοπορία. Το να ξεφεύγουμε από την ανελευθερία μας, ενώ θεωρητικά και πρακτικά ζούμε σε ένα ελεύθερο περιβάλλον (εμπεριέχει μια αντίφαση), φαίνεται ότι έχουμε μία ανελευθερία σκέψης, φαίνεται ότι έχουμε μία υστέρηση στην επεξεργασία της σκέψης, ότι προς το παρόν περιοριζόμαστε σε ένα τομέα κριτικής, δυσκολευόμαστε να αρθρώσουμε πολιτικό λόγο, που να είναι προτασιακός. Αυτό είναι θέμα. Όλα αυτά τα κινήματα που ανθίσανε δεν καταφέρανε να

συγκροτήσουνε μία ενιαία πολιτική, έστω σε θεωρητικό επίπεδο. Θα μου πεις αυτό είναι το χαρακτηριστικό των κινημάτων, ότι δε συγκροτούν πολιτική, ο καθένας έχει τη δική του πολιτική, ναι, αλλά δεν εκφράστηκε πολιτικός λόγος. ΒΜ Συγκεκριμένα για αυτά τα κινήματα που αναφέρεις, στην Ελλάδα ήτανε μη προτασιακά εξ αρχής, ήτανε διαμαρτυρίας, δεν ενδιαφερόντουσαν να μπούνε σε καλούπι, πχ οι «αγανακτισμένοι» ή το κίνημα «δεν πληρώνω». Και για μένα είναι το πώς θα μπορούσαν αυτές οι ομάδες να περιγραφούν με εικόνες μη ρεπορταζιακού χαρακτήρα. ΒΚ Φυσικά, για τον σοβαρό φωτογράφο είναι πως προχωρά πέρα από το ρεπορτάζ. Ίσως με τη διαμεσολάβηση ενός πολιτικού, ενός ψυχίατρου, ενός φιλόσοφου, ενός ποιητή; Θέλει πολύ συζήτηση για να ολοκληρωθεί κάτι τέτοιο φωτογραφικά, να προχωρήσεις κάτω από την επιφάνεια του φαίνεσθε. ΑΤ Επίσης με έχει προβληματίσει κάτι οξύμωρο, το ότι υποστηρίζουμε πως ζούμε σε συνθήκες απόλυτου ελέγχου, από την άλλη έχουμε ένα μεγάλο βαθμό ελευθερίας της έκφρασης, και νομίζω αυτά είναι αντικρουόμενα. ΑΣ Ναι αλλά δε χρειάζεται να το στενεύουμε τόσο. Φωτογραφία είναι το να κάνεις φωτογραφία για τα κινήματα; Πρωτοπορία δεν είναι το να κάνεις πολιτική. ΒΚ Οι πρωτοπορίες όλες, μα όλες, ήταν πολιτικές, είχαν πολιτικούς στόχους. Νομίζω δεν υπάρχει μη πολιτική πρωτοπορία. ΑΣ Εμένα με προβληματίζει η πολιτική ενός κινήματος, γιατί δεν είναι πολιτική πρωτοπορία. Όταν κάνεις πολιτική πάνω σε ένα κίνημα που αναπτύσσεται δεν είναι υποχρεωτικά πολιτική τοποθέτηση ή τουλάχιστον δεν είναι πολιτική πρωτοπορία. Πιο εύκολο μου φαίνεται να κάνεις να κάνει πρωτοποριακά πράγματα ως απόρροια της κατάστασης που υπάρχει και όχι ακλουθώντας ένα πολιτικό κίνημα. Περιγράφεις Αλέκα μία κατάσταση που υπάρχει στην Ελλάδα, όπως την κυριαρχία της οικονομίας της Αγοράς, υπάρχει η γενική οικονομική στενότητα και επιτήρηση, αλλά και αυτή η ελευθερία έκφρασης. Υπάρχουν και τα κινήματα. Το θέμα είναι πως μέσα από αυτά θα γεννήσεις ένα κίνημα

φωτογραφικής πρωτοπορίας, όχι κατ ανάγκην ακολουθώντας ένα κίνημα που αναπτύσσεται. ΑΤ Όχι υποχρεωτικά. Ας προσπαθήσουμε πάλι να δούμε τι είναι πρωτοπορία. ΒΜ Ο JR που πήγε στις φαβέλες και γέμισε τους τοίχους τους με φωτογραφίες των κατοίκων της, κάνει πρωτοποριακά πράγματα; Η ίδια η φωτογραφία του δε μπορεί να χαρακτηριστεί πρωτοποριακή. Είναι πορτρέτα των ανθρώπων που ζουν στην περιοχή, καμωμένα με μία παλιά τεχνική φωτισμού και λήψης. Όμως ο τρόπος που παρουσιάζει αυτά τα πορτρέτα δεν εντάσσεται στην πρωτοπορία;

JR-WOMEN-ARE-HEROES

ΒΚ Φυσικά. Και δες πόσο μπροστά από εμάς ήταν και είναι αυτός ο δημιουργός. Όταν φέραμε το project του στη Θεσσαλονίκη και κολλήσαμε τις φωτογραφίες του στις κολώνες της Αριστοτέλους, κάναμε μία γελοιότητα, ξεφτιλιστήκαμε και ξεφτιλίσαμε και το έργο ενός τόσο σημαντικού δημιουργού. Αν πρέπει να ορίσω κάποια από τα στοιχεία αυτής της εργασία που θεωρώ σημαντικά, είναι: Πρώτον. Δούλεψε με ανθρώπους της περιοχής συνεργατικά και όχι ως κομάντο ή γιαπωνέζος φωτογράφος. Τους ενέπνευσε, τους φωτογράφησε, είχαν γνώμη, τον βοήθησαν.

Δεύτερον. Κατάργησε το μέγεθος της φωτογραφίας τυπώνοντας σε υπερβολικά τεράστια μεγέθη, αδιαφόρησε σε τι χαρτί τυπώνεται η εικόνα του και αμφισβήτησε το που εκτίθεται ένα έργο τέχνης, μια και ενέταξε τη φωτογραφία σε αυτό που αποκαλούμε street art. Τρίτον. Με αναγνωρίσιμη δουλειά έδωσε πρόσωπο στον τόπο/χώρο. Τέταρτον. Έδωσε νέα προοπτική στη μη εμπορεύσιμη φωτογραφία, μίλησε με διαφορετικό τρόπο για το εφήμερο και αποσπασματικό της τέχνης. Πέμπτο. Ενέταξε την απόσταση θέασης του έργου στις παραμέτρους λειτουργίας του, μια και από κοντά δε βλέπεις τίποτε, βάζοντας ξανά στην κουβέντα τα περί ιδανικού σημείου θέασης. Κ.α. ΒΜ Άρα η πράξη του είναι, ας μην λέμε επαναστατική, είναι πρωτοποριακή. Άρα η πρωτοπορία στη φωτογραφία σήμερα δεν είναι απαραίτητο να συμβαδίζει με το περιεχόμενο. Μοιάζει να αρκεί η παρουσίαση, μια και η ίδια η φωτογραφία του δεν είναι κάτι το καινούργιο, ήτανε κλασσικές λήψεις με κλασσική επεξεργασία. Αν μάλιστα πήγαινε να την εκθέσει σε κάποια γκαλερί, ακόμη και αν έβρισκε, ίσως να μην ασχολιότανε κανένας με αυτή. ΒΚ Είμαι έτοιμος να συμφωνήσω, αλλά πρέπει να τονίσω πως καμία από αυτές τις φωτογραφίες δεν τραβήχτηκε για να γίνει 20Χ30 εκατοστά και να μπει σε γκαλερί, μέσα ή έξω από κορνίζα. Καταλαβαίνεις τι θέλω να πω. Όλες τραβηχτήκανε με την τεχνική του high key, βάση της ιδέας, για να γίνει το τμήμα των ματιών μόνο, ασπρόμαυρη εκτύπωση 55 μέτρων πλάτους. ΒΜ Αυτό δεν έχει να κάνει με το οπτικό αποτέλεσμα. ΒΚ Μα το πώς φωτογραφίζει είναι καθοριστικό για το πώς βλέπονται οι εικόνες του. Δε μπορώ να τις σκεφτώ πχ με περισσότερα γκρι, γιατί από μακριά θα μπερδεύονταν το μάτι. Ούτε μπορώ να σκεφτώ άλλου είδους σύνθεση. Το απλό είναι υποχρεωτικό, είναι στοιχείο της επιτυχία του έργου του. ΑΤ Και εγώ διαφωνώ. Το μέγεθος της παρουσίασης νομίζω αδικεί λίγο το πράγμα. Αυτό το έργο, γιατί σαν έργο πρέπει να το βλέπουμε, είναι μια πράξη πολύ συγκεκριμένη. ΕΜ

Και εγώ συμφωνώ με την Αλέκα. Όπως δε μπορεί να θεωρηθεί ότι οι εικόνες του είναι τυχαίες, έτσι και το τελικό αποτέλεσμα είναι συγκερασμός των επί μέρους. Δε μπορεί να είναι μόνο ο τρόπος παρουσίασης. ΑΣ Αυτό που θέλει να πει ο Μαντάς είναι αν το κυρίαρχο είναι μόνο το νέο τοπίο, ο τρόπος παρουσίασης και η επιλογή του μεγέθους. ΑΤ Και εγώ διαφωνώ. Το μέγεθος της παρουσίασης νομίζω αδικεί λίγο το πράγμα. Αυτό το έργο, γιατί σαν έργο πρέπει να το βλέπουμε, είναι μια πράξη πολύ συγκεκριμένη και δεν είναι ο τρόπος παρουσίασης. ΑΣ Άρα πρέπει να συζητήσουμε αν το έργο του καλλιτέχνη είναι η ίδια η φωτογραφία ή το νέο τοπίο που δημιουργεί με τη χρήση της, αυτό της θέασης του έργου από τα διακόσια και περισσότερο μέτρα, αν πρέπει να μιλάμε για εγκατάσταση ή φωτογραφία. Δεν έχει μία νέα μορφή σύνθεσης πχ αλλά η απόσταση που χρειαζόμαστε για να το δούμε, μας βάζει κάπου αλλού, πρωτόγνωρα. ΑΤ Άρα, έχει σημασία που την κάνεις, με ποιους και ποιο στόχο βάζεις για τον τρόπο παρουσίασης, τι εξυπηρετεί για παράδειγμα την ανάπτυξη εκείνης της γειτονιάς. Γι αυτό εγώ βλέπω στο έργο του στοιχεία ανθρωπισμού. ΒΜ Μα αυτός άρχισε με μικρές εκτυπώσεις και σιγά - σιγά τις μεγάλωνε, μέχρι που έφτασε σε αυτά τα μεγέθη, άρα το σκεπτικό του υποθέτω πως ήταν κυρίως στο πώς-που δείχνω τις συγκεκριμένες φωτογραφίες και όχι τόσο στο τι φωτογραφία κάνω, όπως πχ οι φωτογραφίες στο τείχος στην Παλαιστίνη. Έβαλε φωτογραφίες δύο μέτρων σε ένα τοίχο, σε παράθεση. Νομίζω ότι η κυρίαρχη η «πρωτοποριακή» πράξη είναι ο τόπος, ο τρόπος και το μέγεθος της παρουσίασης και όχι τόσο η ίδια η φωτογραφία. ΒΚ Όχι, δε συμφωνώ. ΑΤ Και εγώ δε συμφωνώ. ΒΚ

Στην Παλαιστίνη που λες, δε φωτογράφισε ό,τι να ‘ναι και μετά έψαχνε να βρει που θα τις κολλήσει. Το τελείως αντίθετο. Για να κολλήσει στον τοίχο, σκέφτηκε το θέμα του (ζευγάρια επαγγελματιών ένας παλαιστίνιος και ένας εβραίος), το φωτογράφησε με ρεαλιστικό τρόπο, όχι φωτοπορταζιακού χαρακτήρα ή γλυκανάλατου στυλ ΕΦΕ Κρήτης, το εκτύπωσε στις κατάλληλες διαστάσεις για τον τοίχο και με τη βοήθεια της κοινότητας το κόλλησε. Ένα το κρατούμενο. Δύο. Δε μπορείς να λες πως η κάθε φωτογραφία εξετάζεται σαν ξεχωριστή οντότητα, όταν η παράθεση απαιτεί να δεις ζευγάρια ανθρώπων, ζευγάρια αλλοεθνών εμπλεκομένων στο ίδιο επάγγελμα. Ας μην ξεχνάμε και την ευθύνη του θεατή. Έτσι πρέπει να το βλέπουμε. Είναι πολύ κρίμα να μένουμε μόνο στη φωτογραφική τεχνική, είναι λάθος να διαβάζουμε μία απλή συνύπαρξη φωτογραφιών, ξεκομμένη από το πολιτικό πλαίσιο διαμαρτυρίας κατά του διαχωρισμού της χώρας. ΑΤ Για εμένα μία πολύ βασική και ουσιώδης διαφορά είναι η συναίνεση. Είναι άλλο να καταλαμβάνεις έναν τοίχο κρυφά ή έστω με ανοχή και άλλο με συναίνεση, είναι άλλο το να ζητάς και να παίρνεις συναίνεση. Αυτό για εμένα είναι πολύ καθοριστικό, γιατί είναι συνδιαλλαγή. Ο άλλος δέχεται να ανέβεις στη στέγη του, συναινεί και αυτό μέσα από αυτές τις ξεχωριστές επαφές το κάνει συμμετοχικό, εμπλέκει το φωτογραφημένο με πολύ άμεσο τρόπο και αυτό για μένα έχει πολύ ιδιαίτερη σημασία. ΒΜ Επανέρχομαι. Πρωτοπορία δεν είναι να βγάλω τα πορτρέτα ενός παλαιστίνιου και ενός εβραίου μαραγκού. Εμένα δε μου φαίνεται να είναι πρωτοπορία (Εξάλλου και ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν επιδιώκει σε μόνιμη βάση την ανάδειξη της φυλετικής ή όποιας άλλης αντίθεσης στο έργο του). Πρωτοπορία είναι η απόδοση αυτού του έργου στο τόπο και στον χώρο. ΒΚ Μα αυτός δε ζητάει να δεις την εικόνα του σα φωτογραφία, όσο και αν το έργο θα ήταν αδύνατο να δημιουργηθεί με αυτή τη μορφή δίχως τη χρήση του φωτογραφικού μέσου. Τελείωσε. Δεν σου επιτρέπεται να τη δεις αλλιώς.

Μήπως είναι η ώρα να ξαναορίσουμε το τι είναι πρωτοπορία, αβάν γκαρντ, καινούργιο, φρέσκο, σύγχρονο, πειραματικό; Να ξαναδούμε αυτά υπό το πρίσμα του ποιοι, για ποιους και με τι; Να δούμε τη θέση μας στην κοινωνία και το λόγο. ΒΜ Άρα η πρωτοπορία δεν έχει να κάνει μόνο με το περιεχόμενο αλλά και με τον τρόπο παρουσίασης της ιδέας, που παίζει καθοριστικό ρόλο για το πώς αντιλαμβάνεται το έργο ο θεατής. ΑΤ Δε μπορείς να δεις αυτό που έκανε σαν ένα μικρό δώρο στους κατοίκους της περιοχής; Δες το έργο του σαν χειρονομία. ΑΣ Κάτι σαν τον Ιμπρεσιονισμό που αλλάζει κάποια πράγματα αλλά αυτά τα πράγματα δεν είναι πρωτοποριακά. ΑΤ Μα ούτε και αυτοί δούλευαν με το σκεπτικό: Εγώ θα κάνω πρωτοπορία σήμερα με πιο ρευστά σχήματα πχ. Δούλευε μέσα τους η περιέργεια, το ανικανοποίητο. ΑΣ Οκ, τότε να ξέρουμε πως έγινε ότι έγινε, όχι για να αλλάξει τη φωτογραφία, αλλά γιατί έτσι έπρεπε να γίνει. ΒΚ Εγώ Βασίλη καταλαβαίνω την αγωνία σου ως προς το τι πρέπει να συλλειτουργεί σε ένα έργο, ώστε αυτό να ορίζεται ευθύς εξ αρχής ως κάτι διαφορετικό. Καταλαβαίνω, πως θεωρείς τη φωτογράφιση σε ένα στούντιο με πόζα, τεχνική και φωτισμούς του προηγούμενου αιώνα, σαν κάτι που δεν πρέπει να υφίσταται στο καινούργιο, δεν πρέπει να αναγνωρίζεται σε κάτι που θα το θεωρούσαμε πρωτοποριακό, επαναστατικό. Και ανάποδα, το επαναστατικό δεν πρέπει να χρειάζεται για να αρθρωθεί παλαιές τεχνικές, αλλά μόνο καινούργιες, πρωτόφαντες. Κι όμως λέω, η χρήση της τεχνικής για κάτι πολύ συγκεκριμένα διαφορετικό, διαφοροποιείται και παίρνει το χαρακτήρα που της προσδίδει αυτό το διαφορετικό. Η τεχνική είναι άχρηστη στη δημιουργική φωτογραφία αν χρησιμοποιείται μόνο ως τεχνική. Αν υποτάσσεται σε έναν σκοπό, τότε παύει να είναι τεχνική και γίνεται το όχημα έκφρασης του σκοπού.

Για παράδειγμα, δεν θα χρησιμοποιήσουμε ποτέ γκρο πλαν, γιατί σα μέθοδος αποκοπής του γύρω κόσμου, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στο παρελθόν; Δεν είναι αυτό στοιχείο για να το αποκλείσουμε από τη φαρέτρα του δημιουργού. Αν χρειαστεί να δουλέψουμε με αυτό αυτόν τον τύπο καδραρίσματος για κάτι καινούργιο, θα δουλέψουμε, και δεν θα μας ενδιαφέρει από ποιους και πόσο εξαντλήθηκε, γιατί ο έργο μας, αν έχουμε υπολογίσει σωστά, το απαιτεί για να γίνει σημαντικό, γιατί δίχως αυτό τον τύπο κάδρου δε μπορεί να ολοκληρωθεί. Το καινούργιο λοιπόν, δεν είναι υποχρεωτικό να είναι σε όλα καινούργιο. Έτσι και αλλιώς η φωτογραφική μας μηχανή είναι κάτι που (στα βασικά της) έρχεται από παλιά. Θα την πετάξουμε ενόψει της νέας φωτογραφίας ή θα βρούμε τρόπους να τη χρησιμοποιούμε δημιουργικά; Το θέμα, ίσως το πιο σημαντικό για εμένα, είναι τι θα πούμε και σε ποιους. Το πώς θα το βρούμε αν δεν είμαστε επιφανειακοί, αν το ψάχνουμε, αν έχουμε ανησυχίες όπως η σημερινή. Δε φταίνε τα εργαλεία ούτε οι τεχνικές. Το σημαντικό είναι πως θα κάνουμε το έργο μας «ξεχωριστό» και πως θα το σκορπίσουμε στους γύρω μας, πως θα μπλέξουμε το έργο μας στην κοινωνία. Φυσικά η σχέση της εικόνας μας με το χώρο και ο τρόπος παρουσίασης θα παίζουν πάντα το ρόλο τους. Η φωτογραφία στο περιβάλλον, η φωτογραφία ως εγκατάσταση είναι κάτι, ίσως δούμε και άλλες μεθόδους που δεν έχουμε εξετάσει. Και κάτι άλλο: Αν γίνεται, να αποφεύγουμε τον όρο πρωτοπορία στις συζητήσεις μας, ως φορτισμένο με έννοιες πέρα από εμάς. Εμένα προσωπικά με δυσκολεύει. Φυσικά, μεταξύ μας τουλάχιστον, όλοι καταλαβαίνουμε τι εννοούμε και πως το αντιλαμβανόμαστε, αλλά σε τρίτους αυτό θα φαντάζει κάπως. ΑΤ Δε διαφωνούμε. Πρωτοπορία θα συνόψιζα είναι η αναζήτηση της φόρμας, του παράξενου, του μη οικείου, του εντυπωσιακού, γενικά του παράδοξου και δε μπορώ εύκολα αν δεχτώ το διαχωρισμό της σχέσης τους με την ιδέα πρώτα και την υλοποίησή της. ΑΣ Να βάλουμε εδώ και το πρόβλημα του συγκείμενου, το για πού το ξεκινάει ένας δημιουργός και το που το πάει ο θεατής του. ΒΚ

Νομίζω πως σε όλα τα έργα σημαντικής τέχνης υπάρχει μία «αποδεκτή» ερμηνεία, δεχόμαστε έναν «φωτισμό» για να φωτίσουμε την ανάγνωσή τους, αλλά στην πράξη, ξέρουμε πως ο καθένας μπορεί να διεκδικεί και δικαιούται να παρέχει τις δικές του ερμηνείες. Αντίφαση, ναι, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα, ιδίως όταν αγωνιζόμαστε για τον ενεργό θεατή. Ο καθένας μας θα ήθελε το περιεχόμενο του έργου του και όλα τα σχετικά να διαβάζονται, να αποκωδικοποιούνται και να συζητούνται με τον τρόπο που θα ήθελε, αλλά δεν γίνεται ή συμβαίνει σπανίως, όσο καλά έχουμε δουλέψει τις συνθέσεις μας και τα άλλα στοιχεία του έργου, όσο μεγάλα και αν είναι τα κείμενα στον τοίχο κτλ. Προσθέστε σε αυτή την πολυπλοκότητα και τις αλλαγές των απόψεων ανά εποχή και καταβαίνουμε νομίζω τον «γκρεμό» που χωρίζει τη θέληση του δημιουργού από την πράξη. Ίσως γι αυτό έχει και ιδιαίτερη σημασία εκτός από καλοί φωτογράφοι, δημιουργοί θα έλεγα, πρέπει να είμαστε και καλοί αναγνώστες και συζητητές του έργο των άλλων. ΑΤ Μα αυτό δεν είναι πολύ δουλειά και ευθύνη; ΒΚ Εμ, αυτή είναι δουλειά μας. ΑΤ Από την άλλη, στην ακριβώς απέναντι περίπτωση, υπάρχουν και δουλειές που μπορούν να σε συγκινήσουν, δίχως να αναγνωρίζεις σκέψη και ιδέα πίσω τους. Θα ήθελα να μην το αφήνουμε το θέμα της συγκίνησης πίσω, να μην είμαστε μόνο διακυρηχτές ιδεών. Μήπως έχουμε αφήσει πίσω αυτό που ονομάζουμε συγκίνηση; Η συναισθηματική συγκίνηση τι ποιότητας και είδους είναι; ΑΣ Σε μερικά έργα η συγκίνηση είναι η πόρτα για να τα δεις και να τα προσέξεις. Το θέμα είναι ότι ανοίγουμε ένα άλλο κεφάλαιο, αυτό της συγκίνησης, του τι έχει ζήσει ο καθένας και τι μπορούν να αντιληφθούν οι κεραίες του. ΒΜ Ναι, άκρατη υποκειμενικότητα. Ότι δεν πατάει στα βιώματά μου, το βλέπω διαφορετικά. ΕΜ Δε νομίζω πως μπορώ να καταλάβω τι εννοείς συγκίνηση. Η συγκίνηση είναι κάτι πολύ προσωπικό. Ο καθένας μας συγκινείται ανά ώρα και στιγμή για πολύ

διαφορετικά πράγματα, για προσωπικά, για προσωπικές του υποθέσεις ή ευαισθησίες, και αυτό μου μοιάζει με θέμα που δεν πρέπει να μας απασχολήσει. Για ένα έργο τέχνης το προσωπικό είναι πέρα από τη δουλειά του καλλιτέχνη. Νομίζω όλοι συμφωνούμε σε αυτό. Να κλείσουμε τη συζήτηση, ώστε να περάσουμε σε άλλο θέμα;

Παράρτημα Α Η ηλεκτρονική αλληλογραφία από την οποία ξεκίνησε αυτή η θεματική (με αντίστροφη χρονολογική σειρά)

24 Σεπ 2016, 11:41, ο/η Aleka Tsironi έγραψε: Να συμβάλλω στο διάλογο, επισυνάπτοντας μία ιστοσελίδα (από τις πλείστες) που αφορά στη Ντοκουμέντα, που τώρα "τρέχει" στην Αθήνα. Ενώ στο εξωτερικό, μερικά από τα θέματα, που πραγματεύεται, είναι πλέον παλιές ιστορίες, στα καθ΄ υμάς διχάζει (παλιακό # "νεωτερικότητα", συντηρητισμός # ελευθεριακότητα, πολιτικοποίηση # καθαρότητα, κλπ). http://popaganda.gr/250384-2/ Αυθαίρετα, απομωνώνω ένα απόσπασμα του Σεβαστάκη: "... Γιατί μια οργανωτική εκδίπλωση τέχνης να χρειάζεται την πολιτική διακινδύνευση; Άραγε η ίδια η σύγχρονη τέχνη στον πυρήνα της προϋποθέτει το πολιτικό διάβημα; Και πού κατέληξε ολόκληρη η ουδετεροφροσύνη, οι αντιπολιτικές δεισιδαιμονίες του φορμαλισμού, είτε στην μορφοκεντρική εκδοχή των αρχών του περασμένου αιώνα (δηλαδή, των περισσότερων ρευμάτων που συγκρότησαν το μοντέρνο κίνημα), είτε στις εννοιοκρατικές απολήξεις του;..."

23 Σεπ 2016, 12:27, ο/η Karkatselis Vasilis Photography Center έγραψε: Το Σάββατο έχει συζήτηση στο Μουσείο Φωτογραφίας. Θα μπορούσαμε να βρεθούμε εκεί και μετά συνεχίζουμε απέναντι στα Λαδάδικα.

Συνέχεια με το +1 (περί πρωτοπορίας) Τι είναι πρωτοπορία σήμερα;

Μήπως η θεματική του έργου μας (πχ κάποτε ήταν η «φεμινιστική φωτογραφία», το περιεχόμενο (πχ κάποτε ήταν η αυτοαναφορικότητα), μήπως ο τρόπος παρουσίασης (πχ κάποτε ήταν οι δίμετρες εκτυπώσεις), η μίξη με άλλα υλικά (πχ το στυλ Ράουζενμπεργκ), οι εγκαταστάσεις, η άυλη παρουσία μέσω πάσης φύσεως προβολών, η συνύπαρξη της φωτογραφίας σε κοινά πεδία συνεργασίας με άλλες τέχνες, η φωτογραφία σε ανορθόδοξους χώρους, τόπους, χρόνους, η καθαρά πολιτική φωτογραφία που αντιστέκεται πολιτικά, τι;;;;;;;; Αυτό πρέπει να ορίσουμε (τι είναι πρωτοπορία σήμερα) και μετά να δούμε αν μας ενδιαφέρει να είμαστε μέρος του, να το υπηρετήσουμε ή να αδιαφορήσουμε, και ασχοληθούμε με τη «φωτογραφία» μας, να κάνουμε τη φωτογραφία που μας «κόβει» ή τη φωτογραφία που μας «βγαίνει» και να αφήσουμε πίσω τα περί πρωτοπορίας. Γιατί αν μιλάμε για πρωτοπορίες ας μου πει κάποιος το πώς την ορίζει, σε τι πρόσφατο αναφέρεται, τι είδε και πότε στο πρωτότυπό του και όχι σε ένα βιβλίο είκοσι χρόνια μετά ή σε εικονίτσες στο διαδίκτυο. Νομίζω πως το θέμα έχει πολύ «ψωμί» και μας ενδιαφέρει όλους, καθώς εμπλέκεται και με το προσωπικό μας έργο. Μάλλον άπτεται και των θεμάτων περί «ποιότητος» που κάθε τόσο προκύπτουν. Να το ορίσουμε ως θέμα της επόμενης συνάντησής μας; Το Σάββατο έχει συζήτηση στο Μουσείο Φωτογραφίας. Η συζήτηση αρχίζει στις 8.30. Εμείς να πούμε 9.30. Μπορείτε ή είναι αργά;;;;

Μήπως θέλετε Σάββατο βράδυ να συναντηθούμε για οινοπνεύματα και ενδελεχή συζήτηση στο φορ σίζονς, που λέει και ο Άγγελος (... Άγγελε, ψυχραιμία)?

22 Σεπ 2016, 12:27, ο/η Karkatselis Vasilis Photography Center έγραψε: 1+1 παρατηρήσεις.

1 Α Η αρχική εικόνα έκθεσης που μας έστειλε ο Θανάσης είναι (για εμένα) παντελώς αδιάφορη, όσον αφορά τον τρόπο ανάρτησης, δηλαδή αν είναι με αυτοκόλλητη ταινία, με καρφάκια, με μαγνητάκια, σε μαύρο Τ BONT, αλουμίνιο ή οτιδήποτε άλλο. Εκείνο που μετράει είναι το μέγεθος και η σχέση της κάθε φωτό με τις άλλες και το μαύρο φόντο, ίσως και με το κείμενο. Β Η «φινέτσα» και η «πολυτιμότατα» στην παρουσίαση του κάθε είδους, του κάθε αντικειμένου, άρα και μίας φωτογραφίας, σε εμένα τουλάχιστον, πάντα μετρούσε. Πάντα μου «άρεσε» να βλέπω την καταλληλότερη φόρμα παρουσίασης για την κάθε ξεχωριστή φωτογραφία. Πάντα μου άρεσε, πέραν όλων των άλλων, να απολαμβάνω τη φωτογραφία που εκτίθεται και ως αντικείμενο. Το ερώτημα για μένα ήταν το ποια ήταν

κάθε φορά η καταλληλότερη φόρμα για να παρουσιάσω ένα φωτογραφικό μου «επίτευγμα» ή «πείραμα». Φυσικά τα τεχνικά μέσα για αυτή την παρουσίαση, οι γνώσεις μου ή οι διασυνδέσεις μου και τα οικονομικά μου, έπαιζαν και αυτά το ρόλο τους. Γ Σε αυτό το πλαίσιο πάρα πολλές φορές έχω υποβαθμίσει, με πολύ βαριά καρδιά, την παρουσίαση του έργου μου, υπέρ του περιεχομένου, της δράσης και άλλων πολλών παραγόντων, που δεν είναι της παρούσης να αναφερθούν. Πχ θα ήθελα την πιο κατάλληλη γκαλερί για να παρουσιάσω τον ακριβή αριθμό μιας ενότητας έργων (που ταιριάζει στο χώρο), στο αρμόζον μέγεθος και με την απαραίτητη φινέτσα/πολυτιμότητα, τον κατάλογό τους με δωρεάν διανομή κτλ. Γιατί δεν το κάνω; Έχω απάντηση; Γιατί προτιμώ τη δράση και τη συμμετοχή από την παραμετροποίηση ή τη σιωπή (μέχρι να έλθει η ώρα και να βρεθούν τα χρήματα). Καλώς; Κακώς! Αλλά έτσι προχωρούμε. Δ Κάποιες φορές, όμως, το φτηνό ή το φτηνιάρικο ή το μη πολύτιμο δεν είναι λύση ανάγκης, είναι απόφαση, είναι must, είναι το μόνο αρμόζον. Πχ «Η φωτογραφία στα πεζοδρόμια» πως αλλιώς αν όχι σε αυτοκόλλητο, μη fine art; Η «φωτογραφία στους τοίχους» ή «στα ρολά των καταστημάτων» πως αλλιώς αν όχι σε χαρτί φωτοτυπίας; Η «φωτογραφία σε στυλ μπουγάδα στο δρόμο» θα μπορούσε να στηθεί σε capa mount ή με κορνίζα; Όχι μόνο ΟΧΙ, αλλά και τι αξία θα είχε μια τέτοια παρουσίαση σε τέτοια φόρμα ανάρτησης; Οπότε, ας μην τα βάζουμε όλα στο ίδιο τσουβάλι. Τα υπόλοιπα σε Β φάση, γιατί πρέπει να φύγω για BAZAAR. Έχουμε σήμερα την τελευταία συνάντηση για τα ΣΦΑΓΕΙΑ και τα ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ.

Στις 21 Σεπτεμβρίου 2016 - 1:41 μ.μ., ο χρήστης angelos.sofianidis έγραψε: Από το πνεύμα στο οινόπνευμα ένα autocorrection δρόμος ... Προφανώς και τα δυο. Αλλά άλλο συζητάμε. Δηλαδή αυτό από μόνο απαντά σε όλα τα ζητήματα που μπήκαν πιο πριν. Δεν νομίζω.

21 Σεπ 2016, 13:26, ο Thanassis Raptis Photo Center of Thessaloniki έγραψε: Η αιώνια συζήτηση με καραφάκια (όπως λέει εκ παραδρομής ο Άγγελος τα καρφάκια!) τσίπουρα ή χωρίς: φόρμα ή περιεχόμενο; και τα 2 λέω εγώ, το ένα στηρίζει ή 'πάει πάσο' στο άλλο. Αυτό που έχει σημασία είναι η αίσθηση που μένει στο θεατή και το πόσο το ευχαριστιέται ο καλλιτέχνης

On 21/9/2016 11:49 πμ, o angelos.sofianidis wrote: Όπως είπα και στην Αλέκα (εκτος email) αυτό είναι ένα ωραίο θέμα για συζήτηση σε αυτούς τους καφέδες που λέγαμε να κάνουμε φέτος. Πως ορίζουμε την πρωτοπορία ; Η πρωτοπορία ως καταναγκασμός ή σκοπός ; Και όλα όσα είπαμε πριν ...

21 Σεπ 2016, 11:41, ο/η Aleka Tsironi έγραψε: Άγγελε, με βρίσκεις απόλυτα σύμφωνη σε όλα! Αν και όσο το σκέφτομαι, καταλήγω ότι, μερικές φορές, η φόρμα και ο τρόπος παρουσίασης γίνεται το όχημα, το μέσο για την υλοποίηση. Οπότε μπορεί και να είναι συστατικό στοιχείο.

Στις 21 Σεπτεμβρίου 2016 - 11:30 π.μ., ο χρήστης angelos.sofianidis έγραψε: Δεν ξέρω αν ο τρόπος παρουσίασης εμπλέκεται με κάποιου είδους πρωτοπορία. Μια "κανονική" φωτογραφία σε καπαφιξ, τι ποντ, κάδρο ή καραφάκια δεν ξέρω γιατί αποτελεί πρωτοπορία εκτός κι αν το περιεχόμενο της την κάνει τέτοια. Η αναζήτησή 3ης διάστασης, από εμένα, δεν έχει να κάνει με τον τρόπο παρουσίασης. Σε αυτήν την περίπτωση το ίδιο το έργο, ίσως και το περιεχόμενο του, ορίζεται από την μορφολογία του (είτε λωρίδες, πλεκτά, 3D ψηφιδωτά κα). Νομίζω ότι συγχέουμε δυο πράγματα που δεν έχουν σχέση. Πχ θα συγκρίνουμε ένα γλυπτό με φωτογραφία ως πρωτοπορία με μια καλή εκτύπωση που είναι βγαλμένη σε τι ποντ ; Στο ένα το έργο είναι η φωτογραφία (και το αλουμίνιο είναι μια μέθοδος στήριξης) και στο άλλο το σύνολο! Δεν υποτιμώ την σημαντικότητα του τρόπου παρουσίασης αλλά δεν μπορώ να αναγνωρίσω κάτι ως πρωτοπορία απλά γιατί χρησιμοποιεί τον ένα ή τον άλλο τρόπο παρουσίασης (κάδρο, καρφάκια, κάπα φιξ, τι ποντ). Εξαιρώ την περίπτωση που η μέθοδος είναι πρόκληση για τον χώρο (βλ. Σχόλιο Αλέκας).

21 Σεπ 2016, 10:33, η Aleka Tsironi έγραψε: Αναζητήσεις και προβληματισμοί υπάρχουν, αν ξεπεράσουμε τα κόστη (επιμένω ...), μπορούμε όμως να ρίξουμε στον Καιάδα τις παρθενογεννέσεις! Και η χειραγώγηση του εξεζητημένου είναι μια πρόκληση. Αλλά τι είναι το εξεζητημένο? Παρ όλ αυτά, μετά την τοποθέτησή σου, το περιεχόμενο του αρχικού μέηλ μου είναι ασαφές.

Στις 21 Σεπτεμβρίου 2016 - 9:26 π.μ., ο χρήστης Thanassis Raptis Photo Center of Thessaloniki έγραψε: Ωραίες δουλειές, δεν τα είχα ξαναδεί. Μη τρελαινόμαστε όμως. Ο Βασίλης έχει κάνει τις λωρίδες που κρέμονται από το 1990. Πολλοί από μας έχουμε κάνει τέτοιες και καλύτερες παρουσιάσεις-ιδέες τα τελευταία χρόνια (εσύ στην ΤΑΒΥΑ, εγώ και ο Άγγελος με τα ψηφιδωτά κλπ). Μπορεί αυτές οι παρουσιάσεις να είναι εφικτές με σχεδόν μηδενικό κόστος. Ιδέες να υπάρχουν.... Όσον αφορά την παρουσίαση σε τι-μποντ, είναι εξαιρετικά συνηθισμένη αλλά το ζητούμενο δεν πρέπει να είναι πάντα το εξεζητημένο!

Στις 21 Σεπτεμβρίου 2016 - 12:40 π.μ., ο χρήστης Aleka Tsironi έγραψε: Ο τρόπος, η φόρμα παρουσίασης είναι (κατά τη γνώμη μου) μία μικρή παράμετρος αυτού που αρεσκόμαστε να αποκαλούμε "πρωτοπορία". Ο όρος εκ της ιδέας και του περιεχομένου προσδιορίζεται (κυρίως, ίσως και αποκλειστικά). Λαϊκά, θα έλεγα, όλες οι ιστορικές πρωτοπορίες κορνιζόνονταν, χωρίς αυτό να αποτελεί εμπόδιο στο να είναι (ή να αποδεικνύονται) τέτοιες. Αν, σήμερα, θα ήθελα, ως δημιουργός, να πειραματιστώ στην παρουσίαση (για να επικεντρωθώ σ΄ αυτό), αυτό θα αφορούσε σε "ακατάλληλα" υλικά εκτύπωσης (όσον αφορά στις φωτογραφίες), στις μίξεις τους, στα σχήματά τους και τις φόρμες τους. Γνωρίζω όμως ότι αυτή η διαδικασία είναι εξαιρετικά κοστοβόρα και με περιορίζει αφάνταστα. Ταυτόχρονα, αναρωτιέμαι μήπως έχουμε δυσανάλογα θεωρητικοποιήσει τις "χύμα εκτυπώσεις στο τοίχο ...". Αυτό θα ήταν ίσως πρόκληση για ένα μουσείο ή για μία γκαλερί, που θα φιλοξενούσε τα έργα, αυτοί οι χώροι θα κάνουν "υπέρβαση" του θέσφατου τρόπου παρουσίασης. Για μας, αν υποθέσουμε ότι δεν οικειοποιούμαστε τον ρόλο του "επαγγελματία" δημιουργού, είναι βέβαια μια σημαντική ελευθερία (και ιδεολογική και οικονομική). Όμως και η παρουσίαση σε τι-μποντ είναι εξαιρετικά συνηθισμένη, Θανάση. Σε συνέχεια των παραπάνω και με διάθεση πειραματισμού, έχω στο μυαλό μου κι αυτό (το είχα στείλει, νομίζω, πριν από αρκετό καιρό στον Άγγελο, αλλά σας το στέλνω και τώρα, γιατί η φόρμα και οι υφές με απασχολούν κι εμένα, όπως και όλους μας): http://anikon.org/the-7th-day/ Συνυπάρχει και η εκδοχή με τα καρφάκια. Και μάλιστα κάποιες εικόνες μου θυμίζουν αυτό που έγινε στην Τάμπια, στο δωμάτιο της Έλενας (κυρίως), όπου οι φωτογραφίες είχαν διατηρήσει αρκετά την κυρτότητά τους, προσδίδοντας επιπλέον σχήμα στην εικόνα.

Στις 20 Σεπτεμβρίου 2016 - 5:26 μ.μ., ο χρήστης Thanassis Raptis Photo Center of Thessaloniki έγραψε: Δέστε αυτή τη φωτογραφία (μάλλον φωτογραφίες επικολλημένες σε αλουμίνιο) Για μη χάνουμε την επαφή με την διεθνή πραγματικότητα και να μην ιππεύουμε (βάζω και τον εαυτό μου μέσα) το άλογο της δήθεν πρωτοπορίας με χύμα εκτυπώσεις καρφωμένες στον τοίχο με 2 (ούτε καν 4....) καρφάκια...

Παράρτημα Β

Για τη Documenta 14 της Ιωάννας Κλεφτόγιαννη στο http://popaganda.gr

Όσα ειπώθηκαν στη συνέντευξη Tύπου για τη Documenta του 2017 «Δεν μας ενδιαφέρει ούτε η "πορνογραφία" των βίαιων συγκρούσεων ούτε η "πορνογραφία" της φτώχειας», τόνισε μεταξύ άλλων ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Documenta, Άνταμ Σίμτσικ.

H ελληνική κρίση πουλάει πολύ. Υπάρχει κάτι ακόμα, ωστόσο, στην πολυαναμενόμενη έλευση-έκπληξη της Documenta του Κάσελ στην Αθήνα, το 2017, ένα «στοίχημα φιλίας και αλληλεγγύης, που ανοίγει έναν ευρύτερο δρόμο συνεργασίας». Η εικαστική σκηνή της χώρας δεν είναι απλώς εξωστρεφής και παρεμβατική τα τελευταία χρόνια. Δίνει μαθήματα επιβίωσης σε συνθήκες κρίσης. Δεν είναι τυχαίο το μότο της διοργάνωσης: «Μαθαίνοντας από την Αθήνα». «Στην Αθήνα παρατηρούμε τις ακραίες αντιθέσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει η Ευρώπη. Η πόλη είναι ένα παράδειγμα αναζήτησης της δημοκρατίας, είναι η πιο παραγωγική τοποθεσία για έρευνα, σκέψη και ανταλλαγή απόψεων. Μαθαίνουμε από την Ελλάδα, και αυτό μπορεί να μας βοηθήσει όλους», τόνισε στη συνέντευξη τύπου στο Δημαρχείο της Αθήνας ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Documenta 14 Άνταμ Σίμτσικ, υπογραμμίζοντας, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ότι η Documenta δεν «έρχεται» αλλά «μεγαλώνει» στην Αθήνα. «Δεν θα αναπαραστήσουμε όμορφα την κρίση: Δεν μας ενδιαφέρει ούτε η “πορνογραφία” των βίαιων συγκρούσεων ούτε η “πορνογραφία” της φτώχειας», κατέληξε. «Την ευχή η πορεία προς το 2017 να συμβάλει στην λύση των “παρεξηγήσεων” ανάμεσα στις δύο χώρες» εξέφρασε ο δήμαρχος του Κάσελ, Μπέρτραμ Χίλντεν, χαρακτηρίζοντας την Αθήνα «χώρο προκλήσεων που επιτρέπει να διευρύνουμε τις προοπτικές μας».

«Η Αθήνα αποτελεί την “επιτομή μιας ευρωπαϊκής πρωτεύουσας σε κρίση. Αυτό το αστικό τοπίο αβεβαιότητας ενέπνευσε την Documenta στον επαναπροσδιορισμό μιας νέας ταυτότητας», επιβεβαίωσε ο δήμαρχος Γιώργος Καμίνης, προσθέτοντας ότι η διοργάνωση δεν αποτελεί «ένα εικαστικό πακέτο» που έρχεται στην Αθήνα, αλλά συνδιαμορφώνεται σε ισότιμη βάση, κινητοποιώντας τον δήμο, τους κατοίκους, τα δημόσια και ιδιωτικά πολιτιστικά ιδρύματα, ξένα ινστιτούτα». Ό προϋπολογισμός για το αθηναϊκό τμήμα τηςDocumenta ανέρχεται στα 3,5 εκατ. ευρώ, παρότι ο κ. Καμίνης τόνισε ότι είναι «πολύ νωρίς για ακριβείς προϋπολογισμούς»… Τα εγκαίνια της documenta 14 στην Αθήνα έχουν προγραμματιστεί για τον Απρίλιο του 2017, ενώ μετά από δύο μήνες, στις 10 Ιουνίου, θα γίνουν τα εγκαίνια και στο Κάσελ. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρχει ένας μήνας κατά τον οποίο η έκθεση θα διεξάγεται παράλληλα και στα δύο σημεία. Επιπλέον, παρόλο που κάθε σκέλος της έκθεσης θα διαμορφωθεί αυτόνομα, θα αλληλοεπηρεάζονται ως προς το περιεχόμενο, και θα φιλοξενηθούν σε επιλεγμένους χώρους στην Αθήνα και στο Κάσελ.

Εμπρός για μια queer αντιαποικιακή ευρωπαϊκή συμφωνία Το σύνθημα που βγήκε από τη συνέντευξη τύπου της μεγάλης έκθεσης Documenta 14.

06.09.2016 Περισσότερο αιρετική, προκλητική αλλά και εύστοχα hard core πολιτική, ακόμη και στο πεδίο των συμβόλων, δεν θα μπορούσε να είναι η Documenta, που ρίχνει άγκυρα, μετά το Κάσελ, και στην Αθήνα. Queer, τρανσέξουαλ, πρόσφυγες, πολιτικά κινήματα, κουρδική αντίσταση, μαζί με ατυχείς μεταβάσεις από τη Δικτατορία σε νεοφιλελεύθερες Δημοκρατίες μπαίνουν στο μικροσκόπιο της Documenta 14, που, ξεκινώντας πιλοτικά στις 14 Σεπτεμβρίου στα κτήρια του Πάρκου Ελευθερίας, μάς υπόσχεται πως «δεν θα είναι απλά και μόνο μια έκθεση που θα αναβοσβήσει στην Αθήνα και μετά θα εξαφανιστεί». Δεν είναι δύσκολο. Δράσεις, συζητήσεις, performances, εργαστήρια, προβολές, ξεναγήσεις (τίποτα πιο συγκεκριμένο δεν ανακοινώθηκε), με το όνομα «Βουλή των Σωμάτων» θα καταλάβουν ολοκληρωτικά το Πάρκο Ελευθερίας, το σημερινό Κέντρο Τέχνης του δήμου Αθηναίων, που παραχωρείται από το Δήμο στην Documenta 14, η οποία με τη σειρά της ετοιμάζεται για σειρά επεμβάσεων των κτηρίων. Το πάρκο αναμένεται να μεταμορφωθεί «σε μια δημόσια πειραματική σκηνή, σ’ ένα χώρο ελευθερίας, γιατί η κοινωνία είναι πολύτιμη, ο δημόσιος χώρος είναι πολύτιμος και πρέπει να προστατεύονται». Πιο συγκεκριμένα, στις σύγχρονες γλώσσες αντίστασης, από την κουρδική επανάσταση της Rojava έως τους queer, τρανσέξουαλ, εκδιδόμενους και τις φωνές των μεταναστών στην Τουρκία, στην Ελλάδα, στο Μεξικό ή στη Βραζιλία, τους σύγχρονους αγώνες για την αποκατάσταση των αυτοχθόνων πληθυσμών, τις νέες πολιτικές και καλλιτεχνικές πρακτικές που επινοούν νέες μορφές επίδρασης, γνώσης και πολιτικής υποκειμενικότητας (όπως ecosex, queer-indigenism και ριζοσπαστική επιτελεστικότητα) εστιάζει το

πρόγραμμα Δημόσιων Δράσεων της διοργάνωσης, με τίτλο «34 ασκήσεις ελευθερίας» (από τις 14 έως τις 24 Σεπτεμβρίου, στο Κέντρο Τεχνών του Δήμου Αθηναίων, στο Πάρκο Ελευθερίας Λεωφόρος Βας. Σοφίας), στο οποίο προσκλήθηκαν να «ασκήσουν την ελευθερία» 45 αξιόλογες μονάδες ή συλλογικότητες, όπως το Athens Museum of Queer Arts, ο καθηγητής και πολιτικός επιστήμονας Τόνι Νέγκρι, ο Παντελής Βούλγαρης, οι ιστορικοί Κωστής Κορνέτης, Τάσσος Σακελλαρόπουλος, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Ιωάννα Βόγλη, η εικαστικός Γεωργία Σαγρή κ.ά. Ο πήχης τοποθετείται ψηλά καθώς ο στόχος κατονομάζεται. Είναι η σύνθεση μιας «queer αντιαποικιακής ευρωπαϊκής συμφωνίας», με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 έως σήμερα, εμπλέκοντας στον διάλογο «αντιφρονούσες, ετερογενείς και αποσιωπημένες αφηγήσεις». Στη Βουλή των Σωμάτων, το ευρύτερο, δηλαδή, project της Documenta στο δημόσιο χώρο, μέσα στο οποίο εντάσσονται και οι 34 ασκήσεις, από τις οποίες εξοβελίστηκαν οι συμβατικοί μουσειολογικοί μανιχαϊστικοί χαρακτηρισμοί που επιβάλλουν διακρίσεις ανάμεσα στο λόγο και την πράξη, την κριτική και την τέχνη, είμαστε ρητά προσκεκλημένοι όλοι. Η αφήγηση ξεκινά «φέρνοντας κοντά την παράδοση της ριζοσπαστικής Αριστεράς και τον αντι-αποικιοκρατικό αγώνα για εθνική κυριαρχία των αυτόχθονων πληθυσμών στην Ευρώπη». Εδώ η φωνή του Antonio Negri –ενός από τους ιδρυτές του κινήματος Potere Operaio (Εργατική Εξουσία), το 1969, και μέλος της ιταλικής Autonomia Operaia (Εργατική Αυτονομία)- συναντά τη φωνή του Niillas Somby, ακτιβιστή για τα πολιτικά δικαιώματα και την εθνική κυριαρχία των Σάμι, στον βορρά της Νορβηγίας. Μην ξεχνάμε ότι «τη δεκαετία του 1970, και οι δύο αντιμετώπισαν διαφορετικές κατηγορίες ως τρομοκράτες». Παραμερίζοντας την καθιερωμένη αντίθεση δικτατορίας και δημοκρατίας, η Documenta 14 θα επιχειρήσει, σύμφωνα με τον Πολ Πρεσιάδο, curator του δημόσιου προγράμματος, να ερμηνεύσει ακόμη και τις αποτυχίες της μετάβασης από τη δικτατορία στη νεοφιλελεύθερη δημοκρατία, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ισπανία, την Αργεντινή ή τη Χιλή, «καθώς η έννοια της ελευθερίας ταυτίστηκε με την ελεύθερη αγορά». «Είναι άραγε δυνατό να συλλάβουμε την ελευθερία πέρα από την καπιταλιστική της αντίληψη;», αναρωτιέται ο curator, ο οποίος μέσα από τον δεκαήμερο διάλογο του Σεπτέμβρη επιδιώκει ακόμη κάτι: τον ομαδικό επανασχεδιασμό ενός «πολιτικού και ποιητικού χάρτη της Ευρώπης, διαφορετικού από εκείνον που σχεδίασε η Ευρωπαϊκή Κοινότητα», αναδιοργανώνοντας το δημόσιο χάρτη. «Αντιλαμβανόμαστε την ελευθερία, όπως ο Φουκώ– όχι ως ατομική ιδιοκτησία ούτε ως φυσικό δικαίωμα, αλλά ως πρακτική». Δεν θα βρούμε, επομένως, «ούτε ατομικά καθίσματα ούτε μια σταθερή αρχιτεκτονική στη Βουλή των Σωμάτων. Έχουμε αποφύγει την αντιμετώπιση του κοινού ως αισθητικού επισκέπτη ή νεοφιλελεύθερου καταναλωτή. Έχουμε επίσης απορρίψει τη δημοκρατική μυθοπλασία του ημικυκλικού αμφιθεάτρου.

Διεκδικούμε –μαζί με τον Oskar Hansen– το ευκταίο της «ανοιχτής μορφής» στην πολιτική». Μια πρώτη απτή απάντηση είναι η μαλακή αρχιτεκτονική του Ανδρέα Αγγελιδάκη, που έχει καταλάβει το Μουσείο Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Αντίσταση, αποτελούμενη από 68 τσιμεντένια –υποτίθεται- μπλοκ ερειπίων (είναι από αφρολέξ). Μπορεί να συναρμολογηθεί δομώντας νέες σχέσεις, δημιουργώντας πολλαπλές εφήμερες αρχιτεκτονικές για τη Βουλή των Σωμάτων. Το project ανακαλεί το βήμα στην Πνύκα, θεμέλιο της Δημοκρατίας, που, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, μάχεται την «νεοφιλελεύθερη αυτονομημένη καρέκλα και την κατανάλωση του πολιτισμού». Είναι ο τσιμεντένιος σκελετός της σύγχρονης Αθήνας, με τα αυθαίρετα και το χαρακτήρα του ημιτελούς πολλές φορές, είναι και μια μορφή αποτύπωσης της εκδημοκράτησής μας. «Είστε ευπρόσδεκτοι να συμμετάσχετε στην καθημερινή διαμόρφωση αυτού του πολιτικού θεάτρου που αμφισβητεί την τοποθεσία, την ιεραρχία, την ορατότητα, την κλίμακα…», μας ενθάρρυνε ο Πρεσιάδο. «Η κοινωνία πρέπει ν’ αμυνθεί ακόμα και από τον εαυτό της και από την κρατική βία», τονίζει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Documenta Ανταμ Σίμτζικ, ανατρέχοντας στις στοίβες από κόκκινα βιβλιαράκια, πάνω στις οποίες πέσαμε στην είσοδο του Μουσείου Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Αντίστασης: το «LTI-Lingua Tertii Imperii» του Daniel G.Andujar. Ένα αποκαλυπτικό λεξικό της Ελληνικής Χούντας, με πολλές ανέκδοτες φωτογραφίες, που αυτομάτως θέτει την Documenta 14 σε ένα γερό πολιτικό κέλυφος. «Η γλώσσα και η αρχιτεκτονική δεν είναι ποτέ αθώες», πρόσθεσε ο Σίμτζικ, μιλώντας μας για την ιστορία του κτηρίου μέσα στο οποίο βρισκόμασταν, το οποίο υπήρξε νοσοκομείο, έγινε κολαστήριο του ΕΑΤ- ΕΣΑ και σήμερα κατέληξε Μουσείο Ελευθέριος Βενιζέλος. Οι συνεργάτες της Documenta 14 είναι πολλοί, αν και η είδηση είναι ότι ειδικά τα ΑΣΚΙ (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας) αναδεικνύονται σε σημαντικό εταίρο: η Καλών Τεχνών, το Ωδείο Αθηνών, το Μέγαρο Μουσικής, το Φεστιβάλ Αθηνών, το Goethe Ινστιτούτο, το Γαλλικό Ινστιτούτο, η Ταινιοθήκη, το ελληνικό παράρτημα του Ιδρύματος Rosa Luxemburg, το Ιδρυμα Τσαρούχης κ.ο.κ. Στις 34 Ασκήσεις Ελευθερίας συμμετέχουν: Αδέσποτες Σκύλες, AMOQA (Athens Museum of Queer Arts), Ανδρέας Αγγελιδάκης, Άννα Αποστολλέλη, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Hawzhin Azeez, Άντζελα Μπρούσκου, Rüzgâr Buşki, Clémentine Deliss, Linnea Dick, Maria F. Dolores, Θέατρο Δωματίου, Bonita Ely, Παναγιώτης Ευαγγελίδης, Daniel García Andújar, Macarena Gómez-Barris, Στάθης Γουργουρής, Irena Haiduk, Jack Halberstam, Candice Hopkins, Regina José Galindo, Αρχηγός Robert Joseph, Νέλλη Καμπούρη, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Κωστής Καρπόζηλος, Κωστής Κορνέτης, Sevval Kılıç, Κατερίνα Λαμπρινού, Quinn Latimer, Πράσινη Λεσβία, Ana Longoni, MiniMaximum ImproVision, Naeem Mohaiemen, Antonio Negri, Gizem Oruç, Νένη Πανουργιά, Άννα Παπαέτη, Jørgen Flindt Pedersen, Paul B. Preciado, Judith Revel, Τάσος Σακελλαρόπουλος, Γεωργία Σαγρή, Niillas Somby, Annie Sprinkle και Beth Stephens, Erik Stephensen, Adam Szymczyk, Diana Taylor, Πρόδρομος Τσινικόρης, Μαργαρίτα Τσώμου, Ειρήνη Βακαλοπούλου, Ιωάννα Βόγλη, Τίνα Βορεάδη, Παντελής Βούλγαρης, Sergio Zevallos.

8 απόψεις για το #documenta_gate Ηλιάννα Φωκιανάκη, Poka-Yio, Κωστής Σταφυλάκης, Δημήτρης Σεβαστάκης, Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Κώστας Βαρώτσος, Κωστής Βελώνης και Ντένης Ζαχαρόπουλος γράφουν για το θόρυβο που ξεσήκωσε το πρώτο μέρος της Documenta 14.

23.09.2016 «Θολό, αναρχοαυτόνομο, νεοκομμουνιστικό και σαφώς αντιδυτικό και ολοκληρωτικών καταβολών No Border». «Ζόμπι της Αριστεράς». «Κακοφορμισμένο σάπιο σκήνωμα της ευρωπαϊκής Αριστεράς άλλων εποχών». «Μονολιθικότητα στο όνομα της αμφισβήτησης της ιεραρχίας». «Καθεστωτικού τύπου ερμηνεία της Ιστορίας, που νομίζαμε ότι είχε τελειώσει, θεσμικά». Κουπόνια «για την ενίσχυση της κατασκήνωσης των αναρχοαυτόνομων του 2017». «Το πιο επικίνδυνο;». «Αποθέωση του ανορθολογισμού». Ποιος φανταζόταν ότι οι δεκαήμερες 34 Ασκήσεις Ελευθερίας της Documenta 14, στο Πάρκο Ελευθερίας (έως τις 24 Σεπτεμβρίου), που επιμελείται ο Πολ Πρεσιάδο, και φέρανε στην Αθήνα τον Τόνι Νέγκρι, ηγετικές μορφές αυτονομιστικών κινημάτων αυτοχθόνων, ακτιβιστές, φεμινίστριες και transgender, θα προκαλούσε τέτοιο σαματά στον εγχώριο Τύπο, και τόσο έντονες δημόσιες αντιπαραθέσεις!

Πέρα από τα σκληρά δημοσιεύματα, και οι άνθρωποι του χώρου έχουν μοιραστεί σε στρατόπεδα. Mια μερίδα των διαφωνούντων εκπροσωπεί ατύπως ο θεωρητικός τέχνης και εικαστικός, με διδακτορικό πάνω στην πολιτική της documenta 11, Κωστής Σταφυλάκης, ο οποίος στην προσωπική σελίδα του στο facebook κατηγορεί την documenta ανοιχτά για σωβινισμό, χαρακτηρίζοντας «εθνικιστική δήλωση» την αναρώτησή της: «Είναι δυνατό να σκεφτούμε την ελληνική ιδέα της ελευθερίας κόντρα στην καπιταλιστική ιδέα της ελευθερίας;». Φτάνει μέχρι του σημείου να χλευάσει πως η διοργάνωση συμπεριφέρεται σαν “ένα γκρουπ της Όπερας της Πεντάρας”, που “σαρκαστικά θα έλεγε σε ένα από τα έργα της ότι ο Καπιταλισμός δεν ανήκει στο ελληνικό DNA”. Ενόσω το 10ήμερο βρίσκεται στην κορύφωσή του και το δημόσιο debate για τον πολιτικό κυρίως χαρακτήρα της διοργάνωσης μαίνεται, η Popaganda δίνει το βήμα, για να τοποθετηθούν, στον Poka- Yio, εικαστικό και διευθυντή της Athens Biennale, τον Γιώργο Τζιρτζιλάκη, καθηγητή στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και καλλιτεχνικό σύμβουλο του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, στο Δημήτρη Σεβαστάκη, ζωγράφο, καθηγητή στη σχολή Αρχιτεκτονικής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και βουλευτή Σάμου με το ΣΥΡΙΖΑ, στο Ντένη Ζαχαρόπουλο, ιστορικό και κριτικό της τέχνης και διευθυντή της Δημοτικής Πινακοθήκης του δήμου Αθηναίων, στους εικαστικούς Κωστή Βελώνη και Κώστα Βαρώτσο και στην επιμελήτρια και κριτικό τέχνη Ηλιάνα Φωκιανάκη. Παρεμβαίνει και ο Κωστής Σταφυλάκης.

Γιατί υπήρξαν τόσο έντονες αντιδράσεις; Νομιμοποιείται η διασύνδεση της τέχνης με τις πολιτικές επιστήμες, τον πολιτικό και κινηματικό λόγο; Μπορούν να συνυπάρξουν τέχνη, αισθητική και πολιτική; Ο ίδιος ο Πρεσιάδο, απαντώντας στις επιθέσεις που δέχτηκε απ΄ τον Τύπο ανέφερε: «Ξέρω ότι κάποια από τα υλικά που αγγίζω είναι υπερευαίσθητα. Το να φέρνεις στο ίδιο τραπέζι την παράδοση της ριζοσπαστικής Αριστεράς με την κυριαρχία των αυτοχθόνων, την παράδοση του φεμινισμού στη Rojava, το queer κίνημα και το προσφυγικό, για κάποιους είναι συγκέντρωση των ζόμπι.»

Αντιδράσεις στο όριο του μεσαιωνικού σχολαστικισμού Γιώργος Τζιρτζιλάκης, καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και καλλιτεχνικός σύμβουλος του ΔΕΣΤΕ Οι λόγοι της αντίδρασης είναι πολλοί και ποικίλοι. Θα ξεχώριζα όμως και θα έδινα μια προτεραιότητα στο ότι υπήρξε μια σύγχυση ανάμεσα στον τρέχοντα πολιτικό λόγο της Αριστεράς της Ελλάδας και στο λόγο της documenta 14 κι ορισμένων επιμελητών της. Αυτό προκάλεσε αντανακλαστικά υποψίας, δυσπιστίας κι αρνητικότητας σε μερικούς κυρίως διανοούμενους δημοσιογράφους, σε μια μικρή πιάτσα στοχαστών της Ελλάδας. Προφανώς, προέκυψε μία παρεξήγηση που έχει να κάνει με ένα είδος στερεοτύπων που καθένας τα φαντασιώνεται διαφορετικά. Άρα νομίζω ότι η documenta ξεκίνησε με μια σύγχυση και δεν ξέρω, δεν μπορώ να πω αν αυτό είναι καλό για τη σχέση της κοινωνίας μαζί της. Όλοι μπερδέψαν το λόγο των επιμελητών της με το λόγο της Αριστεράς στην Ελλάδα κι αυτό αμέσως φούντωσε ανεξήγητα πολύ έντονες αντιπαραθέσεις, οι οποίες πολλές φορές έφτασαν στο όριο του μεσαιωνικού σχολαστικισμού, στο αν, δηλαδή, η λέξη Δικτατορία και Δημοκρατία χρησιμοποιείται σωστά ή όχι. Έχει αρχίσει να αποκαθίσταται πια αυτό και νομίζω πηγαίνουμε στο επόμενο βήμα της συζήτησης. Για μένα το μεγάλο θέμα που θέτει η έναρξη της documenta στην Ελλάδα -που πρέπει να ξαναπούμε ότι είναι κάτι σημαντικό- έχει να κάνει με τα όρια της σχέσης που μπορεί να έχει η πολιτική θεωρία με την τέχνη. Αυτό για μένα είναι το κρίσιμο. Επειδή αυτή τη στιγμή η documenta ανήκει στο είδος των εκθέσεων που έχουν διαδοθεί περισσότερο στην Ευρώπη, παρά στην Αμερική (παρόλο που και στην Αμερική αυτού του είδους η κουλτούρα ευδοκιμεί στα Πανεπιστήμια, κυρίως στο χώρο των πολιτιστικών σπουδών, της φιλοσοφίας και την πολιτικής θεωρίας), ανήκει σε στο πεδίο των εκθέσεων τέχνης που δίνει μια υπεροχή στον πολιτικό διάλογο. ‘Αρα, επανέρχομαι, για μένα προκύπτει ένα ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο η πολιτική θεωρία ταυτίζεται και πώς συνδέεεται με την τέχνη; Δεν είναι ένα ερώτημα αφηρημένο, γιατί απασχολούσε την τέχνη όπως ξέρουμε απ΄τις αρχές του 21ου αιώνα και πιο παλιά πολύ έντονα, το πώς θα συνδέσουμε την κοινωνία με την τέχνη και την πολιτική, πώς θα λειτουργήσει αυτό το τρίπτυχο. Ακόμα δεν έχουμε δει έργα, αντικείμενα, μόνο ορισμένες δράσεις καλλιτεχνών και συζητήσεις. Η ομάδα των επιμελητών της documenta 14 πιστεύει ότι η τέχνη δεν είναι κάτι ξεχωριστό απ΄τη φιλοσοφία κ.λπ. Αυτά για μένα είναι ερωτήματα που δεν τα θεωρώ τόσο λυμένα και ξεκάθαρα. Οπότε σίγουρα, για να πω τη γνώμη μου, η documenta έχει πολύ ενδιαφέρον ως προς τα θέματα που θέτει, αλλά θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει ότι αυτά θα μπορούσαν να γίνουν σε ένα Ελεύθερο Πανεπιστήμιο, έχουν, δηλαδή, παιδαγωγικό, και -θα τόνιζα τη λέξη-, διδακτικό

χαρακτήρα. Αυτός ο χαρακτήρας δεν σημαίνει ότι τα απαξιώνει. Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι αυτή είναι μια συζήτηση που αιφνιδίασε πολλούς, αυτή η σύμπλευση ζητημάτων που έχουν να κάνουν με το φύλο, με την πολιτική, με την αισθητική και τη ζωή αλλά και τις συγκρούσεις στην πόλη. Το ερώτημα ωστόσο είναι πώς όλα αυτά τα πράγματα θα συνδεθούν, θα αφομοιωθούν, πώς θα λειτουργήσουν με όρους ανθρωποφαγίας, δηλαδή, πώς θα χωνευτούν ώστε να γίνουν καλλιτεχνικό γεγονός. Ξέρουμε ότι η documenta είχε πάντα ενδιαφέρον, αλλά επίσης ξέρουμε όλοι ότι η documenta έχει υποστεί ένα μετασχηματισμό, που στην Ελλάδα δεν τον έχουμε συζητήσει καθόλου, ιδίως από την documenta Χ της Κατρίν Νταβίντ, το ‘97, που σηματοδότησε μια στροφή (σ.σ: έθετε τα ζητήματα της μετανάστευσης, της παγκοσμιοποίησης κ.ο.κ). Δεν ξέρω, επίσης, αν συζητιέται πια τόσο πολύ όσο τη δεκαετία του ’70, αλλά σίγουρα είναι ένα ξεχωριστό γεγονός. Και σίγουρα όσα συζητιούνται αυτές τις μέρες στο Πάρκο Ελευθερίας είναι θέματα αιχμής στην πολιτική θεωρία και τις πολιτικές σπουδές και ασφαλώς έχει ενδιαφέρον να τα συζητάμε.

Πολιτική σχετιζομένη με μια κρύα και χρησιμοθηρική ευπιστία Δημήτρης Σεβαστάκης, ζωγράφος, καθηγητής στη σχολή Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ, βουλευτής Σάμου με το ΣΥΡΙΖΑ Γιατί μια οργανωτική εκδίπλωση τέχνης να χρειάζεται την πολιτική διακινδύνευση; Άραγε η ίδια η σύγχρονη τέχνη στον πυρήνα της προϋποθέτει το πολιτικό διάβημα; Και πού κατέληξε ολόκληρη η ουδετεροφροσύνη, οι αντιπολιτικές δεισιδαιμονίες του φορμαλισμού, είτε στην μορφοκεντρική εκδοχή των αρχών του περασμένου αιώνα (δηλαδή, των περισσότερων ρευμάτων που συγκρότησαν το μοντέρνο κίνημα), είτε στις εννοιοκρατικές απολήξεις του; Είναι σίγουρο ότι με τις τεχνολογικές ενσωματώσεις που επιχειρεί εντατικά τις τελευταίες δεκαετίες, η τέχνη μπόρεσε να βρει μια πιο ισορροπημένη σχέση με την αφήγηση. Μεταχειρίστηκε την ακρίβεια όλων των εφαρμογών, αφομοίωσε επιθετικά την βιομηχανική σκέψη, μπόρεσε έτσι, να ανακτήσει με μεγαλύτερη βεβαιότητα την αφηγηματική ευκρίνεια και να συντάξει ένα πολύ πιο σύνθετο κανονιστικό πρωτόκολλο με το θεατή. Ο πολιτικός ισχυρισμός προσφέρει τις κατάλληλες συμβάσεις. Αρκετές εκδοχές σύγχρονης τέχνης τουλάχιστον στο οργανωσιακό πεδίο, μπορούν να μεταχειρίζονται κι

όχι απαραίτητα να προϋποθέτουν την πολιτική επιτέλεση, να χρησιμοποιούν χωρίς αναγκαστικά να ενσωματώνουν, τις συμβάσεις της πολιτικής. Έτσι η κλήση προς μια ρευστή και μεταβαλλόμενη πολιτική χωροταξία, που αποπειράται η documenta 14 μπορεί να εξελιχθεί σ’ένα παραγωγικό εκφραστικό μέσο και πιθανόν να οργανώσει ένα πυκνό πεδίο κριτικής. Συχνότατα όμως η ίδια η πολιτική σχετίζεται με μια κρύα και χρησιμοθηρική ευπιστία κι όχι με την κριτική.

Γενναιόδωρο μάθημα ζωής Ντένης Ζαχαρόπουλος, ιστορικός και κριτικός της τέχνης, διευθυντής της Δημοτικής Πινακοθήκης του δήμου Αθηναίων Στην πρώτη κιόλας εκδήλωση παρουσιάστηκαν πολλαπλές προσεγγίσεις της εποχής μας μέσα από τις ιδιαιτερότητες των μειονοτήτων, τις διαφοροποιήσεις των μεθόδων και του ρόλου της φαντασίας που μέσα από τα βιώματα του κάθε ομιλητή δίνουν ένα μεγάλο μάθημα αισιοδοξίας από ανθρώπους που έχουν βιώσει στο πετσί τους την αδιαλλαξία και τη μισαλλοδοξία. Μας έδωσαν γενναιόδωρα ένα μάθημα ζωής, αξιοπρέπειας, σεμνότητας, απλότητας. Εγκαινίασαν ένα πολύ ευρύ φάσμα, που δείχνει πόσο μεγάλη και σύνθετη είναι η έννοια της ανθρωπότητας και του ανθρώπου. Στην πρώτη κιόλας από τις 34 ασκήσεις Ελευθερίας η documenta έγινε πιο σαφής στην πρότασή της και στο μεγάλο μέρους του κοινού που ήταν στο Κέντρο Τεχνών και που αγκάλιασε τη φιλική προσέγγιση της οργάνωσης.

Πιστοποιητικό φρονημάτων των καλεσμένων Κωστής Βελώνης, εικαστικός Συνοπτικά θα έλεγα ότι η πρώτη Δημόσια Πράξη της documenta 14 είχε μια συγκροτημένη θεατρικότητα που ανταποκρίνεται σε μια στάση ευσεβούς εκκλησιάσματος, καλύπτοντας εν μέρει την εμμονή του Paul Preciado για το «κοινοβούλιο των σωμάτων». Χωρίς να έχω δει το σύνολο του προγράμματος και περιοριζόμενος την πρώτη μέρα γύρω από την περσόνα του Toni Negri διαπίστωσα μια γενική κατεύθυνση θεολογικού χαρακτήρα, στην οποία ο ομιλητής ομολογεί την πολιτική του πιστή ακόμη και αν το ποίμνιο γύρω του είχε το βάσανο της αμφιβολίας. Παρόλα αυτά, ο θερμός λόγος του Negri στα γαλλικά με τη συναισθηματική του τόλμη με συγκίνησε. Στο ίδιο κλίμα ταπεινότητας η Linnea Dick και ο Niillas Somby. σως τα κλισέ και οι αναφορές σε διανοούμενους που χρησιμοποιήθηκαν στο δελτίο τύπου και τα οποία φαίνεται να τα έχει καταχραστεί η διεθνής εικαστική κοινότητα με

κάποια χρονική καθυστέρηση θα ήταν προτιμότερο να είχαν αποφευχθεί. Όμως ένα δελτίο τύπου είναι ένα δελτίο τύπου και τίποτα παραπάνω. Σημασία έχει το πρόγραμμα και η οποιαδήποτε αξιολόγηση έχει ενδιαφέρον να εστιάζει στις θέσεις του ομιλητή/ performer, το οποίο έχουμε τη δυνατότητα να κρίνουμε πέρα από το πρόγραμμα της documenta.

Aν δεν αντιληφθούμε το «κοινοβούλιο των σωμάτων» -που αποτελεί μια παράφραση του κοινοβουλίου των πραγμάτων του Bruno Latour- ως ένα κοινοβούλιο των υποκειμένων, κρίνοντας τον καθένα ομιλητή ξεχωριστά θα φλυαρήσουμε ακατάσχετα για την επιθυμία μιας εξιδανικευμένης documenta που θα καταλήγει στη συλλογική ματαίωση. Μπορεί πράγματι κάποιοι από το κοινό στο οποίο απευθύνεται η documenta 14 να είναι εγκλωβισμένοι σε ΚΚΣΕ διαταραχές, αλλά και αυτό στο προσεχές μέλλον τροφοδοτηθεί με την ιδεολογική αυταρέσκεια κάποιων ομιλητών, από αρθογράφους που υποστηρίζουν ότι δεν ανήκουν σε μαξιμαλιστικά στρατόπεδα θα περίμενα μια ανεκτικότερη στάση χωρίς να γίνεται αναφορά στο πιστοποιητικό φρονημάτων των καλεσμένων.

Ψάχνοντας θεωρητικά το αντικοινωνικά σωστό Κώστας Βαρώτσος, εικαστικός Ένας φίλος μου έλεγε «Μα αυτοί (της documenta) είναι ιμπεριαλιστές! Δεν ενδιαφέρονται για την πολιτισμική διαστρωμάτωση του τόπου που βρίσκονται! Θέλουν να εκμεταλλευτούν την αρνητική επικαιρότητα της χώρας μας για προσωπική προβολή! Παλιά πήγαν στο Σαράγεβο: αφού πρώτα το βομβάρδισαν μετά θέλησαν να κλέψουν τα απομεινάρια της αρνητικής διαφήμισης! Το έκαναν με την Καμπούλ, τώρα το κάνουν με εμάς! Ακούς; – Μήπως υπερβάλλεις, ρε Θρασυβούλε; είπα.

– Και να σου πω και κάτι άλλο; Δεν είναι και Αριστεροί γιατί είναι χρηματοδοτούμενοι από την DB και άλλους οργανισμούς μισητούς απο τους αριστερούς!

– Λες ε;;; – Δεν με ακούς, δεν μου δίνεις σημασία! Έχουν πάρει όλες τις στιγμές της ιστορίας μας και ασκούν πολιτικό Λόγο! Μιλούν για την δικτατορία! Λες και είναι δικό τους θέμα! Θα φέρουν εδώ όλα τα Τζομπι (προσοχή, όχι Ζόμπι) του παρελθόντος! Δεν αναφέρουν όμως τον Gunar Hiring, τον γερμανό καθηγητή πανεπιστημίου, που την εποχή της δικτατορίας έκανε απεργία πείνας για να στραφεί η γερμανική κυβέρνηση εναντίον της δικτατορίας.

– Μάλλον τον ξέχασαν!

– Ακούς…; Η εννοιολογική τους προσέγγιση για το παρόν εξαφανίζει και αντικαθιστά το αντικείμενο με την έννοια του! Τρομερό!

– Αυτό, ναι, μου φαίνεται πράγματι λίγο παλιό!

– Τι θα κάνουμε, Κώστα, με αυτά που συμβαίνουν!

– Άντε, γεια σου Θρασύβουλε, πάω στο εργαστήρι. Να θυμάσαι, τα λόγια είναι φτώχεια, ας περιμένουμε τα έργα, Θρασύβουλεεεεεε!. Σημασία έχει ότι η προσέγγιση που κάνουν τα παιδιά της documenta είναι καθαρά εννοιολογική. Ψάχνουν θεωρητικά το αντικοινωνικά σωστό! Έτσι κατέρρευσε ο υπαρκτός Σοσιαλισμός και όλα τα καλλιτεχνικά κινήματα.

Παντελώς άδικη η κριτική «παλαιοαριστερά» Ηλιάνα Φωκιανάκη, επιμελήτρια και κριτικός τέχνης Δεν είχα την ευκαιρία λόγω υποχρεώσεων να παρακολουθήσω παρά την πρώτη μέρα. Σκοπεύω να πάω στην τελευταία καθώς αυτή την στιγμή στην State of Concept δείχνουμε τον Jonas Staal που δουλεύει εδώ και μια δεκαετία με την έννοια της “Βουλής” και ειδικά με το Κουρδικό Φεμινιστικό Κίνημα. Όμως για την εκτέλεση του προγράμματος δεν μπορώ να μιλήσω. Ο χώρος η αλήθεια μου φάνηκε ψυχρός θα τον ήθελα λίγο πιο welcoming. Για το πρόγραμμα όμως, ως θεματική, θεωρώ οτι είναι παντελώς άδικη η κριτική στον Πωλ Πρεσιάδο πως τα θέματα αυτά είναι «παλαιοαριστερά». Προοδευτική σκέψη δεν σημαίνει απαραίτητα αριστερά. Στο εξωτερικό πολλοί νεοφιλελεύθεροι είναι προοδευτικοί. Πολλοί δημοσιογράφοι έδειξαν τον δικό τους συντηρητισμό και ψεύτικο καθωσπρεπισμό. Οι Έλληνες είμαστε και ρατσιστές και ξενοφοβικοί, σεξιστές και συντηρητικοί και απόλυτα οπισθοδρομικοί και ανελεύθεροι σεξουαλικά. Θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να τεθούν στον τάπητα θέματα που αφορούν πορνεία, τρανς, σεξουαλικές κατευθύνσεις, μειονότητες, το σώμα και την ασσύληπτη βία που βιώνουμε ευθέως ή πλαγίως καθημερινά ως σώματα στην Ελλάδα της κρίσης. Και φυσικά θα έπρεπε εμείς ως Έλληνες του πολιτισμού να προβληματιστούμε με το γιατί δεν μιλάμε τόσα χρόνια μέσω της δουλειάς μας παρά ελάχιστα για την δικατορία τα βασανιστήρια, το ότι οι βασανιστές ζουν έξω χωρίς ποτέ να τιμωρηθούν στην πλειονότητα τους κ.α.

Έλα παππού μου να σου δείξω τα αμπελοχώραφά σου Poka-Yio, εικαστικός και διευθυντής της Athens Biennale, καλλιτεχνικός διευθυντής του Kalamata:21

Το «Μαθαίνοντας από την Αθήνα» ο τίτλος της documenta 14 μέσω του συγκεκριμένου δημόσιου προγράμματος μεταμορφώθηκε απερίσκεπτα σε «Εκπαιδεύοντας τη Ρίτα» ή, επί το παραδοσιακότερο, «έλα παππού μου να σου δείξω τα αμπελοχώραφά σου». Προφανώς θα υπάρξουν μελλοντικά πιο εύστοχοι προγραμματισμοί.

Νοσταλγική αλλά και εν πολλοίς εγκυκλοπαιδική χουντοληψία Κωστής Σταφυλάκης, θεωρητικός τέχνης και εικαστικός Η documenta ως «εθνική αντίσταση»;Θέλω να υποθέσω ότι έχουμε δει ένα πολύ μικρό κομμάτι της documenta 14 μέχρι τώρα. Οι συνεντεύξεις, παρουσιάσεις και ομιλίες που προηγήθηκαν του τρέχοντος «δημόσιου προγράμματος» της documenta στην Αθήνα χαρακτηρίστηκαν από συστηματική ασάφεια και αποφυγή προσδιορισμού των προσδοκιών, των εργαλείων και των αναφορών (πέραν κάποιων πολύ γενικόλογων παραπομπών στο έργο του Foucault και στη θεσμική γενεαλογία του μουσείου). Το εγχείρημα του θεσμού εμπνέεται από μια αντίστοιχη απόπειρα διεύρυνσης από τον Okwui Enwezor (2002), ο οποίος οργάνωσε μια σειρά από συνεδριακές «πλατφόρμες» προεργασίας των θεματικών της έκθεσης σε διαφορετικές ηπείρους, ωστόσο ο επιμελητικός «ηρωϊσμός» της εποχής εκείνης δεν επαναλαμβάνεται. Η «εγκατάσταση» της documenta στην Αθήνα πήρε απτή μορφή με το δημόσιο πρόγραμμα και τις συζητήσεις που ξεκίνησαν γύρω από αυτό. Στο κάλεσμα του Preciado, οι όποιες προοπτικές ανανέωσης της μετααποικιακής σκέψης εξατμίζονται μέσα σε ένα ριζοσπαστικοφανές μανιφέστο για τη δημιουργία ενός αντιαποικιακού/αντικαπιταλιστικού μετώπου του Νότου. Οτιδήποτε ενδιαφέρον και συγκεκριμένο θα μπορούσε να αναδειχθεί θαμπώνει εντός του πανσυλλεκτικού αυτού ιδεολογήματος: το κουήρ, για παράδειγμα, θεματοποιείται από τον Preciado μόνο σαν συστατικό μιας ευρύτερης εθνοτικοαποσχιστικής διεκδίκησης και «εθνικής αντίστασης», ή σαν ένα πρόσθετο πιόνι μιας αντικαπιταλιστικής φαντασίωσης. Το αποτέλεσμα; Ο Preciado αγνόησε τελείως, μέσα από προκατάληψη αλλά και απουσία στοιχειώδους έρευνας, τις πιο σύνθετες εκδοχές του εγχώριου κουήρ (από το 2008 μέχρι σήμερα), δηλαδή αυτές που συνομιλούν με το antigreek κίνημα και ασκούν οξύτατη κριτική στην ελληνική ιδεολογία (ακόμα και, ή κυρίως, όταν αυτή φοράει αντικαπιταλιστικό μανδύα). Γενικότερα, ένας σεβαστός αριθμός καλλιτεχνικών πρακτικών που αναδύθηκαν τα τελευταία χρονιά με επίκεντρο την απάντηση στην ηγεμονία της «ελληνικότητας», του σύγχρονου ελληνικού εθνικισμού/συντηρητισμού και μισαλλοδοξίας, σπρώχνεται κάτω από το οριεντάλ χαλί της documenta με συνοπτικές διαδικασίες. Στη θέση του βρίσκουμε παραληρηματικές αντιδιαστολές της «ελληνικής ελευθερίας» (sic) στην καπιταλιστική ελευθερία, μια νοσταλγική αλλά και εν πολλοίς εγκυκλοπαιδική

χουντοληψία σε συνδυασμό με πλήρη αδιαφορία για τη σύνθετη κοινωνική κινητικότητα της μεταπολίτευσης, καλλιτεχνικό γκλάμουρ με αρχαιοπρεπείς και σοβαροφανείς αναφορές στη Πνύκα, το Δήμο, το πέπλο του Πυθαγόρα, ένα σκηνικό διαλογικής εκθεσιακής δομής από το οποίο απουσιάζει όμως ο διάλογος. Μια εικόνα που κορυφώθηκε με τον εθνοκίτς Επιτάφιο της Άντζελας Μπρούσκου και περιμένουμε να σώσει ο Jack Halberstam. Και έτσι, λοιπόν, αναδεικνύεται ένα πεδίο κριτικής για να πραγματευτεί κανείς αυτή την προϊούσα εθνικοποίηση του πεδίου της τέχνης.