978 960 03 5936 7 by Kastaniotis Editions

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 5

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ Μια αληθινή ιστορία

‫ﱣﱢ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 6

Έτος 1ης έκδοσης: 2015 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5936-7

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 7

ΚΕΦΑΛΑΙΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ:

ΝΟΜΠΕΛΙΣΤΕΣ Περί Νόμπελ και άλλων δεινών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας . . . . . . . . . . . . Τα σημεία της στίξεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ή ταν ή επί τας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 35 52 77

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ:

ΔΙΧΟΝΟΙΑ Υπάρχει κάτι σάπιο στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αόρατη Ακαδημία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Αλαφροΐσκιωτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Homo homini lupus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

115 140 166 190

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ:

ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Εύρον πράσινην πέτραν ωραιοτάτην . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Αφορισμοί και κατάρες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 8

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

Κανένας ίσκιος, μονάχα ο δικός μου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Μάσησες... μάσησες... μάσησες! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ε ΤΑ Ρ Τ Ο :

ΑΝΤΙΠΟΛΗ Έρχονται οι Κόκκινοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σώπαιναν οι λύκοι γιατί ουρλιάζανε οι άνθρωποι . . . . . . . . . . Το ροζονάρισμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Άκρα αντίθετα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

329 353 386 414

ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ:

ΤΑΞΙΔΙΑ Ταξιδεύοντας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τάφρος Χιμένεθ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τουτουσές τσ’ ανθρώπους δεν τσοι θάβουνε νεκροθάφτες . . . . Απίστευτος ο κόσμος κι ο χαρακτήρας μας . . . . . . . . . . . . . .

439 474 500 521

ΕΠΙΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΧΡΟΝΙΚΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 545 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555



ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 9

ΠΡΟΛΟγΟΣ

Η ΜΕΡΑ που κηδευόταν ο Νίκος Καζαντζάκης, στις 5 Νοεμ-

Τ βρίου 1957, ο χριστιανός ιεροκήρυκας Αυγουστίνος Καντιώτης έγραψε στο περιοδικό Σπίθα:

Ρεζίλια των σκυλιών γίναμε. Η συντέλεια των αιώνων έφτασε. Βόθρος ρέει από τους ακάθαρτους ποταμούς, από τις σελίδες του ανήθικου. Σήμερα η Ελλάς κηδεύει με δημόσιον δαπάνη ποιον, τον υβριστή της Εκκλησίας μας. Φρίκη, ούτε ο υπόνομος των Αθηνών δεν θα ανέδιδε τέτοια δυσωδία. Έφτασε η Δευτέρα Παρουσία. Το θλιβερότερο: ο Μητροπολίτης Ευγένιος, παρόλο που ειδοποιήθηκε αυστηρά από την Ιεραρχία, άφησε τον βλάσφημο να μπει μέσα σε χριστιανική εκκλησία και παρέστη στην κηδεία του. Εύγε, Άγιε της Κρήτης Μητροπολίτη Ευγένιε! Η Εκκλησία της Κρήτης έδωσε εξετάσεις σήμερα και μηδενίστηκε στη συνείδηση της Ορθοδοξίας. Ντροπή σας, χυδαιολόγοι της πίστης μας! Να πάτε στις χάβρες, να πάτε στα τζαμιά, αλλά να μην πατήσετε τα πόδια σας σε ιερό ναό της Εκκλησίας μας, πρυτάνεις των πανεπιστημίων, λογοτέχνες και πολιτικοί. Αν ζούσαν σήμερα οι Τρεις Ιεράρχες, θα σας είχαν αφορίσει όλους.

Ενάμιση χρόνο αργότερα, στις 16 Μαρτίου 1959, ο νομπελίστας συγγραφέας και στοχαστής Αλμπέρ Καμύ έγραψε στη χήρα του Νίκου Καζαντζάκη: 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 10

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

«Έτρεφα πάντα μεγάλο θαυμασμό και, αν το επιτρέπετε, ένα είδος στοργής για το έργο του συζύγου σας. Είχα τη χαρά να μπορέσω να εκδηλώσω και δημόσια στην Αθήνα αυτό τον θαυμασμό, σε μια εποχή που η επίσημη Ελλάδα έκανε μούτρα στον μεγαλύτερο συγγραφέα της. Ο τρόπος που δέχτηκε το φοιτητικό ακροατήριο τη μαρτυρία του θαυμασμού μου αποτελούσε την πιο ωραία αναγνώριση που μπορούσε να λάβει το έργο και η δράση του συζύγου σας. Ακόμα δεν ξεχνώ πως, τη μέρα που λυπόμουν να δεχτώ μια διάκριση που ο Καζαντζάκης άξιζε εκατό φορές περισσότερο, πήρα από εκείνον το πιο γενναιόδωρο απ’ όλα τηλεγράφημα. Λίγο αργότερα κατάλαβα με τρόμο πως το μήνυμα αυτό ήταν γραμμένο λίγες μέρες προτού πεθάνει. Μαζί του χάθηκε ένας από τους τελευταίους μεγάλους καλλιτέχνες. Είμαι από εκείνους που αισθάνονται και θα εξακολουθήσουν να αισθάνονται το κενό που άφησε».



ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Νομπελίστες Θέλουμε ό,τι ήθελε εκείνη η γυναίκα που στεκόταν μελανιασμένη από το κρύο στην ουρά της φυλακής του Λένινγκραντ, η φοβισμένη γυναίκα που μιλούσε ψιθυριστά, που υπέμενε καρτερικά την τρομοκρατία του Στάλιν και ρωτούσε την ποιήτρια Άννα Αχμάτοβα αν ήταν ικανή να τα περιγράψει όλα αυτά, αν η τέχνη της μπορούσε να φανεί αντάξια των περιστάσεων. Σ Ε Ϊ Μ ΟΥ Σ Χ Ι Ν Ι (Ιρλανδία), στην ομιλία του για το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1995

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 12

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 13

Περί Νόμπελ και άλλων δεινών

ΕΝ ΕΙΝΑΙ ειρωνικό που οι γιατροί μού συνέστησαν τη λή-

« ψη νιτρογλυκερίνης σε σιρόπι για θεραπευτικούς λόγους;» αναρωτιόταν ο Άλφρεντ Νόμπελ σε γράμμα που έστειλε στον εκτελεστή της διαθήκης του. Γεννημένος στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα στη Στοκχόλμη, ο Νόμπελ αγαπούσε από μικρός το διάβασμα, τα ταξίδια και τις ξένες γλώσσες. Διέθετε γόνιμο μυαλό και φύση πολυμήχανη, που του επέτρεψαν στη διάρκεια της ζωής του να αποκτήσει δεκάδες διπλώματα ευρεσιτεχνίας. Η εφαρμοσμένη χημεία ήταν η επιστήμη που του τράβηξε από νωρίς το ενδιαφέρον. Οι εκρηκτικές ύλες αποτέλεσαν το πεδίο ερευνών και δραστηριοτήτων του, ίσως γιατί έρχονταν σε αντίθεση με τον κλειστό και μελαγχολικό χαρακτήρα του. Εργάστηκε στο εργοστάσιο χημείας του πατέρα του και άρχισε να πειραματίζεται πάνω στις εκρηκτικές ιδιότητες της νιτρογλυκερίνης. Τραγικό επακόλουθο των πειραματισμών του ήταν να χάσουν τη ζωή τους ο νεότερος αδερφός του Εμίλ και τέσσερις ακόμα συνάδελφοί του, όταν ανατινάχτηκε το εργαστήριό τους. Εντούτοις, ο Νόμπελ συνέχισε να πειραματίζεται και δεν άργησε να ανακαλύψει πως, όταν η νιτρογλυκερίνη έσταζε πάνω σε σιλικόνη, σχημάτιζε μια ουσία πολύ πιο σταθερή και λιγότερο επικίνδυνη από τη νιτρογλυκερίνη. Την ουσία αυτή ονόμασε δυναμίτιδα. 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 14

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

Ήταν η πρώτη μεγάλη του επιτυχία, το 1875. Ακολούθησαν νέες ανακαλύψεις πάνω σε εκρηκτικές ύλες όπως η ζελατοδυναμίτιδα και η βραδύκαυστη πυρίτιδα. Ο Νόμπελ κατασκεύασε εργοστάσια σε ολόκληρη την Ευρώπη και σύντομα βρέθηκε με μια κολοσσιαία περιουσία στα χέρια του. Παράλληλα, όμως, βρέθηκε στο επίκεντρο του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων, που επιδίωκαν να τον προσεταιριστούν. «Είμαι αηδιασμένος» έγραψε κάποια στιγμή στη γυναίκα του αδερφού του. «Νιώθω ότι ζω χωρίς τιμόνι, χωρίς πυξίδα, σαν συντρίμμι της μοίρας. Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς σκοπό, χωρίς ξεκάθαρες αναμνήσεις, χωρίς φίλους αλλά και χωρίς εχθρούς». Εκτός από τα αληθινά πυρά, ο Νόμπελ είχε να αντιμετωπίσει και τα λεκτικά πυρά των συμπατριωτών του, όπως του θεατρικού συγγραφέα Αύγουστου Στρίντμπεργκ, ο οποίος, αναφερόμενος απαξιωτικά στα χρήματά του, τα αποκάλεσε «χρήματα του δυναμίτη». Λίγοι γνώριζαν ότι πίσω από τον χημικό, τον εφευρέτη των εκρηκτικών υλών και τον πολεμικό βιομήχανο κρυβόταν μια μοναχική καρδιά που έβλεπε τον κόσμο με τα μάτια ενός οραματιστή. Ο Νόμπελ καλλιεργούσε ορχιδέες στον κήπο του, άκουγε κλασική μουσική και έγραφε ποιήματα, μυθιστορήματα και θεατρικά έργα. Τα έργα του θεωρήθηκαν αδύναμα από τους επιγόνους του και εξαφανίστηκαν για να μη γίνουν εστία αντιπαράθεσης. Μετρίου αναστήματος, με σκούρα πυκνά γένια και έκφραση σκυθρωπή, που την απάλυνε το ήρεμο γαλανό βλέμμα του, ο Νόμπελ χαρακτήριζε τον εαυτό του θλιβερό μισάνθρωπο, χωρίς οικογένεια, χωρίς έμπνευση και με κακή χώνεψη, που όμως δεν άφηνε τα χρήματα να τον διαβρώνουν. «Έχω πολλές βίδες λασκαρισμένες», έλεγε αυτοσαρκαζόμε

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 15

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

νος. «Είμαι ένας ιδεαλιστής που χωνεύει τη φιλοσοφία καλύτερα από το φαγητό του». Το γεγονός που τον έκανε να σκεφτεί την υστεροφημία του ήταν ένα δημοσιογραφικό λάθος: Οι γαλλικές εφημερίδες τον μπέρδεψαν με τον αδερφό του Λούντβιγκ και ανακοίνωσαν τον θάνατό του αποκαλώντας τον «Έμπορο Θανάτου». Ο Νόμπελ συγκλονίστηκε. Δεν ήθελε να τον θυμούνται με τέτοιο τρόπο. Γνώριζε πως οι εφευρέσεις του είχαν προξενήσει μεγάλο πόνο, γι’ αυτό και το μόνο που ζητούσε ήταν να εξιλεωθεί στις επερχόμενες γενιές. Στις 27 Νοεμβρίου 1895 πήγε στη Σουηδική και Νορβηγική Λέσχη στο Μαρέ του Παρισιού, κάθισε σε ένα γραφείο και συνέταξε την τελευταία του επιθυμία σε τέσσερις σελίδες. Αφού πρώτα ανέφερε τι κληροδοτούσε στους συγγενείς και στο προσωπικό του, στη συνέχεια έγραψε: «Ολόκληρη τη ρευστοποιήσιμη περιουσία μου θα διαχειριστείτε ως εξής: Το κεφάλαιο θα επενδυθεί σε ασφαλείς τίτλους από τους εκτελεστές της διαθήκης μου. Οι τόκοι που θα προκύπτουν θα διανέμονται κάθε χρόνο με τη μορφή βραβείων σε εκείνους που τον προηγούμενο χρόνο έχουν προσφέρει κάτι σημαντικό στην ανθρωπότητα. Οι προαναφερθέντες τόκοι θα μοιράζονται σε πέντε ίσα μέρη: Ένα για τον άνθρωπο που θα έχει κάνει τη σημαντικότερη ανακάλυψη ή εφεύρεση στον τομέα της Φυσικής. Ένα στον τομέα της Χημείας. Ένα στον χώρο της Ιατρικής και της Φυσιολογίας. Ένα στον χώρο της Λογοτεχνίας. Ένα ακόμα στον άνθρωπο που θα προσφέρει το σημαντικότερο έργο για την αδελφοποίηση των εθνών, την κατάργηση ή τη μείωση των όπλων και των στρατών, και την προώθηση συνεδρίων για την ειρήνη. Τα βραβεία για τη Φυσική και τη Χημεία θα απονέμονται από τη Σουηδική Ακαδημία Επιστημών. Εκεί

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 16

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

νο της Ιατρικής και Φυσιολογίας από το Ινστιτούτο Caroline της Στοκχόλμης. Της Λογοτεχνίας, από την Ακαδημία της Στοκχόλμης. Και εκείνο της Ειρήνης, από πενταμελή επιτροπή που θα εκλέγεται από το νορβηγικό Κοινοβούλιο». Ο Νόμπελ πέθανε ένα χρόνο αργότερα, στις 10 Δεκεμβρίου 1896, χρονιά που στην Ελλάδα διεξάγονταν οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες της σύγχρονης ιστορίας. Πάνω από τη Γηραιά Ήπειρο άρχιζε δειλά να πλανιέται η ιδέα της συναδέλφωσης και της επιβράβευσης εκείνων που προσφέρουν στην ανθρωπότητα. Η ερασιτεχνική φύση της διαθήκης, όμως, ιδίως τα λάθη και οι νομικές παραλείψεις που περιείχε, δημιούργησαν μεγάλα προβλήματα στους εκτελεστές της. Ο εικοσιπεντάχρονος βοηθός του Νόμπελ, ο Ράγκναρ Σόλμαν, που ανέλαβε την ευθύνη να φέρει σε πέρας αυτή τη δύσκολη αποστολή, χρειάστηκε να ταξιδέψει κάμποσες φορές στο Παρίσι, μια και ο Νόμπελ είχε ασφαλίσει την περιουσία του σε διάφορες θυρίδες γαλλικών τραπεζών. «Διέσχισα πολλές φορές το Παρίσι με άμαξα κι ένα πιστόλι στην τσέπη μου» σημείωσε ο Σόλμαν στην αυτοβιογραφία του. «Φοβόμουν επίθεση από κακοποιούς ή στημένο ατύχημα με άμαξα, αγαπημένη μέθοδο των ληστών της γαλλικής πρωτεύουσας». Η περιουσία του Νόμπελ ήταν σε μετρητά, χρεόγραφα και ομόλογα. Ο Σόλμαν τα πακετάρισε σε κουτιά και τα έστειλε με καράβι στη Σουηδία, χωρίς να τραβήξει την προσοχή κανενός. Όταν πήγε και ο ίδιος στη Σουηδία, άρχισε σιγά σιγά να πουλά τις μετοχές του Νόμπελ και να συγκεντρώνει ολόκληρο το ποσό. Η θέσπιση ετήσιου βραβείου στις επιστήμες, στη λογοτεχνία και στην ειρήνη έσκασε σαν βόμβα στη σκανδιναβική πρωτεύουσα. Το ποσό ήταν μυθικό, με κέρδη που προέρχονταν από τριακόσιες τριάντα πέντε κατατεθειμένες ευρεσιτεχνίες του Νόμπελ 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 17

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

και από εργοστάσια διάσπαρτα σε πολλά μέρη του κόσμου. Βλέποντας ότι είχαν ουσιαστικά αποκληρωθεί, τα μέλη της οικογένειάς του αντέδρασαν προσβάλλοντας τη διαθήκη του. Τέσσερις άντρες, οι οποίοι βρίσκονταν στη Λέσχη του Μαρέ την ώρα που ο Νόμπελ συνέτασσε τη διαθήκη του και τους ζήτησε να γίνουν μάρτυρες, κλήθηκαν να καταθέσουν στη δίκη. Όλοι επιβεβαίωσαν ότι ο Νόμπελ είχε σώας τας φρένας, προσθέτοντας μάλιστα ότι είχε και καλή διάθεση. Ο πολιτικός κόσμος και ο Τύπος της Σουηδίας καταδίκασαν την απόφαση του Νόμπελ, με το επιχείρημα ότι μπορούσε να διαθέσει τα κέρδη του στη σουηδική κοινωνία, που εκείνη την εποχή μαστιζόταν από ανέχεια. Ακόμα και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας δυστρόπησαν, χαρακτηρίζοντας την ενέργεια του Νόμπελ αντιπατριωτική. Όλα αυτά μέχρι τη δημιουργία του Ιδρύματος Νόμπελ το 1900, που ανέλαβε τα διοικητικά και οργανωτικά καθήκοντα για την εκτέλεση της διαθήκης. Ο βασιλιάς Όσκαρ Β΄ έδωσε τη συγκατάθεσή του για την ομαλή απονομή των βραβείων, θεωρώντας ότι ενίσχυαν την εικόνα της χώρας παγκοσμίως. Όρισε τα βραβεία αυτά να δίδονται τη 10η Δεκεμβρίου κάθε χρονιάς (τη μέρα που πέθανε ο Νόμπελ) σε ειδική τελετή στη Στοκχόλμη, όπου οι βραβευθέντες θα παραλάμβαναν από τον βασιλιά το μετάλλιο και το δίπλωμα του βραβείου, καθώς και την επιταγή με το χρηματικό ποσό της βράβευσης. Το ποσό ήταν διόλου ευκαταφρόνητο. Σήμερα ανέρχεται σε περισσότερο από ένα εκατομμύριο ευρώ. Στα βραβεία ήρθε να προστεθεί αργότερα και το Νόμπελ Οικονομίας. Μια και ο Νόμπελ ήταν χημικός μηχανικός, η Φυσική και η Χημεία ήταν απόλυτα φυσιολογικές επιλογές. Και η Ιατρική επίσης, αν σκεφτεί κανείς ότι ο προπάππος του ήταν καθηγητής 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 18

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, ενώ ο ίδιος χορηγούσε κατά καιρούς σημαντικά ποσά σε ερευνητικά κέντρα και ινστιτούτα Ιατρικής. Τα δυο τελευταία βραβεία, όμως, της Λογοτεχνίας και της Ειρήνης, ήταν και παραμένουν αμφιλεγόμενα. Και πώς να μην είναι, όταν προσφέρεις το Νόμπελ Ειρήνης στον Χένρυ Κίσινγκερ, υπεύθυνο για τον θάνατο χιλιάδων αμάχων στο Βιετνάμ, και δεν το προσφέρεις στον Μαχάτμα Γκάντι, που με τη ζωή και το έργο του έγινε συνώνυμο της ειρήνης; Ειδικά για το βραβείο Λογοτεχνίας, ο Νόμπελ σημείωσε ότι πρέπει να δίδεται σε όσους δημιουργούν έξοχο έργο με ιδεαλιστικές προεκτάσεις. Είναι τόσο ασαφές, που ο καθένας μπορεί να το εκλάβει όπως θέλει. Αναρωτιέσαι μήπως πίσω από τη διατύπωσή του ακούγεται το τρελό γέλιο του επιστήμονα που διακωμωδεί την καλλιτεχνική ματαιοδοξία. Ιδεαλισμός είναι η φιλοσοφική θεωρία που στη σχέση ανάμεσα στο πνεύμα και στην ύλη παίρνει θέση υπέρ του πνεύματος, της νόησης και της συνείδησης. Ο ιδεαλισμός συνδέεται με τη θρησκεία, καθώς, άμεσα ή έμμεσα, όλες οι ιδεαλιστικές θεωρήσεις καταλήγουν στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης ανεξάρτητης από τον άνθρωπο. Ωστόσο, διαφορετικά αντιλαμβάνονταν τον ιδεαλισμό στην Αρχαία Ελλάδα φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας, διαφορετικά τον αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι του Μεσαίωνα και διαφορετικά οι σύγχρονοι στοχαστές, όπως ο Ιμμάνουελ Καντ, που επιχείρησε να δημιουργήσει γέφυρες ανάμεσα στον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό. Διαφορετικά αντιλαμβάνονται τον ιδεαλισμό ο χριστιανός, ο βουδιστής και ο μουσουλμάνος. Εκτός αυτού, τίθεται και μια σειρά από ερωτήματα. Με τους αγνωστικιστές τι γίνεται; Με τους άθεους; 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 19

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

Αποκλείονται εξ ορισμού; Την εξήγηση σε αυτό που ήθελε να πει ο Νόμπελ έδωσε η γυναίκα που κατόρθωσε να τον σαγηνεύσει, η κόμισσα Βέρθα Κίνσκι, η οποία, έπειτα από μια συνάντηση μαζί του, αποκάλυψε: «Η κουβέντα μας για τον κόσμο και τους ανθρώπους, για την Τέχνη και τη ζωή, για τα προβλήματα του χρόνου και της αιωνιότητας, ήταν πνευματική απόλαυση. Από την κοινωνική ζωή κρατιόταν μακριά. Η κενολογία, η δολιότητα και η επιπολαιότητα του προκαλούσαν αηδία. Πίστευε ολόψυχα στο αφηρημένο ιδανικό μιας μελλοντικής ανώτερης ανθρωπότητας. “Όταν κάποτε άνθρωποι με εξελιγμένο λογισμό θα ’ρχονται στον κόσμο”, μου εκμυστηρεύτηκε κάποια στιγμή. Ήταν γεμάτος δυσπιστία για τους περισσότερους συγχρόνους του, γιατί είχε εμπειρία από τιποτένιους, ιδιοτελείς και ανειλικρινείς χαρακτήρες». Στο τέλος της διαθήκης του, αφού όριζε ποιος φορέας θα αναλάμβανε να διεκπεραιώσει κάθε τομέα βραβεύσεων, ο Νόμπελ σημείωνε: «Είναι επιθυμία μου τα βραβεία να δίνονται ανεξαρτήτως της εθνικότητας των υποψηφίων, είτε είναι Σκανδιναβοί είτε όχι, και να απονέμονται στους πιο άξιους». Στους πιο άξιους. Ας αφήσουμε τα υπόλοιπα βραβεία και ας σταθούμε σε αυτό που θα μας απασχολήσει στη συνέχεια: στο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Τι έχει γίνει μέχρι στιγμής; Έχει πραγματοποιηθεί η επιθυμία του Νόμπελ; Έχουν κερδίσει το βραβείο οι πιο άξιοι; «Άνθρωποι με εξελιγμένο λογισμό», όπως ανέφερε στη συζήτησή του με τη Βέρθα Κίνσκι; Η πρώτη χρονιά που απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ σε λογοτέχνη ήταν το 1901. Κυριότεροι υποψήφιοι εκείνη τη χρονιά ήταν ο Γάλλος Εμίλ Ζολά και ο Ρώσος Λέων Τολστόι. 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 20

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

Ο Εμίλ Ζολά άσκησε τεράστια επίδραση στη γαλλική κοινωνία με έργα όπως Η Ταβέρνα, όπου αναλύει τα προβλήματα της εργατικής τάξης, Νανά, όπου μέσω μιας εταίρας καταδεικνύει τη διαφθορά της παριζιάνικης αριστοκρατίας, και Ζερμινάλ, όπου αναδεικνύει τις αφόρητες συνθήκες ζωής των ανθρακωρύχων. Το βασικό του «πιστεύω» ήταν ότι μια κοινωνία δεν είναι ισχυρή παρά μόνο όταν φέρνει την αλήθεια στο φως. Για να το αποδείξει, συνέταξε μια επιστολή προς τον Γάλλο Πρόεδρο με τίτλο «Κατηγορώ», που δημοσιεύτηκε στην παριζιάνικη εφημερίδα Η Αυγή το 1898 και δημιούργησε αίσθηση σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε αυτήν κατηγορούσε ανοιχτά το Υπουργείο Στρατιωτικών και μια σειρά από στρατηγούς και γραφολόγους ότι είχαν στήσει την Υπόθεση Ντρέιφους. Η μισή Γαλλία στράφηκε εναντίον του Ζολά, με τις εφημερίδες να τον βρίζουν, τους αντιπάλους του να καίνε τα βιβλία του και τον ίδιο να κρύβεται για να αποφύγει τη μανία του όχλου. Τελικά, η μηχανορραφία ξεσκεπάστηκε. Έγινε αναθεώρηση της δίκης, κατά την οποία ο λοχαγός του πυροβολικού Ντρέιφους –που είχε καταδικαστεί σε ισόβια κάθειρξη και εξορία στο Νησί του Διαβόλου– αποδείχτηκε ότι ήταν αθώος. Η ανατροπή αυτή οδήγησε σε μεταρρύθμιση του όλου συστήματος, στην οποία περιλαμβανόταν ο διαχωρισμός Εκκλησίας και κράτους. Η παρέμβαση του Ζολά θεωρείται μέχρι σήμερα η υπέρτατη πολιτική πράξη για την ορθή απονομή της δικαιοσύνης. Ο Λέων Τολστόι υπήρξε ένας από τους γίγαντες της ρωσικής διανόησης. Με καταγωγή από παλιά αριστοκρατική οικογένεια, υπηρέτησε ως αξιωματικός στον Πόλεμο της Κριμαίας και όσα αντίκρισε τον ενέπνευσαν να γράψει το Πόλεμος και Ειρήνη. Σε αυτό κατέγραψε πώς ο απλός άνθρωπος μετατρέπεται σε πολεμική μηχανή για να επιβιώσει. Ταυτόχρονα, μέσα από 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 21

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

την εμβάθυνση των ηρώων του, δημιούργησε μια πελώρια τοιχογραφία της ρωσικής κοινωνίας. Πεποίθησή του ήταν ότι ο άνθρωπος δεν δημιουργεί τίποτα, ούτε και δεσπόζει σε κάτι· απλώς παρακολουθεί και συμμετέχει στη ροή των γεγονότων. Θεωρούσε αμάρτημα να είσαι ιδιοκτήτης γης τη στιγμή που οι αγρότες λιμοκτονούν, όπως και το να βάζεις άλλους να δουλεύουν για λογαριασμό σου επειδή είσαι πλούσιος, ενώ εκείνοι φτωχοί. Η Άννα Καρένινα και η τραγική αίσθηση ζωής που απέπνεε τον καθιέρωσαν ως μια από τις σημαντικότερες μορφές της εποχής του. Με το τελευταίο του έργο Ανάσταση, ο Τολστόι ήρθε σε ρήξη με την Ορθόδοξη Εκκλησία και αφορίστηκε το 1901, καθώς εκτός από την αθλιότητα των φυλακών κατήγγειλε και τη σύμπλευση του κλήρου με το τσαρικό κατεστημένο. Ποιος από αυτούς τους δυο μεγάλους συγγραφείς πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας την πρώτη χρονιά; Κανένας. Τα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας προτίμησαν τον παγκοσμίως άγνωστο Σιλί Προυντόμ, η ποίηση του οποίου είναι τόσο ανυπόφορη, που θα την προσπερνούσαν ευχαρίστως οι μαθητές των γυμνασίων της Γαλλίας, αν δεν ήταν υποχρεωμένοι να ασχοληθούν μαζί του επειδή ήταν ο πρώτος νομπελίστας. «Σίλι» στα αγγλικά σημαίνει «ανόητος». Ήταν σίγουρα μια ανόητη απόφαση, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι, για να πάρει το Νόμπελ ο εν λόγω κύριος, όχι μόνο δεν βραβεύτηκαν ο Ζολά και ο Τολστόι, αλλά κατηγορήθηκαν επιπλέον ως αναρχικοί. Ειδικά για τον Λέοντα των παγκόσμιων γραμμάτων, το σκεπτικό της επιτροπής ήταν απροκάλυπτα επιθετικό: «Σε αναρίθμητα έργα του αρνείται όχι μόνο την Εκκλησία και το Κράτος, αλλά ακόμα και το δικαίωμα της ιδιοκτησίας –το οποίο ο ίδιος απολαμβάνει με συνέπεια– και αμφισβητεί το δι

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 22

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

καίωμα των ατόμων και των λαών να προστατεύσουν τον εαυτό τους». Μετά το πέρας του 20ού αιώνα έγινε ξεκάθαρο ότι τέσσερις ήταν οι συγγραφείς που επηρέασαν την εξέλιξη της παγκόσμιας λογοτεχνίας: ο Γάλλος Μαρσέλ Προυστ, ο Ιρλανδός Τζέιμς Τζόυς, ο Ρωσοαμερικανός Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ και ο Αργεντινός Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Μέσα από το έργο-ποταμό Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, ο Μαρσέλ Προυστ παρουσίασε μια αισθαντική όψη του χρόνου, με τρόπο που δεν είχε παρουσιαστεί έως τότε. Αρκεί ένας θόρυβος, μια μυρουδιά, που ακούστηκε ή μυρίστηκε κάποτε, να παρουσιαστούν ξανά, ταυτοχρόνως μέσα στο παρόν και μέσα στο παρελθόν, πραγματικοί χωρίς να είναι επίκαιροι, ιδανικοί χωρίς να είναι αφηρημένοι, ώστε αμέσως η διαρκής και συνήθως κρυμμένη ουσία των πραγμάτων να βρεθεί ελεύθερη και ο πραγματικός εαυτός μας, που ενίοτε για καιρό έμοιαζε νεκρός, αλλά δεν ήταν τελείως, να ξυπνήσει, να ζωντανέψει δεχόμενος τη θεία τροφή που του προσφέρεται.1

Με τον επικό Οδυσσέα του, ο Τζέιμς Τζόυς περιέγραψε μία μέρα από τη ζωή του κεντρικού του ήρωα, ο οποίος μέσα από ένα πλήθος αφηγηματικών τεχνικών βιώνει περιπέτειες ανάλογες με εκείνες του ομηρικού Οδυσσέα. Συνδυάζοντας τη ρωσική παράδοση με τον αγγλοσαξονικό στοχασμό και τη γαλλική φινέτσα, περιφρονώντας κάθε είδους πολιτική ορθότητα, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ συνέγραψε έργα όπως η Λολίτα, στην οποία επικρίνει τον ηθικό καθωσπρεπισμό και την υποκρισία της δυτικής κοινωνίας, που θέλει να παρουσιάζεται τέλεια, ενώ δεν είναι. Πολύγλωσσος και πολυπολιτισμικός, ο Χόρχε Λουίς Μπόρ

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 23

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

χες παρέδωσε στην ανθρωπότητα ένα έργο που έμοιαζε με απέραντη βιβλιοθήκη. Στη βιβλιοθήκη του συνυπάρχουν στοιχεία από τη μυθολογία, τα μαθηματικά, τη θεολογία και τη φιλοσοφία, ενταγμένα ιδιοφυώς σε αναρίθμητες μικρές ιστορίες, ποιήματα και δοκίμια. Τι κοινό είχαν οι τέσσερις αυτοί σπουδαίοι συγγραφείς; Κανείς τους δεν πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Γιατί, άραγε; Δεν είχαν πίσω τους «έξοχο έργο με ιδεαλιστικές προεκτάσεις», όπως ζητούσε ο Νόμπελ στη διαθήκη του; Φυσικά και είχαν. Μήπως μέτρησε στην κρίση της επιτροπής το ότι ήταν αποκομμένοι από τον κόσμο, αφοσιωμένοι στην τέχνη τους, με μηδαμινή συμμετοχή στους κοινωνικούς αγώνες και στα προβλήματα του καιρού τους; Είδαμε και άλλους, όπως ο Ζολά ή ο Τολστόι, που είχαν έντονη κοινωνική δράση, τι είδους αντιμετώπιση είχαν. Το πόσο μεγάλος τεχνίτης και μάστορας του λόγου είναι ένας συγγραφέας δεν μετράει καθόλου; Μα τότε δεν θα έπρεπε να ονομάζονται Νόμπελ Λογοτεχνίας, αλλά Νόμπελ Κοινωνικής Ευαισθησίας ή Κοινωνικής Προσφοράς. Άλλωστε, αυτός ήταν ο λόγος που το Νόμπελ δόθηκε στη Χέρτα Μίλερ το 2009. Η ρουμανικής καταγωγής Γερμανίδα συγγραφέας υπήρξε η λογοτεχνική φωνή των αντιφρονούντων στη Ρουμανία της εποχής του Τσαουσέσκου. Αρνήθηκε μάλιστα να συνεργαστεί με τη μυστική αστυνομία, τη διαβόητη Σεκουριτάτε, με αποτέλεσμα να διαφύγει στο Βερολίνο. Στο σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας δηλωνόταν απερίφραστα ότι η Μίλερ βραβεύτηκε γιατί «με την ποίηση και με την πρόζα της σκιαγραφεί το σύμπαν των καταπιεσμένων». Αν είναι έτσι, γιατί πήραν το Νόμπελ Λογοτεχνίας συγγρα

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 24

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

φείς με ελάχιστη κοινωνική προσφορά, όπως ο Κινέζος Γκάο Ξινγιάν το 2000; Αρκεί η εξήγηση ότι ο σινολόγος στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης και μέλος της Ακαδημίας Γκόραν Μάλμκβιστ κατόρθωσε να πείσει τους συναδέλφους του ότι το βραβείο έπρεπε να δοθεί στην Κίνα; Μήπως βραβεύονται χώρες και όχι συγγραφείς; Λέγεται ότι ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες έχασε το βραβείο επειδή τέθηκε υπόψη της Σουηδικής Ακαδημίας μια φωτογραφία του, όπου φαίνεται να ανταλλάσσει χειραψία με τον δικτάτορα Πινοσέτ. Η στάση του Μπόρχες ήταν γενικά απολιτική, κάτι που ο ίδιος ονόμαζε «αναρχοειρηνισμό». Συντηρητικός εκ φύσεως, αντέδρασε σαν είδε τον Πάμπλο Νερούδα να γίνεται σύμβολο της Αριστεράς στη Λατινική Αμερική και αποκάλεσε τη δημοκρατία «δεισιδαιμονία». Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, υποστήριξε τη δικτατορία του στρατηγού Βιντέλα, λέγοντας πως την αποτελούσαν ευυπόληπτοι άνδρες, ενώ δέχτηκε ένα μετάλλιο από τα χέρια του διαβόητου Αουγκούστο Πινοσέτ. Αυτό, όπως φάνηκε, του κόστισε το Νόμπελ. Η άρνηση της βράβευσης του Μπόρχες αποτελεί μια τόσο κραυγαλέα παράλειψη, που αφαιρεί κάμποση από την αίγλη των βραβείων. Ο Μπόρχες, παρότι είχε αρχίσει να τυφλώνεται όταν έγινε διευθυντής στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Μπουένος Άιρες, μπορούσε να εντοπίζει στα ράφια τα βιβλία που τον ενδιέφεραν και να απαγγέλλει εκ του προχείρου ολόκληρες σελίδες. Συν τω χρόνω, ο Μπόρχες ταυτίστηκε στη συνείδηση του κόσμου με τον Όμηρο, όχι τόσο γιατί ήταν τυφλός, όσο γιατί υπήρξε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και άντλησης ιδεών. Όλο και περισσότεροι μελετητές αλλά και απλοί αναγνώστες απ’ όλο τον κόσμο εισέρχονταν στους λαβύρινθους της μπορχεσιανής σκέψης, με τις άπειρες διακλαδώσεις, προσπαθώντας να λύσουν 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 25

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

τους γρίφους που θα τους οδηγούσαν στο κέντρο, όπου κρυβόταν το κλειδί των μυστηρίων. Και τότε, μ’ ένα ευγενές δέος, σαν να ’χε ανακαλύψει κάτι χαμένο και λησμονημένο από πολύ καιρό, ο Άργος ψέλλισε αυτές τις λέξεις: «Ένθα κύων κείτ’ Άργος». Κι ύστερα, χωρίς να με κοιτάξει: «Κείτ’ ενί κόπρω». Την πραγματικότητα τη δεχόμαστε εύκολα, ίσως γιατί διαισθανόμαστε ότι τίποτα δεν είναι πραγματικό. Τον ρώτησα τι ήξερε για την Οδύσσεια. Με πολλή δυσκολία καταλάβαινε τα ελληνικά· χρειάστηκε να του επαναλάβω την ερώτηση. «Πολύ λίγα πράγματα», είπε. «Λιγότερα κι από τον τελευταίο ραψωδό. Πάνε κιόλας χίλια εκατό χρόνια από τότε που την έγραψα».2

Είναι αλήθεια πως η Σουηδική Ακαδημία, στην προσπάθειά της να κρατήσει ουδέτερη στάση, απέφυγε να βραβεύσει συγγραφείς που κατά καιρούς έπαιρναν ακραίες θέσεις. Ίσως να διδάχτηκε από τα σφάλματά της. Ένα από τα σφάλματα αυτά ήταν η βράβευση του Νορβηγού Κνουτ Χάμσουν το 1920, ο οποίος δώρισε το μετάλλιο του βραβείου στον Γκέμπελς και κάλεσε τους συμπατριώτες του να καταθέσουν τα όπλα, όταν οι ναζιστές εισέβαλαν στη χώρα του. Αξίζει να σταθεί κανείς στην περίπτωση Χάμσουν. Ουδείς αρνείται ότι ο συγγραφέας της Πείνας υπήρξε ένας από τους κορυφαίους λογοτέχνες του καιρού του, και δημοκρατικοί συγγραφείς σαν τον Αντρέ Ζιντ τον τοποθετούσαν στην ίδια κλίμακα με τον Ντοστογιέφσκι. Στην Πείνα, ο Χάμσουν καταγράφει την πορεία ενός δημιουργού προς την εξαθλίωση, παρου

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 26

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

σιάζοντάς τον να επιδίδεται σε πνευματικές δραστηριότητες τη στιγμή που όλοι γύρω του επιδίδονται στο κυνήγι της ύλης, με αποτέλεσμα να νιώθει συνεχώς την πείνα να του τρώει τα σωθικά. Εντούτοις, η πεποίθηση του Χάμσουν ότι η νεότητα αποτελεί τη γενετήσια δύναμη του κόσμου –μια νεότητα την οποία ο ίδιος είχε απολέσει– τον έκανε να συμπαραταχτεί με μια νέα χώρα, τη Γερμανία, και μ’ ένα νέο κίνημα, τον εθνικοσοσιαλισμό. Το 1943, ο Χάμσουν συνάντησε τον Χίτλερ στο Μπέργκοφ και προσπάθησε να τον πείσει να σταματήσει τις θηριωδίες στη χώρα του. Καθώς ήταν προχωρημένης ηλικίας, στα ογδόντα τέσσερα, ο Χάμσουν δεν άκουγε καλά τι του έλεγε ο Φύρερ και διέπραξε το ανήκουστο: Τόλμησε να διακόψει τον Χίτλερ, ενώ μιλούσε. Όπως ήταν φυσικό, ο δικτάτορας εκνευρίστηκε και ξέσπασε πάνω του. «Βούλωσ’ το», γάβγισε. «Δεν καταλαβαίνεις τίποτα», πρόσθεσε και έφυγε χωρίς να τον χαιρετήσει. Το γεγονός αυτό δεν εμπόδισε τον Χάμσουν να δημοσιεύσει μια δοξαστική νεκρολογία στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Αfterposten, στις 8 Μαΐου 1945, όταν έγινε γνωστή η αυτοκτονία του Χίτλερ. Μεταξύ άλλων, ανέφερε: Ήταν πολεμιστής του ανθρώπινου γένους και προφήτης της δικαιοσύνης για όλα τα έθνη.

Ακόμα και σήμερα η στάση του προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα στη νορβηγική κοινωνία, που ενώ, από τη μια, τον θεωρεί ως τον δημοφιλέστερο πεζογράφο της, από την άλλη, κατακρίνει τη φιλοναζιστική στάση του και τη συνεργασία του με το κατοχικό καθεστώς. Αυτό που έκανε η Σουηδική Ακαδημία με τον Χάμσουν προ

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 27

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

σπάθησε να το αποφύγει στις περιπτώσεις του Αμερικανού ποιητή Έζρα Πάουντ και του Γάλλου πεζογράφου Λουί Φερντινάντ Σελίν, οι οποίοι, αν και ήταν υποψήφιοι, δεν βραβεύτηκαν. Με περιπετειώδη και πολυτάραχη ζωή, ο Έζρα Πάουντ υπήρξε φίλος με τον Τόμας Στερνς Έλιοτ, του οποίου την Έρημη Χώρα διόρθωσε και προώθησε στο κοινό. Το 1925, ο συγγραφέας των Κάντος μετακόμισε στην Ιταλία και μεταβλήθηκε σ’ έναν από τους πιο πιστούς οπαδούς του δικτάτορα Μουσολίνι. Όταν η Γερμανία και η Ιταλία συγκρότησαν τον Άξονα, ο Πάουντ ήταν ο λαμπρότερος προπαγανδιστής του και, με την επιρροή που διέθετε, επιχείρησε να αποτρέψει τη συμμετοχή της Αμερικής στο Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Μετά το τέλος του Πολέμου, όταν κατάλαβε το λάθος του, υπέστη νευρικό κλονισμό και αποσύρθηκε στη σιωπή – μια στάση που τήρησε με συνέπεια ως το τέλος της ζωής του. Περνώντας μέσα από την κόλαση του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, ο Σελίν συνέθεσε το 1932 ένα από τα αρτιότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα, το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας. Με βίαιη παρισινή αργκό, ο Σελίν μετέφερε στο χαρτί την εσωτερική του απόγνωση με τέτοια ωμότητα, που άφησε τους πάντες άναυδους. Ο βούρδουλας κουράζει στο τέλος αυτόν που τον χειρίζεται, ενώ η ελπίδα δύναμης και πλούτου με την οποία μπουκώνονται οι Λευκοί δεν στοιχίζει τίποτα, τίποτε απολύτως. Ας μη μας εκθειάζουν πια την Αίγυπτο και τους Τατάρους τυράννους! Οι αρχαίοι εκείνοι ερασιτέχνες δεν ήταν παρά ξιπασμένοι άσχετοι στην τέχνη του να ξεζουμίζουν τ’ όρθιο ζώο απ’ την τελευταία στάλα μόχθου. Δεν ξέρανε, οι πρωτόγονοι αυτοί, να φωνάζουν «Κύριο» τον σκλάβο και να τον βάζουν να ψηφίζει κάπου κάπου ούτε να του πληρώνουν την εφημερίδα ούτε, 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 28

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

κυρίως, να τον οδηγούν στον πόλεμο για να τον γιατρέψουν απ’ τα πάθη του.3

Τον αρχικό ενθουσιασμό που συνόδευσε το έργο του Σελίν διαδέχτηκε η απογοήτευση, καθώς ο συγγραφέας άρχισε να δημοσιεύει μια σειρά από παραληρηματικούς λίβελους κατά των Εβραίων. Στη διάρκεια της Κατοχής, ο Σελίν υπήρξε ακόμα και δωσίλογος. Μετά τον Πόλεμο, για να αποφύγει τις συνέπειες των πράξεών του, κατέφυγε στη Δανία, όπου φυλακίστηκε. Επέστρεψε τελικά στη Γαλλία για να ζήσει απομονωμένος και ταπεινωμένος, φέροντας το στίγμα του προδότη. Εδώ, βέβαια, τίθεται το ερώτημα: Κρίνεται το έργο ή ο δημιουργός; Συνήθως τα μεγάλα έργα ξεπερνούν τους δημιουργούς τους, οι οποίοι αποδεικνύονται συχνά κατώτεροι των περιστάσεων, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις, σαν αυτή του Σελίν, εμφανίζουν και απεχθή χαρακτήρα. Όταν όμως διαβάζεις το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας, τίποτε από όσα στη συνέχεια φανέρωσε ο Σελίν δεν διακρίνεται. Το αντίθετο, μάλιστα. Είναι έργο που στηλιτεύει τη φρίκη του πολέμου και βγάζει στην επιφάνεια τους τρόμους του σύγχρονου ανθρώπου. Άρα μπορεί να πει κανείς ότι βραβεύονται εξίσου το έργο και ο δημιουργός. Βραβεύεται τόσο το έργο που κατακτά μια αξιοζήλευτη θέση στην παγκόσμια γραμματεία, όσο και ο δημιουργός του, όταν ακολουθεί μια εμπνευσμένη στάση ζωής – όπως κι αν κρίνεται αυτή. Ο κατάλογος με τους συγγραφείς που δεν πήραν το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αλλά τιμήθηκαν με μια θέση στη συνείδηση της αν

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 29

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

θρωπότητας, είναι ατέλειωτος: Άντον Τσέχοφ, Χένρι Τζέιμς, Φραντς Κάφκα, Χέρμαν Μπροχ, Ρόμπερτ Μούζιλ, Τζόζεφ Κόνραντ, Βιρτζίνια Γουλφ, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Φερνάντο Πεσσόα, Τζορτζ Όργουελ, Ντίλαν Τόμας, Χούλιο Κορτάσαρ και πάει λέγοντας. Αντίθετα, τα μεγέθη πολλών από εκείνους που ανέβηκαν τα σκαλιά της σουηδικής Ακαδημίας στη Στοκχόλμη για να παραλάβουν το Νόμπελ είναι τόσο λειψά, που αναφέρονται στην ιστορία της λογοτεχνίας με μικρά πλάγια γράμματα. Δεν μπορεί να απονέμεται το μεγάλο αυτό βραβείο στον Ζαν-Μαρί Γκιστάβ Λε Κλεζιό, όταν την ίδια στιγμή στη Γαλλία υπάρχει ο Τσέχος Μίλαν Κούντερα, που με το έργο του επηρέασε ολόκληρη την ευρωπαϊκή σκέψη. Ούτε στον συμπαθή κατά τα άλλα μα πολύ λίγο για ένα τέτοιο βραβείο Ιταλό θεατρικό συγγραφέαευθυμογράφο Ντάριο Φο, και να αγνοείται ο Ουμπέρτο Έκο, που με Το όνομα του ρόδου έδωσε νέα πνοή στη μυθιστορηματική έρευνα. Όσο για τις γυναίκες, τι να πεις όταν η Σουηδική Ακαδημία επιβραβεύει την ανάλαφρη λογοτεχνία της Αμερικανίδας Περλ Μπακ και προσπερνά τη Βελγίδα Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, που με το μνημειώδες Αδριανού Απομνημονεύματα έθεσε το ιστορικό μυθιστόρημα σε νέες βάσεις; Το βιβλίο της Γιουρσενάρ έχει τη μορφή αποχαιρετιστήριας επιστολής του Αδριανού προς τον διάδοχό του Μάρκο Αυρήλιο και αποτελεί μια εκ βαθέων εξομολόγηση για τη διακυβέρνηση και τον έρωτα, με τέτοια πειστικότητα που σε κάνει να αναρωτιέσαι αν η συγγραφέας υπήρξε μετενσάρκωση του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Η ηθική είναι ιδιωτική συμφωνία. Η αξιοπρέπεια είναι δημό

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 30

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

σια υπόθεση. Κάθε υπερβολικά χτυπητή εξουσία μού έδινε πάντα την εντύπωση μιας κακόγουστης επίδειξης. Απαγόρευσα τα μεικτά λουτρά, αφορμές για καθημερινές προστριβές. Έλειωσα κι επέστρεψα στα ταμεία του κράτους το κολοσσιαίο σερβίτσιο, τα κουταλομάχαιρα που είχε παραγγείλει η γαστριμαργία του Βιτέλιου. Οι πρώτοι μας καίσαρες είχαν αποκτήσει μιαν απαίσια φήμη σαν μνηστήρες κληρονομιών.4

Το ότι πολλοί από τους παραπάνω δεν βραβεύτηκαν επειδή ήταν ήδη πασίγνωστοι και αναγνωρισμένοι μόνο ως αστείο μπορεί να εκληφθεί, αφού πολλοί άλλοι βραβεύτηκαν ενώ ήταν πασίγνωστοι και αναγνωρισμένοι, με πρόσφατο παράδειγμα τον Περουβιανό Μάριο Βάργκας Λιόσα. Δεν παραγνωρίζεται ότι, ιδίως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, τιμήθηκαν συγγραφείς σαν τον Αμερικανό Τζον Στάινμπεκ, τον Κολομβιανό Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, τον Μεξικανό Οκτάβιο Πας, τον Πορτογάλο Ζοζέ Σαραμάγκου και τον Γερμανό Γκίντερ Γκρας. Όταν όμως βλέπει κανείς τον κατάλογο των βραβευθέντων, παρατηρεί ότι είναι η εξαίρεση, όχι ο κανόνας. Τα αμφιλεγόμενα κριτήρια σε βάρος των «πιο άξιων» συνεχίζονται απρόσκοπτα. Να δεχτείς, καλή τη πίστει, ότι τα βραβεία εκφράζουν μια συγκεκριμένη εποχή και ότι δεν δίδονται βάσει διαχρονικότητας, αλλά υπάρχουν και κάποια όρια. Είναι πέρα από κάθε λογική να απονέμεται το βραβείο του 1975 στον Ιταλό Εουτζένιο Μοντάλε, που ουδείς αναφέρει σήμερα, και να παραγνωρίζεται ο κορυφαίος Ιταλός του 20ού αιώνα Ίταλο Καλβίνο, ο οποίος με αριστουργήματα όπως Οι αόρατες πόλεις και Πάλομαρ επηρέασε τις μεταγενέστερες γενιές πεζογράφων. Το συμπέρασμα που εξάγει κανείς είναι ότι δεν υπάρχει ασφαλές κριτήριο σε ποιον απονέμεται το βραβείο. Τα πάντα εί

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 31

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

ναι θέμα ερμηνειών, συσχετισμών, παρασκηνιακών διαβουλεύσεων και πολιτικών αντιλήψεων, που αφορούν την εκάστοτε χρονική περίοδο. Όπου υπεισέρχεται ο ανθρώπινος παράγοντας, υπεισέρχεται και το υποκειμενικό κριτήριο. Αν κάποιο από τα μέλη της Σουηδικής Ακαδημίας πιστεύει ότι ένας συγγραφέας αξίζει να βραβευτεί, αναλαμβάνει να πείσει και τα υπόλοιπα. Τα κριτήρια της Σουηδικής Ακαδημίας αλλάζουν με χαμαιλεόντιο τρόπο και προσαρμόζονται στο πνεύμα των καιρών. Στην αρχή κυριαρχούσε το κλίμα του υγιούς ιδεαλισμού, το οποίο σύντομα άλλαξε, όταν το 1913 βραβεύτηκε για πρώτη φορά λογοτέχνης εκτός Ευρώπης, ο Ινδός ποιητής Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ. Σα θα ρ’ θει ο θάνατος και θα μου μουρμουρίσει, «Οι μέρες σου τελειώσανε», αφήστε με να του πω: «Έζησα με αγάπη κι όχι μονάχα στον απλό χρόνο». Αυτός θα με ρωτήσει: «Θα παραμείνουν άραγε τα τραγούδια σου;» Θα του πω: «Δεν ξέρω γι ’αυτό, ξέρω μονάχα ότι συχνά σαν τραγουδούσα βρήκα την αιωνιότητά μου».5

Στη συνέχεια προτιμήθηκαν λογοτέχνες που καθιέρωσαν προσωπικό ύφος, όπως ο Ανατόλ Φρανς και ο Τόμας Μαν, ή λογοτέχνες που θεωρήθηκαν πρωτοπόροι, όπως ο Τ. Σ. Έλιοτ. Στην εποχή των Παγκόσμιων πολέμων και στα χρόνια που τους ακολούθησαν, πολλά βραβεία δόθηκαν με αμιγώς πολιτικά κριτήρια, προκειμένου να ενισχυθεί το φρόνημα των νικητών ή των χωρών που υπέστησαν σκληρές δοκιμασίες. Σήμερα, στα 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 32

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

χρόνια του Ίντερνετ και της παγκοσμιοποίησης, τονίζεται ότι οι βραβευθέντες οφείλουν να διαθέτουν, εκτός από εξαιρετική γραφή, και καθολικό όραμα για τον κόσμο. Τα βραβεία συχνά δίδονται σε μικρές χώρες για να μην αισθάνονται αποκομμένες, ή ακόμα σε χώρες που είχαν μείνει έξω από τον λογοτεχνικό χάρτη, όπως ο Καναδάς, που χρειάστηκε να κάνει υπομονή έως το 2013 για να δει την Άλις Μονρό να κλείνει αυτή την εκκρεμότητα. Ίσως αύριο τα κριτήρια να αλλάξουν πάλι, αθόρυβα όπως πάντα, δημιουργώντας νέες εκπλήξεις. Μια αναδίφηση στα πρακτικά του Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1963, που είχαν κρατηθεί απόρρητα για πενήντα χρόνια και δόθηκαν στη δημοσιότητα στις αρχές του 2014, φανερώνει το παρασκήνιο που επικρατεί στις βραβεύσεις. Τη χρονιά εκείνη, οι βασικοί υποψήφιοι ήταν πέντε: ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, που αναφέραμε παραπάνω, ο Ιρλανδός Σάμουελ Μπέκετ, συγγραφέας του θεατρικού Περιμένοντας τον Γκοντό, ενός ύμνου στη ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, με τη μνημειώδη φράση «όλοι γεννιόμαστε τρελοί· μερικοί παραμένουν», ο Χιλιανός επαναστάτης ποιητής Πάμπλο Νερούδα, συγγραφέας του περίφημου Κάντο Χενεράλ, ο επηρεασμένος από τον Καβάφη Βρετανός ποιητής Ουίσταν Όντεν και ο Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Γενικός γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας, και μάλιστα στον τελευταίο χρόνο της θητείας του, ήταν ο Άντερς Έστερλουντ από το Σκόνεν της νότιας Σουηδίας, κριτικός και δημιουργός στίχων που εκδήλωναν τη λατρεία του στη φύση και στις ηθικές αξίες. Η απέχθειά του για πολλούς από τους υποψηφίους ήταν παραπάνω από εμφανής. Θεωρούσε τον Ναμπόκοφ ανήθικο, τον 

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 33

ΤΟ ΧΑΜΕΝΟ ΝΟΜΠΕΛ

Μπέκετ μηδενιστή, τον Νερούδα κομμουνιστή και τον Όντεν αδιάφορο. Έπνεε μένεα κατά του Μπέκετ, καθώς έβρισκε τα πεζά και τα θεατρικά του καταθλιπτικά, προϊόν αρνητισμού, ανίκανα να προσφέρουν το παραμικρό στον σύγχρονο άνθρωπο. Για τον Νερούδα αναρωτιόταν αν οι πολιτικές θέσεις του ταυτίζονταν με τους σκοπούς του βραβείου. Για τον Ναμπόκοφ ισχυριζόταν ότι μπορεί να ήταν δεξιοτέχνης της γραφής, αλλά η όποια δεξιοτεχνία δεν είχε σχέση με τις ιδανικές προθέσεις του Νόμπελ, ενώ η άποψή του για τον Όντεν ήταν ότι, αφού δεν πήρε το βραβείο ο δάσκαλός του, ο Καβάφης, θα ήταν παρατραβηγμένο να το πάρει ο μαθητής του. (Ο Μπέκετ κέρδισε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1969, όταν τον θεωρούσαν λιγότερο μηδενιστή, και ο Νερούδα το 1971, όταν τον θεωρούσαν λιγότερο κομμουνιστή. Φυσικά, απουσίαζε από τη θέσηκλειδί ο Άντερς Έστερλουντ από το Σκόνεν της νότιας Σουηδίας. Οι δυο αυτές βραβεύσεις απέδειξαν ότι τα βραβεία Νόμπελ είναι θέματα συσχετισμού δυνάμεων και κλίματος εποχής.) Έτσι, το 1963, διά της εις άτοπον απαγωγής, στην επιφάνεια ήρθε το όνομα του Γιώργου Σεφέρη. Ο Έλληνας ποιητής δεν κουβαλούσε κανένα από τα αμαρτήματα των συνυποψηφίων του. Τουναντίον, είχε ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Όπως αναφέρεται στο σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας, «το υπέροχο λυρικό ύφος του είναι εμπνευσμένο από ένα βαθύ αίσθημα για το ελληνικό πολιτιστικό ιδεώδες. Στο πρόσωπό του απονέμεται ένας φόρος τιμής στο ιδανικό του κλασικισμού, που έφερε και φέρει το όνομα της Ελλάδας». Ακολούθησε η μόνιμη επωδός που ακούγεται κάθε φορά όταν ανακοινώνεται το όνομα του νέου νομπελίστα: «Ποιος είναι αυτός;»

 o

ARKOUDEAS NOBEL sel_Final_Layout 1 19/10/2015 1:16 ΜΜ Page 34

ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ

Η συμβολική αξία του Νόμπελ είναι ανυπολόγιστη, τόσο για εκείνον που βραβεύεται, όσο και για τη χώρα που εκπροσωπεί. Στο πρόσωπό του αναγνωρίζεται η καλλιτεχνική παράδοση της χώρας του, η οποία με τον τρόπο αυτό τονώνει την αυτοπεποίθησή της και ανεβάζει τις μετοχές της στο λογοτεχνικό χρηματιστήριο, ανοίγοντας παράλληλα τον δρόμο σε νεότερους δημιουργούς. Αρκεί να δει κανείς τι έγινε με την Ελλάδα, όταν σε διάστημα δεκαέξι χρόνων (1963-1979) δυο ποιητές της, ο Γιώργος Σεφέρης και ο Οδυσσέας Ελύτης, κατέκτησαν το βραβείο. Ήταν η επιβράβευση μιας καλλιτεχνικά εύρωστης γενιάς, η οποία εκτός των άλλων είχε να επιδείξει μουσικούς όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις και ο Σταύρος Ξαρχάκος, εικαστικούς όπως ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, θεατράνθρωπους όπως ο Κάρολος Κουν, ηθοποιούς όπως η Μελίνα Μερκούρη και ο Δημήτρης Χορν, σκηνοθέτες όπως ο Ζυλ Ντασσέν και ο Μιχάλης Κακογιάννης, και αρτίστες διεθνούς εμβέλειας, όπως η ντίβα της όπερας Μαρία Κάλλας.

