978 960 03 5948 0

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 5

ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ Ο Βενιζέλος, ο αντιβενιζελισμός και η Μικρά Ασία

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 6

©

Copyright Σωτήρης Ριζάς – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2015

Έτος 1ης έκδοσης: 2015 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑφΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5948-0

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Το ιστορικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 15

ΚΕφΑΛΑΙΟ 1: Η Μικρά Ασία στο παιχνίδι του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 2: Οι ελληνικές διεκδικήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 3: Η συμμαχική εντολή για την ελληνική απόβαση στη Σμύρνη . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 4: Σχηματοποίηση ροπών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 5: Διαπραγμάτευση και σύναψη της συνθήκης των Σεβρών . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 6: Στρατηγικό αδιέξοδο και εκλογές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 7: Ο αντιβενιζελισμός στην εξουσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 8: Η στρατηγική της κλιμάκωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 9: Προς την Άγκυρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 10: Το αδιέξοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 11: Αδράνεια και καταστροφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 56 78 98 130 158 184 218 245 278 307

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: Αναζήτηση εξιλαστήριων θυμάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 ΠΗΓΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 8

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το Μάρτιο του 1922 ο Βρετανός ιστορικός Άρνολντ Τόυνμπι (Arnold Toynbee) αναφερόταν σε έναν Έλληνα δεκανέα που ένα χρόνο πριν συμμετείχε στη σκληρή μάχη του Ινονού και ο οποίος, αν και βρισκόταν μακριά από τους διαδρόμους και τις αίθουσες όπου εξελισσόταν το διπλωματικό παιχνίδι και, αντίθετα, υπόκειτο στους κινδύνους της αναμέτρησης, έβλεπε τον ελληνο-τουρκικό πόλεμο ως μια σύγκρουση μεταξύ της Αγγλίας και της Γαλλίας για την κατοχή της Ανατολίας. Ο Τόυνμπι έδειχνε να μην αποδέχεται τη βάση αυτής της άποψης, καθώς, σημείωνε, οι δυτικές κυβερνήσεις που υποτίθετο ότι ήταν συμμαχικές ήταν πολύ έμπειρες και αξιοσέβαστες για να ενεργούν ανοιχτά η μία εναντίον της άλλης. Έσπευδε όμως να συμπληρώσει ότι στην ουσία ο ισχυρισμός αυτός ήταν ακριβής. Οι μακρινές δυτικές δυνάμεις ήταν οι πρωταγωνιστές αυτού του πολέμου, που αποτελούσε παρακολούθημα του Α΄ Παγκοσμίου, ενώ οι «εντόπιοι λαοί» ήταν τα «πιόνια». Δεν υπήρχε, προσέθετε, τίποτε το παράδοξο σ’ αυτή την αντίληψη περί των σχέσεων μεταξύ των κρατών της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής με τις δυτικές δυνάμεις. Αναφερόταν ακόμα σε ένα τηλεγράφημα ανταποκριτή των Times του Λονδίνου ο οποίος τόνιζε ότι «η πολιτική της υποστήριξης των πρωταγωνιστών στο σημερινό ανατολικό πόλεμο σαν να ήταν άλογα αγώνων ήταν μια πολιτική για την οποία ήταν ένοχες εναλλάξ οι δυνάμεις της Αντάντ και έπρεπε να εγκαταλειφθεί εάν επρόκειτο να αποκατασταθεί η ειρήνη στην Εγγύς Ανατολή».1 Ο Τόυνμπι ήταν επικριτικός και για τις εντόπιες δυνάμεις, οι οποίες είχαν αποφασίσει να παίξουν το παιχνίδι των Μεγάλων Δυνάμεων που ενδιαφέρονταν για την περιοχή· είχαν σπεύσει να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε αυτές προκειμένου να πραγματοποιήσουν τις επιδιώξεις τους. Όταν οι Μεγάλες Δυνάμεις, υπό το βάρος της εξάντλησης που είχε προκαλέσει ο πό1. Arnold Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey. A Study in the Contact of Civilizations, Constable and Company, London 1922 (επανέκδοση: Forgotten Books 2012), σ.

39-40.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 10

10

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

λεμος, αποσύρθηκαν από τη σκηνή, απέμειναν οι λαοί των αντιμαχομένων να φέρουν εις πέρας τον πόλεμο, χωρίς εντούτοις να διαθέτουν τα αναγκαία μέσα.2 Στην ελληνική βιβλιογραφία παρεμφερή θέση, η οποία συνιστούσε την άποψη του επίσημου αντιβενιζελισμού, υποστήριξε αρκετά αργότερα ο διπλωμάτης Κωνσταντίνος Σακελλαρόπουλος: Η «σκιά της Δύσεως» ήταν υπεύθυνη για την καταστροφή. Ο ανταγωνισμός των δυνάμεων της Αντάντ ήταν «θανάσιμος» και η συμμαχική εντολή που δόθηκε στην Ελλάδα για την κατάληψη της Σμύρνης ήταν εντελώς «περιστασιακή». Ο Βενιζέλος ήταν τυχερός αφού, ηττώμενος στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, αποχώρησε πριν αποκαλυφθεί ότι το οικοδόμημά του στεκόταν πάνω στην άμμο. Οι διάδοχοί του βέβαια φαίνεται ότι είχαν θεωρήσει εφικτή την επιτυχία, αλλά ούτως ή άλλως, αν αποχωρούσαν από τη Μικρά Ασία, δε θα έδιναν την εντύπωση ότι απέβλεπαν αποκλειστικά στην επάνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο; Υπήρχε μια θεμελιώδης πλάνη στην ανάληψη και συνέχιση της πολιτικής αυτής, τόνιζε ο Σακελλαρόπουλος, που συνίστατο στην αντίληψη ότι η εκστρατεία μπορούσε να υπολογίζει στη βρετανική ασπίδα, ενώ στην πραγματικότητα ήταν η ελληνική ασπίδα που προστάτευε τις πολύ ασθενείς βρετανικές δυνάμεις στην Ανατολία. Οι Σύμμαχοι είχαν αποφύγει να αφοπλίσουν τους Τούρκους, και ήδη προ της πτώσεως του Βενιζέλου, με την εξαίρεση των Βρετανών, είχαν αποκαταστήσει επαφή με τον Κεμάλ. Η γαλλική πολιτική είχε επανέλθει σε φιλοτουρκική τροχιά για να παρεμποδιστεί η βρετανική επικράτηση στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή. Τέλος, ούτε οι Σύμμαχοι ούτε οι Έλληνες είχαν αντιληφθεί την επίδραση της Ρωσικής Επανάστασης στην Ανατολή, καθώς το καθεστώς των μπολσεβίκων σήμανε τη διάσπαση της περικύκλωσης της Τουρκίας.3 Παρά ταύτα δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι η αναμέτρηση στη Μικρά Ασία ήταν πρωταρχικής σημασίας για τους Έλληνες και τους Τούρκους που πολέμησαν γι’ αυτήν και ήταν οι πρωταγωνιστές της. Οσοδήποτε και αν οι πράξεις ή οι παραλείψεις των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής συνετέλεσαν στο αποτέλεσμα, η έκβαση του πολέμου τουλάχιστον συνδιαμορφώθηκε από τους περιφερειακούς παίκτες. Σκοπός του βιβλίου αυτού είναι να εξετάσει τη διαμόρφωση της ελληνικής πολιτικής για τη Μικρά Ασία από το 1914, όταν ανέκυψε το θέμα εξαιτίας των διώξεων του ελληνικού στοιχείου από το νεοτουρκικό καθεστώς, 2. Ό.π., σ. 41, 62.

3. Κωνσταντίνος Σακελλαρόπουλος, Η σκιά της Δύσεως. Ιστορία μιας καταστροφής, Αετός, Αθήνα 1954, σ. 340 κ.εξ.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

11

έως τη στρατιωτική ήττα του 1922 και την εκρίζωση του Ελληνισμού μετά τη μακραίωνη παρουσία του στις ακτές της Ιωνίας. Το 1914 η άποψη που επικρατούσε στην Αθήνα, και την οποία αποδέχθηκε ο Βενιζέλος, ήταν ότι η Ελλάδα δε διέθετε τη στρατιωτική δυνατότητα να επιβληθεί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στα μικρασιατικά εδάφη και ότι ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας θα έπρεπε να διασωθεί στο πλαίσιο μιας συμφωνίας ανταλλαγής πληθυσμών με τους μουσουλμάνους της ελληνικής Μακεδονίας, η οποία είχε περιέλθει στην ελληνική επικράτεια μόλις το 1913. Το θέμα της επέκτασης των ορίων της Ελλάδας στη Μικρά Ασία θα ετίθετο μόνο προς το τέλος του 1914 και τις αρχές του 1915, όταν ο βρετανικός παράγων υπέδειξε τη Σμύρνη και την ενδοχώρα της ως εδαφικό αντάλλαγμα για την έξοδο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό της Εγκάρδιας Συνεννόησης της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας (Αντάντ) εναντίον της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας (των Κεντρικών Δυνάμεων). Η βρετανική υπόδειξη της Μικράς Ασίας συνδυαζόταν με μια θεμελιώδη μεταβολή των όρων του Ανατολικού Ζητήματος, δηλαδή της διάδοχης κατάστασης της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Βρετανία ως τότε απέβλεπε στην παρεμπόδιση της καθόδου της Ρωσίας στη Μεσόγειο, και προς τούτο υποστήριζε τη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν δείξει όμως ότι ο οθωμανικός παράγων είχε εξασθενήσει και ότι στην ανατολική Μεσόγειο η Ελλάδα ως ανερχόμενο κράτος θα μπορούσε να είναι χρήσιμη στη βρετανική στρατηγική. Εξάλλου η Ρωσία ήταν αναγκαίος σύμμαχος έναντι της Γερμανίας, που συνιστούσε πλέον δύναμη ανατροπής της ισορροπίας δυνάμεων στην Ευρώπη. Η βρετανική στρατηγική απέβλεπε τώρα στη διατήρηση της γραμμής επικοινωνιών με τις Ινδίες, αλλά και στην επέκταση της βρετανικής επιρροής προς την Εγγύς και τη Μέση Ανατολή. Ο χώρος αυτός ήταν πλέον ανοιχτός στον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων, αφού οι Νεότουρκοι είχαν συνταχθεί με τη Γερμανία, ελπίζοντας, αν όχι στην ανάκτηση εδαφών, στην ανακοπή της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το πλέον κατάλληλο πρίσμα για την εξέταση της ελληνικής πολιτικής είναι αυτό του Εθνικού Διχασμού, του σχίσματος που προέκυψε ως συνέπεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Αν και το εθνικό σχίσμα είναι παρόν στη σχετική βιβλιογραφία, η εξέτασή του δεν είναι συστηματική. Η Μικρά Ασία ήταν ένα από τα βασικά στοιχεία της διαμάχης γύρω από τη σκοπιμότητα της συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο αυτό, και επ’ αυτής αναδείχθη-

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 12

12

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

κε η θεμελιώδης διαφορά προσεγγίσεων μεταξύ του Βενιζέλου και του αντιβενιζελισμού. Ο Κρητικός πολιτικός ανέδειξε την επέκταση στη Μικρά Ασία ως άξονα της επιδίωξης της Μεγάλης Ιδέας, πιστεύοντας ότι επρόκειτο για αντάλλαγμα που άξιζε τους κινδύνους που συνεπαγόταν η εμπλοκή της Ελλάδας σε μια αναμέτρηση κολοσσιαίων διαστάσεων. Η Μικρά Ασία θα αποτελούσε το ένα από τα δύο σκέλη μιας Μεγάλης Ελλάδας που θα εκτεινόταν σε δύο ηπείρους, με μια μεγάλη θαλάσσια έκταση στο μέσον. Ο συσχετισμός δυνάμεων που θα διαμόρφωνε η βέβαιη κατά τον Βενιζέλο νίκη της Αντάντ και η ειδική σχέση με τη μεγαλύτερη ναυτική δύναμη της εποχής, τη Βρετανία, θα επέτρεπαν την υπέρβαση των όποιων ορίων της ελληνικής ισχύος. Ο αντιβενιζελισμός παρέμενε αρνητικός, σταθμίζοντας το μέγεθος της στρατιωτικής εμπλοκής, τη στρατηγική απειλή από το βορρά, αλλά και τα δημογραφικά και γεωμορφολογικά δεδομένα της Μικράς Ασίας. Εξάλλου η νίκη της Αντάντ ήταν αμφίβολη. Αντίθετα, η Γερμανία έδειχνε να είναι η ισχυρότερη ηπειρωτική στρατιωτική μηχανή, εκτιμούσαν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και ο κύκλος που τον περιέβαλλε, με επιφανέστερους εκπροσώπους τον Δημήτριο Γούναρη –αρχηγό του Κόμματος των Εθνικοφρόνων, που μετονομάστηκε σε Λαϊκό Κόμμα–, το διπλωμάτη Γεώργιο Στρέιτ και στρατιωτικούς με πιο αξιοσημείωτο ανάμεσά τους τον Ιωάννη Μεταξά. Δεν μπορεί να διακριβωθεί κατά πόσο η πολιτική της ουδετερότητας είχε την υποστήριξη της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Σε κάθε περίπτωση, όπως προκύπτει και από την εξάπλωση του κινήματος των Επιστράτων το 1916, διέθετε αξιόλογο μαζικό έρεισμα, καθώς φαίνεται ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, παρά την αναμφισβήτητη απήχηση της Μεγάλης Ιδέας, δεν έρεπε προς τον πόλεμο. Ο Βενιζέλος, αφού πρώτα θα εγκαθιστούσε χωριστή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη, κατόρθωσε να επιβάλει την πολιτική του μόνο στα μέσα του 1917, μετά από την κοινή επέμβαση Γάλλων και Βρετανών. Ο αντιβενιζελισμός, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως ο Νικόλαος Στράτος και ο Νικόλαος Καλογερόπουλος, παρέμεινε εχθρικός στη συμμετοχή στον πόλεμο και επιφυλακτικός έναντι των εδαφικών διεκδικήσεων στη Μικρά Ασία. Η πολιτική των εκπροσώπων του μεταβλήθηκε μόνο στα μέσα του 1920, όταν η σύναψη της συνθήκης των Σεβρών δημιούργησε την εντύπωση ότι ο Βενιζέλος είχε πραγματοποιήσει το όραμα της «Ελλάδας των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Παραδόξως, η αποδοχή αυτή ήρθε σε μια στιγμή που άρχιζαν –ή θα έπρεπε να αρχίζουν– να γίνονται αντιληπτά τα όρια και το κόστος της πολιτικής αυτής: Η συμμαχική αλληλεγγύη είχε αρχίσει να διασπάται και απέμε-

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

νε μόνη η Βρετανία να υποστηρίζει την εφαρμογή της συνθήκης των Σεβρών. Οι Τούρκοι εθνικιστές, αν και δεν ήταν ακόμα πολύ ισχυροί από στρατιωτική άποψη, δεν ήταν διατεθειμένοι να αποδεχθούν τους όρους της συνθήκης και ακολουθούσαν μια στρατηγική συνεχούς υποχώρησης στην Ανατολία έως ότου καταπονηθεί ο αντίπαλος. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, αν και παρέμενε πάντοτε δεσμευμένος στη συνθήκη που πραγμάτωνε το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, άρχιζε να κατανοεί ότι στο εσωτερικό ο βαθύτατα διαιρεμένος πληθυσμός κατεχόταν από σύνδρομο πολεμικής κόπωσης. Ταυτόχρονα διέβλεπε ότι ήταν αναγκαία η ενεργός συνδρομή της Βρετανίας, η οποία επαφίετο αποκλειστικά στις ελληνικές δυνάμεις προκειμένου οι όροι της ειρήνης να επιβληθούν στο πεδίο της μάχης. Ενώ τα δεδομένα αυτά δε διέφευγαν της προσοχής –τουλάχιστον ο Μεταξάς τα διέκρινε με ακρίβεια–, η πολιτική του αντιβενιζελισμού διαμορφώθηκε υπό το κράτος του συνδρόμου της επέμβασης της Αντάντ το 1917. Ο Δημήτριος Γούναρης συνέλαβε την ελληνική πολιτική σε ένα σχήμα δυϊσμού: Η Ελλάδα θα επέλεγε την κυβέρνησή της ανενόχλητη από συμμαχικές επεμβάσεις, και σε αντάλλαγμα θα ακολουθούσε πιστά τη βρετανική πολιτική στην περιοχή, χωρίς να ζητήσει οποιαδήποτε ενεργό συνδρομή. Επρόκειτο για μια πολιτική που αγνοούσε πλήρως τους διεθνείς συσχετισμούς, καθώς, βασισμένη αποκλειστικά σε εσωτερικά κριτήρια, απέκλειε στην ουσία την ανεξάρτητη στάθμιση πολιτικών και στρατηγικών δεδομένων. Αυτό ήταν το καίριο σημείο, δηλαδή η διάγνωση των συσχετισμών ισχύος, και όχι η επάνοδος του Κωνσταντίνου, που οδήγησε στην ιστορική ήττα των Ελλήνων στη Μικρά Ασία. Εξάλλου ήταν ευδιάκριτη η τάση της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να διαμορφώνει τη στάση της βασιζόμενη περισσότερο στην εικαζόμενη ισχύ των Μεγάλων Δυνάμεων, ιδίως της Βρετανίας, και λιγότερο στις πραγματικές δυνατότητες της χώρας. Αυτό χαρακτήριζε τόσο τον Βενιζέλο όταν αναλάμβανε το εγχείρημα της επέκτασης προς τη Μικρά Ασία το 1919, όσο και τον αντιβενιζελισμό το 1920, όταν θα ευθυγραμμιζόταν πλήρως με τη Βρετανία και θα εφάρμοζε μια πολιτική την οποία για μεγάλο διάστημα δε συμμεριζόταν.

Ευχαριστώ τον εκδότη Θανάση Καστανιώτη γιατί συμπεριέλαβε το βιβλίο αυτό στο εκδοτικό του πρόγραμμα και το προσωπικό των εκδόσεων για τον επαγγελματισμό τους στην προετοιμασία της έκδοσης. ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ

Αθήνα, Μάρτιος 2015

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 14

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ιστορικό πλαίσιο Στις 2 Μαρτίου 1913, ενώ βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη ο Α΄ Βαλκανικός πόλεμος μεταξύ της Βαλκανικής Συμμαχίας, αποτελούμενης από την Ελλάδα, τη Σερβία, το Μαυροβούνιο και τη Βουλγαρία, και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο βουλευτής Λακωνίας Πετροπουλάκης κατέθετε στη Βουλή αναφορά κατοίκων των περιοχών Σερρών, Δράμας και Καβάλας με την οποία εζητείτο να συμπεριληφθούν οπωσδήποτε οι περιοχές τους στα όρια της ελληνικής επικράτειας όπως αυτή θα διαμορφωνόταν από τη μελλοντική συνθήκη ειρήνης. Ο βουλευτής απειλούσε ότι σε αντίθετη περίπτωση θα καλούσε τους κατοίκους των περιοχών αυτών σε έμπρακτη ανυπακοή. Η αγόρευση του βουλευτή της αντιπολίτευσης προκάλεσε εκνευρισμό στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Στην απάντησή του τόνισε ότι «εξ ανάγκης» θα περιέρχονταν υπό την κυριαρχία των Βαλκάνιων συμμάχων και ελληνικοί πληθυσμοί, «και μάλιστα πυκνοί». Με τον ωμό ρεαλισμό και την αυτοπεποίθηση που τον διέκρινε, προσέθεσε ότι αυτό θα συνέβαινε όχι μόνο διότι θα το απαιτούσαν οι σύμμαχοι, αλλά και γιατί το επέβαλλαν «γεωγραφικοί λόγοι». Ακόμα και αν οι σύμμαχοι καλούσαν την Αθήνα να καταλάβει τις περιοχές αυτές, ο ίδιος δε θα δεχόταν τέτοια χάραξη ορίων «ως λίαν επικίνδυνον», καθώς «η Ελλάς θα ήτο ασθενεστέρα κατά τοιούτον τρόπον εκτεινομένη παρά την θάλασσαν άνευ σπονδυλικής στήλης, παρ’ όσον θα ήτο εάν τα όρια αυτής εστρογγυλούντο κατ’ άλλην διεύθυνσιν».1 Ο Βενιζέλος, προκειμένου, όπως δήλωσε, να αποφύγει την επίκριση της αντιπολίτευσης ότι γνωστοποιούσε στους συμμάχους κάτι που έως τότε αυτοί δε γνώριζαν, τόνισε ότι αυτά ήταν ήδη γνωστά στις βαλκανικές πρωτεύουσες από το Νοέμβριο του 1912, τέσσερις περίπου εβδομάδες μετά την έναρξη του πολέμου, όταν και έγινε σαφές ότι επέκειτο η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία θα οδηγούσε στην αποβολή της από την

1. Αγόρευση Βενιζέλου, Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής της Α΄ Συνόδου της ΙΘ΄ Βουλευτικής Περιόδου, Συνεδρίασις ΙΘ΄, 2 Μαρτίου 1913, σ. 100.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 16

16

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

Ευρώπη· δεν επρόκειτο απλώς για μια ελάσσονα υπόθεση η οποία θα κατέληγε σε μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό της και μικρές διαρρυθμίσεις των συνόρων της. Και συμπλήρωνε με μια αποστροφή που έδειχνε την πολύ μικρή εκτίμηση που έτρεφε για τον παλαιό πολιτικό κόσμο: Πίστευε πως από ετών είχε επέλθει τέτοια μεταβολή στην ψυχή του λαού, ώστε ο «υπεύθυνος κυβερνήτης» να μιλά με ειλικρίνεια, και πως «κληθείς [ο ίδιος ο Βενιζέλος] από τον στενόν κύκλον της Κρήτης [...] ήλθεν εδώ εν τω μέσω ναυαγίων πολιτικών και επεδίωξε να συγκεντρώση και τονώση τας εθνικάς δυνάμεις, όπως παρουσιάση την Ελλάδα συμφωνοτέραν προς τας αξιώσεις εκείνων οίτινες την εδημιούργησαν». Απευθυνόμενος στον πρώην πρωθυπουργό Γεώργιο Θεοτόκη, ο οποίος τον είχε επικρίνει για εκμηδένιση της συνεισφοράς των προηγούμενων κυβερνήσεων, έγινε πιο συγκεκριμένος: Η βασική διαφορά μεταξύ της κυβέρνησής του και των προκατόχων της ήταν ότι αυτές δε σκέφτονταν ότι οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την εδαφική επέκταση της Ελλάδας.2 Η μεταφορά του Βενιζέλου περί «σπονδυλικής στήλης» παρέμεινε αδιευκρίνιστη: Τι θα συνιστούσε αυτή τη σπονδυλική στήλη; Ταυτόχρονα καθίσταντο σαφή δύο στοιχεία: Παρέμενε υποβόσκουσα μια βαθύτατη αντίθεση ανάμεσα στον Βενιζέλο και στον παλαιό πολιτικό κόσμο η οποία υπερέβαινε τη συνήθη σε κοινοβουλευτικά συστήματα αντίθεση μεταξύ κομμάτων. Κι επίσης ο Βενιζέλος επιβεβαίωνε ότι η χρήση στρατιωτικών μέσων αποτελούσε οργανικό στοιχείο της στρατηγικής του για την προώθηση της Μεγάλης Ιδέας. Ο Κρητικός πολιτικός δε θα ανέμενε δηλαδή με παθητικό τρόπο την έλευση ευνοϊκών συγκυριών, τη σύμπτωση με την πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων ώστε να προωθήσει την εδαφική επέκταση. Πώς συνδεόταν όμως η αλυτρωτική πολιτική του Βενιζέλου με την Ιωνία; Σύμφωνα με την πιο ταυτισμένη με το βενιζελισμό αφήγηση της δεκαετίας 1910-1920, η αφετηρία της πολιτικής του Βενιζέλου στη Μικρά Ασία εντοπίζεται χρονικά στον Αύγουστο του 1913, ευθύς μετά την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, που τερμάτισε το Β΄ Βαλκανικό πόλεμο. Στην ελληνική επικράτεια συμπεριλαμβάνονταν πλέον μεγάλα τμήματα της Μακεδονίας και της Ηπείρου, αλλά όχι η Θράκη, ενώ η τύχη των νησιών του ανατολικού Αιγαίου Λέσβου, Χίου και Σάμου, τα οποία ήδη κατείχε ο ελληνικός στρατός, θα καθοριζόταν από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Τότε, σύμφωνα με τον Γεώργιο Βεντήρη, ο Βενιζέλος είπε στον Εμμανουήλ Ρέπουλη: «Και τώρα τα βλέμματά μας προς Ανατολάς». Κανείς από τους προκατόχους του, κατά τον Βεντήρη, δεν είχε έως τότε σκεφτεί τη Μικρά Ασία ως χώρο 2. Ό.π., σ. 102-103.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

17

ελληνικής διεκδίκησης. Το Αιγαίο συνιστούσε, στη σκέψη του πολιτικού από την Κρήτη, ένα μέσο αδιάκοπης επικοινωνίας με τις μικρασιατικές ακτές, στις οποίες ακτινοβολούσε η Σμύρνη. Ο Βενιζέλος ασπαζόταν την αντίληψη ότι η δυτική Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, οι χερσόνησοι και οι κοιλάδες των ποταμών έως τις οροσειρές προς Ανατολάς και τα υψίπεδα του εσωτερικού δεν παρουσίαζαν «ασιατικό» χαρακτήρα. «Γεωγραφικώς» και «ιστορικώς» ανήκαν στην Ευρώπη. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν οι «αρχαιότεροι» και «γνησιότεροι» αυτόχθονες της περιοχής, και η ακμή του Ελληνισμού εκεί ήταν «ανωτέρα» κάθε άλλης ελληνικής χώρας. Το 1914 λειτουργούσαν στη Μικρά Ασία 1.500 ελληνικά σχολεία με 4.000 δασκάλους και 150.000 μαθητές. Ωστόσο, ακόμη κι αν αυτές ήταν οι παραδοχές που συγκροτούσαν τη βάση της Μεγάλης Ιδέας του Βενιζέλου για τη Μικρά Ασία, ο Βεντήρης σημείωνε ότι ο Κρητικός πολιτικός δεν απέβλεπε σε «ταχείαν πολιτικήν ενότητα» ακόμα και όταν, το 1914, η Αθήνα απειλούσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία με πόλεμο εξαιτίας των διώξεων που είχε εξαπολύσει εναντίον των Ελλήνων το νεοτουρκικό καθεστώς. Πράγματι, συμπλήρωνε ο Βεντήρης, «αι νήσοι του Αιγαίου έφερον βιαίως και οξύτατα εις το μέσον το μικρασιατικόν ζήτημα», αν λάβουμε υπόψη ότι οι Τούρκοι θεωρούσαν τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου αναπόσπαστο τμήμα της Μικράς Ασίας. Πρόκειται ασφαλώς για αντίφαση στην αφήγηση του Βεντήρη, διότι, ενώ αποδέχεται ότι ο Βενιζέλος δεν απέβλεπε, τουλάχιστον σύντομα, σε προσάρτηση, εντούτοις σημειώνει σχεδόν αμέσως μετά ότι η πολιτική του Βενιζέλου για επέκταση στη Μικρά Ασία προέκυψε «εκ σιδηράς ανάγκης» λόγω των διωγμών των Ελλήνων εκ μέρους των Νεοτούρκων.3 Από την αφήγηση αυτή πρέπει συνεπώς να συγκρατήσουμε δύο στοιχεία: Πρώτον, ότι η αξίωση για προσάρτηση στην Ελλάδα ενός μέρους της Ιωνίας βασιζόταν σε μια γεωπολιτική σύλληψη της Ελλάδας ως μιας χώρας με δύο ηπειρωτικά σκέλη πρακτικά ασύνδετα μεταξύ τους και διαχωριζόμενα από ένα εκτεταμένο αρχιπέλαγος. Επίσης ότι αυτή η αξίωση προσάρτησης του δεύτερου σκέλους, του ασιατικού, προέκυπτε από έναν ασαφή ως προς τα κριτήρια διαχωρισμό της Μικράς Ασίας σε δυτική και ταυτόχρονα ευρωπαϊκή, και στην Ανατολία, η οποία χαρακτηριζόταν ασιατική. Η προβολή των γεωμορφολογικών και κλιματολογικών χαρακτηριστικών που δικαιολογούσαν τη διαίρεση της Μικράς Ασίας ερχόταν να επικουρήσει το εθνικό-πληθυσμιακό κριτήριο, το οποίο ήταν αναγκαίο αλλά όχι επαρκές για την ανάληψη αυτού του εκτεταμένου πολιτικο-στρατιωτικού εγχειρήματος. Δεύτερον, ότι η πρακτική επιδίωξη του οράματος της Ιωνίας, όπως έχει 3. Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, Τόμος Α΄, Πυρσός, Αθήνα 1931, σ. 261-264.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 18

18

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

αποκληθεί από το σημαντικότερο ιστορικό της ελληνικής εμπλοκής στη Μικρά Ασία, τον Μάικλ Λιουέλλυν Σμιθ,4 δεν οφειλόταν στη νεοτουρκική πολιτική διωγμών του ελληνικού στοιχείου, αλλά στην πορεία του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και στη διαπλοκή των στρατηγικών των Μεγάλων Δυνάμεων στα Βαλκάνια το χειμώνα του 1914-1915. Πράγματι, προς το τέλος Ιανουαρίου του 1914, κι ενώ αναμενόταν η θετική για την Ελλάδα ρύθμιση του θέματος των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, ο Βενιζέλος ανέφερε στο Γάλλο πρεσβευτή στη Βιέννη ότι αυτό που τον απασχολούσε κατά προτεραιότητα ήταν η πιθανότητα απώλειας των εδαφικών κερδών της Ελλάδας έναντι ενός αντιπάλου αποφασισμένου να ανακτήσει ό,τι είχε χάσει. Σε παρατήρηση του Γάλλου διπλωμάτη σχετικά με την ενσωμάτωση των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, τα οποία παρουσίασε ως αναγκαία για την ασφάλεια και την ανάπτυξη της ασιατικής Τουρκίας, ο Βενιζέλος απάντησε ότι τα νησιά δεν μπορούσαν να αποτελέσουν προθάλαμο αλυτρωτικής ζύμωσης για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, αφού αυτοί, σε μια εκτεταμένη εδαφική ζώνη από την Τραπεζούντα έως την Αλεξανδρέττα, δε συνιστούσαν παρά μια μειονότητα σε σχέση με τους μουσουλμάνους της ενδοχώρας. Και προσέθεσε ότι η Ελλάδα δεν απέβλεπε καν στην αλλαγή του διεθνούς καθεστώτος της περιοχής υπέρ κάποιας μεγάλης δύναμης, καθώς κάτι τέτοιο θα σήμαινε σκληρό οικονομικό ανταγωνισμό για το ελληνικό στοιχείο, το συμφέρον του οποίου από την άποψη αυτή συνίστατο στη συνέχιση της οθωμανικής κυριαρχίας.5 Θα μπορούσαμε να σημειώσουμε ότι η τοποθέτηση του Βενιζέλου ενείχε ένα στοιχείο τακτικής εν όψει της εκκρεμότητας περί το καθεστώς των νησιών. Διακρίνονται όμως και στρατηγικής φύσης παράγοντες στην επιφυλακτική αυτή στάση: στρατηγική ευπάθεια, καθώς η αμυντική ετοιμότητα της διευρυμένης Ελλάδας δεν είχε ολοκληρωθεί, αλλά και συνείδηση ότι οι Έλληνες της Μικράς Ασίας συνιστούσαν μειοψηφία – σημαντική μεν, πάντως μειοψηφία.

Τους πρώτους μήνες του 1914 είχε κλιμακωθεί η δίωξη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, γεγονός που εντασσόταν στο γενικότερο πλαίσιο της υπο-

4. Michael Llewellyn Smith, The Ionian Vision. Greece in Asia Minor 1919-1922, Hearst & Co, London 2002.

5. Γαλλική πρεσβεία Βιέννης προς Και Ντ’Ορσέ (γαλλικό υπουργείο Εξωτερικών), 30 Ιανουαρίου 1914, Archive du Ministere des Affaires Étrangères (στο εξής: AMAE), Grèce 1918-1940, 8.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

19

κατάστασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τα έθνη-κράτη της χερσονήσου του Αίμου, καθώς και της εθνικής ομογενοποίησης και συνεπώς της μετακίνησης των πληθυσμών που είχαν προκαλέσει οι Βαλκανικοί πόλεμοι και οι συνακόλουθες εδαφικές ανακατατάξεις του 1912-1913. Όπως παρατηρούσε ένας μελετητής των υποχρεωτικών αυτών μετακινήσεων, από το 1912 έως το 1923, όταν υπεγράφη η συνθήκη της Λωζάννης, υπήρξε μια συνεχής μεταναστευτική ροή. Μόνο ως συνέπεια της προέλασης του ελληνικού, του σερβικού και του βουλγαρικού στρατού, κατά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο, στην κατεχόμενη από την Οθωμανική Αυτοκρατορία Μακεδονία είχαν μετακινηθεί 10.000 Τούρκοι. Η υποχώρηση του βουλγαρικού στρατού λόγω της ήττας του στο Β΄ Βαλκανικό πόλεμο ακολουθήθηκε από την εκκένωση των περιοχών αυτών από τους Βούλγαρους κατοίκους τους. Αντίστοιχα, το 1913 είχαν μετακινηθεί Έλληνες από μακεδονικές επαρχίες που παρέμειναν βουλγαρικές, καθώς και από τη Δυτική Θράκη, που επίσης είχε παραχωρηθεί στη Βουλγαρία. Έλληνες είχαν μετακινηθεί επίσης από περιοχές που παραχωρήθηκαν στη Σερβία με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου. Πολύ μεγαλύτερη, περίπου 100.000-115.000, ήταν η ροή που είχε σχηματιστεί από την αποχώρηση των Τούρκων από την κεντρική και ανατολική Μακεδονία ως αποτέλεσμα της ίδιας συνθήκης. Οι Τούρκοι αυτοί εγκαταστάθηκαν στην Ανατολική Θράκη και στη δυτική Μικρά Ασία.6 Σύμφωνα με αξιόπιστους υπολογισμούς, από το 1912 έως το 1914 μετακινήθηκαν από τα βαλκανικά κράτη προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία και αντίστροφα περίπου 890.000 άνθρωποι. Στο πλαίσιο αυτό βρήκε πρακτική εφαρμογή η ιδέα σύναψης διακρατικών συμφωνιών για την ανταλλαγή πληθυσμών. Μια συμφωνία μεταξύ Βουλγαρίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1913 προέβλεπε ανταλλαγή πληθυσμών σε μια ζώνη 15 χιλιομέτρων ένθεν και ένθεν της μεθοριακής γραμμής. Επρόκειτο για περιορισμένο μέτρο, που προφανώς αφορούσε περισσότερο τη στρατιωτική ασφάλεια, συνιστούσε όμως ταυτόχρονα ένα προηγούμενο για την αντιμετώπιση του ζητήματος των μειονοτήτων σε μεγαλύτερη κλίμακα, πολύ περισσότερο καθώς οι Νεότουρκοι θα στρέφονταν προς μια συστηματική πολιτική εκτουρκισμού της εναπομείνασας αυτοκρατορίας. Για παράδειγμα, η ελληνο-τουρκική διαμάχη για τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου το 1913-1914 είχε ως αποτέλεσμα την ένταση των διώξεων των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης και, από τους πρώτους μήνες του 1914, 6. A.A. Pallis, «Racial Migrations in the Balkans during the Years 1912-1914», Geographical Journal 66/4, 1925 (Οκτώβριος), σ. 317-318.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 20

20

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

της Μικράς Ασίας.7 Σύμφωνα με ελληνικούς υπολογισμούς, τον Ιούνιο του 1914 οι Έλληνες πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία που είχαν φθάσει στη Θεσσαλονίκη ανέρχονταν στους 156.872. Έως τον Απρίλιο είχαν ανέλθει στους 89.565, το Μάιο είχαν προστεθεί 30.352 από την Ανατολική Θράκη και μόλις 29 από τη Μικρά Ασία, ενώ το πρώτο δεκαπενθήμερο του Ιουνίου αναφέρθηκαν 21.622 πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη και 15.304 από τη Μικρά Ασία, εκ των οποίων οι 13.403 το τριήμερο από τις 13 έως και τις 15 Ιουνίου.8 Όπως γίνεται κατανοητό, η εκκαθάριση αφορούσε τους Έλληνες όχι μόνο της Μικράς Ασίας, αλλά και της Ανατολικής Θράκης. Σύμφωνα με τους Τούρκους, ένας από τους παράγοντες που προκάλεσαν τα αντίποινα έναντι των Ελλήνων που παρέμεναν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν οι μουσουλμάνοι που εγκατέλειπαν την ελληνική Μακεδονία και την Ήπειρο. φαίνεται επίσης ότι και στην περίπτωση της Ανατολικής Θράκης τις τουρκικές αρχές απασχολούσαν θέματα ασφαλείας, της Κωνσταντινούπολης συγκεκριμένα, ένδειξη πιθανώς ότι το νεοτουρκικό καθεστώς ανέμενε είτε νέο Βαλκανικό πόλεμο είτε και ευρωπαϊκό πόλεμο. Ως αποτέλεσμα του κύματος αυτού φυγής στις αρχές του 1914, η οθωμανική κυβέρνηση πρότεινε στην ελληνική στις 7 Μαΐου την ανταλλαγή των Ελλήνων του βιλαετίου9 του Αϊδινίου με τους μουσουλμάνους της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Ο Βενιζέλος αποδέχθηκε την πρόταση, διευρύνοντάς την: Ζήτησε να συμπεριληφθούν οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης, αλλά και οι περιουσίες τους. Η διαδικασία, προσέθεσε, έπρεπε να πραγματοποιηθεί σε εθελοντική βάση, ρήτρα αμφίβολης, όπως είναι κατανοητό, αξίας.10 Στη διαπραγμάτευση αυτή μπορεί συνεπώς να αναζητηθεί η προέλευση της ανταλλαγής των πληθυσμών που εφαρμόστηκε μαζί με τη συνθήκη της Λωζάννης το 1923, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Βρετανική προξενική πηγή αναδεικνύει την επίπτωση των διώξεων στο σύνολο της ελληνικής παρουσίας στη Σμύρνη και στο βιλαέτι στο οποίο α-

17. Yannis Mourelos, «The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and Turkey», Balkan Studies 26/2, 1985, σ. 389-391.

18. Βρετανικό γενικό προξενείο Θεσσαλονίκης προς βρετανική πρεσβεία Κωνσταντινούπολης, 22 Ιουνίου 1914, Foreign Office (στο εξής: FO) 371/1997/31344.

19. Το βιλαέτι συνιστούσε ευρεία διοικητική περιφέρεια. Υποδιαιρείτο σε σαντζάκια, και αυτά σε καζάδες.

10. Υ. Mourelos, «The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and Turkey», ό.π., σ. 392-394.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

21

νήκε. Από το σύνολο των 500.000 Ελλήνων, υπολογιζόταν ότι 90.000 είχαν καταφύγει στα νησιά του Αιγαίου, τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά. Στην ίδια τη Σμύρνη είχαν καταφύγει περίπου 30.000 από το εσωτερικό του βιλαετίου. Στην πόλη της Σμύρνης, σύμφωνα με τους υπολογισμούς, παρέμεναν περίπου 200.000 Έλληνες, εκ των οποίων οι 150.000 ήταν Οθωμανοί υπήκοοι και οι 50.000 Έλληνες, και στο εσωτερικό του βιλαετίου άλλες 200.000. Είχε υποχρεωθεί συνεπώς να εγκαταλείψει τις εστίες του περίπου το 18% του ελληνικού στοιχείου. Σύμφωνα με το βρετανικό γενικό προξενείο της Σμύρνης, ο βαλής της επαρχίας Ραμί μπέης παραδεχόταν ότι η πολιτική του συνίστατο στην εκκαθάριση της ακτής από τους Έλληνες. Αν η πολιτική αυτή είχε εφαρμοστεί πιστά –και κάτι τέτοιο, όπως υπονοούσε ο Τούρκος αξιωματούχος, δεν είχε συμβεί λόγω της διεθνούς κατακραυγής–, αυτό θα είχε ήδη επιτευχθεί. Και ο βαλής συνέχιζε ότι οι εναπομένοντες στην ακτή Έλληνες θα έπρεπε τελικά να εγκαταλείψουν τις εστίες τους· κι αν εκρήγνυτο πόλεμος, η μετακίνησή τους θα ήταν απλή υπόθεση. Παρά ταύτα πίστευε ότι έπρεπε να φύγουν πριν την έναρξη των εχθροπραξιών, καθώς η ζωή τους θα ήταν εφεξής πολύ πιο δυσάρεστη. Η ανάπαυλα ήταν προσωρινή, τόνιζε ο βαλής, και προσέθετε ότι δεν ήταν σε θέση να ελέγξει τους Τουρκοκρήτες που είχαν εγκαταλείψει τη Μεγαλόνησο μετά την ένωση με την Ελλάδα το 1913 και είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία. 11 Η εξέλιξη των γεγονότων έδειχνε ότι ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας δε θα παρέμενε αλώβητος στο γενικότερο πλαίσιο που διαμορφωνόταν από την κατάρρευση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας και την υποκατάστασή της από κράτη-έθνη. Οι επιπτώσεις των Βαλκανικών πολέμων στις εθνικές κοινότητες ήταν αλυσιδωτές και ταχείες, γεγονός που αποτυπώνεται σε μαρτυρία βρετανικών εμπορικών συμφερόντων η οποία γνωστοποιήθηκε στο Foreign Office: Οι Τούρκοι είχαν προχωρήσει σε εμπορικό αποκλεισμό των ελληνικών συμφερόντων, ο οποίος εξελίχθηκε σε διωγμό των Ελλήνων. Οι Βρετανοί έμποροι έβλεπαν τα γεγονότα της Μικράς Ασίας ως μια επανάληψη των όσων συνέβησαν στη Μακεδονία.12 Ωστόσο η πολιτική της ανταλλαγής πληθυσμών έβρισκε αντίθετη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Όπως μετέδιδε Έλληνας διπλωμάτης από τη Σμύρνη, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος ήταν «λίαν ζωηρός εξωτερικεύων φόβους επί 11. Heathcott Smith (βρετανικό γενικό προξενείο Σμύρνης) προς Louis Mallet (βρετανική πρεσβεία Κωνσταντινούπολης), 8 Ιουλίου 1914, FO 371/1997/32689.

12. Extract from Letter Dated 24th June 1914 from Astlick & Co Smyrna to Daniel Leyhorn & Co, FO 371/1997/29873.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 22

22

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

συνεπειών συμπεφωνημένης αρχής ανταλλαγής [...] προσπαθώ πείσω αυτόν [...] ότι αποτελεί νίκην και εγγύησιν σχετικού περιορισμού του κακού». Στις συνομιλίες του με το μητροπολίτη ο Έλληνας διπλωμάτης προσέθετε το μάλλον αδύναμο επιχείρημα ότι σε τελική ανάλυση η κυβέρνηση διαφύλαττε «πανελλήνια συμφέροντα», που δεν ήταν δυνατό «να γιγνώσκωσι πάντες».13

Η ιδέα της ανταλλαγής αντιμετωπιζόταν θετικά από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Είναι ενδεικτικό ότι το βρετανικό και το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών είχαν εξετάσει την ελληνική πρόταση για το διορισμό ενός ουδετέρου ως προέδρου της αρμόδιας για τη διαχείριση της ανταλλαγής ελληνο-τουρκικής επιτροπής. Από γερμανικής πλευράς η ελληνική πρόταση δεν μπορούσε να εγείρει ενστάσεις, αλλά το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών ζητούσε να έχει τη γνώμη του Foreign Office πριν οριστικοποιήσει τις αντιλήψεις του. Ας σημειωθεί ότι η διπλωματική αυτή ανταλλαγή έλαβε χώρα την 1η Ιουλίου 1914, λίγο πριν την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου.14 Οι διαπραγματεύσεις –οι οποίες ήταν ούτως ή άλλως πολύπλοκες και λόγω του γεγονότος ότι υπήρχε ασυμμετρία στον αριθμό των υπό ανταλλαγή πληθυσμών, καθώς οι Έλληνες ανέρχονταν ήδη σε 150.000 και οι μουσουλμάνοι σε 52.000– επρόκειτο τελικά να διακοπούν το Δεκέμβριο του 1914 ως συνέπεια της εισόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας.15

Το πρώτο εξάμηνο του 1914 η κυβέρνηση φαίνεται να διερεύνησε τη δυνατότητα, διπλωματική και στρατιωτική, ανάληψης πολέμου έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με στόχο την επίλυση των διαφορών. Η διερεύνηση αυτή δεν απέδωσε ενθαρρυντικά αποτελέσματα, καθώς το Βελιγράδι και το Βουκουρέστι τόνισαν στην Αθήνα την ανάγκη να αποφευχθεί οποιαδήποτε ενέργεια που θα προκαλούσε ένοπλη σύγκρουση.16 Το ελληνικό Γενικό Επιτελείο ήταν επίσης αρνητικό. Σημαντικότερος ε-

13. Τσορμπατζόγλου (Σμύρνη) προς υπουργείο Εξωτερικών, 25 Ιουνίου 1914, Αρχείο Γεωργίου Στρέιτ, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (στο εξής: ΕΛΙΑ), φάκ. 12.

14. Kuhlman (γερμανική πρεσβεία Λονδίνου) προς Foreign Office, 1 Ιουλίου 1914, FO 371/1997/30299.

15. Y. Mourelos, «The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and Turkey», ό.π., σ. 405, 410.

16. Ό.π., σ. 396-398.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 23

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

23

πιτελικός ήταν τη στιγμή εκείνη ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Μεταξάς (1871-1941). Αφοσιωμένος στο βασιλιά, αυταρχικών κοινωνικών και πολιτικών αντιλήψεων, έχοντας μετεκπαιδευθεί στη Γερμανία, ο Μεταξάς θα συνέβαλλε καθοριστικά στη διαμόρφωση όχι μόνο της στρατιωτικής, αλλά γενικότερα της στρατηγικής αντίληψης του αντιβενιζελισμού για τη Μικρά Ασία.17 Σε υπόμνημά του στις αρχές του 1914 τόνιζε ότι η κατοχή από μέρους της Ελλάδας παραλίων σημείων της Μικράς Ασίας «ουδόλως» θα κατέβαλλε την Τουρκία· οι ασιατικές επαρχίες ήταν αυτάρκεις και θα μπορούσαν να συντηρήσουν τους κατοίκους τους και στρατό. Επιπλέον οι παραλιακές πόλεις ήταν κέντρα του ευρωπαϊκού εμπορίου και όχι του ασιατικού. Για τη διατήρηση των λιμένων θα χρειαζόταν δέσμευση του στόλου και στρατιωτικές δυνάμεις επαρκείς ώστε να αναλάβουν επιχειρήσεις μακριά από τα αστικά κέντρα. Αυτό όμως σήμαινε ανεπιθύμητη κλιμάκωση και εμπλοκή στην ενδοχώρα, αφού «εν τοιαύτη περιπτώσει δεν πρόκειται πλέον περί επιχειρήσεων των οποίων σκοπός είναι μόνον η κατοχή των παραλίων». Τέλος, στη στρατηγική στάθμιση του Μεταξά σημαντικό ρόλο έπαιζε ο βουλγαρικός παράγων. Η Σόφια, μεγάλη χαμένη των Βαλκανικών πολέμων του 1912-1913, σίγουρα θα εξασφάλιζε στρατηγικό πλεονέκτημα αν η Ελλάδα εμπλεκόταν στρατιωτικά στη Μικρά Ασία.18 Τα στρατηγικά συμπεράσματα στα οποία είχε καταλήξει ο Μεταξάς συνόψιζε και ένας άλλος επιτελικός αξιωματικός, ο Ξενοφών Στρατηγός: Η μόνη επιχείρηση που θα μπορούσε να αποβεί τελεσφόρα από στρατηγική άποψη για την Ελλάδα ήταν η κατάληψη των Δαρδανελίων και της ίδιας της Κωνσταντινούπολης. Η Μικρά Ασία δεν προσφερόταν ούτε για έναν «κεραυνοβόλο» ή «προληπτικό» πόλεμο, ούτε για μόνιμη επέκταση του ελληνικού κράτους, αφού το ελληνικό στοιχείο υστερούσε αριθμητικά, ήταν γεωγραφικά διεσπαρμένο και το στρατηγικό βάθος ήταν τέτοιο, που υπερέβαινε τα όρια της ελληνικής ισχύος.19 Αυτό ήταν το πλαίσιο των βασικών στρατηγικών αντιλήψεων του αντιβενιζελισμού για τη Μικρά Ασία έως το 1920.

17. Θανάσης Διαμαντόπουλος, Μελέτες ελληνικής πολιτικής, Σάκκουλας, Αθήνα 1985, σ.

27-29.

18. «Υπεράσπισις των νήσων Λέσβου, Χίου και Σάμου εναντίον τουρκικής επιθέσεως» [προ του Μαρτίου 1914], στο Μεταξάς, Το προσωπικόν του ημερολόγιον, Τόμος Δεύτερος (1910-1920), επιμ. Χρ. Χρηστίδης, Εστία, Αθήνα 1952, σ. 261-262.

19. Ξενοφών Στρατηγός, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία. Ιστορική επισκόπηση με βάση επίσημες πηγές και έγγραφα, Μπάυρον, Αθήνα 1986, σ. 17, 23-29.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 24

24

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

Η επιδίωξη εδαφικών κερδών στη Μικρά Ασία θα ανέκυπτε αργότερα, στο πλαίσιο των διεργασιών μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων και των βαλκανικών χωρών ευθύς μετά την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου. Οι δυνάμεις της Αντάντ αναζητούσαν τα κατάλληλα ανταλλάγματα ώστε να εξασφαλιστεί η συμμετοχή, ή τουλάχιστον η ευμενής ουδετερότητα, των δύο κρατών που είχαν ηττηθεί στους Βαλκανικούς πολέμους, της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Καθώς η Σερβία, από τους κερδισμένους των Βαλκανικών πολέμων, είχε ήδη υποστεί την επίθεση της Αυστροουγγαρίας, μιας από τις Κεντρικές Δυνάμεις, ήταν προφανές ότι η αναζήτηση ανταλλαγμάτων αφορούσε και την τύχη εδαφών τα οποία είχαν ήδη κριθεί από το αποτέλεσμα των Βαλκανικών πολέμων. Ανάλογο ήταν το πρόβλημα και έναντι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συγκρότηση της Εγκάρδιας Συνεννόησης, της Αντάντ, από τη Γαλλία, τη Ρωσία και τη Βρετανία σήμαινε ανατοποθέτηση των βασικών παραμέτρων του Ανατολικού Ζητήματος. Η Βρετανία έπρεπε εκ των πραγμάτων να αναθεωρήσει ένα θεμελιώδη όρο της στρατηγικής της, την παρεμπόδιση της καθόδου της Ρωσίας στη Μεσόγειο και την υποστήριξη της ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως μέσου για την αποτροπή αυτής της καθόδου. Οι ανάγκες της συμμαχίας έναντι της Γερμανίας, η οποία αναδύθηκε στην Κεντρική Ευρώπη ως δεσπόζουσα δύναμη και διεκδικούσε την ηγεμονία στην ευρωπαϊκή ήπειρο, είχαν αποκτήσει προτεραιότητα για τη βρετανική στρατηγική. Ούτως ή άλλως η Οθωμανική Αυτοκρατορία εθεωρείτο ότι είχε εισέλθει από μακρού χρόνου σε προϊούσα παρακμή. Καθώς το νεοτουρκικό καθεστώς είχε αποκτήσει σαφή εθνικιστικά χαρακτηριστικά και η πολιτική του έτεινε να θεμελιωθεί σε μια αντίληψη άμυνας της αυτοκρατορίας έναντι των βαλκανικών εθνών-κρατών που είχαν συνασπιστεί εναντίον του στους Βαλκανικούς πολέμους, ήταν περίπου αυτονόητο ότι οι δεσμοί που είχαν αναπτυχθεί με τη Γερμανία θα σήμαιναν και μια στρατηγική επιλογή εξόδου στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων. 20

Αυτό ήταν το πλαίσιο στο οποίο θα εκινείτο η Αθήνα. Κατά τη στιγμή της έκρηξης του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ο Βενιζέλος είχε ήδη εργαστεί ώστε να διαμορφώσει μια στενή στρατηγική σχέση με τη Βρετανία. Η αφετηρία της εντοπίζεται στο Νοέμβριο του 1912, όταν η κυβέρνηση των φιλελευθέρων με πρωθυπουργό τον Χέρμπερτ Χένρυ Ά20. Για το νεοτουρκικό καθεστώς βλ. Feroz Ahmad, The Young Turks. The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914, Clarendon Press, Oxford 1969.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 25

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

25

σκουιθ (Herbert Henry Asquith) και υπουργό Οικονομικών τον Ντέιβιντ Λόυντ Τζωρτζ (David Lloyd George) παρακολουθούσε με ενδιαφέρον την εξέλιξη του Α΄ Βαλκανικού πολέμου. Τα πολεμικά γεγονότα συνέπιπταν με τον αυξανόμενο προβληματισμό των Βρετανών ιθυνόντων ως προς τη θέση τους στη Μεσόγειο, ιδίως μετά και την επικράτηση της Ιταλίας στον ιταλοτουρκικό πόλεμο, ο οποίος είχε ενισχύσει τη θέση της Ρώμης με την προσάρτηση της Δωδεκανήσου και της Κυρηναϊκής στη Βόρεια Αφρική. Ήδη στις 26 Οκτωβρίου 1912 ο ελληνικός στρατός είχε καταλάβει τη Θεσσαλονίκη. Το ελληνικό ναυτικό κυριαρχούσε στο Αιγαίο για λογαριασμό των Βαλκάνιων συμμάχων της Ελλάδας. Αν και ο τερματισμός του πολέμου απείχε ακόμα, προεξοφλείτο η ήττα των Νεοτούρκων και η διαμόρφωση ενός νέου χάρτη στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο, όπου η Ελλάδα ασφαλώς θα αποκτούσε σημαντική θέση. Αυτή η προοπτική δε διέφευγε της προσοχής των ιθυνόντων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, μιας κατεξοχήν ναυτικής δύναμης, η οποία ενδιαφερόταν για τη διασφάλιση της κυριαρχίας της στην περιοχή, που αποτελούσε κλειδί για τη γραμμή επικοινωνιών με την Ινδία. Το βρετανικό ενδιαφέρον έφθασε γρήγορα στον Βενιζέλο, ο οποίος το Δεκέμβριο του 1912 και τον Ιανουάριο του 1913 συζήτησε με τους Βρετανούς ιθύνοντες, μεταξύ αυτών και τον υπουργό Ναυτικών Τσώρτσιλ, ειδικότερα θέματα συνεργασίας. Ο Λόυντ Τζωρτζ κατέστησε σαφές στον Έλληνα πρωθυπουργό ότι δε θα συνήπτετο τυπική και δεσμευτική συνθήκη με την Ελλάδα· επρόκειτο για τη διεξαγωγή άτυπων, συνεχών και ειλικρινών συνομιλιών, που θα οδηγούσαν στη συμμαχία μεταξύ των δύο μερών. Στο πλαίσιο των ελληνο-βρετανικών συνομιλιών του 1912-1913 συζητήθηκε το ενδεχόμενο παραχώρησης μιας βάσης στο βρετανικό ναυτικό στο Αργοστόλι, με αντάλλαγμα την προσάρτηση της Κύπρου στην Ελλάδα. Η προσέγγιση συνεπώς είχε και μια ισχυρή διάσταση ναυτικής στρατηγικής. Πολύ σύντομα οι ίδιοι οι Βρετανοί γενίκευσαν το πεδίο της συνεργασίας και αποκάλυψαν ότι, εκτός από την παρεμπόδιση της εξόδου του αυστριακού στόλου από την Αδριατική και τον περιορισμό της ιταλικής παρουσίας στην ανατολική Μεσόγειο, αναζητούσαν στην Ελλάδα μια συμπληρωματική στη δική τους ναυτική δύναμη, η οποία θα ήταν σε θέση να διατηρήσει υπό έλεγχο και για λογαριασμό της Βρετανίας το Αιγαίο, που δέσποζε στην ανατολική Μεσόγειο. Αυτό προϋπέθετε την αναδιοργάνωση του ελληνικού στόλου με την παραγγελία αντιτορπιλικών και υποβρυχίων πιο κατάλληλων για μια κλειστή θάλασσα όπως το Αιγαίο, σε σχέση με τα βαρέα θωρηκτά τα οποία προτιμούσε το ελληνικό ναυτικό στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με την Τουρκία. Από τις ειδικότερες αυτές όψεις των συνομιλιών δεν προέκυψε κάποια

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 26

26

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

συγκεκριμένη διευθέτηση για την ελληνο-βρετανική ναυτική συνεργασία –ο βρετανικός παράγων δεν επειγόταν άλλωστε–, η οποία ωστόσο ενισχύθηκε με την άφιξη στην Αθήνα μιας νέας Ναυτικής Αποστολής με επικεφαλής τον υποναύαρχο Μαρκ Κερ (Mark Kerr). Αυτό όμως που πρέπει να συγκρατηθεί είναι ότι τόσο ο Βενιζέλος όσο και οι Βρετανοί συνομιλητές του θεώρησαν πως έθεσαν το θεμέλιο της στενής συνεργασίας τους στην ανατολική Μεσόγειο.21 Ειδικά ο Λόυντ Τζωρτζ, ο οποίος από το 1916 έως το 1922 θα ηγείτο κυβερνήσεων συνασπισμού των φιλελευθέρων με τους Συντηρητικούς και θα πρωταγωνιστούσε στη βρετανική και τη διεθνή σκηνή, θα συνεργαζόταν στενά με τον Βενιζέλο. Ιδεολογικά ήταν συγγενείς: Ανήκαν και οι δύο στο ρεύμα του λεγόμενου «νέου φιλελευθερισμού», ο οποίος επικράτησε στα φιλελεύθερα κόμματα στις αρχές του 20ού αιώνα. Σημαντικότερος εκφραστής του ρεύματος αυτού, το οποίο βρισκόταν στον αντίποδα του ομώνυμου νεοφιλελευθερισμού που επικράτησε στο βρετανικό Συντηρητικό Κόμμα τη δεκαετία του 1970, ήταν ο Λέοναρντ Χομπχάουζ (Leonard Hobhouse), και συνίστατο στην παραδοχή ότι η ανάδυση κοινωνικών προβλημάτων, με σημαντικότερο αυτό της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας, απαιτούσε την επέκταση της παρέμβασης του κράτους πέραν των στενών ορίων του κράτους-νυχτοφύλακα που έθετε ο φιλελευθερισμός του 19ου αιώνα.22 Στις συνθήκες εξάλλου του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ο Βενιζέλος θα ταυτιζόταν ιδεολογικά και με τις διακηρύξεις της Αντάντ –και συνεπώς και του Λόυντ Τζωρτζ– που αφορούσαν τα δημοκρατικά ιδεώδη και τις ελευθερίες των λαών, σε αντιδιαστολή με αυτό που χαρακτήριζε ως «υλιστικές» αντιλήψεις των Κεντρικών Δυνάμεων.23 Υπήρχε επίσης μια συγγένεια στον τρόπο διεξαγωγής της πολιτικής εκ μέρους των δύο ανδρών – αναζήτηση ευκαιριών, απότομες μεταστροφές, ροπή ενδεχομένως προς το ρίσκο, ανυπομονησία με τις γραφειοκρατίες που ήταν εντεταλμένες με την εξωτε-

21. Michael Llewellyn Smith, The Ionian Vision, ό.π., σ. 12-18· Ελένη Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, «Βενιζέλος και Τσώρτσιλ: Οι βάσεις της αγγλο-ελληνικής συνεννόησης (1912/1913)», στο Θάνος Βερέμης και Οδυσσέας Δημητρακόπουλος (επιμ.), Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του, φιλιππότης, Αθήνα 1980, σ. 87-100· και Zisis Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, Routledge, London 2005, σ. 51-65.

22. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος, «Ο “νέος φιλελευθερισμός” και η οικονομική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου», στο Ν. Παπαδάκης (επιστ. επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Η διαμόρφωση της πολιτικής σκέψης του: Ιδεολογικές αφετηρίες και επιρροές, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, Αθήνα 2014, σ. 175-182.

23. Μαριάννα Χριστοπούλου, «Ο “ονειροπόλος πραγματοποιός”: Ελευθέριος Βενιζέλος και η Μεγάλη Ιδέα, 1909-1920», στο Ν. Παπαδάκης (επιστ. επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Η διαμόρφωση της πολιτικής σκέψης του: Ιδεολογικές αφετηρίες και επιρροές, ό.π., σ. 263.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 27

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

27

ρική πολιτική και την ασφάλεια. Αν και αυτά ήταν σημαντικά, εντούτοις το πλέον βασικό στοιχείο ήταν η γεωπολιτική ανάλυση του Βρετανού πολιτικού, ο οποίος έβλεπε στην Ελλάδα το νέο και χρήσιμο για τα βρετανικά συμφέροντα σύμμαχο στην ανατολική Μεσόγειο.

Με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου διαμορφώθηκαν ταχύτατα δύο διαμετρικά αντίθετες προσεγγίσεις, με πόλους από τη μία το στέμμα, το οποίο έφερε πλέον από το Μάρτιο του 1913 ο Κωνσταντίνος, και από την άλλη την κυβέρνηση των φιλελευθέρων υπό τον Βενιζέλο. Στη διαμόρφωση των θέσεων των δύο πλευρών βάρυναν όχι μόνο θεωρήσεις στρατηγικής φύσεως, αλλά και ένα υπόστρωμα πολιτικό και πολιτισμικό. Η άνοδος του Βενιζέλου στην εξουσία το 1910, μετά την πρόσκληση του Στρατιωτικού Συνδέσμου αρχικά και την ανάθεση της εντολής σχηματισμού κυβέρνησης στη συνέχεια από το βασιλιά Γεώργιο Α΄, και η αναθεώρηση του συντάγματος το 1911 είχαν επαναφέρει τη σταθερότητα στο θεσμικό και πολιτικό πεδίο. Είχε επιτευχθεί η επάνοδος των αξιωματικών στους στρατώνες και είχε αποκατασταθεί η συνοχή μεταξύ των βασικών πολιτειακών παραγόντων, του θρόνου και του κοινοβουλίου. Ενώ όμως η συνύπαρξή τους φαινόταν ομαλή, υπήρχε αμοιβαία καχυποψία, η οποία, ιδίως μετά την ανάρρηση στο θρόνο του Κωνσταντίνου, καθιστούσε την ισορροπία εύθραυστη. Εξάλλου ο Κωνσταντίνος είχε αποκατασταθεί στην εξέχουσα θέση του στο στρατό και διατηρούσε υψηλό γόητρο ως συνέπεια της αρχιστρατηγίας του στους Βαλκανικούς πολέμους. Παράλληλα το βασιλιά συνέδραμε ένας κύκλος αξιωματικών που διηύθυναν το Γενικό Επιτελείο. Αν και αντισυνταγματάρχης, όπως προαναφέρθηκε, ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν μια χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιου αξιωματικού, όπως και ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου στρατηγός Βίκτωρ Δούσμανης, αλλά και ο Ξενοφών Στρατηγός. Ο παλαιός πολιτικός κόσμος είχε βρεθεί σε θέση αδυναμίας, διέθετε όμως κοινωνικά ερείσματα και απέβλεπε κυρίως στο βασιλιά προκειμένου στην κατάλληλη συγκυρία να διεκδικήσει και πάλι την εξουσία. Στη διαφοροποίηση των δύο πόλων συνέτειναν πολιτισμικοί παράγοντες υπό την ευρεία έννοια και δυναστικοί δεσμοί. Ο Κωνσταντίνος ήταν συνδεδεμένος με την αυτοκρατορική οικογένεια της Γερμανίας λόγω του γάμου του με τη Σοφία, αδελφή του αυτοκράτορα Γουλιέλμου. Πέραν αυτού, η στρατιωτική του εκπαίδευση και η εξοικείωσή του με το πρωσικό μιλιταριστικό πνεύμα συνέτειναν ασφαλώς στη διαμόρφωση μιας αυταρχικής κουλτούρας, η οποία δεν έδιδε σημασία στους συνταγματικούς περιορισμούς της μοναρχίας και θεωρούσε το στέμμα φορέα των υποτιθέμενων «βαθύτε-

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 28

28

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

ρων» συμφερόντων της χώρας, τα οποία δεν ήταν δυνατόν να διαμορφώνονται από κοινοβουλευτικές κυβερνήσεις. Τις αντιλήψεις αυτές ασπαζόταν ασφαλώς και ο κύκλος των στρατιωτικών που πρόσκειντο στον Κωνσταντίνο, καθώς ορισμένοι εξ αυτών –ο Μεταξάς είναι και πάλι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα– είχαν λάβει γερμανική στρατιωτική εκπαίδευση. φορέας επίσης της γερμανικής κουλτούρας της εποχής της Αυτοκρατορίας (1871-1918) ήταν ο υπουργός Εξωτερικών και διπλωμάτης καριέρας Γεώργιος Στρέιτ, ο οποίος θα παραιτείτο ευθύς μόλις ο Βενιζέλος θα διερευνούσε προϋποθέσεις εξόδου από την ουδετερότητα τον Αύγουστο του 1914. Ο Στρέιτ, ο οποίος τα επόμενα χρόνια θα παρέμενε στενός συνεργάτης του βασιλιά, συνόψιζε την αντίληψη του στέμματος υπέρ της πολιτικής της ουδετερότητας ως θέματος αρχής. Αν και προς στιγμήν η Ελλάδα παρέμενε ουδέτερη, ο Στρέιτ ήθελε να αποκλείσει ευθύς εξαρχής την πιθανότητα εξόδου της στον πόλεμο, σε αντίθεση με τον Βενιζέλο, ο οποίος αποδεχόταν την ουδετερότητα μόνο εν αναμονή της κατάλληλης ευκαιρίας και εδαφικών ανταλλαγμάτων. Ο Στρέιτ τόνιζε ότι η Ελλάδα είχε συμφέρον να παραμείνει εκτός της αναμέτρησης, εκτιμώντας ότι, αφού μπορούσε να προσφέρει μικρές μόνο υπηρεσίες, ιδίως μετά τους δύο Βαλκανικούς πολέμους, μικρά θα ήταν και τα ανταλλάγματα που θα λάμβανε. Η συμμαχία με τις δυνάμεις της Αντάντ θα προκαλούσε την πικρία των Κεντρικών Δυνάμεων και του αυτοκράτορα της Γερμανίας προσωπικά. Και δεν έπρεπε να λησμονείται ότι η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία συνιστούσαν συμμάχους της Ελλάδας έναντι του σλαβισμού, τον οποίο, όπως υπονοούσε, ενθάρρυνε η Ρωσία, σύμμαχος της Αντάντ. Η έξοδος από την ουδετερότητα ενείχε άλλο έναν κίνδυνο, από την πλευρά της Τουρκίας, και στο σημείο αυτό εισερχόταν στην ανάλυση και η Μικρά Ασία. Σε μια συμπλοκή της Ελλάδας με την Τουρκία δε θα μπορούσε να υπάρξει νικηφόρο αποτέλεσμα ούτε και με νίκη της Αντάντ. Εξάλλου η συμμετοχή της Ρωσίας στο γεωπολιτικό παιχνίδι στην περιοχή συνιστούσε για την Ελλάδα πρόβλημα από κάθε άποψη: Αν η Ρωσία τελικά ηττάτο, η Ελλάδα θα εκαλείτο πιθανότατα να εγκαταλείψει τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου· ενώ αντίθετα, αν η Ρωσία νικούσε, δε θα απέμεναν πολλά ανταλλάγματα για να λάβει η Ελλάδα από την Τουρκία. Υπήρχαν επίσης ερωτήματα σχετικά με την κάλυψη που θα ήταν διατεθειμένη να προσφέρει στην Ελλάδα η Αντάντ σε περίπτωση τουρκο-βουλγαρικής επίθεσης, ενώ ο Στρέιτ σημείωνε ότι οι Κεντρικές Δυνάμεις δε μειονεκτούσαν έναντι της Αντάντ από στρατιωτική άποψη.24 Στην ανάλυση αυτή άρρητη –αλλά ισχυρή– είναι η παραδοχή ότι η Μι24. Σημείωμα Γ. Στρέιτ, 6/19 Αυγούστου 1914, Αρχείο Γεωργίου Στρέιτ, ΕΛΙΑ, φάκ. 13.3.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 29

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

29

κρά Ασία δεν μπορούσε να αποτελέσει πεδίο ανταλλαγμάτων για ενδεχόμενη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο. Ακόμα και νίκη της Αντάντ, υπογραμμιζόταν, δεν μπορούσε να εξισορροπήσει υπέρ της Ελλάδας την τουρκική ισχύ. Τη θέση αυτή θα επαναλάμβανε ο Κωνσταντίνος σε Βρετανούς συνομιλητές του λίγους μήνες αργότερα.

Ο Βενιζέλος από την πλευρά του, σε υπόμνημά του προς το βασιλιά στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1914, προεξοφλούσε την κυριαρχία της Βρετανίας στην ανατολική Μεσόγειο και γενικότερα εκτιμούσε ότι, στην αναμέτρηση αυτή μεταξύ της ηπειρωτικής ισχύος, την οποία εκπροσωπούσε η Γερμανία, και της θαλάσσιας ισχύος, την οποία εκπροσωπούσε η Βρετανία, θα επικρατούσε η δεύτερη. Πίστευε ακόμα ότι οικονομικά και εμπορικά συμφέροντα καθιστούσαν επιβεβλημένο τον προσανατολισμό προς τη Γαλλία και τη Βρετανία, και σημείωνε ότι η Γερμανία ήταν ουσιαστικά ήδη συνδεδεμένη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Βουλγαρία. Ο Βενιζέλος επικαλείτο επίσης τις διώξεις των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως ένδειξη ότι η εχθρότητα των Τούρκων δεν επρόκειτο να παύσει, και πίστευε ότι δεν έπρεπε να αποκλειστεί εκ των προτέρων ο πόλεμος, αν και στη φάση αυτή δεν έθετε ως στόχο εδαφική αποζημίωση στη Μικρά Ασία.25 Ο Έλληνας πρωθυπουργός, όπως προαναφέρθηκε, είχε ήδη βολιδοσκοπήσει την Αντάντ για τη δυνατότητα συμμετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο. Πρότεινε μια βαλκανική συμμαχία και κατένειμε τα εδαφικά οφέλη στους υποψήφιους συμμάχους, επιφυλάσσοντας για την Ελλάδα τη Βόρειο Ήπειρο, για τη Σερβία τη Βόρειο Αλβανία και τη Βοσνία, για τη Ρουμανία την Τρανσυλβανία, και για τη Βουλγαρία μια ζώνη που θα έφθανε δυτικά έως το Μοναστήρι. Η Μικρά Ασία δε συμπεριλαμβανόταν στα προς διεκδίκηση εδάφη. 26 Η πρωτοβουλία του Βενιζέλου δεν είχε επίδραση στην πολιτική της Αντάντ, η οποία στη φάση αυτή δεν επεδίωκε έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, καθώς κάτι τέτοιο θα είχε ως αποτέλεσμα τη βέβαιη αποξένωση της Βουλγαρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δε σήμαινε αυτή η επιφύλαξη όμως ότι στο μέλλον δε θα επιδιωκόταν η συνδρομή της Ελλάδας. Αντίθετα, η γερμανική πλευρά πολύ σύντομα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ουδετερότητα της Αθήνας ήταν η πιο ευνοϊκή πολιτική για το στρα25. George Leon, Greece and the Great Powers 1914-1917, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1974, σ. 62-63.

26. Ό.π., σ. 33.

RIZAS MEGALIDEA DDDD final_Layout 1 6/11/15 3:19 μ.μ. Page 30

30

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ

τηγικό σχεδιασμό του Βερολίνου, καθώς, όπως είχε υποδείξει ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στον αυτοκράτορα Γουλιέλμο, η Ελλάδα ήταν ευπαθής στη βρετανική ναυτική ισχύ και συνεπώς, αν εμπλεκόταν στον πόλεμο, θα συνιστούσε βάρος και όχι πλεονέκτημα για τη γερμανική στρατιωτική προσπάθεια.27

27. Ό.π., σ. 31· Εμμανουήλ Ρούκουνας, Εξωτερική πολιτική 1914-1923, Αθήνα 1983, σ. 176-177.