978 960 03 5964 0 by Kastaniotis Editions

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:45 μ.μ. Page 3

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗ ΤΣΙΡΚΑ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ Μια φιλία που βράδυνε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:45 μ.μ. Page 4

Έτος 1ης έκδοσης: 2015 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

% 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-5964-0

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:45 μ.μ. Page 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Στην Παλαιστίνη. Μια συνάντηση που δεν έγινε . . . . . . . . . . Η διαφωνία για τον Κάλβο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η πρώτη συνεργασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το ενοχικό σύνδρομο. Προσπάθεια αποκατάστασης της σχέσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο σεφερικός τίτλος της τριλογίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η προσπάθεια απαλλαγής από την παρεξήγηση για τον Κάλβο. Η εμπλοκή του Μαλάνου . . . . . . . . . . . . . . . Μια νέα διαφωνία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δοκιμή της αποκατάστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Τσίρκας στον κύκλο Σεφέρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στη δίνη της δικτατορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το ταξίδι του Σεφέρη στην Αμερική . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοινές δράσεις σε δύσκολα χρόνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συμπαράσταση και μνήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 17 27 33 38 45 58 68 77 87 93 98 111

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:45 μ.μ. Page 6

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:45 μ.μ. Page 7

Στο Δημήτρη Μαρωνίτη

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 8

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η πρώτη μορφή του μικρού βιβλίου Η Συνάντηση Στρατή Τσίρκα – Γιώργου Σεφέρη. Μια φιλία που βράδυνε ξεκίνησε ως ανακοίνωση στο συνέδριο «Στρατής Τσίρκας: Η σφραγίδα του καλλιτέχνη. Εκατό χρόνια από τη γέννησή του», που οργάνωσε στη Λεμεσό της Κύπρου τον Οκτώβριο του 2011 η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Ιδρυτής Σχολή Μωραΐτη) σε συνεργασία με την Εταιρεία Θεατρικής Ανάπτυξης Λεμεσού. Έκτοτε το κείμενο έχει υποστεί πολλή επεξεργασία και διεύρυνση. Η καλή φιλόλογος και αγαπημένη μου φίλη Προνόη Θεολογίδου, που πρωτοδιάβασε και διόρθωσε την πρώτη γραφή, μου είχε γράψει: «Έβαλες σε μια καταπληκτική συσχέτιση δύο πολυαγαπημένους». Πραγματικά ο Σεφέρης και ο Τσίρκας ήταν οι πολυαγαπημένοι μας στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας και στα πρώτα της μεταπολίτευσης. Θυμάμαι με πόση λαχτάρα αγοράζαμε και ξαναγοράζαμε τις Ακυβέρνητες Πολιτείες, τη Χαμένη Άνοιξη και τα Ποιήματα του Σεφέρη. Τα διαβάζαμε, τα χαρίζαμε, τα είχαμε στο προσκεφάλι μας. Άλλοι καιροί. Η σχέση του Σεφέρη με τον Τσίρκα άρχισε με μια διαφωνία και ολοκληρώθηκε ως στενή φιλία. Ο Τσίρκας πρώτος επισήμανε την αντιστασιακή υφή των ενεργειών του Σεφέρη στα χρόνια της Μέσης Ανατολής (1941-1944). Θαύμαζε την ποίησή του και αναγνώριζε σταθερά το Σεφέρη ως τον σημαντικότερο

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 10

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

ποιητή της γενιάς του, παρά τις άδηλες ή δηλοποιημένες αντιθέσεις της αριστεράς, η οποία εξάλλου είχε άμεσα αποδοκιμάσει και τη Λέσχη ως απόκλιση από την ιδεολογική ορθοδοξία. Μετά την εγκατάστασή τους στην Αθήνα, κοινοί φίλοι τούς έφεραν πιο κοντά. Η σχέση τους σφυρηλατήθηκε στα χρόνια της δικτατορίας. Ο Στρατής έγινε ένας από τους πιο τακτικούς συνομιλητές του Σεφέρη και ήταν δίπλα του στο τελευταίο στάδιο της ζωής του. Ως καταξιωμένος συγγραφέας και στενός φίλος του ποιητή στάθηκε τιμητικά δίπλα στο φέρετρο κατά την κηδεία και την εκφορά προς το Πρώτο Νεκροταφείο. Η αφήγηση στο βιβλίο ιχνηλατεί τις σχέσεις τους από τα χρόνια του πολέμου ως το θάνατο του ποιητή, αναδεικνύει το φιλικό τους δεσμό και τη συμπόρευσή τους στις αντιδικτατορικές ενέργειες. Αποκαλύπτει το παρασκήνιο της περίφημης αντιδικτατορικής δήλωσης του Σεφέρη το 1971 και το ρόλο του Τσίρκα. Προσθέτει μια σειρά άλλες αντιστασιακές ενέργειες του ποιητή, όπως ήταν η συμμετοχή στον τόμο 18 Κείμενα του Ιουλίου του 1970, το τηλεγράφημα συμπαράστασης προς τους καταλανούς διανοούμενους και καλλιτέχνες, οι οποίοι το Δεκέμβριο του 1970 είχαν κλειστεί στο αβαείο του Μονσεράτ, η υπογραφή της διακήρυξης με την οποία 133 άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών κατήγγειλαν, το Μάρτιο του 1971, την προσπάθεια της χούντας να καπηλευθεί την επέτειο και τους εορτασμούς για τα 150 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης και το κείμενο του Σεφέρη στο Figaro Littèraire για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Προυστ που κατέληγε σε καταγγελία της φυλάκισης του Παύλου Ζάννα. Χάρις στον Τσίρκα ο Σεφέρης έβγαινε από την «τέλεια απομόνωση» και τη «σιωπή» του και υπέγραφε μαζί με το Ρίτσο, τον Αναγνωστάκη και άλλους αριστερούς διανούμενους, χωρίς προκατάληψη και φόβο. ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 11

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΜΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ

Η συνάντηση του Γιάννη Κωστή Χατζηανδρέα, γεννημένου στο Κάιρο το 1911, με τον κατά 11 χρόνια πρεσβύτερό του Γεώργιο Στυλιανού Σεφεριάδη, γεννημένο στη Σμύρνη το 1900, του Στρατή Τσίρκα με το Γιώργο Σεφέρη δηλαδή, ξεκίνησε στην Ιερουσαλήμ τον Ιούλιο του 1942, πέρασε από το Κάιρο, την Αλεξάνδρεια και κατέληξε στην Αθήνα. Πρωτοσυναντήθηκαν, μάλλον ο Τσίρκας πρωτοείδε το Σεφέρη, στο ελληνικό προξενείο στην Ιερουσαλήμ, όπως σημειώνει ο ίδιος «Στο εργαστήρι του μυθιστοριογράφου»: Σηκωθήκαμε και προσπαθήσαμε να βρούμε τρόπο να βγάλουμε ξανά τα χαρτιά μας, να γυρίσουμε πίσω. Ήταν πολύ δύσκολη δουλειά, αλλά έγινε. Τότε λοιπόν που πήγα στα Ιεροσόλυμα στο προξενείο, να γυρέψω για χαρτιά, είδα τον Σεφέρη. Εκεί ο Σεφέρης είχε έρθει με τη γυναίκα του και έβγαινε απ ’το ελληνικό προξενείο.1 1 Στρατής Τσίρκας, «Στο εργαστήρι του μυθιστοριογράφου», Διαβά-

ζω, τχ 171, Αθήνα 15 Ιουλίου 1987, σ. 26-36.

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 12

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Ο Γιώργος Σεφέρης στα Ιεροσόλυμα διέμενε μαζί με τη γυναίκα του σ’ ένα μικρό ξενοδοχείο, το St-Louis Hotel, που ανήκε σε γερμανοεβραίους πρόσφυγες.2 Ο Τσίρκας μαζί με τους συντρόφους του έμεναν σε μια συνοικιακή πανσιόν. Οι ένοικοί της αποτέλεσαν τη δεξαμενή απ’ όπου ο συγγραφέας άντλησε πρόσωπα και προσωπεία της Λέσχης.3 Ο Γιώργος Σεφέρης είχε ακολουθήσει τον Απρίλιο του 1941 την ελληνική κυβέρνηση στην Κρήτη4 και από εκεί στην Αίγυπτο.5 Ύστερα από τρίμηνη παραμονή στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, τον έστειλαν στην πρεσβεία της Ελλάδας στην Πρετόρια, με πρεσβευτή το Θεολόγο Νικολούδη, υφυπουργό Τύπου και Τουρισμού της κυβέρνησης Μεταξά. Τέλη Ιανουαρίου του 1942 ανακλήθηκε στο Κάιρο, όπου έφτασε ύστερα από ένα περιπετειώδες ταξίδι, στα τέλη Απριλίου.6 Η κατάληψη του Τομπρούκ από το Ρόμελ τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου αναγκάζει την ελληνική κυβέρνηση και τις υπηρεσίες της στο Κάιρο και στην Αλεξάνδρεια να μετακομίσουν στην Ιερουσαλήμ, στο πλαίσιο της αναδίπλωσης που επέβαλαν οι Άγγλοι.7 Τη φυγή στην Παλαιστίνη ακολούθησε μια ομάδα αιγυπτιωτών διανοουμένων 2 Για τη διαμονή του Σεφέρη στα Ιεροσόλυμα βλ. Γιώργος Σεφέρης, Πολιτικό Ημερολόγιο Α΄. 1935-1944, Αθήνα 1979, σ. 46-52 και Μέρες Δ΄. 1 Γενάρη 1941-31 Δεκέμβρη 1944, Αθήνα 1977, σ. 217-241· Ρόντρικ Μπήτον, Γιώργος Σεφέρης. Περιμένοντας τον άγγελο. Βιογραφία, Αθήνα 2003, σ. 324-327. 3 Στρατής Τσίρκας, Τα ημερολόγια της τριλογίας Ακυβέρνητες Πολιτείες, Αθήνα 41981. Βλ. το κεφάλαιο «Πορτραίτα από τα Γεροσόλυμα», σ. 27-33. 4 Μπήτον, ό.π., σ. 294. 5 Στο ίδιο, σ. 301. 6 Στο ίδιο, σ. 320. 7 Στο ίδιο, σ. 324.

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 13

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗ ΤΣΙΡΚΑ – ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

που είχαν αναπτύξει έντονη αντιφασιστική δράση και βρίσκονταν στο στόχαστρο των αντιδραστικών της παροικίας, που δε θα δίσταζαν να τους παραδώσουν στους Γερμανούς.8 Ανάμεσά τους ήταν ο Στρατής Τσίρκας και ο κύπριος ποιητής Θεοδόσης Πιερίδης, ένας από τους στενότερους φίλους και συνεργάτες του. Οι δύο τους πρωτοστατούσαν στην έκδοση του αντιφασιστικού περιοδικού Έλλην που πρωτοκυκλοφόρησε το Μάρτιο του 1942 στο Κάιρο.9 Μετά τη μεταφορά της έδρας του περιοδικού στην Αλεξάνδρεια, ο Πιερίδης ανέλαβε την αρχισυνταξία του,10 με διευθυντή το λόγιο δημοσιογράφο Άγγελο Κασιγόνη (1892-1975). Η φυγή στην Παλαιστίνη ήταν για τον Τσίρκα η απαρχή μιας δοκιμασίας, που αργότερα κατέληξε δωρεά για τη μυθιστορηματική γραφή του. Σημειώνει: Κι ὅταν προχώρησε ἀκόμη περισσότερο ὁ Ρόμμελ καὶ πλησίαζε πλέον νὰ περάσει τὰ σύνορα τῆς Αἰγύπτου, σηκωθήκαμε καμιὰ δωδεκαριὰ φίλοι, μπήκαμε στ ’αὐτοκίνητα καὶ περάσαμε στὴν Παλαιστίνη. Ὁ σκοπός μας ἤτανε ὁ ἑξῆς: ἂν βλέπαμε πὼς οἱ Ἐγγλέζοι ἐξακολουθοῦν νὰ δίνουν ἔδαφος στὸν Χίτλερ, νὰ προσπαθήσουμε μὲ κάποιο τρόπο νὰ φτάσουμε στὸν Εὐφράτη, νὰ περάσουμε στὸν Καύκασο, στὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση, νὰ γλυτώσουμε ἀπὸ τὰ χέρια τῶν χιτλερικῶν. Φτάσαμε λοιπὸν στὴν Παλαιστίνη χωρὶς χαρτιά, χωρὶς τίποτε. Ἡ μόνη ταυτότητα ποὺ εἶχα ἐγὼ ἦταν 18 Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης, Μνήμες και ιστορίες από την Αίγυπτο,

Θεσσαλονίκη 1986, σ. 155. 19 Στο ίδιο, σ. 154. Για το περιοδικό Έλλην βλ. Λουκία Δρούλια και Γιούλα Κουτσοπανάγου (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Τύπου 17841974, τμ Β, Αθήνα 2008, σ. 132. 10 Πιερίδης, ό.π., σ. 164.

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 14

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

μιὰ κάρτα διαρκείας τοῦ τρὰμ μὲ μιὰ φωτογραφία μικρὴ ἀπάνω, τίποτε ἄλλο. Μ ’αὐτὸ τὸ χαρτὶ πέρασα τὰ σύνορα. Ἐκεῖ λοιπόν στὴν Παλαιστίνη δὲν μπορούσαμε νὰ ἐμφανιστοῦμε σὲ κανένα ξενοδοχεῖο ἐπίσημο, ἀπὸ αὐτὰ ποὺ ζητᾶνε διαβατήρια καὶ τέτοια πράγματα, γι ’αὐτὸ προσπαθήσαμε νὰ βολευτοῦμε κάπου ἀλλοῦ. Κάναμε ἐπαφὴ μὲ ἀριστεροὺς ἑβραίους οἱ ὁποῖοι μᾶς δρομολόγησαν ἀμέσως. Μᾶς στεῖλαν σὲ μιὰ πανσιὸν ὅπου ἡ κυρία ποὺ τὴν διηύθυνε ἦταν τόσο ἀριστοκράτισσα, ὥστε νόμιζε πὼς ἦταν ντροπὴ νὰ ζητᾶς ταυτότητα. Ἔπρεπε νὰ πιστεύεις τὸν κάθε ἄνθρωπο, ὅταν σοῦ λέει «λέγομαι Γιάννης», νὰ πιστεύεις ὅτι λέγεται Γιάννης. Στὸν πρῶτο τόμο τῆς τριλογίας, στὰ «Πορτραῖτα ἀπὸ τὰ Ἱεροσόλυμα», κάνω μιὰ καταγραφὴ ἐν συντομία τῶν προσώπων ποὺ εἶχα γνωρίσει στὴν πανσιὸν αὐτὴ ποὺ εἶχα μείνει, σὲ στὺλ σχεδὸν τηλεγραφικὸ – δὲν πῆρε παραπάνω ἀπὸ τέσσερις σελίδες.11

Δεν υπάρχουν μαρτυρίες ή ενδείξεις για συνάντηση ΣεφέρηΤσίρκα στην Παλαιστίνη. Βιώνουν μόνο τις ίδιες εμπειρίες με κυρίαρχο το αίσθημα της προσφυγιάς. Λίγες μέρες πριν την αναχώρηση για την Παλαιστίνη, ο Σεφέρης σημείωνε την αίσθηση της προσφυγιάς στο ημερολόγιό του.12 Για το Σεφέρη το πέρασμα από την Αίγυπτο στην Παλαιστίνη είναι υπηρεσιακή υπόθεση, επίσημη μετακίνηση. Την προσφυγιά την κουβαλά μέσα του, είναι η εσωτερική αγωνία που τον συνοδεύει από τα χρόνια της μικρασιατικής τραγωδίας. Για τον Τσίρκα είναι φυγή, είναι το πρώτο του ξερίζωμα από την Αίγυπτο, είναι φυγά11 «Στρατής Τσίρκας, «Ακυβέρνητες Πολιτείες: Μια περιπλάνηση», Η λέξη, τχ 25, Αθήνα Ιούλιος 1983, σ. 571-573. 12 Σεφέρης, Μέρες Δ΄, ό.π., σ. 218.

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 15

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗ ΤΣΙΡΚΑ – ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

δευση σε συνθήκες ημιπαρανομίας. Αφηγείται ξανά γι’ αυτή τη σύντομη πρώτη προσφυγοποίηση και τη διαμονή του στην πανσιόν στην Ιερουσαλήμ: Φτάσαμε στην Παλαιστίνη. [...] Ήταν λοιπόν μια σύναξη, εικόνα και ομοίωση της Ευρώπης εκείνη τη στιγμή. Είχε πρόσφυγες: Ούγγρους, Πολωνούς, Ρουμάνους, γυναίκες και άντρες, Σεφαρντίν, δηλαδή Εβραίους μαύρους, από τη μεριά της Αβησσυνίας ή του Ιράν, Ιταλούς αντιφασίστες, Ισπανούς αντιφασίστες. Αυτό ήτανε μια πολυκατοικία, δυο πατώματα και ένα ισόγειο, και εκεί περνούσε ο κόσμος αυτός. Άλλοι μένανε πολύ καιρό, άλλοι μέναν λίγο, εκεί κάθησα και εγώ. Και από κει, είχα ένα παρατηρητήριο πρωτοφανές. Έβλεπα πρώτη φορά τον κόσμο αυτόν όλο να είναι μακριά απ ’τα σπίτια του, να έχει την αγωνία πού πάει ο Χίτλερ, τι θα γίνει, πότε θα δούμε κι εμείς φως, να γυρίσουμε στις πατρίδες μας, είχανε δυσκολίες με τον ντόπιο πληθυσμό. Αλλά οι Εβραίοι φέρθηκαν πάρα πολύ καλά με όλους τους πρόσφυγες αυτούς που είχαν έρθει από την Κεντρική Ευρώπη· πάρα πολὺ καλά, όλα τα χρόνια αυτά, τους βοήθησαν, υπήρξε μια καταπληκτική αλληλεγγύη. Εν πάση περιπτώσει, έμεινα εγώ εκεί πέρα.13

Οι φυγάδες στην Παλαιστίνη, δημόσιοι υπάλληλοι και ιδιώτες, επέστρεψαν στην Αίγυπτο τον Αύγουστο του 1942, όταν ο κίνδυνος της γερμανικής εισβολής είχε εκλείψει. Η σύντομη παραμονή στην Ιερουσαλήμ υπήρξε, λογοτεχνικά, ιδιαίτερα γόνιμη τόσο για το Σεφέρη όσο και για τον Τσίρκα, αφού τους έδωσε εμπειρίες και υλικό, που ιχνηλατούμε στη Λέσχη και το Η13 Τσίρκας, «Στο εργαστήρι του μυθιστοριογράφου», ό.π., σ. 28.

SEFERIS DDD final_Layout 1 21/3/16 3:46 μ.μ. Page 16

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

μερολόγιο Καταστρώματος Β .´ Τη συγγένεια της Λέσχης και κάποιων ποιημάτων επισημαίνει, χωρίς να το ομολογεί καθαρά, ο ίδιος ο Στρατής Τσίρκας, στη μαρτυρία του με τίτλο «Μια άποψη για το Ημερολόγιο Καταστρώματος Β΄»,14 που δημοσιεύθηκε στον τόμο Για το Σεφέρη, ο οποίος εκδόθηκε το 1961, την ίδια χρονιά που είχε κυκλοφορήσει η Λέσχη. Σημειώνει ανάμεσα σε άλλα: Ἔτυχε νὰ ζοῦμε στὸ ἴδιο κλῖμα τὶς μέρες ποὺ οἱ δύο Ἑλλάδες, ἡ πραγματική, τῆς Ἀντίστασης, καὶ ἡ ἄλλη τῆς Μέσης Ἀνατολῆς, πασχίζανε, πάνω ἀπὸ τὶς λόγχες καὶ τὰ σύρματα ἐχθρῶν καὶ φίλων, νὰ δώσουνε τὸ χέρι, νὰ σμίξουν σ ’ ἕναν ἀγωνιστικὸ ἐναγκαλισμό.15

14 Στρατής Τσίρκας, «Μια άποψη για το Ημερολόγιο Καταστρώματος

Β΄», στον τόμο Για το Σεφέρη. Τιμητικό αφιέρωμα στα τριάντα χρόνια της Στροφής, Αθήνα 1961, σ. 243-249. 15 Στο ίδιο.