978 960 03 6018 9

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 5

ΝΙΚΟΣ ΤΣΑΚΝΗΣ

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ d

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 6

©

Copyright Νίκος Τσακνής – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2016

Έτος 1ης έκδοσης: 2016 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6018-9

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

ΚΛΕΦΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΜΑΤΟΛΟΙ

Οι μάγκες της μάγκας . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

Μέχρι και την Επανάσταση. ❖ Η οικογένεια στο κέντρο του κοινωνικού σχηματισμού. ❖ Συσχετισμός δυνάμεων – η πολιτική διάσταση. ❖ Κοινωνική νομιμοποίηση – το συμβολικό στοιχείο. ΟΙ ΝΕΟΙ ΛΗΣΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ

Συμπληρωματικοί ρόλοι . . . . . . . . . . . . . . . . .

51

Μετά την Επανάσταση – οι όροι. ❖ Μέχρι και τον Καποδίστρια. ❖ Ελεγχόμενη ανωμαλία – παρανομία. ❖ Αμνηστία – εμπέδωση της ατιμωρησίας. ❖ Ληστρικός κώδικας – προέλευση και δομή. ❖ «Πήτα-κότα» – παράπλευρες απώλειες.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 8

8

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

ΤΟ ΕΥΡΥ ΣΥΝΕΧΕΣ ΤΗΣ ΚΛΕΦΤΟΥΡΙΑΣ

Διάχυση της ληστείας στα λαϊκά στρώματα . . . . . . . . . . . . . . . 90

Στην αναζήτηση της απήχησης. ❖ Αναφορές και μύθοι – όροι εποχής. ❖ «Διά τον παλληκαρισμόν». ❖ Σκέψεις ενός ληστού ή Η καταδίκη της κοινωνίας. ❖ Ηρωισμός – ατομικισμός, «ελληνίζοντες» και «ρωμιοσύνη». ❖ Το συνεχές του παλληκαρισμού – ληστρικό μυθιστόρημα. ❖ «Ληστρική κοινωνία» – ο Τύπος της εποχής. ❖ Πίσω στην κλεφταρματολική παράδοση. ΚΟΥΤΣΑΒΑΚΙΑ ΚΑΙ ΜΑΓΚΕΣ

Απόληξη του συνεχούς της παλληκαροσύνης . . . . . . . . . . . . . . 141

Αρχές – δομή – κοινωνικές ομάδες. ❖ Η ανάδυση. ❖ Το όνομα του μάγκα. ❖ Η «λεύκανση»: Καραγκιόζης και Οι απάχηδες των Αθηνών. ❖ Ρεμπέτικα τραγούδια: δόξα με αναβολή. ❖ Βιογραφίες – ρεμπέτες ή μάγκες. ❖ Κλέφτες, ληστές και ρεμπέτες. ❖ Η συνέχεια ως εξάσκηση εξουσιαστικής ικανότητας. ❖ Από τον μάγκα στον αντάρτη – η μαγκιά, απόληξη του συνεχούς του παλληκαρισμού. Π Α ΡΑ Ρ Τ Η Μ Α

ΑΡΧΑΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Το τάρακτρο της κοινωνίας. ❖ Η αλλαγή της σημασίας των λέξεων. ❖ Πρόσωπα, πόλεμος, ήθη. ❖ Η μεσότης. ❖ Πολιτική κοινωνία. ❖ Το είδος, η κοινωνία, ο άνθρωπος – ο νόμος μπορεί να γίνει φύσις. ❖ Χαρακτήρας – απαιδευσία – κοινωνία. ❖ Πολιτεύματα και ανθρωπολογικοί τύποι. ❖ Άρση της αμετάκλητης εκδίκησης. ❖ Μόνος φρονείν; ❖ Πόλις – άπολις. ❖ Οξυρρύγχειοι πάπυροι – συνέχειες και ασυνέχειες.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 9

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΟ ΤΑΡΑΚΤΡΟ ΤΟΥ 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Νοοτροπίες. ❖ Στα καθ’ ημάς. ❖ Ιδεολογία – αξίες. ❖ Στοιχεία της κουλτούρας. ❖ Νοοτροπία πόλης; ❖ Κέντρα διάδοσης. ❖ Μαζική μεθερμηνεία της μαγκιάς. ❖ Η παράσταση. ❖ Η κάθοδος– τα αποφάγια της μαγκιάς – το περιβόητο λαμόγιο. ❖ Αξίζω επειδή κερδίζω – δεν υπολογίζω, επειδή χάνω. ΠΗΓΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 10

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 11

Στην Ευανθία και στον Γιώργο

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 12

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 13

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ένα είδος επαγγελματία μάγκα σέρνεται στην αγορά. Και επαγγελματίας θα πει ότι «αξίζει επειδή κερδίζει» – γι’ αυτό είναι μάγκας. Μετά τη Μεταπολίτευση, και κυρίως από τα μέσα της δεκαετίας του ’80, στην ελληνική κοινωνία εγκαθίσταται ένας τύπος ανθρώπου που δίνει με τον ιδιαίτερο νεοελληνικό τρόπο αυτή την παράσταση τού «κερδίζω, άρα αξίζω», στον αντίποδα εκείνων που θεωρούν το κέρδος απόρροια της αξιοσύνης. Το φαινόμενο είναι μαζικό. Οι μάγκες βαδίζουν σαν ένας άνθρωπος. Εξαρτημένοι από τις ανάγκες της πολιτικής εξομοίωσης, στηριγμένοι στη συνενοχή, κρατούν το βήμα ως κίνημα πλήθους. Ένα νέο ελληνικό φαινόμενο αναδύεται: Η μαζική υιοθέτηση της μαγκιάς αναγορεύει την ίδια σε στοιχείο ταυτότητας, ισότιμο οιονεί με την εθνικότητα και το θρήσκευμα. Η σύγχρονη επανοικειοποίησή της, ως εθνικού πλέον σημείου αυτοαναφοράς, τυγχάνει ειδικής ασυλίας. Το είδος είναι προστατευόμενο. Η επίκληση της μαγκιάς αθωώνει κάθε ενέργεια, αν δεν την αναγορεύει σε άξια λόγου, με τον ίδιο τρόπο που προστατεύει από κάθε έλεγχο το μαγικό επίθετο «λαϊκός». Ο μάγκας είναι ένα είδος τοτέμ της σύγχρονης κοινωνίας. Δεν τον εγγίζει κανείς. Οι αρνητικές συνδηλώσεις με τις οποίες είναι συνδεδεμένο το όνομά του αποδίδονται όλες στον «τζάμπα μάγκα». Και όταν η συζήτηση αφορά τον ίδιο, γίνεται λόγος μόνο για την «αγιογραφία»

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 14

14

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

του. Οι περιβόητοι κώδικές του βρίσκονται μόνο στο φαντασιακό όλων όσοι εξασφαλίζουν έναν ορισμό που επιτρέπει στην ασημαντότητα –δι’ απάτης– να περνάει σαν αξία. Οι «παρ’ αξίαν ευτυχούντες» ορίζουν τον εαυτό τους εξασφαλίζοντας αλεξικέραυνο: τη μαγκιά. Στις αρχές του περασμένου αιώνα, οι άνθρωποι του κοινωνικού υπογείου δεν έχουν ανάγκη ούτε είναι σε θέση να κάνουν θεωρία τη δράση τους. Ακολουθούν απλώς την παράδοση που υπαγορεύει δομές και κανόνες. Έναν αιώνα μετά, είμαστε μάρτυρες μιας ιδεολογίας που προβάλλεται από όλους όσοι κομπάζουν σαν μάγκες, θέλοντας να κρύψουν τη ροπή τους σε πράξεις που εν πάση περιπτώσει χρειάζονται την αιγίδα της μαγκιάς για να μη χαρακτηριστούν επικίνδυνες ή βλακώδεις. Στις μέρες μας, η μαζική μεθερμηνεία, η επαναδιατύπωση σε νέες συνθήκες, η μετάφραση και εκ νέου νοηματοδότηση της μαγκιάς οικειοποιείται βέβαια τις όποιες αξίες του παλαιού μάγκα. Με αυτές, ο μάγκας νέας εσοδείας ρίχνεται στην πιάτσα αναπληρωτικώ τω τρόπω. Με τις γνωστές συσσωρευμένες ταπεινώσεις, η κρίσιμη πλειοψηφία έχει την ανάγκη να καλύψει τη δυσμενή της θέση, να αποκαταστήσει την ηθική της μειονεξία. Αναμασάει την παλληκαριά του μάγκα, ενώ, όταν της δίνεται η ευκαιρία, σχεδόν ηδονιζόμενη, τα βάζει με τον τζάμπα μάγκα, που λερώνει, υποτίθεται, την υπόσταση του original. Τον μάγκα τον συναντούμε αρχικά ως «άτακτο στρατιώτη» και εν τέλει ως «έξυπνο, καταφερτζή και τολμηρό», σύμφωνα με το Μέγα Λεξικόν του Δημητράκου. Η ιδιάζουσα νεοελληνική σημασία του όρου εκφράζει τον ιδανικό άνδρα, που συνδυάζει δύναμη, θράσος και πονηριά για δικό του όφελος. Οι μάγκες, ομάδες άτακτων πολεμιστών μέχρι και τα χρόνια της Επανάστασης του ’21, και βέβαια τα παλληκάρια τους, συγκεντρώνουν την ανοχή, αν όχι αποδοχή των υπόδουλων ραγιάδων. Μπορούμε να

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 15

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

15

αποδώσουμε αυτόν το θαυμασμό για τον μάγκα σε μια πολιτισμική ιδιαιτερότητα η οποία σχετίζεται με τα ήθη που διαμορφώνονται, μαζί με την τέχνη της επιβίωσης, στον ελληνικό χώρο στο πέρασμα των αιώνων. Η προστασία έναντι της υποταγής, η κλεπτοσύνη, οι όρκοι των συνεργών, τα μαγικά παραμύθια προς εξαπάτηση και τα στρατηγήματα είναι παλιά υπόθεση. Το φαινόμενο είναι αρχαίο, ήδη από την εποχή των Μυκηναίων, όπως είναι και παγκόσμιο. Υπάρχει όμως κάτι, παρ’ όλα αυτά, που διαφέρει. Είναι η αχανής θεαματικότητα του Έλληνα μάγκα νέας εσοδείας, η παράστασή του, που έρχεται από πολύ μακριά. Το ίδιο όπως η νοοτροπία του, που κατανικά όλα τα δόγματα και τρυπώνει σε όλες τις ιδεολογίες, σε όλα τα κόμματα και τις ομάδες. Παράγοντας ύβρεως, έτοιμος να «καεί», να αναλωθεί, να καταστρέψει κάθε κανόνα των όρων του παιχνιδιού –που ο ίδιος κινεί–, εμφανίζει στο προσκήνιο τις προπαρασκευές του χωρίς να το υποψιάζεται. Εκείνες που αναδεικνύουν τη μαγκιά ως απόληξη του συνεχούς τού παλληκαρισμού. Με τον ίδιο στεγανοποιημένο τρόπο σκέψης να μαρτυρά τα σταθερά γνωρίσματα της εκδίκησης, της καχυποψίας, της μαγικής ή ενστικτώδους αντίδρασης. Με τη λογική να κρατάει τον πρώτο λόγο μόνο κατ’ εξαίρεση, ενόσω η αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ αυτή, στο συναίσθημα και στις ενορμήσεις δεν υπόκειται σε καμία ιεραρχία. Με μια τέτοια κληρονομιά, ο μάγκας νέας εσοδείας σέρνεται ανεπίγνωστα στην αγορά, με τη μαγκιά ως επιβίωμα του κλεφταρματολισμού, ως ίζημα στον πυθμένα του. Ο «μάγκας» είναι μια λέξη απροσμάχητη. Η ίδια ενεργοποιεί αναμνήσεις, αυτές γεννούν συναισθήματα κι αυτά με τη σειρά τους προκαλούν εκφράσεις του προσώπου και κινήσεις που συ-

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 16

16

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

νιστούν κλασικά μάγκικα γνωρίσματα. Ο «μάγκας» είναι ένας καταρράκτης. Είναι λέξη με δύναμη, που συνδέεται με μια συγκεκριμένη σωματική στάση και ατμόσφαιρα, ξαναζωντανεύοντας μια ολόκληρη θεώρηση του κόσμου, έναν κόσμο ολόκληρο. Λέξη που αναζωογονεί το συναισθηματικό δέσιμο με τη μάγκικη γλώσσα, αυτή με τις πολλές και ελκυστικά παράξενες λέξεις, με τις πολλές σκαμπρόζικες εκφράσεις, με τα πολλά παιγνίδια της που μας μαγεύουν, με τον ευαίσθητο σε νόημα πλεονασμό της. Ο μάγκας, αν τον ψάξουμε στην απόλυτη τιμή της «αγιογραφίας» του, δεν υπάρχει. Κανένας δεν τον είδε ποτέ, παρά σαν προβολή ενός κάποιου τύπου που θα θέλαμε οι άλλοι να έχουν καταλάβει ότι εμείς είμαστε. Δείχνοντας κάποιον ως μάγκα, εννοούμε ότι έχει τα δικά μας χαρακτηριστικά. Λέμε αμέσως ποιες είναι οι δικές μας ιδανικές αξίες, στο μεταίχμιο της επίγνωσης και της αυτοεξαπάτησης. Τι συνέβη; Ελλείψει άλλου προτύπου, κάποτε ενισχύθηκε ευρύτερα η ευκολία ταύτισης με τις ιδιότητες ενός περιθωριακού αλλά εξαγνισμένου χαρακτήρα του παρελθόντος. Ο μάγκας νέας εσοδείας απαίτησε να έχει αυτός το ρόλο. Υποτίθεται λοιπόν πως είναι ένας χαρακτήρας που περνάει από δεκαετία σε δεκαετία επηρεάζοντας και επηρεαζόμενος, ο οποίος φτάνει σήμερα εν επιγνώσει –όπως λέει–, να προβάλλει τον αυτοχαρακτηρισμό του: ως μέρος ενός συνόλου· ως συμμέτοχος σε ένα παιχνίδι προσδοκιών οι οποίες τον κάνουν να αισθάνεται συνάφεια με τα άτομα που τον περιστοιχίζουν· ως συν-δημιουργός μιας κοινής θέλησης όλων όσοι ανήκουν στην πλευρά της μαγκιάς και όχι σε κάποια άλλη. Το σύστημα του μάγκα. Το μάγκικο έθνος. Σε ό,τι αφορά το κοινό και τη στάση του απέναντι στην ιδεολογία της μαγκιάς, η όλη υπόθεση μοιάζει με περιστατικό υπο-

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 17

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

17

κατάστασης, όπου η απάντηση στο εύκολο ερώτημα «πώς αισθάνεστε για τους μάγκες;» χρησιμεύει σαν απάντηση στη δυσκολότερη ερώτηση «τι σκέφτεστε γι’ αυτούς». Με άλλα λόγια, έχει εγκατασταθεί ένα σχήμα όπου το αίσθημά μας για τους μάγκες είναι αυτό που μας ωθεί να σκεφτόμαστε θετικά γι’ αυτούς. Ποιο είναι όμως το μαγικό παραμύθι που κρύβει τα πράγματα και αφήνει μόνο να «περνάει» το μάγκικο ύφος ζωής, με τους κώδικες λιωμένους στα μέτρα μιας aurea mediocritas;

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 18

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 19

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

h

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 20

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 21

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

Αν κάποιος χαρακτηριστεί μάγκας, τότε, ρητά ή υπόρρητα, νοείται σε αντιδιαστολή με κάποιο κορόιδο. Δεν μακροημερεύει καμία έννοια χωρίς να υπάρχει απέναντί της η αντίθετη. Αν το ενδιαφέρον μας δεν σχετίζεται με τα ποδήλατα ή τους χάρτες, με τα ταχυδρομεία ή τα νοσήματα, δεν υπάρχει εξαίρεση στον κανόνα όταν μιλάμε για κατηγορίες του νου και της βούλησης, της δράσης και του συναισθήματος ή του ήθους. Υπάρχει μια διαφορά που τονίζεται μέσω αυτή της αντιπαράθεσης. Τα θετικά χαρακτηριστικά του ενός πιο εύκολα κατανοούνται εν συγκρίσει με τα μειονεκτήματα του άλλου. Όθεν, η προσωπική αξία του παλληκαριού, που είναι ξύπνιο, τολμηρό και ικανό να τα καταφέρνει στα δύσκολα, η αξία του άνδρα, που ξέρει να σιωπά, που είναι ωραίος και μπεσαλής, στοιχεία όλα που συνθέτουν την «αγιογραφία» του μάγκα, στέκουν με αξιώσεις προκλητικής ισοπέδωσης του κορόιδου. Αυτό είναι, πρωτίστως, «του κόσμου το περίγελο», αφού εύκολα μπορεί να εξαπατηθεί και ν’ αγοράσει τα «φύκια για μεταξωτές κορδέλες», τα «φύκια» που πουλάει ο κάθε επιτήδειος για να πιει κατόπιν «στην υγειά του κορόιδου». Η μοναδική «θετική» σημασία που απομένει, είναι καπαρωμένη κι αυτή από τον μάγκα: ο ίδιος, στις κλασικές τεχνικές της εξαπάτησης, «κάνει το κορόιδο» όταν χρειάζεται – ενώ «και πάλι μάγκας είναι».

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 22

22

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

Οι μάχες λοιπόν μεταξύ μάγκα και κορόιδου είναι σκανδαλωδώς άνισες. Πώς να πολεμηθεί ένας χαρακτήρας που έχει την πολυτέλεια να αυτοχαρακτηρίζεται, ενώ ο αντίπαλός του όχι; Ποιος πάει να δώσει έναν αγώνα δηλώνοντας προσόντα κορόιδου; Με άλλα λόγια, ποιος δίνει τη συναίνεσή του ομολογώντας οικειοθελώς ότι είναι κορόιδο; Πώς να υπάρχει έστω και μια υποψία επιτυχίας σ’ ένα πεδίο όπου ο μάγκας στοιχίζει όλα τα προσόντα που του παρέχει η εξιδανίκευσή του και επιτίθεται; Σ’ έναν αγώνα εν ου παικτοίς, χωρίς τίποτα ιερό ούτε όσιο; Ο μάγκας δεν είναι που παντί τρόπω κατοχυρώνει κοινωνικά τη δική του αγωνιστική ταυτότητα; Την ίδια ώρα που δεν αγωνίζεται ποτέ εναντίον των ισοτίμων του; Αυτούς, και αν ακόμα τους είχε ποτέ θεωρήσει ως τέτοιους, είτε τους έχει κάνει φίλους-συνεργούς είτε έχει κατισχύσει εναντίον τους έχοντας εξασφαλίσει από πριν υπέρτερες δυνάμεις. «Όπου μας παίρνει». Αυτός είναι ο χρυσούς και αρχαίος κώδικας των ατάκτων. Έπεται ότι το νικηφόρο για τον μάγκα αποτέλεσμα του επιτρέπει να φιλοδωρεί κυνικά τον ηττημένο: που πάντα «πιάνεται κορόιδο». Σ’ αυτή την πολεμική παράσταση, ο μάγκας προβάλλει ό,τι νομίζει πως ζωγραφίζει την παλληκαροσύνη του. Η αυτοαναφορά είναι η μανία που κόλλησε μέσα στον κοινωνικό του αλκοολισμό. Τα λεξικά κάνουν ανέκαθεν τη δουλειά τους. Στις πιο σύγχρονες εκδόσεις δίνουν πληροφορίες οι οποίες εξηγούν πώς, πού και γιατί χρησιμοποιούμε μια λέξη με αυτή ή εκείνη τη σημασία. Πώς λοιπόν, με ποιο ύφος χρησιμοποιείται η σημασία του μάγκα; Είναι λαϊκό; Η «μαγκιά» είναι λέξη της γλώσσας των λαϊκών στρωμάτων ή αγκαλιάζει σύμπασα την κοινωνία; Ο όρος είναι οικείος; Προέρχεται από τον προφορικό λόγο των ανθρώπων των μη αστικών περιοχών και κυρίως της περιφέρειας; Πού, σε ποιο

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 23

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

23

είδος γλωσσικής επικοινωνίας είναι σε χρήση η σημασία του μάγκα; Είναι αργκοτική λέξη; Γιατί τη χρησιμοποιεί αυτός που την επιλέγει; Θέλει να μειώσει το χαρακτήρα του μάγκα; Ή να του αποδώσει τα εύσημα; Έχει ποτέ σκωπτική διάθεση; Ποιες είναι τέλος πάντων οι προθέσεις όσων τη χρησιμοποιούν; Αν η λέξη έχει μια ιστορία περίπου διακοσίων χρόνων –από την εποχή που «μάγκες» ήταν τα μικρά στρατιωτικά σώματα των ατάκτων του ’21–, μήπως η έννοιά της υπήρχε και πριν; Ως έκφραση των χαρακτηριστικών της παλληκαροσύνης; Κι ακόμα: Υπάρχει κάποιο ευρύ συνεχές της κλεφτουριάς με απόληξη τη σημερινή μαζική μαγκιά; Αυτό δεν το λένε τα λεξικά, μπορούν όμως να δώσουν τις βάσεις. Η απογείωση της εκδοτικής δραστηριότητας τη δεκαετία του ’20 σημαδεύεται από δύο έργα που αποτελούν σταθμό. Ένα από αυτά είναι το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ελευθερουδάκη (1927-1931), που ολοκληρώνεται σε 12 τόμους, με 10.000 σελίδες, 350.000 λήμματα και 700 συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους οι κορυφαίοι επιστήμονες και καλλιτέχνες της εποχής. Είναι η εποχή που ο μάγκας μεσουρανεί –εξαγνισμένος από τα βάρη των ανομημάτων του– στη σκηνή της οπερέτας, του Καραγκιόζη, της επιθεώρησης, και βέβαια στην ανερχόμενη δισκογραφία που απογειώνει το ρεμπέτικο. Όμως, στο Λεξικόν, για λόγους μάλλον προφανείς, αποτυπώνεται η ακριβώς προηγούμενη φήμη του. Έτσι, «μάγκας» θεωρείται «κυρίως [ο] άτακτος στρατιώτης ανήκων εις μάγκαν», ενώ αυτή περιγράφεται ως «ομάς ή μονάς του ατάκτου στρατού κατά την επανάστασιν του 1821». Χρήσιμες και ειδικότερες πληροφορίες για την ιστορία της μάγκας –οι οποίες και έχουν ενσωματωθεί στα νεοελληνικά λεξικά– παρέχει ο αξιωματικός του πεζικού Χρήστος Βυζάντιος. Στο βιβλίο του για την ιστορία του τακτικού στρατού της Ελ-

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 24

24

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

λάδας, το οποίο εκδίδεται για πρώτη φορά το 1837, σημειώνει σχετικά: «[...] τα άτακτα ταύτα στρατιωτικά σώματα είχον ίδιον οργανισμόν, διηρούντο εν πρώτοις εις μάγκας (δεκανείας), δύο δε ή τρεις τοιαύται απετέλουν μπουλούκι (εικοσιπενταρχίαν). Ο διοικών δεκανείαν εκαλείτο μαγκατζής, ο δε μπουλούκι μπουλουκτζής [...], πολλά λοιπόν μπουλούκια απετέλουν το άτακτον στρατιωτικόν σώμα».1 Στη συνέχεια μιλάει για τους «ψυχογιούς» (παίδας στρατού) που είχε κάθε «καπιτάνος» (επικεφαλής ατάκτων σωμάτων) ή «μπουλουκτζής», ενώ καταλήγει με τη μισθοδοσία των ατάκτων. Οι καπιτάνοι πλήρωναν τα παλληκάρια τους από χρήματα που χορηγούσε είτε η κυβέρνηση είτε οι κοινότητες, ή, τέλος, από χρήματα που εισέπρατταν από τη φορολογία των κατοίκων της επαρχίας την οποία είχαν «αυθαιρέτως καταλάβει». Και όσες φορές μισθοδοτούνταν από την κυβέρνηση, «ουδέποτε εφανέρωνον τον αριθμόν τών υπ’ αυτούς στρατιωτών». Ο μετριότερος και «αφιλοκερδέστατος αυτών παρίστανε διπλάσιον αριθμόν ανδρών», γιατί «οι καπιτάνοι ήσαν αναγκασμένοι να πληρώνουν τους υπό αυτούς, άλλωστε προσέτρεχον οι στρατιώται εις τον μισθοδοτούντα αυτούς καπιτάνον». Από μια τέτοια πραγματικότητα και διαγωγή πήγαζαν όλες οι καταπιέσεις προς τους κατοίκους της υπαίθρου, «διότι σπανίως η κυβέρνησις διέτρεφε τα στρατεύματα ταύτα, ώστε ήσαν αναγκασμένα να τρέφονται υπό του λαού». Επιστρέφοντας στον Ελευθερουδάκη: Μετά την Επανάσταση, από αυτό το χρονικό σημείο και εξής, ο «μάγκας» ταυτίζεται με κάποιον που είναι «νέος άεργος περιφερόμενος εις τους δρόμους, χασομέρης πρόχειρος σε θελήματα, αλλά και εις μικρολω1 Χρήστος Βυζάντιος, Ιστορία του τακτικού στρατού της Ελλάδος από

της πρώτης συστάσεώς του μέχρι το 1932, Εν Αθήναις εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη, 1837, τρίτη επανέκδοση, Αθήνα 1901, σελ 318-319.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 25

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

25

ποδυσίας και μικροσκάνδαλα· άνθρωπος πονηρός και διεφθαρμένος· κατεργάρης, φιλοπαίγμων· ακόλαστος, σκανδαλοποιός». Με άλλα λόγια, το Λεξικόν δεν αφήνει κανένα περιθώριο να θεωρηθεί τίτλος τιμής ο «μάγκας». Η πρώτη αποκάθαρση του μάγκα γίνεται στο 15τομο Μέγα λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης του Δημητρίου Β. Δημητράκου (1936). Εδώ, αρχικά επαναλαμβάνονται κατά λέξη όπως αναφέρονται στον Ελευθερουδάκη τα χαρακτηριστικά του ζωηρού αυτού τύπου. Και στα αρνητικά του στοιχεία επιπλέον σημειώνεται η τάση του να μυκτηρίζει κυνικά τους πάντες: να κοροϊδεύει, να εμπαίζει, να χλευάζει με έργα και με πράξεις. Όμως, κοντά σ’ αυτό το συγγνωστό του παράπτωμα, γίνεται λόγος για την «ιδιάζουσα ευφυΐα του», αυτή που τον καθιστά «επιτήδειον εις την διεξαγωγήν διαφόρων υποθέσεων: είναι μάγκας και θα τα καταφέρει», συν τοις άλλοις γιατί είναι «τολμητίας», άνθρωπος με τόλμη. Όντας λοιπόν είτε απλώς πονηρός, καταφερτζής, είτε ενδεδειγμένος για την ανάληψη και εκτέλεση μιας αποστολής, κατάλληλος και πρόσφορος, ο μάγκας αρχίζει να παίρνει τα πρώτα επίσημα εύσημα, κυρίως εξασφαλίζοντας την αναγνώριση της παλληκαριάς του. Ξύπνιος, καταφερτζής και τολμηρός – είναι η πρώτη φορά που αποδίδονται στον μάγκα αυτά τα επίθετα ως θετικοί χαρακτηρισμοί, ως τρίπτυχο αξιών. Η «λεύκανση» του μάγκα την περίοδο του Μεσοπολέμου έχει περάσει στα λεξικά. Ωστόσο, ένα χρόνο μετά την ολοκλήρωση του λεξικού του Δημητράκου, ο καθηγητής Νικόλαος Π. Ανδριώτης κυκλοφορεί την πρώτη έκδοση του Ετυμολογικού λεξικού της κοινής νεοελληνικής, το 1951, όπου ο «μάγκας» παρουσιάζεται ως «αλήτης, απατεώνας» και η «μάγκα» ως «ενωμοτία άτακτων πολεμιστών», με προέλευση από το λατινικό mango, που θα πει σωματέμπορος. Το mango (-onis) αργότερα ερμηνεύεται και ως απα-

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 26

26

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

τεώνας (escroc, swindler),2 ως εκείνος που, χωρίς να αναγνωρίζει νόμους, περιπλανιέται από τόπο σε τόπο και με ανήθικο ή παράνομο τρόπο επιδιώκει να βγάλει χρήματα, ενώ στα ιταλικά πλέον το mangiacaparra έχει την ίδια σημασία και το mangeria σημαίνει κέρδος από χρηματισμό. Την ίδια αντιμετώπιση έχει ο «μάγκας» από το Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν του Ηλίου (1948-1960): «Κατά την σύγχρονον έννοιαν, μάγκας είναι ο αποζών από θελήματα, δουλειές του ποδαριού, ο επιτήδειος εις την διεξαγωγήν διαφόρων υπόπτων μικροϋποθέσεων, ο ατσίδας, ο τσαχπίνης, ο μπερμπάντης, ο αλάνης, ο μόρτης». Έχουν μεσολαβήσει ο Μεγάλος Πόλεμος, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος, αφήνοντας ως επιμέρους σημείο τη δείνωση της σημασίας που είχε αποκτήσει ο «μάγκας» την περίοδο της λάμψης του. Η μείωση του κύρους της λέξης αποτυπώνεται και στα λεξικά. Αλλά αν ο μάγκας έχει ήδη πολιτογραφηθεί ως ξύπνιο παλληκάρι, ως λεβέντης, που τα καταφέρνει στα δύσκολα, το ενδιαφέρον στρέφεται στην ιστορία και αυτών των σημασιών. Ο Ανδριώτης λεξικογραφεί το «παλικάρι» ως προερχόμενο από το μεσαιωνικό «παλληκ-άριον» (: σωματοφύλακας), υποκοριστικό του «πάλληξ»,3 που σημαίνει στα αρχαία ελληνικά «μεγάλο παιδί, νέος, νεανίας, μόλις νεότερος του εφήβου». Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης προσθέτει ότι κατά τη μεσαιωνική εποχή η λέξη απέκτησε τη σημασία «νεαρός σύντροφος πολεμιστή, ακόλουθός του, κατ’ επέκταση, γενναίος, ανδρείος μαχητής και γενικότερα νέος άνδρας».

2 Charles Du Fresne Du Cange, Glossarium Mediae et Infimae Latinita-

tis, Akademische Druck, Graz – Austria, 1954, ανατύπωση της έκδοσης του 1883-1887, σελ.637.

3 «Ο παις κατά Δωριείς πάλλαξ λέγεται», Etymologicum Magnum, 1, 649, 58, Thomas Gaisford (ed.), Oxonii, E. Typographeo academico, 1848.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 27

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

27

Η διάσταση της παλληκαριάς είναι ουσιώδης για τον μάγκα. Είναι, ας πούμε, το πρωταρχικό συστατικό, η φύση του, το χαρακτηριστικό που συντελεί ώστε ο μάγκας να είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο. Με άλλα λόγια, χωρίς την παλληκαριά ο μάγκας δεν είναι μάγκας. Αν κάποια στιγμή τον στηλιτεύσουν ως μπαμπέση, μέχρι να αποκαλυφθεί η προδοσία του, κανένας δεν θα του αρνηθεί τον τίτλο αν δείχνει παλληκάρι. Ή, πάλι, αν τον κατηγορήσουν για ωμή πονηρία, κανενός δεν θα ιδρώσει το αυτί. Όμως, χωρίς να είναι και να φαίνεται τολμηρός και ριψοκίνδυνος ο άνδρας, μάγκα δεν θα τον πούνε ποτέ. Ο παλληκαρισμός θέλει δείξη. Και αυτή ήταν τόσο έντονη, που έδωσε τη λέξη «παληκαραδοκρατία»,4 την οποία αποθησαυρίζει ο Στέφανος Κουμανούδης στα 1900. Η λεβεντιά είναι συνώνυμη της παλληκαριάς και της γενναιότητας. Η λέξη προέρχεται από την τουρκική levend και «δήλωνε ήδη από την πρώτη περίοδο του οθωμανικού κράτους τον ακτήμονα άνδρα, ιδίως τον νεαρό, ο οποίος χωρίς περιουσία ζει φτωχικά στα όρια της κοινότητας και συχνά σχηματίζει ληστρικές συμμορίες».5 Από τη Ιστορία είναι γνωστό ότι επί οθωμανικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια «δεκάδες χιλιάδες levend υπηρετούσαν στον οθωμανικό στρατό ως τυφεκιοφόροι, μόνο για το χρονικό διάστημα της πολεμικής επιχείρησης, ενώ μετά απολύονταν – σε αντίθεση με τα επίλεκτα σώματα των γενιτσάρων».6 Ως ένοπλοι ναύτες χρησιμοποιήθηκαν επίσης στο οθω4 Στέφανος Κουμανούδης, Συναγωγή νέων λέξεων υπό λογίων πλασθει-

σών («παληκαραδοκρατία»: εφημ. Ακρόπολις, 25 Ιουλίου 1894), τ. 2ος, Αθήνα 1900, σελ. 759.

5 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 2009.

6 Ό.π.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 28

28

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

μανικό ναυτικό, ενώ οι καλύτεροι από αυτούς προέρχονταν από πληρώματα πειρατικών πλοίων που λυμαίνονταν τη Μεσόγειο. «Λεβέντες και λεβεντάδες αποκλήθηκαν κατά τον 16ο και 17ο αιώνα τόσο οι Οθωμανοί τυφεκιοφόροι ναύτες όσο και οι πειρατές, οι ληστές και τελικά οι γενναίοι και ριψοκίνδυνοι άνδρες».7 Ο Μπαμπινιώτης αναφέρει ότι και τον 18ο αιώνα λεβέντες ονομάζονταν γενικά οι ναύτες και ότι στην ποντιακή διάλεκτο η λέξη σήμαινε τον ληστή αλλά και τον ανώτερο στρατιωτικό, ενώ μαρτυρείται στη μεσαιωνική δημώδη ελληνική και με τη σημασία «απείθαρχος νέος». Τις ίδιες πληροφορίες δίνουν και οι Οθωμανοί συγγραφείς. Η κατεξοχήν λέξη που χρησιμοποιούν για να δηλώσουν τον αλήτη ή τον πλάνητα είναι levend. «Ο όρος αυτός εμφανίζεται λίγο μετά τα μέσα του 16ου αιώνα, έχοντας αρχικά τη σημασία ενός συγκεκριμένου στρατιωτικού ή ημιστρατιωτικού σώματος, κατόπιν όμως εκείνη ενός φυγάδα αγρότη, ενός πειρατή ή ενός ληστή, και καταλήγει να σημαίνει αφ’ ενός κάποιον ανήθικο, μέθυσο ή αλητήριο, αφ’ ετέρου βεβαίως τον ναύτη του πολεμικού στόλου».8 Στοιχεία για την απώτερη καταγωγή της λέξης «μάγκας» δίνουν τα σύγχρονα ελληνικά λεξικά. Το Ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη μάς πληροφορεί ότι στις μεσογειακές γλώσσες η βενετσιάνικη λέξη banco έδωσε διάφορους παραλλαγμένους τύπους, όπως banka, manka και manga. Η λέξη στα βενετσιάνικα δήλωνε τον πάγκο όπου κάθονταν οι κωπηλάτες στη γαλέρα. Η παραλλαγή manga απέκτησε στην τουρκική ναυτική 7 Ό.π.

8 Μαρίνος Σαρηγιάννης, Περιθωριακές ομάδες και συμπεριφορές στην

οθωμανική Κωνσταντινούπολη, 16ος-18ος αιώνας, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2005, σελ 179.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 29

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

29

γλώσσα τη σημασία «σύνολο ναυτών συγκεντρωμένων για φαγητό». Στη συνέχεια πέρασε στη στρατιωτική ορολογία δηλώνοντας «οκταμελή ομάδα στρατιωτών, ενωμοτία». Και, εν τέλει, μέσω αλβανικού τύπου, με μειωτική σημασία («αλήτης», «χαμίνι»), η λέξη πέρασε στην ελληνική. Με την κακόσημη σημασία της λέξης, σήμερα «μάγκας»9 είναι ένας άνδρας με βαρύ, ζόρικο ύφος, συχνά επιτηδευμένο, με κινήσεις ανάλογες, ιδιάζοντα τόνο φωνής, αυστηρή ή άγρια έκφραση προσώπου, ένας άνδρας που θέλει να επιβληθεί κάνοντας συνήθως επίδειξη δύναμης και ανδρισμού. Με άλλα λόγια, πρόκειται για έναν λαϊκό άνθρωπο «που χαρακτηρίζεται από υπερβολική αυτοπεποίθηση ή έπαρση, καθώς και από εμφάνιση ή συμπεριφορά [...] διαφορετική από τη συνηθισμένη».10 Κατ’ επέκταση, είναι ένας λαϊκός τύπος που παριστάνει τον παλληκαρά. Επιπλέον, για την ιστορία της λέξης, και πριν αυτή αποκτήσει στη σύγχρονη εποχή και άλλες σημασίες, ο Μπαμπινιώτης σημειώνει: «Η έννοια του μάγκα, ενώ έχει ως αφετηρία το συγκεκριμένο αστικό κοινωνικό περιθώριο, την παρανομία, την άνευ σκοπού περιπλάνηση (αλητεία), την άσκηση βίας, το νταηλίκι κ.λπ., μετατοπίζεται στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα προς την εικόνα του καλοντυμένου λαϊκού ανθρώπου, που “του αρέσουν τα ωραία”, όπως έλεγε ο Βαμβακάρης». Εδώ, το Ετυμολογικό λεξικό βεβαιώνει τον εξαγνισμό του μάγκα της κλασικής περιόδου του ρεμπέτικου: «Έτσι, η λέξη μάγκας έγινε και εύσημη, απέκτησε και καλή σημασία, δηλώνοντας σταδιακά επίσης τον ικανό, τον καπάτσο, τον καταφερτζή». Και στη συνέ19 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέ-

ντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998.

10 Λεξικό της κοινής νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1998.

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:23 μ.μ. Page 30

30

Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΓΚΑ

χεια, αφού διατυπώνει νύξεις για τη διάχυση της μαγκιάς στα λαϊκά στρώματα –«η λέξη έμεινε να δηλώνει τον άνδρα με τον ιδιαίτερο τρόπο ομιλίας, τα μάγκικα, και το ύφος που είχαν οι παλιοί μάγκες, στοιχεία που χαρακτήριζαν πολλούς λαϊκούς ανθρώπους»–, σημειώνει ότι «παράλληλα το μάγκας δήλωνε και τον ικανό, αυτόν που παραδέχονταν οι άλλοι για τις ικανότητές του». Και καταλήγει δίνοντας μια διαχρονική εικόνα της μαγκιάς: «[...] η λέξη [...] περιορίστηκε να δηλώνει την παράτολμη πράξη [...], αλλά και την ξεχωριστή ικανότητα κάποιου να επιτυγχάνει εκεί όπου οι άλλοι αποτυγχάνουν». Και αν αυτή είναι η σημερινή αντίληψη για τον μάγκα, σε αδρές γραμμές δεν φαίνεται να διαφέρει από εκείνη που περιγράφει ο Δημητράκος, παρουσιάζοντας τον μάγκα του Μεσοπολέμου και ως ξύπνιο, καταφερτζή και τολμηρό. Οι συνοδές λέξεις που συλλέγουν οι ερευνητές του ρεμπέτικου, λέξεις που ανταποκρίνονται στο χαρακτήρα του μάγκα, είναι λίγο πολύ γνωστές. Δεν εκπλήσσουν κανέναν οι προσωνυμίες «μόρτης», «κουτσαβάκης», «ασίκης», «λεβέντης», «τσίφτης», «απάχης», «μοσχόμαγκας», «ντερμπεντέρης», «παλληκάρι», «δερβίσης», «μποέμης», «τσαχπίνης», «αντάμης», «μαγκιόρος», «τζιμάνι», «ρέμπελος» κ.ά., που είχαν θέση τίτλου τιμής σε διακριτούς κοινωνικούς χώρους. Το ίζημα όλων αυτών φαίνεται να είναι ο «παλληκαρισμός», η ιδιαίτερη παράστασή του, το μη περαιτέρω για τον μάγκα. Είναι λέξεις που ανεμίζουν το μπαϊράκι τους για να μην υπάρχει κανένα περιθώριο παρερμηνείας: περιγράφουν κυρίως ένα φάσμα κοινωνικών συμπεριφορών και αξιών που εκτοξεύονται με το όπλο παρά πόδα. Υπόθεση ανδρική. Οι λέξεις λοιπόν. Εν τέλει, και όπως είναι γενικά παραδεκτό, εκείνο που συνήθως μας διαφεύγει ως ένας τρόπος ελέγχου και οργάνωσης της κοινωνίας είναι η γλώσσα. Ενώ, την ίδια ώρα, «η ορολογία που χρησιμοποιείται για τα διάφορα κοινωνικά στρώ-

TSAKNIS MAGAS Final_XORIS_Layout 1 16/5/16 6:24 μ.μ. Page 31

ΤΑ ΛΕΞΙΚΑ

31

ματα, και που διέπει τις κοινωνικές σχέσεις, [είναι η ίδια που] οργανώνει κατά κάποιον τρόπο [και] τη νοοτροπία, στο βαθμό που εισχωρεί στο λεξιλόγιο και στις ιδιολέκτους [αργκό] ολόκληρης της κοινωνίας».11

11 Μαρίνος Σαρηγιάννης, Περιθωριακές ομάδες και συμπεριφορές στην

οθωμανική Κωνσταντινούπολη, 16ος-18ος αιώνας, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 97-98.