WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 5
κ. μ. Γουντχαουσ
Η ναυμαχια του ναβαρινου ﱨﱧ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑ
ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΛΕΒΕΝΤΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 6
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: C. M. Woodhouse, The battle of Navarino © Copyright 1965 by C. M. Woodhouse © Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε.,
Αθήνα 2016 Έτος 1ης έκδοσης: 2016 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6059-2
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 7
ΚΕΦΑΛΑΙΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Το ιστορικό πλαίσιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι οδηγίες προς τον Κόδριγκτον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συγκέντρωση των δυνάμεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η προσπάθεια για μεσολάβηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Προετοιμασίες για μάχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το «ατυχές γεγονός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τα μετέπειτα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τελευταία μάχη του Κόδριγκτον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15 38 61 82 103 124 158 181
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 8
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 9
ΠροΛογος
Για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, αν εξαιρέσουμε τα λίγα φυλλάδια της εποχής και τις περιγραφές που απεικονίζουν το γεγονός, δεν έχει δημοσιευτεί μέχρι σήμερα στα αγγλικά ούτε ένα βιβλίο αποκλειστικά αφιερωμένο σε αυτήν. Κυκλοφόρησαν δύο σχετικές εκδόσεις στα γαλλικά (του Georges Douin και του Fleuriot de Langle), μία στα ρωσικά (του E. Bogdanovitch, που μεταφράστηκε επίσης στα γαλλικά) και μία στα ελληνικά (του Δημητρίου Φωκά), οι οποίες περιλαμβάνονται στη βιβλιογραφία του παρόντος τόμου. Η σημαντικότερη είναι αυτή του Douin αν και όχι πλήρης – λ.χ., κάποιες μεταγενέστερες προσθήκες στο τεκμηριωμένο υλικό στα γαλλικά έχουν γίνει από τον Fleuriot de Langle. Επιπλέον ο Douin φαίνεται πως δεν είχε στη διάθεσή του τα αδημοσίευτα χειρόγραφα του σερ Έντουαρντ Κόδριγκτον, αν και αυτό δεν είναι και τόσο σημαντικό, αφού το μεγαλύτερο μέρος του σχετικού υλικού των χειρόγραφων έχει δημοσιευτεί προ πολλού, είτε από τον ίδιο τον ναύαρχο είτε από την κόρη του λαίδη Μπουρσιέ (βλ. εδώ τη βιβλιογραφία). Το μεγαλύτερο τμήμα των χειρογράφων του Κόδριγκτον απόκειται στη βιβλιοθήκη του Εθνικού Ναυτικού Μουσείου στο Γκρίνουϊτς ή βρίσκεται στην κατοχή του σερ Τζόφρι Κόδριγκτον, τρισέγγονου του ναυάρχου, στον οποίο είμαι βαθύτατα υποχρεωμένος όπως επίσης στον διευθυντή του Μουσείου κ. Frank Carr και τον επιμελητή των χειρογράφων κ. A. W. Η. Pearsall, που μου επέτρεψαν να τα μελετήσω. Η σχετική επίσημη αλληλογραφία, η οποία επικαλύπτει, όπως είναι φυσικό, τα
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 10
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
έγγραφα σε πολλά σημεία, βρίσκεται στο Δημόσιο Αρχειοφυλάκιο με τους τίτλους «ΝΑΥΑΡΧΕΙΟΝ» και «Υπουργείο Εξωτερικών», στα οποία εφεξής θα παραπέμπουμε με την ένδειξη «Ρ. R. Ο., Adm» [Public Record Office, Admiralty] και «Ρ. R. O, F. Ο.» [Public Record Office, Foreign Office]. To υπόλοιπο υλικό, στο οποίο βασίζεται αυτή η έκδοση, χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη περιλαμβάνονται οι αναμνήσεις εκείνων που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία ή υπηρέτησαν σε κάποια από τις τακτικές ή άτακτες δυνάμεις που αναμίχθηκαν στην Εγγύς Ανατολή κατά τη δεκαετία του 1820 (βλ. στη βιβλιογραφία τα λήμματα: Boteler, De la Graviere, Finlay, Hastings, Kerviler, Paget, Prokesch-Osten, Urquhart), και σε αυτούς θα πρέπει να προσθέσουμε και τον ανώνυμο Βρετανό ναύτη (πιθανόν ονομαζόταν Charles Μ’ Pherson), ο οποίος υπηρέτησε στο «Γένουα». Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται ναυτικές ιστορίες, οι μόνες μέχρι τώρα που παρουσιάζουν τη ναυμαχία του Ναβαρίνου στην αγγλική γλώσσα (βλ. στη βιβλιογραφία τα λήμματα: Brenton, Clowes, Ekins, James, Lewis, Ralfe). Στην τρίτη κατηγορία ανήκουν οι διπλωματικές ιστορίες της περιόδου, για τις οποίες παραπέμπουμε τον αναγνώστη στη βιβλιογραφία του 10ου τόμου της Σύγχρονης Ιστορίας του Καίμπριτζ (1η έκδοση)· ωστόσο ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει σε όσες έχουν καταχωρισθεί στη βιβλιογραφία της ανά χείρας έκδοσης (βλ. λήμματα: Craweley, Dodwell, Driault – L’Héritier και Miller), όπως και στις γενικές ιστορίες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 των Alison Phillips, Gordon και τη δική μου. Τα έργα των Prokesch-Osten και Finlay ανήκουν επίσης σ’ αυτή την κατηγορία, όπως και στις προσωπικές αναμνήσεις. Δυστυχώς, ανεπαρκή είναι τα δημοσιευμένα μέχρι σήμερα ντοκουμέντα από την πλευρά των Τούρκων και των Αιγυπτίων που έλαβαν μέρος στη μάχη. Η ιστορική γνώση εμπλουτίστηκε σημαντικά όταν κατά τη δεκαετία του 1920 ο βασιλιάς της Αιγύπτου Φουάντ επέτρεψε στους Γάλλους μελετητές να ερευ-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 11
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
νήσουν τα αρχεία του Abdin Palace και της Ακρόπολης του Καΐρου. Έτσι, έγιναν γνωστά περισσότερα στοιχεία αναφορικά με τις τις σχέσεις του Ιμπραήμ πασά, διοικητή των τουρκοαιγυπτιακών δυνάμεων, με τον πατέρα του Μοχάμετ Άλι, πασά της Αιγύπτου, και με τον σουλτάνο και τους αξιωματούχους της Υψηλής Πύλης. Μεγάλο μέρος της επιστολογραφίας και των διαταγών μεταξύ του Ιμπραήμ, του πατέρα του και της Πύλης παραθέτει ο Douin. Εντούτοις, δεν υπήρξε ακόμα σχετική έκδοση τουρκικών αρχείων από την Κωνσταντινούπολη. Τα ελληνικά αρχεία είναι ήδη γνωστά σε μεγάλη έκταση, όπως επίσης κι εκείνα των Ιονίων νήσων, που υπήρξαν αγγλικό προτεκτοράτο από το 1814 ως το 1864· τα εν λόγω αρχεία ωστόσο περιέχουν μόνο έμμεσες και περιστασιακές αναφορές στη ναυμαχία του Ναβαρίνου, που ουσιαστικά ήταν μια υπόθεση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, των οποίων έμμεσα θύματα ή ευεργετηθέντες ήταν συμπτωματικά μικρότερα έθνη και λαοί. Υπάρχουν, επιπλέον, πολυάριθμες και εξαιρετικές εικονογραφήσεις της ναυμαχίας. Το «Πανόραμα» του Robert Burford (1828) μπορεί να το βρει κάποιος στην «Περιγραφή» του (βλ. εδώ στη βιβλιογραφία.) Δύο έγχρωμες χαλκογραφίες της μάχης έγιναν την ίδια χρονιά από τον J. Theophilus Lee. Επίσης ο G. Ρ. Reinagle, αυτόπτης μάρτυς της ναυμαχίας πάνω στο «Κώνωψ» φιλοτέχνησε χαρακτικά, στα οποία απεικονίζονται λεπτομερώς τα συμβάντα στο ακρωτήρι Πάπας και το Ναβαρίνο, ενώ έχει ζωγραφίσει δύο ωραίες ελαιογραφίες, η μία από τις οποίες βρίσκεται στην κατοχή του σερ Τζόφρι Κόδριγκτον και η άλλη στο Εθνικό Ναυτικό Μουσείο του Γκρίνουϊτς. Ο Γάλλος A. L. Garneray έκανε αρκετές ελαιογραφίες με θέμα τη ναυμαχία, μία από τις οποίες ανήκει στον σερ Τζόφρι Κόδριγκτον και οι υπόλοιπες βρίσκονται στις Βερσαλίες. Ο Garneray, με οδηγίες του ναυάρχου Δεριγνί, έφτιαξε επίσης σχεδιάγραμμα της ναυμαχίας. Τα καλά σχεδιαγράμματα αποτελούν ιδιαίτερα χρήσιμο υλικό ανάμεσα στα ντοκουμέντα: του Κόδριγκτον είχε ετοιμαστεί από τον γιο του Χένρι, δόκιμο στο «Α-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 12
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
σία». Οι διαφορές ανάμεσα στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα ρωσικά σχεδιαγράμματα δεν πρέπει να μας απασχολούν ιδιαίτερα, γιατί, όπως αναφέρει και ο Douin , το καθένα απ’ αυτά μπορεί να θεωρηθεί πιο αξιόπιστο από τ’ άλλα, όσον αφορά τα πλοία της δικής του εθνικότητας. Άλλες εικονογραφήσεις υπάρχουν στο παρόν βιβλίο. Ιδιαίτερα αξίζει ίσως ν’ αναφερθούμε στη φανταστική ανασύνθεση που έγινε από τον λαϊκό Έλληνα καλλιτέχνη Παναγιώτη Ζωγράφο με τις οδηγίες του ήρωα του Αγώνα στρατηγού Μακρυγιάννη και χρησιμοποιήθηκε ως εικονογράφηση των Απομνημονευμάτων του τελευταίου. Πολλές από τις ανατυπώσεις των εικόνων εδώ τις οφείλω στη συλλογή του Εθνικού Ναυτικού Μουσείου του Γκρίνουϊτς. Όπως θα δούμε, η ναυμαχία του Ναβαρίνου είναι εξαιρετικά τεκμηριωμένη με υλικό της εποχής και εικονογραφήσεις. Ο Κόδριγκτον, συστηματικός συλλέκτης επιστολών και σχετικού διαφωτιστικού υλικού, αφιέρωσε μεγάλο μέρος από τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην προσπάθεια να δικαιώσει τη συμπεριφορά του το 1827. Το σύνολο της αλληλογραφίας του σώζεται ανέπαφο στα χειρόγραφά του και πολλά από τα ντοκουμέντα υπάρχουν δύο και τρεις φορές. Παρότι ο κύριος όγκος των χειρογράφων έχει προσφερθεί εδώ και χρόνια στο Εθνικό Ναυτικό Μουσείο, αντίγραφα των σπουδαιότερων επιστολών και μηνυμάτων βρίσκονται ακόμα στην οικογενειακή συλλογή στο Roche Court, τα οποία ο σερ Τζόφρι Κόδριγκτον είχε την καλοσύνη να θέσει στη διάθεσή μου. Είναι τόσο πλούσιο το διασωθέν υλικό, που προξενεί κατάπληξη το γεγονός ότι η ναυμαχία του Ναβαρίνου παραμένει ελάχιστα γνωστή, αν και υπήρξε τόσο σημαντική για τη ναυτική ιστορία της Αγγλίας. Κατά την προετοιμασία αυτής της πρώτης ολοκληρωμένης έκθεσης της ναυμαχίας στην αγγλική γλώσσα, πολύτιμη βοήθεια στάθηκαν οι συμβουλές των ειδικών. Ο σερ Τζόφρι και η λαίδη Κόδριγκτον, ο καθηγητής R. J. Η. Jenkins και ο κ. A. W. Η. Pearsall διάβασαν τα δοκίμια του βιβλίου και έκαναν χρήσιμες υποδείξεις, ενώ πολύτιμες υπήρξαν και οι συμβουλές του
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 13
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
καθηγητή Bernard Lewis σχετικά με την τουρκική άποψη για τη ναυμαχία. Ευχαριστώ τον πλοίαρχο Δ. Γ. Φωκά για την καλοσύνη του να μου προμηθεύσει ένα αντίτυπο της δικής του εργασίας, που δημοσιεύτηκε με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας το 1927, και τον κ. Β. Μόστρα, πρώην πρεσβευτή της Ελλάδας στο Λονδίνο, για τις φωτογραφίες δύο ζωγραφικών πινάκων που έχει στην κατοχή του. Τέλος ευχαριστώ τον βιβλιοθηκάριο και το προσωπικό του King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, που μου επέτρεψαν να χρησιμοποιήσω τη βιβλιοθήκη Burrows. Ευγνώμων είμαι στους κατόχους των δικαιωμάτων των εικονογραφήσεων που χρησιμοποιήθηκαν σ’ αυτή την έδκοση, στη γραμματέα μου δεσποινίδα Veronica Armour και στο προσωπικό του εκδοτικού οίκου, που φρόντισε να αποφευχθούν τα λάθη, εκτός βέβαια, από εκείνα των οποίων την ευθύνη φέρω ο ίδιος. Κ. Μ. Γ.
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 14
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 15
ΚΕΦΑΛΑΙο 1
Το ΙςΤορΙΚο ΠΛΑΙςΙο
Μετά το Τραφάλγκαρ, το Βασιλικό Ναυτικό έδωσε μια μόνο αποφασιστική ναυμαχία, αποφασιστική δηλαδή, όπως και αυτή του Τραφάλγκαρ, στον καθορισμό της πορείας ενός πολέμου και της μοίρας ενός έθνους, άσχετα με το αν αυτό ήταν το τελικό κτύπημα. Η ναυμαχία έλαβε χώρα στις 20 Οκτωβρίου 1827 την παραμονή της εικοστής δεύτερης επετείου του Τραφάλγκαρ, στον όρμο του Ναβαρίνου1 στη δυτική Ακτή της Πελοποννήσου (ή Μοριά όπως συνηθιζόταν τότε) στη νότια Ελλάδα. Πολλοί από αυτούς που πήραν μέρος στη ναυμαχία είχαν πολεμήσει παλαιότερα στο Τραφάλγκαρ μεταξύ αυτών και ο Βρετανός αρχηγός του στόλου αντιναύαρχος σερ Έντουαρντ Κόδριγκτον. Υπήρχε ωστόσο μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στις δύο ναυμαχίες: στο Ναβαρίνο οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ναύτες βρίσκονταν απ’ την ίδια μεριά, έχοντας στο πλευρό τους και τον ρωσικό στόλο· και ο εχθρός απέναντί τους ήταν επίσης σύμπραξη του τουρκικού και του αιγυπτιακού στόλου. Οι Αιγύπτιοι βέβαια ήταν στην πραγματικότητα ήδη ανεξάρτητη δύναμη, παρόλο που η Αίγυπτος τυπικά αποτελούσε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στη ναυμαχία αυτή, που είχε ως αποτέλεσμα την ανεξαρτησία των Ελλήνων, αν δεν δόθηκε εσκεμμένα γι’ αυτό τον σκοπό, οι τελευταίοι συμμετείχαν απλώς ως άτομα και το ίδιο συνέβη με πολλούς άλλους που είτε πήραν μέρος είτε παρευρέθηκαν σαν θεατές: ο αυστριακός στόλος, Ιταλοί, Αμερικανοί, Βαυαροί, Άραβες και άλλοι.
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 16
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
Εκείνη την εποχή οι πόλεμοι άφηναν ενδεχομένως λιγότερη πικρία και οι συμμαχίες άλλαζαν με μεγαλύτερη ευκολία. Ο σερ Έντουαρντ Κόδριγκτον, για παράδειγμα, ο οποίος είχε υπό τις διαταγές του έναν Γάλλο κι έναν Ρώσο ναύαρχο, υπήρξε κυβερνήτης σε κάποιο από τα πλοία του Νέλσονα (το «Ωρίων») στο Τραφάλγκαρ. Ο γιος πάλι του Κόδριγκτον, που υπηρετούσε ως δόκιμος στη ναυαρχίδα του, την «Ασία», έγινε αργότερα στενός φίλος του Ταχίρ πασά, διοικητή του τουρκικού στόλου στο Ναβαρίνο. Ένας άλλος γιος του Κόδριγκτον πολέμησε αργότερα ως στρατηγός στην Κριμαία, όπου για μικρό χρονικό διάστημα υπήρξε γενικός διοικητής. Έτσι λοιπόν το 1854 είχε αντιπάλους τους Ρώσους, πρώην συμμάχους του πατέρα του, και συμμάχους τους Τούρκους, εχθρούς του πατέρα του. Ακόμα και οι Έλληνες, οι οποίοι έβλεπαν στο πρόσωπο του Κόδριγκτον, μαζί με τον Κάνινγκ και Μπάιρον, έναν από τους απελευθερωτές τους, στην περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου βρίσκονταν τυπικά σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Τούρκους, αν και τελικά δεν συγκρούστηκαν καθόλου με τους ιστορικούς προστάτες τους, τους Γάλλους και τους Άγγλους. Και ευτυχώς, λίγη είναι η πικρία που κληρονομήθηκε στις κατοπινές γενιές από τις μάχες του μακρινού παρελθόντος. Στην πραγματικότητα, η ιστορία λησμονείται τόσο εύκολα, που ακόμη και η ναυμαχία του Ναβαρίνου δύσκολα βρίσκει μια θέση στα αγγλικά ιστορικά βιβλία. Και όμως, η ναυμαχία αυτή υπήρξε τότε συγκλονιστικό γεγονός. Το Ελληνικό ζήτημα στάθηκε ένα από τα κύρια θέματα της αγγλικής πολιτικής το 1827-28, περίοδο κατά την οποία ο βρετανικός λαός είχε τη μοναδική και σχεδόν «βαλκανική» εμπειρία να ζήσει σε διάστημα δώδεκα μηνών κάτω από τέσσερις διαφορετικές κυβερνήσεις και τέσσερις διαφορετικούς πρωθυπουργούς: λόρδος Λίβερπουλ, Τζορτζ Κάνινγκ, λόρδος Γκόντεριχ και δούκας του Ουέλινγκτον. Η ίδια η ναυμαχία χαρακτηρίστηκε στον Λόγο του Θρόνου, κατά την έναρξη της Βουλής στις 29 Ιανουαρίου 1828, «αυτό το ατυχές γεγονός» και ο
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 17
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Ανώτατος Άρχοντας θρήνησε που η σύγκρουση αυτή χρειάστηκε να γίνει με τη ναυτική δύναμη «ενός παλαιού συμμάχου», δηλαδή του σουλτάνου. Η βρετανική κυβέρνηση με πολύ κόπο κατάφερε να προσποιηθεί ότι η καταστροφή του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο, στις 20 Οκτωβρίου 1827, δεν επέφερε καμιά ουσιαστική αλλαγή στο status quo, και την ίδια στάση τήρησαν και οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, αν και λιγότερο πειστικά. Έτσι έκανε και ο Κόδριγκτον, τον οποίο προήγαγαν μεν σε ιππότη του Λουτρού για τη νίκη του, αλλά τον ανακάλεσαν από τη θέση του οκτώ μήνες αργότερα, με το αιτιολογικό ότι είχε παρερμηνεύσει τις οδηγίες που του δόθηκαν. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τους Τούρκους και τους Έλληνες, οι οποίοι αντιλήφθηκαν την αποφασιστική σημασία του γεγονότος. Παρότι πέρασε περισσότερο από ένας ακόμα χρόνος για να λήξει ο πόλεμος, και περίπου πέντε χρόνια για να εγκαθιδρυθεί το Βασίλειο της Ελλάδας μ’ έναν νεαρό Βαυαρό μονάρχη στον θρόνο, δεν υπήρχε πια καμιά αμφιβο – Η ναυμαχία του Ναβαρίνου
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 18
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
λία για το αποτέλεσμα. Με τη ναυμαχία του Ναβαρίνου είχε προστεθεί ένα νέο εθνικό κράτος στον χάρτη της Ευρώπης. Κι όμως τίποτα δεν φαινόταν περισσότερο απίθανο κατά το πρώτο μισό του 1827. Οι Έλληνες, οι οποίοι εξεγέρθηκαν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον Μάρτιο του 1821 –και όχι βέβαια για πρώτη φορά από τότε που σκλαβώθηκαν τον 15ο αιώνα– βρίσκονταν στα όρια της εξάντλησης ύστερα από έξι χρόνια πολέμου, μεγάλο μέρος του οποίου ήταν αδελφοκτόνος. Αιφνιδιάζοντας τους Τούρκους κατά την πρώτη φάση του πολέμου, είχαν αρκετές αξιόλογες επιτυχίες, ακόμα και δική τους κυβέρνηση εγκαθίδρυσαν στο Ναύπλιο. Τις επιτυχίες όμως αυτές αμαύρωσαν φρικιαστικές ακρότητες, όσο και εκείνες των Τούρκων, καθώς και ο εμφύλιος πόλεμος. Βαθμιαία, οι Τούρκοι ανέκτησαν την πρωτοβουλία και περιόρισαν τις εστίες της επανάστασης σε λίγες οχυρωμένες πόλεις και μικρά νησιά: Ναύπλιο και Κόρινθο στην Πελοπόννησο, Μεσολόγγι και Αθήνα στη Στερεά, και Ύδρα, Ψαρά και Κάσο στα νησιά. Βαθμιαία, επίσης, ακόμα κι αυτά τα οχυρά κατέρρεαν. Το 1826 έπεσε το Μεσολόγγι, όπου τον Απρίλιο του 1824 είχε πεθάνει ο αθάνατος στις καρδιές των Ελλήνων Μπάιρον· τα Ψαρά και η Κάσος έπεσαν το 1824, ενώ η Ύδρα ακόμα κρατούσε. Η Αθήνα παραδόθηκε τον Ιούνιο του 1827 ύστερα από παρατεταμένη πολιορκία, στην οποία εξέχοντα ρόλο έπαιξε ο Γάλλος φιλέλληνας στρατηγός Φαβιέρος. Στην ανάκαμψη των Οθωμανών στα μέσα της δεκαετίας του 1820 κύριο ρόλο είχε ένας Αιγύπτιος αλβανικής καταγωγής, και όχι κάποιος Τούρκος, καθώς οι διακρίσεις σχετικά με την εθνικότητα είχαν μικρή σημασία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εν αντιθέσει με αυτές που αφορούσαν στη θρησκεία. Διοικητής της Αιγύπτου ήταν τότε ο Μοχάμετ Άλι, που παρόλη την ταπεινή καταγωγή του αναδείχτηκε Πασάς της επαρχίας. Ο Λόρδος Ντάντλεϊ, υπουργός Εξωτερικών το 1827, περιγράφει τον Μοχάμετ Άλι ως «προσεκτικό και πανούργο, μη φανατικό μουσουλμάνο, ούτε αφοσιωμένο υπηρέτη της Πύλης», ο
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 19
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Σερ Έντ. Κόδρινγκτον, ελαιογραφία του Τόμας Λόρενς.
οποίος είχε γνώμονα «σχεδόν αποκλειστικά τις φιλοδοξίες και το προσωπικό του συμφέρον». Ξεκίνησε με σκοπό τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου αιγυπτιακού βασιλείου και την επέκταση των συνόρων του προς όλες τις κατευθύνσεις: προς το Σουδάν (όπου έκανε πρωτεύουσα το Χαρτούμ), προς την Αραβική χερσόνησο (όπου νίκησε τους ηγέτες της θρησκευτικής αίρεσης Βαχάμπι, οι οποίοι αργότερα ίδρυσαν το βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας), και τέλος προς τη βόρεια Αφρική και το Λεβάντε.2 Ο Μοχάμετ Άλι έτρεφε μεγάλη εκτίμηση στη στρατιωτική ικανότητα των Δυτικοευρωπαίων, έχοντας προσωπική εμπειρία από τον καιρό της εισβολής του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Στην υπηρεσία του υπήρχαν πολλοί πρώην αξιωματικοί της ναπολεόντειας Γαλλίας, οι οποίοι δεν έχασαν την ευκαιρία για μια νέα καριέρα μετά το 1815. Στο Ασσουάν ιδρύθηκε στρατιωτική σχολή υπό τον συνταγματάρχη Σεβ, ενώ Γάλλοι αξιωματικοί υπό τον πλοίαρχο Λετελιέ ανέλαβαν τη δημιουργία και την εκπαίδευση σύγχρονου αιγυπτιακού στόλου. Ο Μοχάμετ Άλι έβλεπε αυτό τον στόλο ως θεμέλιο της μελλοντικής εξουσίας του και ήταν φυσικό να επιδιώκει τη βοήθεια της Αγγλίας, όπως και της Γαλλίας, για την ανάπτυξή του, γι’ αυτό και διαβε-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 20
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
βαίωσε κατ’ επανάλειψη τις δύο χώρες ότι δεν επιθυμούσε να συγκρουστεί μαζί τους, και αυτό ήταν αλήθεια. Η αφοσίωση όμως και ο φόβος τον κρατούσαν ακόμα δεμένο με την Πύλη. Η Ελληνική Επανάσταση του πρόσφερε την ευκαιρία ν’ αυξήσει περισσότερο τη δύναμή του. Δεν έτρεφε εχθρότητα για τους Έλληνες, των οποίων ο στόχος ήταν παρόμοιος με τον δικό του: ανεξαρτησία από την οθωμανική κυριαρχία. Έδειχνε ανοχή στις ελληνικές επαναστατικές εταιρείες στην Αλεξάνδρεια, επέτρεπε στους Έλληνες εθελοντές να μπαρκάρουν από κει για τον πόλεμο και αγόραζε ακόμα και πλοία από τους Έλληνες, τα οποία χρησιμοποίησε αργότερα εναντίον τους. Βέβαια, επειδή δεν είχε αποφασίσει την οριστική διακοπή των σχέσεών του με την Πύλη, εκμεταλλεύτηκε την Ελληνική Επανάσταση προς όφελός του. Όταν οι οθωμανικές εφεδρείες εξαντλήθηκαν, ο Μοχάμετ Άλι ανέλαβε το 1822 τον έλεγχο της Κρήτης και το 1824 κατέπνιξε την εκεί επανάσταση. Την ίδια χρονιά ανέλαβε το πασαλίκι της Πελοποννήσου και διόρισε τον γιο του Ιμπραήμ, με αποστολή την υποταγή της. Ο Ιμπραήμ, με υπαρχηγό τον Μοχαρέμ μπέη, αδελφό της γυναίκας του, ξεκίνησε από την Αλεξάνδρεια τον Ιούλιο του 1824 με τον μεγαλύτερο στόλο που είχε αποπλεύσει ποτέ από αιγυπτιακό λιμάνι: 63 πολεμικά και 100 μεταγωγικά, με τουλάχιστον 16.000 άνδρες. Ο Ιμπραήμ είχε κοινά χαρακτηριστικά με τον πατέρα του και μάλιστα σε κάποιες πλευρές υπερείχε. Ενώ ο Μοχάμετ Άλι, σύμφωνα με τις περιγραφές αυτών που τον γνώρισαν, ήταν εξίσου «κύριος» και «ικανός», ο Ιμπραήμ φημιζόταν για τη σκληρότητά του. Ο πατέρας του, μετά την εκστρατεία του στην αραβική χερσόνησο το 1816, τον περιέγραψε ως «τον γενναίο των λεόντων, του οποίου οι συμβουλές αποδείχτηκαν πάντοτε ορθές». Στα 35 του χρόνια (1824) ήταν κοντός, χοντρός και άσχημος, με πρόσωπο σημαδεμένο από ευλογιά και μισοκρυμμένο από μαύρη γενειάδα, ωστόσο όλοι αποδέχονταν ότι ήταν ιδιαίτερα αξιοπρεπής. Ο Άγγλος πρόξενος στην Αλεξάνδρεια, ο οποίος φυσικά τον γνώρισε καλά, σε επιστολή του προς το υ-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 21
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Ιμπραήμ πασάς.
πουργείο Εξωτερικών το 1818 ανέφερε ότι επρόκειτο για άνθρωπο «με ακλόνητη σταθερότητα, ή μάλλον σκληρότητα, έναντι εκείνων που του αντιτίθενται [...], ικανότητα στη διαχείριση χρημάτων [...] απόλυτη συνέπεια στον λόγο του – τρεις ιδιότητες που βοήθησαν να αποκτήσει μεγάλη επιρροή στους Άραβες». Στους άνδρες του επέβαλε αυστηρή και ασυνήθιστη πειθαρχία και παραδεχόταν πως το μόνο του μειονέκτημα, το 1824, ήταν ότι δεν διέθετε καθόλου ναυτική εμπειρία· αν και εκείνην την περίοδο δεν υπήρχε επικύνδυνος αντίπαλος πέρα από τα ελληνικά πειρατικά και τα πυρπολικά. Οι όροι του διορισμού του Ιμπραήμ δεν ήταν ιδιάιτερα σαφείς και ικανοποιητικοί και αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι ενώ η Πελοπόννησος ήταν δική του, ή πασαλίκι του πατέρα του, και οι δύο ήταν υποτελείς στην Πύλη, η οποία τους προμήθευε πλοία και στρατεύματα από την Κωνσταντινούπολη, τα οποία μάλιστα βρίσκονταν ήδη στην Πελοπόννησο. Ο Ιμπραήμ, ως πασάς, θα είχε τον έλεγχο των χερσαίων δυνάμεων, όχι όμως και του στόλου, διοικητής του οποίου θα ήταν ο Χοσρέφ Μουχαμάντ, ο Καπετάν πασάς. Αυτή η διευθέτηση ήταν λογική, αφού το οθωμανικό ναυτικό ήταν πολύ πιο πεπειραμένο από το αιγυπτιακό, δεν ήταν όμως πρακτικά αποτελεσματική,
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 22
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
καθώς δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στις ναυτικές και τις χερσαίες επιχειρήσεις και επιπλέον οι σχέσεις του Ιμπραήμ με τον Χοσρέφ, όπως και με άλλους Τούρκους διοικητές, ήταν τεταμένες. Οι δυο αντίζηλοι συνωμοτούσαν εξαρχής ο ένας εναντίον του άλλου, ωστόσο, παρά τις δυσκολίες, ο Ιμπραήμ είχε αξιόλογες επιτυχίες στα πρώτα στάδια της εκστρατείας του. Την πρώτη περίοδο του χειμώνα του 1824 έμεινε στον κόλπο της Σούδας στην Κρήτη και τον Ιανουάριο3 του 1825 αποβιβάστηκε στη Μεθώνη της Πελοποννήσου, από όπου ξεκίνησε για την υποταγή και την ερήμωση της επαρχίας της επιδεικνύοντας ικανότητα και ασπλαχνία αντάξια του πατέρα του. Στις 10 Μαΐου του 1825 κατέλαβε το μικρό φρούριο του Ναβαρίνου με το θαυμάσιο φυσικό λιμάνι του. Τον Απρίλιο του επόμενου χρόνου βοήθησε στην κατάληψη του Μεσολογγίου. Πολλοί θεώρησαν ότι σκοπός του ήταν να αφανίσει τον πληθυσμό της Πελοποννήσου και να την εποικίσει με Αιγύπτιους, καθώς απ’ όπου περνούσε, κατάστρεφε ολοσχερώς την καλλιεργήσιμη γη και άρπαζε νέες για τα χαρέμια του. Τον Ιανουάριο του 1827 κατόρθωσε να εξουδετερώσει τον αντίπαλό του Χοσρέφ πασά, και να αναλάβει την ανώτατη διοίκηση της περιοχής στην ξηρά και τη θάλασσα. Στη συνέχεια, απροκάλυπτος στόχος του ήταν η καταστροφή της Ύδρας, με τον ίδιο τρόπο που είχαν ήδη καταστραφεί τα Ψαρά, και ο αφανισμός της ελληνικής ναυτικής δύναμης. Αυτό θα σήμαινε την ολοκληρωτκή υποταγή των Ελλήνων, αλλά οι τελευταίοι στη θάλασσα ήταν ισοδύναμοι αντίπαλοι των Τούρκων, χάρη στην τόλμη και επιδεξιότητα των νησιωτών καπετάνιων, και ιδιαίτερα στη χρήση των πυρπολικών. Επιπλέον, οι Έλληνες είχαν ισχυρούς συμμάχους στη θάλασσα, παρόλο που περιφρονούσαν το ναυτικό δίκαιο και τους κανόνες και δεν διέφεραν και πολύ από τους πειρατές. Με το μέρος της ελληνικής υπόθεσης τάχθηκαν αρκετοί Άγγλοι αξιωματικοί και ναύτες, όπως για παράδειγμα ο Κόχραν, ο οποίος αποτάχθηκε από το Βασιλικό Ναυτικό το 1814 και απόκτησε φήμη
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 23
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
αργότερα, κατά τους νοτιο-αμερικανικούς πολέμους της ανεξαρτησίας, και ο πλοίαρχος Φρανκ Άμπνεϊ Άστιγξ, διοικητής του «Καρτερία», του ισχυρότερου ίσως πολεμικού στα νερά του Αιγαίου. Με συμπάθεια έβλεπε επίσης την ελληνική υπόθεση ο Άγγλος διοικητής της νότιας μοίρας στο Αιγαίο, πλοίαρχος του «Κάμαριαν» Χάμιλτον, όπως και οι διοικητές στη Μεσόγειο, ο Γάλλος κόμης Δεριγνί και ο Άγγλος σερ Έντουαρντ Κόδριγκτον. Οι απλοί ναύτες πολεμούσαν μ’ όλη τους την καρδιά για τους Έλληνες και οι αξιωματικοί αρκετές φορές υπερέβησαν τα όρια της ουδετερότητας προς όφελος των Ελλήνων παρά τη απαράδεκτη πειρατική δραστηριότητα των τελευταίων. Βέβαια, η στάση των Ευρωπαίων διοικητών δεν ταυτιζόταν πάντα με την πολιτική των κυβερνήσεών τους, κάτι που εξηγείται από το γεγονός ότι η πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων συχνά ταλαντευόταν ή ήταν ακατανόητη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν επιθυμούσαν την επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης. Ύστερα από τους κραδασμούς των ναπολεόντειων πολέμων, στόχος του ειρηνικού διακανονισμού υπήρξε η αποκατάσταση του status quo ante bellum, που μέρος του αποτελούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτό που όλοι
Ο ναύαρχος Δεριγνί.
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 24
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
τους φοβούνταν, και περισσότερο οι αυτοκράτορες της Αυστρίας και της Ρωσίας, ήταν το ενδεχόμενο να διασπαστεί η επικράτεια του σουλτάνου και να επωφεληθεί κάποιος άλλος από τη μοιρασιά. Ο σουλτάνος, που ήδη πριν από τα τέλη της δεκαετίας του 1820 ήταν γνωστός ως «ο ασθενής της Ευρώπης», διατηρούνταν ζωντανός από αυτόν και μόνο τον φόβο. Οι Έλληνες μάταια υπολόγιζαν στη βοήθεια των ομόθρησκων Μεγάλων Δυνάμεων εναντίον της οθωμανικής καταπίεσης. Μόνο οι Ρώσοι, ορθόδοξοι τους ενθάρρυναν, αλλά με κύριο στόχο να κερδίσουν τον έλεγχο της Ελλάδας, για να έχουν πρόσβαση στη Μεσόγειο. Οι Αυστριακοί ήταν φανερά εχθρικοί στην ελληνική ανεξαρτησία, όπως και οι Πρώσοι, ενώ οι Γάλλοι και οι Άγγλοι ήταν αδιάφοροι, εκτός από τις ομάδες των φιλελλήνων που είχαν φιλελεύθερα αισθήματα και εμπνέονταν από τους στίχους του Ουγκό, του Σέλλεϋ και του Μπάιρον. Εκατοντάδες ήταν οι φιλέλληνες, από την Αγγλία, τη Γαλλία, τη Βαυαρία, την Ελβετία, την Ιταλία, ακόμα και από την Αμερική, που πολέμησαν στην Ελλάδα. Ο θάνατος του Μπάιρον στο Μεσολόγγι το 1824 ήταν ίσως το πιο κρίσιμο περιστατικό του πολέμου μέχρι τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Οι κυβερνήσεις όμως παρέμεναν γενικά αδιάφορες ή φρόντιζαν απλώς να βρεθεί τρόπος να επιβληθεί η τάξη δίχως η τουρκική εξουσία να ξαναγίνει ανυπόφορη. Διάφορες ομάδες Ελλήνων προσέβλεπαν σε διαφορετικές κυβερνήσεις για τη σωτηρία τους, αλλά τη μεγαλύτερη επίδραση ασκούσαν εκείνοι που προσέβλεπαν στην Αγγλία, την πατρίδα του Μπάιρον. Τον Αύγουστο του 1824, η αυτοαποκαλούμενη ελληνική κυβέρνηση έκανε έκκληση στη βρετανική να επέμβει, και μολονότι ο Κάνινγκ απάντησε αρνητικά, το γεγονός ότι έδωσε κάποια απάντηση συνεπαγόταν ως έναν βαθμό την αναγνώριση. Περί τα τέλη του 1825 πρότεινε να ενισχυθούν, αν χρειαζόταν, οι ναυτικές δυνάμεις στη Μεσόγειο και να επιβάλουν ανακωχή μεταξύ των εμπολέμων. Την πρότασή του, φυσικά, αγνοούσαν οι Έλληνες, ορθά ώστόσο έβλεπαν σ’ αυτόν
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 25
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
έναν δυνητικό σύμμαχο. Η Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου επανέλαβε, τον Απρίλιο του 1826, την έκκληση στη βρετανική κυβέρνηση και το πρώτο ενθαρρυντικό σημάδι φάνηκε τον ίδιο μήνα, χωρίς όμως να φέρει θετικό αποτέλεσμα πριν περάσει χρόνος. Ο δούκας του Ουέλινγκτον στάλθηκε στην Αγία Πετρούπολη προκειμένου να συγχαρεί τον νέο τσάρο Νικόλαο Α΄ για την άνοδό του στον θρόνο και, παρεμπιπτόντως, για τη σωτηρία του κατά τη δραματική συνωμοσία των Δεκεμβριστών στα τέλη του 1825. Δόθηκε έτσι η ευκαιρία για την υπογραφή, στις 4 Απριλίου, αγγλο-ρωσικού πρωτοκόλλου που προέβλεπε τη μεσολάβηση μεταξύ των Τούρκων και των Ελλήνων. Η συμφωνία εντούτοις, επειδή δεν περιλάμβανε κυρώσεις, δεν ήταν αποτελεσματική. Η εξέλιξη στο διπλωματικό πεδίο αποδείχθηκε αρνητική για τους Έλληνες. Ο σουλτάνος είχε αρχίσει να βάζει τάξη στο εσωτερικό του καταργώντας, ή καλύτερα εξοντώνοντας, το σώμα των γενίτσαρων, που λειτουργούσε σαν πραιτωριανή φρουρά στην Κωνσταντινούπολη, με τις ίδιες δυσμενείς συνέπειες για τον σουλτάνο, όπως αυτές που υπέστησαν παλιότερα οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες. Ο αφανισμός των γενίτσαρων συνέβη τον Ιούνιο του 1826 και τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς η οθωμανική κυβέρνηση τακτοποίησε τις εκκρεμότητές της με τους Ρώσους υπογράφοντας τη Συνθήκη του Άκκερμαν, με την οποία ο τσάρος στην ουσία ένιπτε τας χείρας του όσον αφορούσε τους Έλληνες. Όμως οι τελευταίοι δεν απελπίστηκαν – και σωστά, όπως αποδείχθηκε, γιατί τα πράγματα εξελίχθηκαν ευνοϊκά γι’ αυτούς, ανεξάρτητα αν ακόμα δεν μπορούσαν να εκτιμήσουν ακριβώς την κατάσταση. Στη διάρκεια του 1826 ένας νέος Βρετανός πρεσβευτής έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, ο Στράτφορντ Κάνινγκ, πρώτος εξάδελφος του υπουργού Εξωτερικών Τζορτζ Κάνινγκ και με εξίσου μεγάλη τόλμη, φαντασία και φιλελληνικά αισθήματα.4 Τον Σεπτέμβριο ο Βρετανός πρόξενος στην Αίγυπτο άρχισε να στέλνει αναφορές για την εκδήλωση στασιαστικών διαθέσεων από την πλευρά του Μοχάμετ
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 26
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
Άλι, αντιβασιλιά της Αιγύπτου: «Ήταν έτοιμος να τα βάλει με τους Τούρκους» και απρόθυμος να ανταγωνιστεί τους Άγγλους· το μόνο που ζητούσε ήταν βρετανική βοήθεια για το ναυτικό του και ελευθερία να επεκταθεί προς την ανατολή, και ως αντάλλαγμα ήταν πρόθυμος ακόμα και «να αποσύρει τα στρατεύματά του από την Ελλάδα». Μερικοί από τους συμβούλους του σουλτάνου, επίσης, υπαινίσσονταν κάποιον διακανονισμό με τους Έλληνες. Τον Νοέμβριο ο Κάνινγκ άρχισε νέες διπλωματικές προσπάθειες, σκοπεύοντας να επιβάλει στον σουλτάνο έναν διακανονισμό δίχως πόλεμο. Με αφετηρία το αγγλο-ρωσικό πρωτόκολλο, ο Κάνινγκ πρότεινε μια ευρύτερη συμφωνία, που θα περιείχε, ως ακραία κύρωση, και την απειλή της αποχώρησης των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων από την Κωνσταντινούπολη. Η μελέτη αυτής της ιδέας πήρε κάμποσο χρόνο, καθώς οι Γάλλοι ήθελαν να επιβάλουν τη συμφωνία στους Αυστριακούς και στους Πρώσους, αλλά και οι δύο αρνήθηκαν, ενώ οι Ρώσοι υποστήριζαν ότι η αποχώρηση των πρεσβευτών, χωρίς άλλες κυρώσεις, θα τους αποστερούσε απλώς από τα πλεονεκτήματα που πρόσφατα είχαν αποκομίσει από τη Συνθήκη του Άκκερμαν. Με άλλα λόγια οι Ρώσοι επιθυμούσαν περισσότερο δραστικά μέτρα αν επρόκειτο να δεχτούν μια συμφωνία για παρέμβαση – και ήταν αρκετά πρόθυμοι για πόλεμο, πράγμα που δεν συνέβαινε με τους Βρετανούς και τους Γάλλους. Οι διαπραγματεύσεις λοιπόν στο Λονδίνο, το Παρίσι και την Αγία Πετρούπολη προχωρούσαν αργά τον χειμώνα του 1826-7, ενώ στην Ελλάδα οι εχθροπραξίες συνεχίζονταν. Οι τρεις πρεσβευτές στην Κωνσταντινούπολη (ο Γκιγιεμινό για τη Γαλλία, ο Ριμποπιέρ για τη Ρωσία και ο Στράτφορντ Κάνινγκ για την Αγγλία), διπλωμάτες που έπαιρναν θαρραλέες πρωτοβουλίες, εκδηλώνονταν όλο και πιο αποφασιστικά. Η θέση του Στράτφορντ Κάνινγκ ισχυροποιήθηκε πολύ όταν ο ξάδελφός του έγινε τον Απρίλιο του 1827 πρωθυπουργός, με υπουργό Εξωτερικών τον κόμη Ντάντλεϊ. Από κει και πέρα έλυνε κι έδενε στην Κωνσταντι-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 27
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
νούπολη, προκαλώντας συχνά τη δυσφορία των συναδέλφων του και μερικές φορές προτρέχοντας της κυβέρνησής του. Οι πιέσεις των πρεσβευτών προς τον σουλτάνο για σύναψη ειρήνης άρχισαν συστηματικά από τον Φεβρουάριο του 1827. Ο Στράτφορντ Κάνινγκ πρόσφερε επίσημα την αγγλική μεσολάβηση, και αμέσως κατόπιν πληροφόρησε την Πύλη για το αγγλο-ρωσικό πρωτόκολλο του 1826. Η τουρκική κυβέρνηση αρνήθηκε τη μεσολαβητική προσφορά και διακήρυξε ότι θεωρεί το πρωτόκολλο «ένα άχρηστο κομμάτι χαρτί». Όταν στα μέσα Φεβρουάριου ο Γκιγιεμινό εξέφρασε σε Τούρκο αξιωματικό την κατάπληξή του για την κλίμακα των στρατιωτικών επιχειρήσεων που προετοίμαζε ο Μοχάμετ Άλι, ο αξιωματικός απάντησε ότι ο πόλεμος στην Ελλάδα διεξαγόταν μονάχα ενάντια «σε λίγους οπλαρχηγούς», αφού οι υπόλοιποι Έλληνες επιθυμούσαν την υποταγή. Λίγες μέρες αργότερα ο Ριμποπιέρ ζήτησε ακρόαση από τον ρεΐς-εφέντη (υπουργό Εξωτερικών) και μίλησε με μεγαλύτερη οξύτητα, επιδιώκοντας, προφανώς, να προκαλέσει ανοικτή ρήξη. Οι υπόλοιποι πρεσβευτές στην Κωνσταντινούπολη –Αυστριακός, Πρώσος και Ολλανδός– έκαναν δηλώσεις υπέρ της μεσολάβησης, ωστόσο ο Αυστριακός, τουλάχιστον, άφησε να εννοηθεί μεταξύ των Τούρκων επισήμων ότι επρόκειτο απλώς για λόγια. Η αυστριακή πολιτική, υπό τον Μέττερνιχ, παρέμεινε μέχρι τέλους αντιδραστική και ανθελληνική. Οι Έλληνες δεν γνώριζαν τίποτα γι’ αυτούς τους διπλωματικούς ελιγμούς, αλλά έβλεπαν ελπιδοφόρα σημάδια στη δράση των Βρετανών και Γάλλων αξιωματικών στη στεριά και τη θάλασσα. Ο Κόχραν έφτασε στη Μεσόγειο τον Ιούνιο του 1826 και φημολογούνταν ότι ατμοκίνητα πολεμικά –πρωτάκουστη καινοτομία– έρχονταν να τον συναντήσουν. Ο συνταγματάρχης Φαβιέρος αποβιβάστηκε στο Φάληρο τον Δεκέμβριο με 650 εκπαιδευμένους Έλληνες τακτικούς και μπήκε στην Αθήνα για να ενισχύσει την άμυνά της. Ο Βρετανός διοικητής της νότιας μοίρας, πλοίαρχος Χάμιλτον, και ο Γάλλος ναύαρχος, κόμης
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 28
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
Δεριγνί, τους υποστήριζαν δραστήρια –στον βαθμό που η ουδετερότητα το επέτρεπε– και όταν η Αθήνα καταλείφθηκε τελικά από τους Τούρκους, τον Ιούνιο του 1827, ήταν ο Δεριγνί που διαπραγματεύτηκε αξιοπρεπείς όρους για την παράδοση, ενώ το πιο σημαντικό γεγονός ήταν ότι τον Φεβρουάριο του 1827 ο σερ Έντουαρντ Κόδριγκτον διαδέχτηκε τον σερ Χάρι Νηλ στη διοίκηση του μεσογειακού σταθμού. Οι Έλληνες σύντομα αντιλήφθηκαν, και ορθά, ότι ο Βρετανός συμμεριζόταν τα φιλελληνικά αισθήματα του Γάλλου συναδέλφου του, έστω κι αν αρχικά οι δυο ναύαρχοι «κοιτάζονταν λοξά» – γεγονός καθόλου παράξενο, αφού δεν είχαν περάσει ούτε δώδεκα χρόνια από το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων. Ο καθένας θεωρούσε πως ο άλλος ήταν αδιάφορος απέναντι στους Έλληνες. Ο Δεριγνί, σε επιστολή προς τη γυναίκα του στις 25 Φεβρουαρίου, διαμαρτύρεται για την άρνηση των Βρετανών να επέμβουν δυναμικά εναντίον των Τούρκων. Ο Κόδριγκτον, από την άλλη πλευρά, δεν ήταν τόσο διστακτικός όσο φαντάστηκε αρχικά ο Δεριγνί. Είχε ήδη γράψει στον δούκα Κλάρενς,5 πριν αναλάβει τη διοίκηση, για την πιθανότητα εισόδου στον όρμο του Ναβαρίνου και εξαναγκασμού του Ιμπραήμ να αποχωρήσει. Δεν έκρυβε ωστόσο τις υποψίες του για τον Δεριγνί. Οι δυσκολίες του Κόδριγκτον συνίσταντο όχι μόνο στο ότι υποχρεωνόταν να βασίζεται σ’ έναν ξένο ναύαρχο αλλά και στην ακαταλληλότητα του ίδιου του του στόλου. Πράγματι, το ναυτικό είχε καταστεί, όπως συχνά συμβαίνει σε καιρό ειρήνης, μια παραμελημένη και απαρχαιωμένη υπηρεσία. Για λόγους οικονομίας αποθαρρύνονταν οι δαπανηρές καινοτομίες. Τα πλοία του Κόδριγκτον το 1827 δεν διέφεραν ουσιαστικά από εκείνα του Νέλσονα στο Τραφάλγκαρ· και εκείνα του Τραφάλγκαρ σε λίγα πράγματα είχαν αλλάξει σε διάστημα πολλών χρόνων, όπως φαίνεται και από την ηλικία του «Νίκη», που το 1805 ήταν 46 χρόνων. Η εξέλιξη της ναυτικής τεχνικής και τακτικής ήταν πολύ αργή τα τελευταία εκατό χρόνια, σε σημείο που οι μεγάλοι ναύαρχοι του 18ου αιώνα δεν θα συναντούσαν δυσκο-
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 29
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
λίες αν ξαφνικά βρίσκονταν στη θέση του Κόδριγκτον. Πράγματι, οι αλλαγές στα πολεμικά πλοία ήταν ελάχιστες από τον 16ο αιώνα, αν εξαιρέσουμε το μέγεθος και ορισμένες λεπτομέρειες στην εξάρτιση. Ο στόλος που στάθμευε στη Μεσόγειο το 1827 ήταν ουσιαστικά οργανωμένος με τον τρόπο που ίσχυε από τον καιρό που ο Άνσον δημιούργησε τις σταθερές υποδιαιρέσεις τον 18ο αιώνα. Υπήρχαν τα πολεμικά, ή πλοία γραμμής, ταξινομημένα σε τρεις κατηγορίες: τρίκροτα των 100 ή περισσότερων πυροβόλων· δίκροτα μέχρι 90 πυροβόλα και δίκροτα των 70-78 πυροβόλων. (To «Ασία», η ναυαρχίδα του Κόδριγκτον, ήταν δίκροτο των 84 πυροβόλων, δηλαδή ένα δεύτερης κατηγορίας πολεμικό της γραμμής.) Μετά τα πολεμικά υπήρχα οι φρεγάτες, δηλαδή πλοία όχι κατάλληλα να «σταθούν στη γραμμή», οι οποίες ήταν με τη σειρά τους ταξινομημένες σε τρεις επίσης κατηγορίες: δίκροτες με 50 ή 60 πυροβόλα και μονόκροτες, κατά κανόνα με 36 ή 24 πυροβόλα, εκτός από μερικές που είχαν περισσότερα. (Το «Ντάρτμουθ» με 44 πυροβόλα και το «Κάμαριαν» με 46 ήταν δύο απ’ τις φρεγάτες του Κόδριγκτον που έπαιξαν μεγάλο ρόλο στο Ναβαρίνο.) Εν συνεχεία ακολουθούσαν οι κορβέτες, μονόκροτα πολεμικά, μικρότερα από τις φρεγάτες, με 18-24 πυροβόλα συνήθως. Τέλος, υπήρχαν τα ποικίλα μικρά πλοία. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκαν οι ημιολίες, τα μπρίκια, και άλλα μικρότερα καράβια, που χρησιμοποιούνταν για την προστασία του εμπορίου ή για συνοδεία και περιπολίες. Ο Κόδριγκτον, όταν ανέλαβε τη διοίκηση του στόλου, ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένος στις περισσότερες κατηγορίες των πλοίων. Το σύνολο της δύναμής του ποτέ δεν έφτασε τα 30 πλοία, συμπεριλαμβανομένων και των μικρότερων. Ο κατάλογος του ναυτικού αναφέρει 23 πλοία τον Ιανουάριο του 1827 και η δική του αναφορά στο Ναυαρχείο, τον Νοέμβριο, 26.6 Ωστόσο και αυτά τα πλοία που διέθετε δεν είχαν την αναμενόμενη ποιότητα, σε σχέση με τη ναυτική φήμη της Αγγλίας· ήταν γεγονός ότι η Αγγλία είχε μείνει πίσω από τους ναυτικούς ανταγωνιστές
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 30
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
της όσον αφορά την κατασκευή και τον σχεδιασμό. Τις δυνατότητες που πρόσφερε η τεχνική επανάσταση, τις οποίες ήδη είχαν αρχίσει να εκμεταλλεύονται στη Γαλλία και τις ΗΠΑ, το Λονδίνο τις αγνόησε και, επιπλέον, η ναυτική ηγεσία τις εμπόδισε. Τρεις μέγιστης σημασίας εξελίξεις για τη ναυτική ιστορία –το ατμόπλοιο, το θωρηκτό και το εκρηκτικό βλήμα που βάλλεται από πυροβόλο με ραβδωτή κάννη– αντιμετωπίστηκαν με αδιαφορία από το Βασιλικό Ναυτικό μέχρι το 1827, αν και ο Κόδριγκτον πρόλαβε να τις δει να εισάγονται έπειτα από τη θητεία του στη Μεσόγειο. Το Ναβαρίνο ήταν η τελευταία μεγάλη ναυμαχία που δόθηκε καθαρά υπό συνθήκες του 18ου αιώνα και στο πνεύμα του τραγουδιού «ατρόμητα τα πλοία μας, χαρούμενα ναυτάκια οι άνδρες μας». Η Αγγλία συνέχιζε να βασίζεται στα ατρόμητα πλοία και στα χαρούμενα ναυτάκια για πολύν καιρό αφού τα πρωτοπόρα μυαλά είχαν δει τις καινούργιες απαιτήσεις της τεχνικής επανάστασης. Η εξαιρετική ικανότητα των Βρετανών ναυτικών διοικητών, μεταξύ των οποίων το όνομα του Νέλσονα είναι απλώς το πιο ένδοξο ανάμεσα σε πολλά άλλα, συνετέλεσε στο ν’ αποφευχθούν οι συνέπειες αυτής της καθυστέρησης για πολλές γενιές μετά. Η σημασία αυτής της καθυστέρησης γίνεται φανερή σ’ όλη της την έκταση αν δούμε το στάδιο που είχαν φτάσει το ατμόπλοιο, το θωρηκτό και το εκρηκτικό βλήμα στη δεκαετία του 1820. Το ατμόπλοιο, θεωρητικά, ήταν ήδη μια δυνατότητα από τα τέλη του 18ου αιώνα. Το πρώτο μικρό τροχοφόρο πλοίο ρίχτηκε στο νερό το 1788, και το πρώτο ατμόπλοιο αναψυχής στις ΗΠΑ το 1807. Στις ΗΠΑ κατασκευάστηκε επίσης και το πρώτο ατμοκίνητο πολεμικό από τον Φούλτον στα 1812-15, αν και δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Το πρώτο ατμόπλοιο διασχίζει τον Ατλαντικό το 1819, χρησιμοποιώντας ωστόσο περισσότερο τα πανιά του και όχι αποκλειστικά τον ατμό, πράγμα που δεν συνέβη πριν από το 1838. Το Βρετανικό Ναυαρχείο πειραματίστηκε με μηχανές ατμού το 1815 και το 1821 έθεσε σε λειτουργία ένα
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 31
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
ατμοκίνητο ρυμουλκό, αλλά ο τότε Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου, ο Μέλβιλ, αντιτάχθηκε στη χρησιμοποίησή τους και στον ναυτικό κατάλογο δεν υπάρχουν καν καταγραμμένα τα ονόματα των πρώτων σκαφών. Ο Μέλβιλ εξακολουθούσε να είναι Πρώτος Λόρδος, όταν καταγράφηκαν για πρώτη φορά τα ατμοκίνητα πολεμικά, τα Lightnings, την ίδια χρονιά του Ναβαρίνου, που όμως κανένα δεν έφτασε στη Μεσόγειο. Το 1827, τα μόνα εν χρήσει ατμόπλοια στην ανατολική Μεσόγειο, εκτός από ένα-δυο μικρά επιβατηγά, ήταν εκείνα που παραγγέλθηκαν στα βρετανικά ναυπηγεία για τους Κόχραν και Άστιγξ, τους δύο πρώην αξιωματικούς του Βασιλικού Ναυτικού που πολεμούσαν στο πλευρό των Ελλήνων. Παρόμοια είναι και η ιστορία των θωρηκτών. Σιδερένια πλοία χρησιμοποιούνταν στη Βρετανία πριν από το τέλος του 18ου αιώνα στα κανάλια, ενώ ένα, επίσης σιδερένιο, σκάφος αναψυχής διέπλεε τον ποταμό Μέρσεϋ το 1815. Ωσόσο η Μάγχη για πρώτη φορά διασχίσθηκε το 1820, και το πρώτο μεγάλο σιδερένιο πλοίο, το «Μεγάλη Βρετανία», κατασκευάστηκε από τον διάσημο μηχανικό Μπρούνελ το 1838. Για πολλά χρόνια οι εξελίξεις αυτές άφησαν το Ναυαρχείο αδιάφορο. Οι πρώτες σιδερένιες κανονιοφόροι κατασκευάστηκαν το 1839 για την Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών και ήταν τα πρώτα πλοία με υδατοστεγή διαφράγματα. Το Βασιλικό Ναυτικό απόκτησε το πρώτο σιδερένιο πλοίο του το 1840, αλλά η ιδέα αντιμετωπιζόταν εχθρικά για πολλά ακόμη χρόνια. Η θωράκιση άρχισε ν’ αναπτύσσεται σοβαρά μόνο μετά τη δεκαετία του 1850, άρα δεν περιμέναμε να βρούμε στον στόλο του Κόδριγκτον, ή γενικά στη Μεσόγειο τότε, οτιδήποτε που να μοιάζει με θωρηκτό. Στο πεδίο του ναυτικού οπλισμού η εξέλιξη ήταν ακόμα πιο αργή, για τον προφανή λόγο ότι δεν το απαιτούσαν οι ναυτικές ανάγκες. Για περισσότερο από τρεις αιώνες, και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα δεν υπήρξαν ριζικές αλλαγές σ’ αυτό τον τομέα. Το τυπικό κανόνι του ναυτικού εξακολουθούσε να είναι, σύμφωνα με έναν σύγχρονο ιστορικό της ναυτικής ιστορίας,7
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 32
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
«το εμπροσθογεμές, δίχως ραβδώσεις πυροβόλο από χυτοσίδηρο, με τα συμπαγή βλήματα». Επιπλέον, το βεληνεκές αυτών των όπλων αυξήθηκε ελάχιστα στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στην ήττα της ισπανικής αρμάδας και τη ναυμαχία στο Τραφάλγκαρ. Αυτά ήταν τα όπλα των πυροβολητών του Κόδριγκτον το 1827, η λειτουργία των οποίων περιγράφεται παραστατικά από τον ανώνυμο ναυτικό που υπηρέτησε στο «Γένουα».8 Μερικές βελτιώσεις όσον αφορά τη χρήση και τη λειτουργία τους είχαν εισαχθεί, όπως για παράδειγμα, τα ατσάλινα ελατήρια, που περιόριζαν την αναπήδηση, και η διασταύρωση που διεύρυνε την ακτίνα σκόπευσης. Όμως τα αποτελέσματα των πρωτοποριακών πειραμάτων, που είχαν αρχίσει πριν από πολλά χρόνια, αγνοούνταν από το Βασιλικό Ναυτικό. Ο υπολοχαγός Σράπνελ του Βασιλικού Πυροβολικού είχε αρχίσει πριν από το τέλος του 18ου αιώνα να πειραματίζεται με τον τύπο του βλήματος που επρόκειτο κατόπιν να φέρει το όνομά του. Την ίδια περίπου εποχή, οι Γάλλοι πειραματίζονταν με εκρηκτικά βλήματα που βάλλονται από πλοία – το ρωσικό ναυτικό μάλιστα είχε χρησιμοποιήσει τέτοια βλήματα το 1788 εναντίον των Τούρκων στη Μαύρη θάλασσα. Η εφεύρεση αυτή πρωτοεισάχθηκε στο ρωσικό ναυτικό από έναν Άγγλο εκπατρισμένο αξιωματικό, τον σερ Τζορτζ Μπένθαμ, ενώ ένας άλλος Άγγλος αξιωματικός, ο Κόχραν, πρωτοστάτησε στη χρήση των εκρηκτικών σκαφών –πρόγονο της τορπίλης– εναντίον των Γάλλων το 1809. Αλλά, όπως φαίνεται, τέτοιοι άνδρες δεν στάθηκαν ικανοί να πείσουν το δικό τους Ναυαρχείο για τη χρησιμότητα αυτών των νεωτερισμών, και είναι αλήθεια ότι η χρήση βομβαρδισμού δεν επετράπη στο Βασιλικό Ναυτικό, με το αιτιολογικό ότι ήταν απάνθρωπη, παρά κατά τη δεκαετία του 1830. Τέλος, η τεχνική του πυροβολικού, έστω και με τον υπάρχοντα οπλισμό, είχε παραμεληθεί. Οι Βρετανοί ναύαρχοι τείνουν προς τον συντηρητισμό, αν και αυτό που επιδιώκουν να κρατήσουν είναι η υψηλή ποιότητα. Χρειάστηκε μια μέτρια ιδιοφυΐα, όπως ο Κέμπενφελτ, για
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 33
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
να εκσυγχρονίσει και αυτό ακόμα το σύστημα σημάτων, υποκαθιστώντας το βιβλίο σημάτων με τις σταθερές Οδηγίες Μάχης. Πριν από τη δεκαετία του 1780 ήταν πρακτικά αδύνατο ένας διοικητής να ασκήσει τον έλεγχο στην τακτική μιας μάχης, η οποία δινόταν με βάση τις προδιαγραμμένες οδηγίες από το Λονδίνο. Χρειάστηκε δε μια μεγάλη ιδιοφυΐα –ο Νέλσων– για να εισάγει βασικές τροποποιήσεις στην ίδια την τακτική. Ιδιοφυΐα ήταν επίσης, αλλά κάπως πιο ιδιότροπη, και ο Τόμας Κόχραν, μετέπειτα, 10ος κόμης του Ντάντοναλντ, η ακτινοβολία του οποίου ήταν αφόρητη για τους συναδέλφους του και οδήγησε στην απόταξή του ύστερα από χαλκευμένη κατηγορία. Η μαεστρία του Κόχραν στη ναυτική τακτική φάνηκε κατά τους νοτιο-αμερικανικούς πολέμους της ανεξαρτησίας, αν και στην Ελλάδα δεν είχε την αντίστοιχη επιτυχία, αφού δεν κατάφερε παρά να φέρει εμπόδια στον Κόδριγκτον και να τον εξοργίσει. Απ’ την άλλη πλευρά, ο Κόδριγκτον ήταν μέτριας ευφυΐας και σε καμία περίπτωση δεν βρέθηκε πιο μπροστά από την εποχή του, πράγμα περίεργο, αν σκεφτούμε ότι ήταν στενός φίλος και θαυμαστής του Μπρουνέλ. Οι νέες τεχνικές εξελίξεις λίγο τον συγκινούσαν, παρόλο που μερικές απ’ αυτές ήδη τις έβλεπε μπροστά του στη Μεσόγειο. Για παράδειγμα, η «Καρτερία» του πλοιάρχου Άστιγξ ήταν ένα ατμόπλοιο εφοδιασμένο με κινητό καμίνι, ώστε να μπορεί να βάλλει πυρωμένα βλήματα, γεγονός που την καθιστούσε το τρομερότερο μικρό πλοίο στην ανατολική Μεσόγειο. Οι εμπειρίες του Κόχραν, αντίθετα, δεν μπορούσαν παρά να αναστείλουν κάθε διάθεση του Κόδριγκτον για καινοτομίες. Είναι αλήθεια ότι ο τελευταίος έγραψε κάποτε στο Ναυαρχείο, αναφερόμενος στην πιθανή χρησιμότητα των ατμόπλοιων, αυτό ωστόσο ήταν όλο κι όλο που ο προσεκτικός και συντηρητικός ναύαρχος θα μπορούσε να κάνει. Ο Κόδριγκτον είχε άλλες αρετές, που είχαν να κάνουν με τις ιδιότητες του χαρακτήρα του, ιδιότητες πράγματι εξαιρετικές, και εκείνες ακριβώς που χρειάζονταν για να δώσει και να κερδίσει τη ναυμαχία του Ναβαρίνου – πράγμα που αν το υπο – Η ναυμαχία του Ναβαρίνου
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 34
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
ψιάζονταν στο Ναυαρχείο θα ήταν η καλύτερη εγγύηση για να μη γίνει ποτέ ο Κόδριγκτον αρχηγός στόλου στη Μεσόγειο. Αγωνιστής, ευθύς και κατηγορηματικός, δεν είχε καμιά διπλωματική φινέτσα, ιδιότητα που περιφρονητικά την απέδιδε στον Γάλλο συνάδελφό του Δεριγνί. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το είχε ξοδέψει πολεμώντας τους Γάλλους. Ως υποπλοίαρχος στη ναυμαχία του Μπρεστ, εκείνη την «ένδοξη πρώτη Ιουνίου» του 1794, υπηρετούσε στη ναυαρχίδα του ναυάρχου Χόου, του οποίου απέσπασε τα ευμενή σχόλια για τις βολές του. Ως πλοίαρχος διοικούσε το «Ωρίων» υπό τον Νέλσονα στο Τραφάλγκαρ το 1805. Υπήρξαν και πολλές άλλες μικρότερες ναυμαχίες: στις ακτές της Ισπανίας, των Κάτω Χωρών και των πρώην αποικιών στην Αμερική. Ο Κόδριγκτον κατείχε εκείνη την ιδιαίτερη ιδιότητα της φυλής, της γενιάς και του επαγγέλματός του: τον συνδυασμό μιας φοβερής ορμητικότητας στη δράση με έναν πολύ ανθρώπινο και άμεμπτο χαρακτήρα στην προσωπική του ζωή. Καταγόταν από οικογένεια ευγενών γαιοκτημόνων, η οποία από μακρού διακρινόταν στις δημόσιες υπηρεσίες. Η οικογένεια όμως είχε αρετές πολύ πιο θαυμαστές και πρωτότυπες απ’ ό,τι θα συμπεραίναμε με μια απλή ματιά στη λίστα των στρατηγών και των ναυάρχων. Ένας πρόγονος του 17ου αιώνα, ο Κρίστοφερ Κόδριγκτον, ίδρυσε τη βιβλιοθήκη στο κολέγιο All Souls στην Οξφόρδη, η οποία και φέρει το όνομά του· είχε ιδρύσει επίσης κολέγιο μοναχών στα Μπαρμπάντος, που υπάρχει ακόμα, αν και σήμερα λειτουργεί διαφορετικά. Ένας άλλος πρόγονος, ο Ρόμπερτ Κόδριγκτον, ήταν λόγιος και συγγραφέας και η βιογραφία του για τον κόμη του Έσσεξ σώζεται στα «Ανάλεκτα του Χάρλεϋ». Αργότερα οι Κόδριγκτον άρχισαν καριέρα στον στρατό. Ο ίδιος ο ναύαρχος, ένας πραγματικά εξαιρετικός ναυτικός, κληρονόμησε τις ουμανιστικές αξίες και τις ιδιαιτερότητες –για να μην πούμε ενίοτε εκκεντρικότητες– της οικογένειάς του. Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του, αιτία πολλών
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 35
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
καβγάδων του, ήταν η παθιασμένη αφοσίωσή του στα συμφέροντα των ανδρών που είχε υπό τις διαταγές του. Αυτό φάνηκε για πρώτη φορά μετά το Τραφάλγκαρ, όπου κυβερνούσε το «Ωρίων», όταν ο Λόυντ ίδρυσε ένα Πατριωτικό Ταμείο για να δωρίσει ένα ξίφος στους πλοιάρχους του Νέλσονα και 10 στερλίνες σε όλους τους χαμηλόβαθμους. Ο Κόδριγκτον αρνήθηκε το ξίφος του, επειδή τα χρήματα που κόστισε θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για ν’ αυξηθεί το μερτικό των ανδρών του. Την ίδια αλύγιστη ευθύτητα έδειξε και μετά το Ναβαρίνο, όταν αρνήθηκε χορηγία από τον δούκα του Ουέλινγκτον και λογομάχησε με τον δούκα του Κλάρενς για την αμοιβή και τα εμβλήματά του κυρίως, αν και δεν το δήλωσε άμεσα, επειδή αρνήθηκαν την αποζημίωση στους αξιωματικούς και τους άνδρες του για τις προσωπικές τους απώλειες. Άλλο ένα μικρό παράδειγμα του πείσμονος χαρακτήρα του έχει να κάνει με το αναμνηστικό μετάλλιο για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου: επειδή επέμενε ότι η σωστή ονομασία είναι «Navarin», έσβησε το τελικό «ο» από το μετάλλιο. Παρόλη όμως την αυστηρότητα και την ισχυρογνωμοσύνη του ήταν συγχρόνως γενναιόδωρος και καλόκαρδος. Είχε μια ευτυχισμένη οικογένεια στην οποία ήταν αφοσιωμένος, αν και, όπως άλλωστε όλοι οι ναυτικοί, συχνά βρισκόταν μακριά της. Η παρουσία του γιου του ως δόκιμου στη φρεγάτα του ήταν γι’ αυτόν συγχρόνως χαρά και ανησυχία. Ο τραυματισμός του γιου του στη ναυμαχία, η αποθεραπεία του και η πετυχημένη στη συνέχεια καριέρα του είναι ένα δείγμα της γλυκόπικρης υπερηφάνειας που συνόδευε με φυσικό τρόπο τη ζωή του στην υπηρεσία. Οι σχέσεις του με τους αξιωματικούς του ήταν στη γραμμή της παράδοσης του Νέλσονα –πράγμα που αποτελεί γι’ αυτόν το μεγαλύτερο εγκώμιο– και είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι στη διήγηση του ανώνυμου Άγγλου ναυτικού του «Γένουα» διαπιστώνουμε ότι το ίδιο συνέβαινε και με τους απλούς ναύτες. Όλα αυτά βοηθούν να εξηγήσουμε τη στάση του απέναντι στα άλλα κύρια πρόσωπα τα οποία συνδέθηκαν
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 36
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ
Ο ναύαρχος Χέιδεν.
με την υπόθεση του Ναβαρίνου: την καχυποψία του για τον Γάλλο ναύαρχο κόμη Δεριγνί, την εύκολη προσέγγισή του με τον Ρώσο ναύαρχο κόμη Χέιδεν, τον σεβασμό και την υπακοή του στους εκπροσώπους της Αυτού Μεγαλειότητας, τον Στράτφορντ Κάνινγκ στην Κωνσταντινούπολη και τον σερ Φρέντερικ Άνταμ στην Κέρκυρα, την εμπιστοσύνη του προς τον πιστό συνάδελφό του ναύαρχο δούκα του Κλάρενς, την άγνοιά του για τις μηχανορραφίες των πολιτικών στο Λονδίνο, και, πάνω απ’ όλα ίσως, την αμφιθυμική στάση του απέναντι στους Έλληνες. Δίκαια θεωρήθηκε φιλέλληνας, παρόλο που κάποιες φορές αποκήρυξε ανοιχτά τον φιλελληνισμό. Όταν συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον κόμη Καποδίστρια, τον προσωρινό κυβερνήτη της Ελλάδας και πρώην Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, του είπε:9 «Δεν είμαι φιλάνθρωπος κι ούτε στο ελάχιστο φιλέλληνας· δεν εκτιμώ περισσότερο ούτε τους Έλληνες ούτε τους Τούρκους και δεν τρέφω απέναντί τους προσωπικά αισθήματα. Αυτό που με καθοδηγεί είναι μόνο το καθήκον μου ως Άγγλος αξιωματικός...». Αυτό ήταν αλήθεια· όμως το καθήκον του ως Άγγλου αξιωματικού δεν τον εμπόδισε να εγγραφεί στην Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου, όπως δεν τον εμπόδισαν και οι διαμαρτυρίες του υπουργού Εξωτερικών λόρδου Ντάντλεϊ.
WOODHOUSE_NAVARINO DDD Final_Layout 1 28/6/16 12:41 μ.μ. Page 37
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
(Ο Ντάντλεϊ διαδέχτηκε τον Κάνινγκ σ’ αυτή τη θέση τον Απρίλιο του 1827 και ο Κάνινγκ, ο οποίος είχε γίνει πρωθυπουργός, προφανώς δεν διαμαρτυρήθηκε.) Στην αλληλογραφία του με τις ελληνικές αρχές ο Κόδριγκτον ήταν συχνά αδιάλλακτος αλλά ποτέ τελείως ψυχρός. Οι Έλληνες κατάλαβαν, νωρίτερα ενδεχομένως απ’ αυτόν, ότι θα τους έσωζε από την καταστροφή, μπαίνοντας ανάμεσα σ’ αυτούς και τους Τούρκους, όμως στα μέσα του 1827 μια τέτοια κατάληξη δεν ήταν ορατή παρά μόνο με τα μάτια της πίστης.