Γιώργος Στασινάκης «Καζαντζάκης - Ζορμπάς»

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:33 ΜΜ Page 5

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΣΙΝΑΚΗΣ

ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ – ΖΟΡΜΠΑΣ Μια αληθινή φιλία

d

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΓΑΘΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 6

©

Copyright Γιώργος Στασινάκης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2016

Έτος 1ης έκδοσης: 2017 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com %

www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6179-7

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλεγόμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Τόποι-σταθμοί στη φιλία τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Ρίζες – Ξεκίνημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γνωριμία – δράση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αποχωρισμός – Σερβία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Καζαντζάκης και ο Ζορμπάς γίνονται διάσημοι . . . . . . . .

15 21 30 45

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Ε ΒΙΤΑ Κ ΕχΑΓΙΑ -Β ΑΡΕΛΑ Ο προπάππος μου ο Ζορμπάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Γ ΙΑΝΝΗΣ Α ΝΑΠΛΙΩΤΗΣ Ο αληθινός Ζορμπάς και ο Νίκος Καζαντζάκης (Απόσπασμα) . . 73 Σ ΩΤΗΡΗΣ Γ υΦΤΑΚΗΣ Στη γειτονιά των ανθρώπων του Ζορμπά (Απόσπασμα) . . . . 79 Π ΑΝΟΣ Σ ΓΟυ ΡΕΑΣ Η γνωριμία με τον Καζαντζάκη και το Ζορμπά του . . . . . . . 87 Γ ΙΑΝΝΗΣ Γ ΟυΔΕΛΗΣ Καζαντζάκης και Σικελιανός με τον Ζορμπά στη Μάνη . . . . . 91 Π ΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Φ ΩΤΕΑΣ Ο Καζαντζάκης στη Μάνη, πριν από 80 χρόνια. υπενθυμίσεις 103

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 8

Για τις αγνώστου προελεύσεως φωτογραφίες κατέβαλα προσπάθεια να εντοπίσω την πηγή αλλά δεν τα κατάφερα. (Σ.τ.Σ.)

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 9

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Ο Νίκος Καζαντζάκης καθιερώθηκε ως διάσημος συγγραφέας χάρη στα μεγάλα μυθιστορήματα που έγραψε προς τη δύση της ζωής του. Ανάμεσά τους, το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, πρώτο στη σειρά, έχει συμβάλει περισσότερο από κάθε άλλο έργο στη φήμη του, ιδίως μετά τη μεταφορά του στον κινηματογράφο από τον σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη. Η ταινία «Zorba the Greek» άνοιξε διάπλατα τον δρόμο, σε παγκόσμιο επίπεδο, της γνωριμίας του κοινού όχι μόνο με τον συγγραφέα, τον Νίκο Καζαντζάκη, αλλά και με τον ήρωά του, τον Αλέξη Ζορμπά. Βέβαια, ο ήρωας του βιβλίου (και της ταινίας) είναι αναμφισβήτητα προϊόν μυθοπλασίας, ωστόσο η μυθοπλασία έχει την πηγή της σε μια απτή πραγματικότητα: τη γνωριμία και τη φιλία του Καζαντζάκη, ενός μεγάλου διανοούμενου, με έναν απλό και σχεδόν αγράμματο εργάτη, τον Γιώργη Ζορμπά, που ήταν όμως προικισμένος από τη φύση με σπάνιες ικανότητες. υπάρχει πάντα μεγάλο ενδιαφέρον σε ό,τι αφορά τη σχέση ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο ξεχωριστούς, αλλά και τόσο ανόμοιους, ανθρώπους. Πολλοί αναγνώστες και θαυμαστές του Καζαντζάκη ζητούν να μάθουν πώς και πού συναντήθηκαν, πώς εργάστηκαν μαζί, πώς εφάπτονταν οι ζωές τους μέσα από τις περιπλανήσεις τους – ήταν και οι δύο μεγάλοι ταξιδευτές. Η εργασία αυτή δεν είναι μια ακαδημαϊκή μελέτη, αλλά μια

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 10

10

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

παρουσίαση, βάσει πολλών νέων ντοκουμέντων και μαρτυριών, της αληθινής φιλίας μεταξύ δύο ελεύθερων ανθρώπων. Δεν ήταν εύκολο να επιτευχθεί αυτό, ειδικότερα σε ό,τι αφορά τον Γιώργη Ζορμπά, διότι οι πληροφορίες που μας έδωσαν τα ίδια τα παιδιά του και οι μαρτυρίες ανθρώπων που τον είχαν γνωρίσει δεν συμφωνούν πάντα μεταξύ τους: για παράδειγμα, ο τόπος και η χρονολογία γέννησης του Ζορμπά ή ο αριθμός των παιδιών του διαφέρουν ανάλογα με τις πηγές. Προσπάθησα να παραθέσω όσο καλύτερα μπορούσα τα αληθινά γεγονότα. Ο αναγνώστης για την πληρέστερη ενημέρωσή του μπορεί να ανατρέξει στα βιβλία των: Γιάννη Αναπλιώτη, Ο αληθινός Ζορμπάς κι ο Νίκος Καζαντζάκης (εκδ. Δρόμων, Αθήνα 2003) και Θανάση Αγάθου Από το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» στο Zorba the Greek (Αιγόκερως, Αθήνα 2007), στις μαρτυρίες που παραθέτουμε στο Επίμετρο, κυρίως της κόρης του Ζορμπά Ανδρονίκης, καθώς και στις μαρτυρίες για τη σχέση των δύο φίλων με τη Μάνη. Εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες στα εγγόνια και τα δισέγγονα του Ζορμπά, ιδιαίτερα στην Εβίτα Κεχαγιά-Βαρελά, στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη, στην ειδική μελετήτρια του Καζαντζάκη Αθηνά Βουγιούκα, στον γλωσσολόγο Νίκο Μαθιουδάκη και στον επίκουρο καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Θανάση Αγάθο, για την πολύτιμη συμβολή τους σ’ αυτή την εργασία. Ευχαριστώ, τέλος, όλους όσοι μου παραχώρησαν την άδεια χρήσης άρθρων και τη Νίκη Σταύρου, διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη και κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων του μεγάλου Κρητικού, για την άδεια αναδημοσίευσης αποσπασμάτων έργων του Νίκου Καζαντζάκη, επιστολών και φωτογραφιών. ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΣΙΝΑΚΗΣ

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αποτελεί μεγάλη χαρά για μένα να γράφω το εισαγωγικό σημείωμα για αυτήν εδώ την έκδοση, για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι πρόκειται για ένα βιβλίο πάνω στον Νίκο Καζαντζάκη, το έργο του οποίου αγαπώ και μελετώ εδώ και πολλά χρόνια. Ο δεύτερος είναι ότι πρόκειται για δημιούργημα του εκλεκτού φίλου Γιώργου Στασινάκη, του ακαταπόνητου και πάντα δημιουργικού προέδρου της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη. Η μελέτη του Γιώργου Στασινάκη επικεντρώνεται στη σχέση ανάμεσα στον Καζαντζάκη και τον Γιώργη Ζορμπά, τον άνθρωπο που αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Κρητικού συγγραφέα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά (1946), το απόλυτο best-seller της νεοελληνικής πεζογραφίας. Ο Στασινάκης ανασυνθέτει, στηριγμένος σε ντοκουμέντα και μαρτυρίες, την πραγματική φιλία ανάμεσα σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετες προσωπικότητες, τον διανοούμενο και τον εργάτη, που τους ένωσε το πάθος για ζωή: αναφέρει τους τόπους-σταθμούς της σχέσης τους, δίνει τα βιογραφικά στοιχεία τους μέχρι τη στιγμή της συνάντησής τους, το 1914, και στη συνέχεια περιγράφει τις κοινές τους δραστηριότητες, την αποτυχημένη επιχείρηση ξυλείας στο Άγιο Όρος το 1915, την επιχείρηση του λιγνιτωρυχείου στην Πραστοβά της

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 12

12

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Δυτικής Μάνης το 1917 και την αποστολή επαναπατρισμού των 150.000 Ποντίων του Καυκάσου, που είχε αναλάβει να συντονίσει ο Καζαντζάκης, τον Μάιο του 1919, ως Γενικός Διευθυντής του νεοσύστατου τότε υπουργείου Περιθάλψεως. Παρατίθενται, επίσης, οι τρεις επιστολές του Ζορμπά που εντοπίστηκαν στο αρχείο του Καζαντζάκη, επιστολές αποκαλυπτικές για τον χαρακτήρα του Ζορμπά και την αγάπη του για τον συγγραφέα, αλλά και γεμάτες από πληροφορίες σχετικά με διάφορες φάσεις της ζωής του, όπως και απόψεις του για την οικογένεια, την πατρίδα, την πολιτική κατάσταση και το χρήμα. Το βιβλίο παρέχει, επίσης, πληροφορίες για το διάσημο μυθιστόρημα του Καζαντζάκη και την κινηματογραφική ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη «Zorba the Greek», που ταξίδεψαν στα πέρατα του κόσμου και έκαναν τον Ζορμπά οικουμενικό σύμβολο, και για τις αρχικές αντιδράσεις μελών της οικογένειας του πραγματικού Ζορμπά (που κατηγορούν τον συγγραφέα για «ύβρη» προς τον νεκρό) ως το τέρμα της διαμάχης το 2000, όταν η Anna Gajger, εγγονή του Ζορμπά, παραδέχεται, σε συνέντευξή της στην εφημερίδα Έθνος, ότι όλοι χρωστάμε πολλά στον Καζαντζάκη, «επειδή περιέγραψε έναν εκπληκτικό τύπο ανθρώπου, ένα μερακλή και γλεντζέ, ένα φιλόσοφο που δε γνώριζε γράμματα, αλλά η σοφία του προερχόταν από την εμπειρία της ζωής». Δίνεται, επίσης, το απόσπασμα από την Αναφορά στον Γκρέκο, την πνευματική αυτοβιογραφία του Καζαντζάκη, όπου ο συγγραφέας αποτίει φόρο τιμής στην προσωπικότητα του Ζορμπά. Το Επίμετρο περιλαμβάνει μαρτυρία της Εβίτας ΚεχαγιάΒαρελά, δισέγγονης του Ζορμπά, απόσπασμα από το βιβλίο του Γιάννη Αναπλιώτη Ο αληθινός Ζορμπάς και ο Νίκος Καζαντζάκης, και αποσπάσματα από κείμενα του συγγραφέα Σωτήρη Γυφτάκη, του δημοσιογράφου Πάνου Σγουρέα, του εκδότη

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 13

∫∞∑∞¡∆∑∞∫∏™ – ∑√ƒª¶∞™: ªπ∞ ∞§∏£π¡∏ ºπ§π∞

13

Γιάννη Γουδέλη, που υπήρξε στενός φίλος του Καζαντζάκη, και του πολιτικού και λογοτέχνη Παναγιώτη Φωτέα. ΘΑΝΑΣΗΣ ΑΓΑΘΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Νεολληνικής Φιλολογίας Τμήμα Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 14

Τ Ο Π Ο Ι - Σ ΤΑ Θ Μ Ο Ι Σ Τ Η Φ Ι Λ Ι Α Τ Ου Σ ΚΡΗΤΗ

Ηράκλειο, όπου γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης. Ακρωτήρι Χανίων, όπου γυρίστηκε η ταινία «Zorba the Greek». ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Καταφύγι Κοζάνης, τόπος γέννησης του Ζορμπά, σύμφωνα με μία εκδοχή, όπου έζησε πολλά χρόνια. Κολινδρός Πιερίας, τόπος γέννησης του Ζορμπά, σύμφωνα με άλλη εκδοχή, όπου επίσης έζησε πολλά χρόνια. Χαλκιδική: Ίσβορο (Στρατονίκη) και Πραβίτα, όπου ο Ζορμπάς δούλεψε σε μεταλλεία, Παλαιοχώρι, όπου έζησε με την οικογένειά του, Άγιον Όρος, όπου γνωρίστηκε με τον Καζαντζάκη. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

Πραστοβά (Στούπα) Μεσσηνίας, όπου έζησαν ο Καζαντζάκης και ο Ζορμπάς εκμεταλλευόμενοι το λιγνιτωρυχείο της Πραστοβάς. ΠΓΔΜ

Σκόπια, όπου ο Ζορμπάς έζησε, εργάστηκε, απεβίωσε και ενταφιάστηκε. ΑΙΓΙΝΑ

Αίγινα, όπου ο Καζαντζάκης έγραψε το μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 15

ΡΙΖΕΣ – ΞΕΚΙΝΗΜΑ

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης, στις 18 Φεβρουαρίου του 1883. Ο πατέρας του Μιχάλης (1856-1932) καταγόταν από το χωριό Βαρβάροι (τη σημερινή Μυρτιά, όπου βρίσκεται το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη) και ήταν έμπορος γεωργικών προϊόντων. Το 1882 παντρεύεται τη Μαρία χριστοδουλάκη (18621932) από το χωριό Ασυρώτοι (σημερινό Κρυονέρι, Νομός Ρεθύμνου). Ο Νίκος Καζαντζάκης είχε δύο αδερφές: την Αναστασία (1884-1967), μετέπειτα σύζυγο Σακλαμπάνη και την Ελένη (1887-1992), μετέπειτα σύζυγο Θεοδοσιάδη. Τέλειωσε το δημοτικό σχολείο στο Ηράκλειο. Κατά την Κρητική Επανάσταση του 1897-1898 καταφεύγει με την οικογένειά του στη Νάξο, όπου εγγράφεται στη Γαλλική Ρωμαιοκαθολική Σχολή του Τιμίου Σταυρού, μαθαίνει γαλλικά και ιταλικά και γνωρίζει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Επιστρέφει στο Ηράκλειο και τελειώνει τις γυμνασιακές του σπουδές (1899-1902). Φοιτά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1902-1906) και συνεχίζει στο Παρίσι ανώτερες σπουδές. Παρακολουθεί τη διδασκαλία του φιλόσοφου Henri Bergson (1908-1909). Γράφει μυθιστορήματα και τραγωδίες.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 16

16

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Η οικογένεια του Καπετάν Μιχάλη Καζαντζάκη. (Όρθιοι: Ν. Καζαντζάκης και οι αδερφές του Αναστασία και Ελένη. Καθιστοί: ο πατέρας του Μιχάλης και η μητέρα του Μαρία.) Αρχείο Πάτροκλου Σταύρου.

Το 1911 παντρεύεται τη Γαλάτεια Αλεξίου (την οποία θα διαζευχθεί το 1926). Από το 1911 μέχρι το 1915 μεταφράζει σπουδαία φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα. Το 1912-1913 στρατεύεται ως εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους. Το 1914 μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό περιηγείται το Άγιον Όρος.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 17

∫∞∑∞¡∆∑∞∫∏™ – ∑√ƒª¶∞™: ªπ∞ ∞§∏£π¡∏ ºπ§π∞

17

ΓΙΩΡΓΗΣ ΖΟΡΜΠΑΣ

Ο πατέρας του Ζορμπά Φώτης (πήρε το επίθετο Ζορμπάς από το «ζορμπαλίκι» του, το αντριλίκι, τον δυναμισμό), και η μητέρα του Ευγενία απόχτησαν τέσσερα παιδιά: τον Ιωάννη, τον Ξενοφώντα, την Αικατερίνη και τον Γεώργιο. Το έτος γέννησης και θανάτου του Γιώργη Ζορμπά αμφισβητούνται. Στον ανακαινισμένο τάφο του στα Σκόπια γράφεται ότι γεννήθηκε το 1865 και απεβίωσε το 1941. Όσο για τον τόπο γέννησής του, τον διεκδικούν δύο χωριά, ενώ το βέβαιο είναι ότι έζησε και στα δύο. Καταφύγι Κοζάνης (Δήμος Σερβίων - Βελβεντού) Σύμφωνα με αντίγραφο του μητρώου αρρένων (βλ. παρακάτω) και μαρτυρίες δύο παιδιών του Ζορμπά (της Φιλιώς και του Μανόλη) γεννήθηκε στο Καταφύγι.

Πιστοποιητικό γεννήσεως του Ζορμπά.

2o

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 18

18

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Η ΔΕΦΝΚ οργάνωσε εκεί εκδήλωση το 2000 με τα εγγόνια του και πλήθος κόσμου.

Καταφύγι, 26 Αυγούστου 2000, τα εγγόνια του Ζορμπά: Anna Gajger (Βελιγράδι), Γιώργος Κεχάεφ-Κεχαγιάς (Καλαμάτα) και Vaguelis Jada (Βελιγράδι). Αρχείο Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη (ΔΕΦΝΚ).

Κολινδρός Πιερίας (Δήμος Πύδνας Κολινδρού) Σύμφωνα με την κόρη του Ανδρονίκη και το βιβλίο του Καλαματιανού δημοσιογράφου Γιάννη Αναπλιώτη, γεννήθηκε στον Κολινδρό. Οι δημοτικές αρχές δεν μπόρεσαν να προσκομίσουν τα μητρώα διότι είχαν καεί. Ο πατέρας του Ζορμπά είχε αρκετή περιουσία στο Καταφύγι, αλλά φιλονίκησε με έναν Τούρκο και εγκαταστάθηκε στα μέρη του Ολύμπου, όπου είχε χωράφια και στάνες με γιδοπρόβατα. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του, πηγαίνει στο Άγιον Όρος και καλογερεύει με το όνομα Φιλάρετος. Το 1880, σε ηλικία 15 ετών, ο Γιώργης Ζορμπάς ασχολείται στον Κολινδρό με τα ζώα που του άφησε ο πατέρας του, τα οποία όμως εξολοθρεύονται από κάποια ασθένεια. Η ΔΕΦΝΚ οργάνωσε εκδήλωση στον Κολινδρό το 2003.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 19

∫∞∑∞¡∆∑∞∫∏™ – ∑√ƒª¶∞™: ªπ∞ ∞§∏£π¡∏ ºπ§π∞

19

Χαλκιδική (Δήμος Αριστοτέλη) Το 1887, μαζί με άλλους συμπατριώτες του, φεύγει για τη χαλκιδική, στα Μαντεμοχώρια. Φτάνει στο χωριό Ίσβορο (Στρατονίκη) και δουλεύει στις στοές των μεταλλείων του «Μαντέμ Λάκκου» με αρχιεργάτη της τότε Γαλλικής Εταιρείας τον Γιάννη Καλκούνη.

Αρχείο Πάτροκλου Σταύρου.

Εργάζεται σκληρά ως σταβλίτης, μιναδόρος, ξυλοδέτης, διαλεχτής στο μετάλλευμα... Ο γερο-Καλκούνης τού έχει μεγάλη εμπιστοσύνη. Ερωτεύεται τη 15χρονη κόρη του Ελένη και παντρεύονται κρυφά στο Παλαιοχώρι. Ήταν η μόνη νόμιμη γυναίκα του, την οποία αγάπησε και εκτίμησε πολύ. Μαζί έκαναν δέκα παιδιά από τα οποία επέζησαν τα εννιά: Αντρέας (Αθήνα, στρατιωτικός). Βαγγέλης (Σέρρες).

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 20

20

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Ο Ζορμπάς και δίπλα η γυναίκα του Ελένη. Αρχείο Πάτροκλου Σταύρου.

Ανδρονίκη (παντρεύεται στην Καλαμάτα τον Κεχάεφ). Νίκος (δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες). Αναστασία (Ηράκλειο Κρήτης, παντρεύεται τον Ραδάμανθυ, αδερφό της Γαλάτειας και της Έλλης Αλεξίου). Φιλιώ (παντρεύεται και διαμένει στην Κερατέα). Μανόλης (Σητεία, μηχανικός). Κατίνα (Σκόπια, παντρεύεται τον Γιάντα). Αλέξης (δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες). Δουλεύει σε πολλά χωριά της χαλκιδικής και για προσωπικούς λόγους ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη και τη Σερβία. Το 1914 επιστρέφει από τη Σερβία στη χαλκιδική και εργάζεται ως σιδεράς, ενώ νοικιάζει αμπέλια και χωράφια. Πεθαίνει η γυναίκα του σε ηλικία 36 ετών. Τα παιδιά διαμοιράζονται στις υπηρέτριες και στη συνέχεια εγκαθίστανται στην Κερατέα. Ο ίδιος πηγαίνει στο Άγιον Όρος για να γίνει καλόγερος και ασχολείται με την υλοτομία.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 21

Γ Ν Ω Ρ Ι Μ Ι Α – Δ ΡΑ Σ Η

Άγιον Όρος Το 1914 ο Καζαντζάκης γνωρίζει τον Ζορμπά και εντυπωσιάζεται από την εργατικότητα και τις γνώσεις του. Το 1915 φτάνει στη Θεσσαλονίκη. υπογράφει συμβόλαιο με τον Γιάννη Σκορδίλη και τον Αντωνάκη Παναγιώτου για μια μεγάλη επιχείρηση ξυλείας από το Άγιον Όρος και προσλαμβάνει τον Ζορμπά. Το περιστατικό αυτό αναφέρει σε επιστολή του προς τον Κεφαλονίτη φίλο του Γιάννη Ζερβό. Για την επιχείρηση αυτή, η οποία δεν πήγε καλά, ενδιαφέρουσες πληροφορίες δίνει ο Κωνσταντίνος χιούτης, στο δελτίο Παλαιοχωρινά Νέα, Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2012: Ερευνώντας το αρχείο της Μονής Αγίου Παύλου, στάθηκα σε μία επιστολή 8 εργατών από το Παλαιοχώρι, η οποία καταδεικνύει την κακή πορεία της εταιρείας του Καζαντζάκη από τα πρώτα της βήματα και το εργασιακό περιβάλλον στο οποίο ήταν εκτεθειμένοι όσοι εργάζονταν μακριά από τον τόπο τους. Η επιστολή των Παλαιοχωρινών συντάχτηκε τον Ιανουάριο 1916 και απευθύνεται στον ηγούμενο και τους προϊσταμένους της Μονής Αγίου Παύλου με σκοπό να μεσολαβήσουν, ώστε να πληρωθούν από την εταιρεία του. Την παρουσιάζω τηρώντας τη σύνταξη και ορθογραφία της.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 22

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 23

Αριστερά: Η επιστολή Καζαντζάκη. Αρχείο Κώστα Π. Πανόπουλου. Δεξιά: Η επιστολή των Παλαιοχωριτών. Αρχείο Γεωργίου Τσιάλη.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 24

24

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Μετά την αποτυχία της επιχείρησης ξυλείας, ο Ζορμπάς και ο Καζαντζάκης σκέπτονται τη δημιουργία άλλης επιχείρησης. Το 1916, συμβολαιογραφική πράξη του Καζαντζάκη υποδηλώνει προσπάθειες εκμετάλλευσης ορυχείου στην περιοχή «Τσιφλίκιον Πραβίτα». Φεύγουν από την ορεινή Βόρεια χαλκιδική και το Άγιον Όρος και κατευθύνονται στη Μεσσηνιακή Μάνη. Πραστοβά - Στούπα (Δήμος Δυτικής Μάνης) Ο Ζορμπάς, στον οποίο ο Καζαντζάκης έχει απόλυτη εμπιστοσύνη, φτάνει πρώτος στην Πραστοβά το 1917 και τον ακολουθεί και ο Καζαντζάκης, αφού πρώτα ετοίμασε τα συμβόλαια στην Αθήνα. Ιδρύεται όμιλος, του οποίου μέτοχοι είναι η εταιρεία του Πειραιά «Λάγκας Κεχατζόπουλος», ο Μιχάλης Νικατσός, ο Γιώργος Ισιδωρίδης, ο Μιχάλης Κανέτσος και οι δύο συνέταιροι Καζαντζάκης και Φαραντάτος. Οργανώνεται το λιγνιτωρυχείο, ανοίγουν γραφεία, προσλαμβάνουν εργάτες. Ο Ζορμπάς φέρνει τα παιδιά του από την Κερατέα. Έρχονται για επίσκεψη στη Μάνη η Γαλάτεια, η γυναίκα του Καζαντζάκη, η αδερφή της Έλλη, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Κυβέλη και ο Άγγελος Σικελιανός, με τον οποίο ο Καζαντζάκης κάνει περιηγήσεις και μιλούν για τα έργα τους. Ο Καζαντζάκης και ο Ζορμπάς αγάπησαν τους κατοίκους, όπως και αυτοί τους αγάπησαν. Στις 12 Μαΐου του 1954, ο Καζαντζάκης έγραψε από την Αντίπολη, όπου διέμενε, στον φίλο του και εκδότη Γιάννη Γουδέλη: «Είναι αλήθεια, κοντά στην Καρδαμύλη, σ’ ένα ορυχείο, συνεργάστηκα με λαμπρούς Μανιάτες. Όλη αυτή την περιπέτεια την περιγράφω στο Ζορμπά». Οι κάτοικοι θυμούνται τον Ζορμπά ως άνθρωπο γλεντζέ και δουλευταρά. Ο Καζαντζάκης ασχολείται περισσότερο με το έργο του.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 25

Τα γραφεία της εταιρείας του λιγνίτη. Αρχείο Πάτροκλου Σταύρου.

Το σπίτι όπου διέμενε ο Νίκος Καζαντζάκης. Αρχείο ΔΕΦΝΚ.

Ο Ν. Καζαντζάκης μαζί με τη Γαλάτεια στο λιγνιτωρυχείο. Αρχείο Πάτροκλου Σταύρου.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 26

26

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

Η Ελένη Καζαντζάκη γράφει για την Πραστοβά στο βιβλίο της Ο ασυμβίβαστος (Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 1998): Ένα χαριτωμένο λιμανάκι, όπου ανάβλυζαν πηγές δροσερό νερό μέσα στη θάλασσα. Ο Νίκος μου μιλούσε συχνά για τα κοπάδια τις κατσίκες και τα πρόβατα που χτυπούσαν με την χηλή τους την άμμο κι ανάβλυζε γλυκό δροσερό νερό να πιούν να ξεδιψάσουν. Οι γέροντες στη Μάνη θυμούνται ακόμα τον Ζορμπά και τον Καζαντζάκη και μου ’δειξαν το ερειπωμένο τώρα καλύβι τους. Μου ’δειξαν και τη σπηλιά, όπου ο Νίκος έβρισκε καταφύγιο, για να διαβάσει και να γράψει. Θυμούνται ακόμα πολύ καλά τον Άγγελο Σικελιανό, τη βαριά μελωδική φωνή του, όταν απάγγελλε στίχους του, και πως κοιμόταν σε μιαν εξέδρα, που είχαν ξεπίτηδες φτιάξει πάνω από τα κύματα. Όπως μου την είχε περιγράψει ο Νίκος τη μικρή τούτη ακρογιαλιά της Πραστοβάς, έτσι τη βρήκα. Μονάχα –και νιώθω μεγάλη ντροπή να το ομολογήσω– η Στούπα, το χωριουδάκι δίπλα στην ακρογιαλιά, δεν είχε μήτε μια φέτα ψωμί να με φιλέψει. Ελιές και ντομάτες και μερικά σύκα. Ξεχασμένοι από την πολιτεία, οι Μανιάτες έχουν δίκιο να παραπονιούνται πως ζουν «πίσω από τον ήλιο»…

Το καλοκαίρι του 1918, το ορυχείο χρεοκοπεί και κλείνει. Ο Καζαντζάκης αρρωσταίνει από ένα είδος πνευματικής υπερκόπωσης, πηγαίνει στην Αθήνα και μετά στην Ελβετία για θεραπεία. Ο Ζορμπάς παραμένει μαζί με την οικογένειά του στην περιοχή της Καλαμάτας κάνοντας διάφορες δουλειές, ιδιαίτερα στη Βελίκα, κοντά στο Πεταλίδι, σε κάποιο μεταλλείο πετροκάρβουνου. Τα παιδιά του, η Ανδρονίκη, η Φιλιώ και ο Μανόλης, πηγαίνουν εκεί σχολείο.

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 27

∫∞∑∞¡∆∑∞∫∏™ – ∑√ƒª¶∞™: ªπ∞ ∞§∏£π¡∏ ºπ§π∞

27

Με προτροπή της Γαλάτειας, η κόρη του Ζορμπά Αναστασία παντρεύεται στο Ηράκλειο της Κρήτης τον αδελφό της Ραδάμανθυ και αποκτούν ένα γιο, τον Στέλιο και μια κόρη, την Τζένη, η οποία παντρεύεται τον Κωνσταντίνο Σιδηρόπουλο. Το ζευγάρι αποκτά δύο παιδιά: τη Μελίνα και τον Παύλο, γνωστό τραγουδιστή με το προσωνύμιο «ο πρίγκιπας του ελληνικού ροκ». Ο Γιάννης Αναπλιώτης αναφέρει στο βιβλίο του: Πραστοβά… Μια αληθινά μαγευτική τοποθεσία που πολύ αγάπησε ο Καζαντζάκης – κι ας έχασε πολλά λεφτά στη ναυαγισμένη επιχείρηση του μεταλλείου της. Τόσο που αργότερα, έπειτα από πολλά χρόνια, υπόγραφε και κάρτες που έστελνε σε φίλους του από το εξωτερικό με το όνομά της: Nicoche de Prastova…

Το ορυχείο όπως είναι σήμερα. Αρχείο ΔΕΦΝΚ.

Η ΔΕΦΝΚ σε συνεργασία με τον Δήμο Δυτικής Μάνης και το Γαλλικό Ινστιτούτο ανακάλυψαν το ορυχείο και οργάνωσαν σημαντικές εκδηλώσεις το 1994, το 2000, το 2007 και το 2013. Τοποθετήθηκε χάλκινη προτομή του Καζαντζάκη στη Στούπα,

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 28

28

°πøƒ°√™ ™∆∞™π¡∞∫∏™

έργο του χρήστου Ρηγανά, και μία οδός της κωμόπολης πήρε το όνομα του Καζαντζάκη. Παρευρέθηκαν η εγγονή του Ζορμπά Anna Gajger και ο εγγονός του Γιώργος Κεχάεφ-Κεχαγιάς, καθώς και πολλά μέλη της ΔΕΦΝΚ από τη Γαλλία, την Ελβετία, την Ελλάδα, την Ιταλία και το Λουξεμβούργο.

Αναμνηστική φωτογραφία στη Στούπα (27 Αυγούστου 2000). Αρχείο ΔΕΦΝΚ.

Καύκασος Μετά το τέλος της εκμετάλλευσης του λιγνιτωρυχείου της Πραστοβάς, ο Νίκος Καζαντζάκης ταξιδεύει στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Τον Μάιο του 1919 διορίζεται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο Διευθυντής του νεοσύστατου υπουργείου Περιθάλψεως με ένα σκοπό: να επαναπατρίσει από τον Καύκασο τους Πόντιους (είχαν εγκατασταθεί εκεί μεταξύ 1916-1923 μετά τη γενοκτονία από τους Τούρκους), που υφίσταντο διωγμό από τους μπολσεβίκους (διότι η ελληνική κυβέρνηση είχε στείλει εκστρατευτικό

STASINAKIS_KAZANTZAKIS sel_Final_Layout 1 31/01/2017 12:34 ΜΜ Page 29

∫∞∑∞¡∆∑∞∫∏™ – ∑√ƒª¶∞™: ªπ∞ ∞§∏£π¡∏ ºπ§π∞

29

σώμα για να υποστηρίξει τους Λευκορώσους) και τους Κούρδους (στους οποίους ο Λένιν είχε υποσχεθεί την ίδρυση κουρδικού κράτους). Παίρνει συνεργάτες, κυρίως Κρητικούς, όπως σημειώνει στην Αναφορά στον Γκρέκο, μεταξύ των οποίων τους αγαπημένους συμμαθητές του Ηρακλή Πολεμαρχάκη και Γιάννη Κωνστανταράκη, τον δικηγόρο Γιάννη Αγγελάκη (πατέρα της ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ), τον Γιάννη Σταυριδάκη (παιδικό του φίλο, πρόξενο της Ελλάδος στη Ζυρίχη, όπου διέμεινε ο Καζαντζάκης το 1918, ο οποίος πέθανε από πνευμονία στην Τιφλίδα και ο Καζαντζάκης τον αναφέρει στο βιβλίο του Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά) και τον Γιώργη Ζορμπά. Ο Καζαντζάκης, σύμφωνα με την κόρη του Ζορμπά Ανδρονίκη, του έγραψε: «Ζορμπά, με στέλνει το κράτος στη Ρωσία. Αν έρθεις, θα πάω, αλλιώς δεν πάω». Επαναπατρίζει 150.000 Έλληνες και τους εγκαθιστά στη Θράκη και τη Μακεδονία. Όταν η αποστολή έφτασε στο Νοβοροσίνσκι, ο Ζορμπάς γνωρίζεται με την οικογένεια Κεχάεφ. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Ζορμπάς παίρνει μαζί του τον γιο Κώστα Κεχάεφ, γλωσσομαθή ελληνικής καταγωγής από τον Πόντο. Πρώτα μένει στην Αθήνα και μετά στην Καλαμάτα, όπου τον παντρεύει με την κόρη του Ανδρονίκη. Ο Κεχάεφ είχε για πολλά χρόνια ένα γνωστό φωτογραφείο στην Καλαμάτα.