978 960 03 6225 5

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 5

γιωργοσ γεωργησ Χριστοσ Κ. κυριακιδησ χαραλαμποσ γ. χαραλαμπουσ

(Επιμέλεια)

λωζαΝνη 1923 Διαχρονικές προσεγγίσεις και εκτιμήσεις ‫ﱨﱧ‬ ΓΡΑΦΟΥΝ οι:

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ, ΚΥΠΡΟΣ Η. ΓΙΩΡΓΑΛΛΗΣ, ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΛΑΨΗΣ, ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΥΜΑΣ, ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΟΥΡΚΟΥΒΕΛΑΣ, ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗΣ, ΙΑΚΩΒΟΣ Δ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΥΠΡΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 6

©

Copyright Γιώργος Γεωργής – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2017

Έτος 1ης έκδοσης: 2017 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓρΑφΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6225-5

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 7

ΠΕρΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠρΟΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Το ιστορικό πλαίσιο της διάσκεψης και το περιεχόμενο της συνθήκης της Λωζάννης, του Γιώργου Γεωργή . . . . . . . . . . . . 13 Η συνθήκη της Λωζάννης – Γενικές παρατηρήσεις, του Κωνσταντίνου Σβολόπουλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Οι παραβιάσεις της συνθήκης της Λωζάννης και οι επιπτώσεις για τους Έλληνες της Ίμβρου και Τενέδου, του Βαγγέλη Κουφουδάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Η συνθήκη της Λωζάννης και η Κύπρος, του Κύπρου Χρυσοστομίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Στρατηγικές επιλογές και διπλωματικές επιδιώξεις της τουρκικής αντιπροσωπείας στη Λωζάννη, του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Συνθήκη της Λωζάννης – Η διάσταση της βαλκανικής ασφάλειας, του Μανόλη Κούμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Την επαύριον της Καταστροφής – Όψεις της αναζήτησης νέων ιδεολογικών προσανατολισμών, του Λυκούργου Κουρκουβέλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Οι πολιτικές δυνάμεις στην Κύπρο και οι διεκδικήσεις τους πριν και μετά τη συνθήκη της Λωζάννης, του Βασίλη Πρωτοπαπά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 8



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Το Εθνικό Συμβούλιο της Κύπρου πριν και μετά τη διάσκεψη της Λωζάννης – Η σύντομη διαδρομή από την παντοδυναμία στην παρακμή και η αντίδραση (1921-1925), του Κυριάκου Ιακωβίδη . . . . . . . . . 122 Η συνθήκη της Λωζάννης και η συμμετοχή κρατών στο δημόσιο οθωμανικό χρέος: Η καταβολή μέρους του από την Κύπρο – Νομική υποχρέωση ή βρετανική ρύθμιση;, του Κύπρου Η. Γιωργαλλή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 «Η Ελλάς θα σωθεί» – Η υποδοχή της συνθήκης της Λωζάννης από τον κυπριακό Τύπο, του Γιώργου Γεωργή . . 166 Η διπλωματία του εφικτού – Η εφαρμογή της σύμβασης της Λωζάννης για την ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών, του Αντώνη Κλάψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 ΠΑρΑρΤΗΜΑ: Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 233 ΒΙΟΓρΑφΙΚΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ . . . . . . . . . . . . 307

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η συνθήκη της Λωζάννης υπήρξε κορυφαίο διπλωματικό γεγονός και διεθνής σύμβαση που ρύθμισε τα σύνορα και τις σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας και άλλων κρατών της ανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Ουσιαστικά τερμάτισε οριστικά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα την ελληνοτουρκική σύρραξη στη Μικρά Ασία. Παρά τις συνεχείς τουρκικές υπονομεύσεις και παραβιάσεις της συνθήκης, χάρις στην ελληνική ανοχή και προσπάθεια παρέμενε το βασικό πλαίσιο καλής γειτονίας και συνεργασίας ανάμεσα στα δύο όμορα κράτη, που μοιράζονται χερσαία και θαλάσσια σύνορα. Η συνθήκη υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923 από τους αντιπροσώπους της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Ιαπωνίας, της Γιουγκοσλαβίας, της ρουμανίας, της Τουρκίας και της Ελλάδας, σε αντικατάσταση της συνθήκης των Σεβρών, που είχε συμφωνηθεί με τον σουλτάνο τον Αύγουστο του 1920. Συγκλονιστική ήταν η στιγμή της προσυπογραφής της συνθήκης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Όλων τα μάτια είχαν καρφωθεί επάνω του. Ήταν ο κορυφαίος μιας τραγωδίας. Με τη νέα συνθήκη η Κωνσταντινούπολη, η Ανατολική Θράκη, η Ίμβρος και η Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία, ενώ παρέμειναν στην Ελλάδα τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. Τα Δωδεκάνησα παρέμειναν κάτω από ιταλική κατοχή, ενώ αναγνωρίστηκε η προσάρτηση της Κύπρου από τη Βρετανία. Η Τουρκία αποποιήθηκε κάθε διεκδίκηση πάνω στην Κύπρο,

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 10



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αναγνώρισε τα νέα σύνορα όπως διαμορφώθηκαν με τη συνθήκη και διαβεβαίωσε ότι δεν είχε οποιεσδήποτε εδαφικές διεκδικήσεις έξω από τα σύνορά της. Οι διασυνοριακές διευθετήσεις, με εξαίρεση την προσάρτηση της Αλεξανδρέττας το 1939 με τη συγκατάθεση της Γαλλίας, δεν μεταβλήθηκαν και η ισχύς της συνθήκης δεν διασαλεύθηκε ούτε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, κατά τον οποίο η Τουρκία παρέμενε ουδέτερη. Η μόνη μεταβολή του διασυνοριακού καθεστώτος υπήρξε η παραχώρηση της Δωδεκανήσου στην Ελλάδα, χωρίς την προβολή οποιωνδήποτε αντιρρήσεων από την Τουρκία. Η πρώτη σημαντική τουρκική υπαναχώρηση σημειώθηκε στη δεκαετία του 1950, οπότε η Τουρκία πρόβαλε, με τη συνεπικουρία της Βρετανίας, διεκδικήσεις πάνω στην Κύπρο. Με την Τριμερή Διάσκεψη του Λονδίνου τον Σεπτέμβριο του 1955 η Τουρκία κατέστη επίσημα ενδιαφερόμενο μέρος για το Κυπριακό. Πρόκειται για μια πορεία που κατέληξε στις συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου του 1959, με τις οποίες η Τουρκία μαζί με την Ελλάδα και τη Βρετανία ανέλαβαν εγγυήτριες δυνάμεις της Κυπριακής Δημοκρατίας, με μονομερές δικαίωμα επέμβασης. Η εμπλοκή της Τουρκίας στο Κυπριακό συνδέθηκε με συστηματικές, φανερές ή συγκαλυμμένες, παραβιάσεις των όρων της συνθήκης της Λωζάννης, με διώξεις κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, με την καταπίεση των ελληνικών πληθυσμών της Ίμβρου και Τενέδου, με μέτρα και ενέργειες που σαφώς αντιβαίνουν στους όρους της συνθήκης, με την προσπάθεια δημιουργίας μειονοτικού ζητήματος στη Δυτική Θράκη, ενώ πρόσφατα ο πρόεδρος της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν, με συνεχείς αναφορές του, προσβάλλει το κύρος και αμφισβητεί τους όρους της συνθήκης. Στον συλλογικό τόμο που έχετε στα χέρια σας συμμετέχουν με κείμενά τους έντεκα ιστορικοί και πολιτικοί επιστήμονες, που εξετάζουν την ιστορία του συνεδρίου της Λωζάννης και την υπογραφή της ομώνυμης συνθήκης, ανατέμνουν και αναλύουν

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ



το περιεχόμενο και εξετάζουν την εφαρμογή, την ισχύ, την πορεία και τις επιπτώσεις της μέσα στον χρόνο. Στον τόμο περιλαμβάνεται επίσης το πλήρες κείμενο της συνθήκης, για ενημέρωση και περαιτέρω προβληματισμό όσων επιθυμούν να εγκύψουν περισσότερο στο περιεχόμενό της. Γιώργος Γεωργής Χρίστος Κ. Κυριακίδης Χαράλαμπος Γ. Χαραλάμπους

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 12

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 13

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ

Η συνδιάσκεψη της Λωζάννης άρχισε τις εργασίες της στις 20 Νοεμβρίου 1922 και έληξε με την υπογραφή της ομώνυμης συνθήκης στις 24 Ιουλίου 1923. Με τη συνθήκη της Λωζάννης έληξε ουσιαστικά ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος. Στη Δύση ο πόλεμος είχε λήξει από το 1918, αλλά στην Ανατολή είχε συνεχισθεί ως ελληνοτουρκική σύγκρουση. Οι εξελίξεις και οι μεταβολές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τη λήξη του πολέμου είχαν καταστήσει ουσιαστικά άκυρη, «σπασμένη πορσελάνη», τη συνθήκη των Σεβρών, η οποία είχε υπογραφεί ανάμεσα στις νικήτριες δυνάμεις και την Οθωμανική Αυτοκρατορία στις 10 Αυγούστου 1920. Οι όροι της συνθήκης ήσαν ιδιαίτερα δυσμενείς και ταπεινωτικοί. Πέρα από τον πολυμερή διαμελισμό, οι Ευρωπαίοι βρήκαν την ευκαιρία να επαναφέρουν τις, αποικιακής υφής, διομολογήσεις. Η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση απέφυγε να αναγνωρίσει ή να επικυρώσει τη συνθήκη των Σεβρών. Οι Έλληνες που είχαν αποβιβασθεί στη Σμύρνη αντιμετωπίσθηκαν ως εισβολείς και ο αδιαφιλονίκητος αρχηγός των εθνικιστών Μουσταφά Κεμάλ κήρυξε απελευθερωτικό πόλεμο, από τον οποίο εξήλθε νικητής. Στις 11 Οκτωβρίου 1922 υπογράφηκε στο λιμάνι των Μουδανιών, από τους εκπροσώπους της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας και από τον Ισμέτ πασά, ανακωχή, στην οποία η Ελλάδα προσχώρησε στις 14

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 14



ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Οκτωβρίου. Την 1η Νοεμβρίου ο Μουσταφά Κεμάλ κατέλυσε το σουλτανάτο και εκθρόνισε τον Μεχμέτ ΣΤ΄. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχει και είχε γεννηθεί η νέα Τουρκία. Ήταν ένα νέο κράτος που δεν δεσμευόταν από τους όρους της συνθήκης των Σεβρών, τους οποίους επιδίωξε να ακυρώσει. Η συνδιάσκεψη στη Λωζάννη συνήλθε με πρωτοβουλία της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας, οι οποίες προσκάλεσαν επίσης για να συμμετάσχουν την Ιαπωνία, τη ρουμανία, τη Νοτιοσλαβία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Εκτός από το ζήτημα της ειρήνης και της διαμόρφωσης των συνόρων, στα θέματα προς συζήτηση είχαν περιληφθεί η ναυσιπλοΐα στα Στενά, η κατάργηση των διομολογήσεων, ο καταμερισμός του οθωμανικού χρέους. Στις συζητήσεις για το καθεστώς των Στενών προσκλήθηκε να συμμετάσχει, ως άμεσα ενδιαφερόμενο κράτος, η σοβιετική ρωσία, ενώ στις διαπραγματεύσεις για τις διομολογήσεις προσκλήθηκαν η Ισπανία, οι Κάτω Χώρες, η Σουηδία και η Νορβηγία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, με την τεράστια συμβολή στη νίκη των Συμμάχων, απέστειλαν παρατηρητή, τον διπλωμάτη R.W. Child, τον οποίο αντικατέστησε στη συνέχεια ο Αμερικανός πρεσβευτής στη Βέρνη J. Clark Grew. Επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας ανέλαβε ο πρώην πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος μαζί με τον φίλο και συνεργάτη του Δημήτριο Κακλαμάνο, πρεσβευτή της Ελλάδας στο Λονδίνο. Την αντιπροσωπεία της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας αποτελούσαν ο Ισμέτ πασάς (Ινονού), υπουργός των Εξωτερικών (βουλευτής Αδριανουπόλεως), ο δρ. ριζά Νουρ μπέης, υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Περίθαλψης (βουλευτής Σινώπης), και ο πρώην υπουργός Χασσάν μπέης (βουλευτής Τραπεζούντος). Στην έναρξη των εργασιών της διάσκεψης προήδρευσε τιμητικά ο πρόεδρος της Ελβετίας Χαμπ, ενώ στο πρώτο τριήμερο εμφανίστηκαν ο υπουργός Εξωτερικών και πρωθυπουργός της Γαλλίας Raymond Poincaré, που είχε αναλάβει για δεύτερη φορά την πρωθυπουργία τον Ιανουάριο του 1922, και ο ιταλός δικτάτορας Benito Mussolini, που είχε ανα-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 15

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...



λάβει την εξουσία λίγες μέρες προηγουμένως, μετά τη θριαμβική είσοδό του στη ρώμη, επικεφαλής της Πορείας προς τη ρώμη. Η διάσκεψη διαιρέθηκε σε τρεις επιτροπές. Στην πρώτη, που θα συζητούσε τις εδαφικές αναπροσαρμογές και τα στρατιωτικά θέματα, ανέλαβε πρόεδρος ο βρετανός υπουργός λόρδος George Curzon, αρχιτέκτονας της σύγκλησης της διάσκεψης. Στη δεύτερη, που είχε ως αρμοδιότητα τα οικονομικά και δημοσιονομικά θέματα, ανέλαβε πρόεδρος ο γάλλος διπλωμάτης Camille Barrère, πρέσβης της Γαλλίας στη ρώμη. Στην τρίτη, που θα συζητούσε τα ζητήματα των εθνικών μειονοτήτων, των διομολογήσεων και γενικά τα θέματα των ξένων πολιτών στην Τουρκία, προήδρευσε ο ιταλός διπλωμάτης μαρκήσιος Garroni. Η πρώτη επιτροπή συνήλθε σε 26 συνεδρίες, η επιτροπή για τα οικονομικά σε 5 και η τρίτη σε 6. Χρειάστηκε δηλαδή πολύ περισσότερος χρόνος για τα εδαφικά ζητήματα, και στην επιτροπή αυτή παρουσιάστηκαν οι περισσότερες τριβές και δοκιμάστηκε η αντοχή της συνέλευσης. Ο Ισμέτ πασάς και η τουρκική αντιπροσωπεία προσήλθαν στη διάσκεψη με την υπεροψία του νικητή, αποφασισμένοι να επιβάλουν τις απόψεις τους. Από τις πρώτες ημέρες ακολούθησαν αδιάλλακτη και παρελκυστική τακτική, που προκάλεσε την αντίδραση του βρετανού υπουργού Εξωτερικών, ο οποίος παρατήρησε ότι οι Τούρκοι είχαν προσέλθει «ως να ήσαν κατακτητές του κόσμου». Ο Ισμέτ Ινονού απαίτησε επιτακτικά να δοθεί στην Τουρκία εναλλάξ η προεδρία ή να διορισθεί τούρκος γενικός γραμματέας. Οι ριζικές διαφωνίες με την τουρκική αντιπροσωπεία, η οποία σε όλα σχεδόν τα θέματα πρόβαλλε απαράδεκτες αξιώσεις, προκάλεσαν την αγανάκτηση του λόρδου Curzon, ο οποίος, μπροστά στο αδιέξοδο, προτίμησε να επιβάλει στις 5 φεβρουαρίου 1923 τη διακοπή των εργασιών της διάσκεψης. Οι εργασίες επαναλήφθηκαν στις 23 Απριλίου και ολοκληρώθηκαν, ύστερα από εργώδεις διαπραγματεύσεις, στις 23 Ιουλίου. Την επόμενη μέρα υπογράφηκε από όλους τους

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 16



ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

αντιπροσώπους η συνθήκη της Λωζάννης, στη μεγάλη αίθουσα του Palais de Rumine του Πανεπιστημίου της Λωζάννης. Την κύρια συνθήκη συνοδεύουν ως προσαρτήματα πέντε ειδικές συμβάσεις, τέσσερις δηλώσεις, έξι πρωτόκολλα, μία συμφωνία, μία τελική πράξη και διάφορες επεξηγηματικές επιστολές. Η συνθήκη περιλάμβανε συνολικά 143 άρθρα (το κείμενό της στα ελληνικά βρίσκεται ως παράρτημα στην παρούσα έκδοση). Το άρθρο 1 καθόριζε την οριστική επαναφορά της ειρήνης ανάμεσα στη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ιαπωνία, την Ελλάδα, τη ρουμανία, το σερβο-κροατο-σλοβενικό κράτος από τη μια, και την Τουρκία από την άλλη, τόσο ανάμεσα στα κράτη, όσο και ανάμεσα στους υπηκόους. Το πρώτο άρθρο προνοούσε επίσης την αποκατάσταση και επανάληψη των διπλωματικών και προξενικών σχέσεων κάτω από τις πρόνοιες και τις αρχές του διεθνούς δικαίου. Στα άρθρα 2-22 περιλαμβάνονταν οι εδαφικοί όροι. Τα άρθρα 2 και 3 καθόριζαν τα σύνορα της Τουρκίας με τη Βουλγαρία, την Ελλάδα, τη Συρία και το Ιράκ. Τα άρθρα 4-11 περιλάμβαναν τα σχετικά με τη σύσταση και λειτουργία Επιτροπής Οροθετήσεως, την επεξήγηση γεωγραφικών όρων, την τοποθέτηση οροσήμων και την υπογραφή πρωτοκόλλου οροθέτησης εις τριπλούν, τα οποία μαζί με τους συνοδευτικούς χάρτες θα διαβιβάζονταν τα δύο στα όμορα κράτη και το τρίτο στην κυβέρνηση της Γαλλίας, που θα είχε την ευθύνη έκδοσης αντιγράφων για τις άλλες χώρες που υπέγραφαν τη συνθήκη. Τα άρθρα 12-15 αφορούσαν άμεσα την Ελλάδα. Το άρθρο 12 επαναβεβαίωνε τις αποφάσεις της συνδιάσκεψης του Λονδίνου της 13ης φεβρουαρίου 1914 που αφορούσε την ελληνική κυριαρχία στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Λήμνο, Σαμοθράκη, Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο, Ικαρία), με εξαίρεση τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο. Το άρθρο προέβλεπε χαρακτηριστικά ότι «νησιά που βρίσκονταν σε μικρότερη απόσταση των τριών μιλίων από τη μικρασιατική ακτή παρέμεναν κάτω από την τουρκική κυριαρχία». Το άρθρο 13 προέβλεπε ότι η ελληνική κυβέρνηση εί-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 17

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...



χε την υποχρέωση στα τέσσερα νησιά, Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο και Ικαρία, να μην ανεγείρει οχυρωματικά έργα ή να εγκαταστήσει ναυτική βάση, να περιορίσει τη στρατιωτική δύναμη στα νησιά στον αριθμό των στρατεύσιμων από αυτά και να συντηρεί δύναμη χωροφυλακής και αστυνομίας ανάλογη με το μέγεθος των νησιών. Το άρθρο προέβλεπε επίσης ρητά ότι απαγορεύονταν οι πτήσεις της ελληνικής στρατιωτικής αεροπλοΐας πάνω από την ακτή της Ανατολίας, και αντίστοιχα ότι απαγορεύονταν οι πτήσεις της τουρκικής στρατιωτικής αεροπλοΐας πάνω από τα νησιά. Το άρθρο 14 προέβλεπε ότι τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, που παρέμειναν υπό τουρκική κυριαρχία, θα απολάμβαναν ειδική διοικητική οργάνωση, αποτελούμενη από ντόπιους, και η Τουρκία ήταν υποχρεωμένη να παρέχει κάθε εγγύηση στον μη μουσουλμανικό ιθαγενή πληθυσμό σχετικά με την τοπική διοίκηση και την προστασία των προσώπων και περιουσιών. Τη διατήρηση της τάξης στα δύο νησιά θα εξασφάλιζε αστυνομία από ιθαγενείς των νησιών κάτω από τις διαταγές της τοπικής διοίκησης. Προβλεπόταν επίσης η ρήτρα ότι οι κάτοικοι δεν θα περιλαμβάνονταν στη συμφωνία ανταλλαγής των πληθυσμών. Με το άρθρο 15 η Τουρκία παραιτήθηκε υπέρ της Ιταλίας από κάθε δικαίωμα πάνω στα Δωδεκάνησα και το Καστελλόριζο, καθώς και από τις νησίδες που θεωρούνταν εξαρτώμενες από αυτά. Με το άρθρο 16 η Τουρκία παραιτήθηκε από κάθε τίτλο και δικαίωμα πάνω στα εδάφη και τα νησιά που βρίσκονταν έξω από τα όριά της, όπως αυτά καθορίζονταν από τους όρους της συνθήκης. Τα άρθρα 17-19 ρύθμιζαν τα θέματα της Αιγύπτου και του Σουδάν, ενώ με το άρθρο 20 η Τουρκία αναγνώριζε την προσάρτηση της Κύπρου από τη Μεγάλη Βρετανία. Το επόμενο άρθρο ρύθμιζε, με επαρκή λεπτομέρεια, τα σχετικά με την ιθαγένεια των κατοίκων της Κύπρου. Με το άρθρο 22 η Τουρκία αναγνώριζε την οριστική κατάργηση κάθε δικαιώματος ή προνομίου που απολάμβανε στη Λιβύη.

2 – Λωζάννη 1923

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 18



ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Από τα επόμενα άρθρα, ιδιαίτερα σημαντικά ήταν τα άρθρα 23 και 28. Με το 23 καθοριζόταν η ελεύθερη ναυσιπλοΐα αλλά και η αεροπλοΐα πάνω από τα Στενά τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και σε καιρό πολέμου, ενώ με το 28 προβλεπόταν η κατάργηση των διομολογήσεων στην Τουρκία. Με τα άρθρα 24-26 η Τουρκία αναλάμβανε να αναγνωρίσει τις συνθήκες και τις αποφάσεις των Δυνάμεων σχετικά με τα εδάφη των ηττημένων Δυνάμεων που είχαν συμπολεμήσει με την Τουρκία, και να αποδεχθεί τα νέα σύνορα της Αυστρίας, της Ουγγαρίας, της Γερμανίας, της Βουλγαρίας, της Πολωνίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Τσεχοσλοβακίας και της Ελλάδας. Τα άρθρα 27 και 29-38 αναφέρονταν σε θέματα υπηκοότητας των πρώην οθωμανικών χωρών που θα βρίσκονταν κάτω από την προστασία κάποιας από τις Δυνάμεις, στην ομαδική πολιτογράφηση των πρώην οθωμανών υπηκόων στις χώρες όπου είχαν προσαρτηθεί τα εδάφη στα οποία κατοικούσαν, στο δικαίωμα επιλογής της τουρκικής ιθαγένειας μέσα σε δύο χρόνια και κατά συνέπεια την αναχώρησή τους έναν χρόνο μετά την άσκηση της επιλογής τους, χωρίς την παρεμβολή εμποδίων στην άσκηση της επιλογής και στην αναχώρησή τους. Αντίστοιχα, τα άρθρα 37-45 καθόριζαν την προστασία των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με το άρθρο 38 η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβανε την υποχρέωση να παρέχει σε όλους τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη και απόλυτη προστασία της ζωής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση γέννησης, εθνικότητας, γλώσσας, φυλής ή θρησκείας. Πάντες οι κάτοικοι της Τουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύωσιν ελευθέρως, δημοσία τε και κατ’ ιδίαν, πάσαν πίστιν, θρησκείαν ή δοξασίαν ων η άσκησις δεν ήθελεν είναι ασυμβίβαστος προς την δημοσίαν τάξιν και τα χρηστά ήθη. Αι μη μουσουλμανικαί μειονότητες θα απολαύωσιν πλήρως της ελευθερίας κυκλοφορίας και μεταναστεύσεως, υπό

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 19

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...



την επιφύλαξιν των εφαρμοζομένων, εφ’ όλου ή μέρους του εδάφους, εις άπαντας τους Τούρκους υπηκόους μέτρων άτινα ήθελον τυχόν ληφθή υπό της Τουρκικής Κυβερνήσεως χάριν της εθνικής αμύνης και της τηρήσεως της δημοσίας τάξεως.

Την πολιτική ισότητα με όλους τους τούρκους πολίτες των μειονοτικών υπηκόων, την ισότητα έναντι του νόμου, την απόλαυση αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων, την παραδοχή στις δημόσιες θέσεις, αξιώματα και τιμές και στην εξάσκηση διάφορων επαγγελμάτων, τη γλωσσική ελευθερία, την ελευθερία στη θρησκεία, στον Τύπο, στα δημοσιεύματα και στις δημόσιες συναθροίσεις διασφάλιζε το άρθρο 39, παράλληλα με την παροχή γλωσσικών διευκολύνσεων σε όσους δεν μιλούσαν την επίσημη τουρκική γλώσσα. Το άρθρο 40 διασφάλιζε για τους μειονοτικούς τούρκους υπηκόους το δικαίωμα να ιδρύουν, να διευθύνουν και να εποπτεύουν κάθε είδους φιλανθρωπικά, θρησκευτικά ή κοινωφελή ιδρύματα, σχολεία και άλλα εκπαιδευτήρια, με το δικαίωμα της ελεύθερης χρήσης σ’ αυτά της γλώσσας τους και της ελεύθερης τέλεσης των σχετικών λειτουργιών με τη θρησκεία τους. Το άρθρο 41 συμπλήρωνε ότι, στις πόλεις και περιφέρειες όπου διέμενε σημαντική αναλογία μη μουσουλμάνων υπηκόων, η τουρκική κυβέρνηση είχε την υποχρέωση παροχής δημόσιας εκπαίδευσης με τις αναγκαίες ευκολίες διδασκαλίας στα δημοτικά σχολεία της περιοχής στη δική τους γλώσσα. Η τουρκική κυβέρνηση μπορούσε παράλληλα να επιβάλει στα σχολεία αυτά την υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας. Τα δημόσια μειονοτικά σχολεία θα είχαν ανάλογη και δίκαιη συμμετοχή στην εξασφάλιση των δημοσίων πόρων και επιχορηγήσεων για την εκπαίδευση. Η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβανε, με το άρθρο 42, να σέβεται την οικογενειακή κατάσταση των μειονοτικών τούρκων υπηκόων, τα έθιμα και τις συνήθειές τους. Στο άρθρο αυτό γινόταν πρόσθετα ρητή αναφορά στην προστασία των θρησκευτικών ιδρυμάτων:

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 20

2

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

Η Τουρκική Κυβέρνησις υποχρεούται να παρέχη πάσαν προστασίαν εις τας εκκλησίας, συναγωγάς, νεκροταφεία και λοιπά θρησκευτικά καθιδρύματα των ειρημένων μειονοτήτων. Εις τα ευαγή καθιδρύματα, ως και τα θρησκευτικά και φιλανθρωπικά καταστήματα των αυτών μειονοτήτων των ήδη ευρισκομένων εν Τουρκία, θα παρέχηται πάσα ευκολία και άδεια, η δε Τουρκική Κυβέρνησις, προκειμένου περί ιδρύσεως νέων θρησκευτικών και φιλανθρωπικών καθιδρυμάτων, ουδεμίαν θέλει αρνηθή εκ των αναγκαίων ευκολιών αίτινες έχουσιν εξασφαλισθή εις τα λοιπά ιδιωτικά καθιδρύματα ομοίας φύσεως.

Το άρθρο 43 καθόριζε ότι οι μειονοτικοί τούρκοι υπήκοοι δεν θα ήσαν υποχρεωμένοι να εκτελούν πράξεις αντίθετες με την πίστη και τα θρησκευτικά τους έθιμα, ούτε θα εξαναγκάζονταν να παρίστανται ενώπιον των δικαστηρίων ή να εκτελούν κάποια νόμιμη πράξη την ημέρα της εβδομαδιαίας ανάπαυσής τους. Διευκρίνιζε πάντως ότι η διάταξη αυτή δεν τους απάλλασσε από τις υποχρεώσεις για την τήρηση της δημόσιας τάξης οι οποίες επιβάλλονταν σε όλους τους άλλους τούρκους υπηκόους. Ιδιαίτερα σημαντικό ήταν το άρθρο 44, που καθόριζε τον διεθνή χαρακτήρα των δεσμεύσεων της Τουρκίας προς τις μειονότητες, το αμετάβλητο των σχετικών ρυθμίσεων χωρίς διεθνή συγκατάθεση και τη διασφάλιση της εφαρμογής τους με την παραπομπή οποιασδήποτε διχογνωμίας ή διαφοράς στη διεθνή δικαιοσύνη. Δυστυχώς το ελληνικό κράτος και η ελληνική διπλωματία δεν αξιοποίησαν το άρθρο αυτό για την προστασία της ελληνικής μειονότητας, με αποτέλεσμα τη συνεχή καταπίεση και τελική συρρίκνωσή της: Η Τουρκία παραδέχεται όπως αι διατάξεις των προηγουμένων άρθρων του παρόντος τμήματος [του σχετικού με την προστασία των μειονοτήτων], εφ’ όσον αφορώσιν εις τους μη μουσουλμάνους υπηκόους της Τουρκίας, αποτελέσωσιν υποχρεώ-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 21

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...

2

σεις διεθνούς συμφέροντος και τεθώσιν υπό την εγγύησιν της Κοινωνίας των Εθνών. Αι διατάξεις αύται δεν δύνανται να τροποποιηθώσιν άνευ της συγκαταθέσεως της πλειοψηφίας του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών. Η Βρεττανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ιαπωνία υποχρεούνται διά της παρούσης Συνθήκης να μη αρνηθώσι την συγκατάθεσιν αυτών εις πάσαν τροποποίησιν των ειρημένων άρθρων ην ήθελε κατά τους νομίμους τύπους αποφασίσει η πλειοψηφία του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών. Η Τουρκία δέχεται όπως παν Μέλος του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών έχη το δικαίωμα να επισύρη την προσοχήν του Συμβουλίου επί πάσης παραβάσεως οιασδήποτε των υποχρεώσεων τούτων και όπως το Συμβούλιον δύναται να ενεργή καθ’ οιονδήποτε τρόπον και παρέχη οιασδήποτε οδηγίας κρινομένας καταλλήλους και αποτελεσματικάς εν τη περιστάσει. Η Τουρκία δέχεται προς τούτοις όπως, εν περιπτώσει διχογνωμίας επί νομικών ή πραγματικών ζητημάτων αφορώντων τα άρθρα ταύτα μεταξύ της Τουρκικής Κυβερνήσεως και μίας οιασδήποτε των λοιπών υπογραψασών την παρούσαν Συνθήκην Δυνάμεων ή πάσης άλλης Δυνάμεως Μέλους του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, η τοιαύτη διχογνωμία θεωρηθή ως διεθνούς χαρακτήρος διαφορά κατά το γράμμα του άρθρου 14 του Συμφώνου της Κοινωνίας των Εθνών.

Το άρθρο 45 επέβαλλε ουσιαστικά την αμοιβαιότητα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, αφού προέβλεπε ότι όλα τα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων στην Τουρκία η Ελλάδα είχε υποχρέωση να τα αναγνωρίσει για τις μουσουλμανικές μειονότητες στο έδαφός της. Τα άρθρα 46-86 περιείχαν δημοσιονομικούς όρους και ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση του δημόσιου οικονομικού χρέους, τις τοκοχρεολυτικές ετήσιες δόσεις και την αντιμετώπισή τους, τον καταμερισμό του χρέους, την αμοιβαία παραίτηση για επανορθώσεις και άλλα. ρυθμίζονταν επίσης περιουσιακά, συνταξιοδοτικά, ασφαλιστικά και άλλα ζητήματα. Ιδιαίτερο εν-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 22

22

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

διαφέρον παρουσιάζει το εξισωτικό, αλλά ηθικής σημασίας για την Τουρκία, άρθρο 59, με το οποίο ουσιαστικά η Ελλάδα αποδεχόταν τη διάπραξη εκνόμων πράξεων, αντίθετων με το δίκαιο του πολέμου: Η Ελλάς αναγνωρίζει την υποχρέωσιν αυτής όπως επανορθώση τας προξενηθείσας εν Ανατολία ζημίας εκ πράξεων του ελληνικού στρατού ή της ελληνικής διοικήσεως αντιθέτων προς τους νόμους του πολέμου. Εξ άλλου η Τουρκία, λαμβάνουσα υπ’ όψιν την οικονομικήν κατάστασιν της Ελλάδος ως αύτη προκύπτει εκ της παρατάσεως του πολέμου και των συνεπειών αυτού, παραιτείται οριστικώς πάσης απαιτήσεως κατά της Ελληνικής Κυβερνήσεως περί επανορθώσεων.

Τα άρθρα 86-91 καθόριζαν τα θέματα της βιομηχανικής, πνευματικής και καλλιτεχνικής ιδιοκτησίας στην Τουρκία, θέματα εμπορικών σημάτων και διπλωμάτων, άδειες εκμετάλλευσης δικαιωμάτων βιομηχανικής ιδιοκτησίας ή αναπαραγωγής πνευματικών ή καλλιτεχνικών έργων και άλλα σχετικά θέματα. Τα άρθρα 92-98 αφορούσαν την ίδρυση και τους όρους λειτουργίας στην Τουρκία μεικτών διαιτητικών δικαστηρίων. Τα άρθρα 99 και 100 καθόριζαν τις διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις τεχνικής και οικονομικής υφής τις οποίες είχε υπογράψει η Οθωμανική Αυτοκρατορία και θα παρέμεναν σε ισχύ για την Τουρκία, καθώς και τις διεθνείς συμφωνίες και συμβάσεις τις οποίες έπρεπε να επικυρώσει ή να προσχωρήσει η Τουρκία. Τα άρθρα 101-103 αφορούσαν τις συμβάσεις και θέματα χερσαίων και θαλάσσιων συγκοινωνιών, τηλεπικοινωνιών και ταχυδρομείων. Τα άρθρα 114-118 ρύθμιζαν υγειονομικά θέματα, ενώ τα άρθρα 119-123 την ανταλλαγή των αιχμαλώτων πολέμου και των ξένων υπηκόων που ήταν πολιτικοί κρατούμενοι στην Τουρκία. Η ανταλλαγή των αιχμαλώτων πολέμου και πολιτών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία προβλεπόταν να γίνει με

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 23

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2

βάση τους όρους της ιδιαίτερης συμφωνίας μεταξύ των Δυνάμεων και της Τουρκίας που είχε υπογραφεί στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου 1923. Ιδιαίτεροι όροι, ρυθμίσεις και προβλέψεις περιλαμβάνονταν στα άρθρα 124-136 για τα κοιμητήρια, τους τάφους και τα αναμνηστικά μνημεία του πολέμου. Προβλεπόταν η σύσταση επιτροπών για «την εξακρίβωσιν, καταχώρισιν, συντήρησιν των ειρημένων νεκροταφείων, κοιμητηρίων και τάφων και την ανέγερσιν επί των τόπων αυτών καταλλήλων μνημείων». Η ελληνική και η τουρκική κυβέρνηση αναλάμβαναν να παραχωρήσουν τους χώρους των κοιμητηρίων στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία. Στα σχετικά άρθρα δεν γινόταν καμία μνεία για τα νεκροταφεία και τους τάφους των ελλήνων στρατιωτών στη Μικρά Ασία. Κάτω από τον τίτλο «Γενικαί διατάξεις» ρυθμίζονταν στα άρθρα 137-143 διάφορα ζητήματα που αφορούσαν ειδικές περιπτώσεις συμφερόντων και περιουσιών ιδιωτών, τις πριν το 1918 θαλάσσιες λείες, θέματα αρχείων, το ζήτημα των γερμανικών θωρηκτών που είχαν παραχωρηθεί στην Τουρκία και άλλα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ιστορικούς παρουσιάζει το άρθρο 139, που προνοούσε ότι: Τα εν Τουρκία ευρισκόμενα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι και άλλα έγγραφα πάσης φύσεως τα αφορώντα εις τας πολιτικάς, δικαστικάς ή οικονομικάς Αρχάς ή εις την διεύθυνσιν των βακουφίων και ενδιαφέροντα αποκλειστικώς την Κυβέρνησιν εδάφους αποσπασθέντος εκ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και αντιστοίχως τα εν εδάφει αποσπασθέντι εκ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ευρισκόμενα τοιαύτα άτινα ενδιαφέρουσιν αποκλειστικώς την Τουρκικήν Κυβέρνησιν, θέλουσιν αμοιβαίως παραδοθή υπό της μιας Κυβερνήσεως προς την ετέραν. Τα ανωτέρω αναφερόμενα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι και λοιπά έγγραφα διά τα οποία η κάτοχος Κυβέρνησις θεωρεί εαυτήν εξ ίσου ενδιαφερομένην δύνανται να κρατηθώσιν υπ’ αυτής, υπό τον όρον της παροχής εις την ενδιαφερομένην Κυ-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 24

2

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

βέρνησιν, επί τη αιτήσει ταύτης, φωτογραφιών ή κεκυρωμένων ακριβών αντιγράφων. Τα αρχεία, βιβλία, σχέδια, τίτλοι και λοιπά έγγραφα άτινα τυχόν αφηρέθησαν είτε εκ της Τουρκίας είτε εκ των αποσπασθέντων εδαφών θέλουσιν αμοιβαίως αποδοθή εν πρωτοτύπω, εφ’ όσον αφορώσιν αποκλειστικώς εις τα εδάφη εξ ων παρελήφθησαν. Τα εκ των ενεργειών τούτων έξοδα θέλουσι βαρύνει την αιτούσαν Κυβέρνησιν. Αι προηγούμεναι διατάξεις εφαρμόζονται, υπό τους αυτούς όρους, εις τα βιβλία άτινα αφορώσι την γαιοκτησίαν ή τα βακούφια εν τοις μεταβιβασθείσιν εις την Ελλάδα μετά το 1912 διαμερίσμασι της παλαιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το τελευταίο, 143ο, άρθρο της συνθήκης καθόριζε την όσο το δυνατόν ταχύτερη επικύρωσή της από όλες τις χώρες που την είχαν υπογράψει και την άμεση κατάθεση των επικυρώσεων στο Παρίσι. Η υπογραφή της συνθήκης στις 24 Ιουλίου 1923 στη Λωζάννη υπήρξε άθλος και τόλμημα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο ίδιος είχε να αντιπαλαίσει με τον καιροσκοπισμό των αντιπροσώπων των χωρών που συμμετείχαν στη διάσκεψη, και ιδιαίτερα της Γαλλίας και της Ιταλίας, με την αλαζονεία και αδιαλλαξία της τουρκικής αντιπροσωπείας υπό τον Ισμέτ πασά, και με την αμφισβήτησή του από την ελληνική κυβέρνηση, την οποία αντιπροσώπευε. φυσικά είναι εμφανές από τις ενέργειές του ότι ο ίδιος δεν ένιωθε εντολοδόχος της πραξικοπηματικής επαναστατικής κυβέρνησης της Αθήνας αλλά εκπρόσωπος όλου του ηττημένου έθνους, το οποίο ο ίδιος, λίγα χρόνια πριν, είχε οδηγήσει σε θρίαμβο και τη δόξα. Στην Αθήνα αδυνατούσαν να αντιληφθούν το μέγεθος των δυσκολιών στη Λωζάννη, αλλά και να κατανοήσουν την ουσία των εισηγήσεων και των διπλωματικών ενεργειών του Βενιζέλου. Ο ίδιος ανησυχούσε για το μέλλον του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία, επειδή από την υπογραφή της συνθήκης εξαρτιόνταν οι συμφωνίες για

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 25

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ... 2

την ανταλλαγή του πληθυσμού και οι διατάξεις για τις μειονότητες. Η παράταση των διαπραγματεύσεων στη Λωζάννη μπορούσε να αποβεί ιδιαίτερα οδυνηρή για την Ελλάδα. Η τουρκική αντιπροσωπεία επέσειε εκβιαστικά σε κάθε περίπτωση τη συνέχιση του πολέμου κατά της Ελλάδας. Ο Βενιζέλος, για να ενισχύσει τη διαπραγματευτική του θέση, είχε εισηγηθεί την ενίσχυση του στρατού στη Θράκη και είχε ζητήσει να πληροφορηθεί αν ο στρατός θα μπορούσε να φθάσει μέχρι την Τσατάλτζα. Παράλληλα εισηγήθηκε διπλωματική συνεννόηση με τη Γιουγκοσλαβία για κάλυψη από ενδεχόμενο βουλγαρικό κίνδυνο σε περίπτωση επανάληψης των πολεμικών επιχειρήσεων και προέλασης στην Ανατολική Θράκη. Οι ηγέτες της Επανάστασης Νικόλαος Πλαστήρας και Θεόδωρος Πάγκαλος, φέροντας βαριά την ήττα και την καταστροφή, επιθυμούσαν να ξεπλύνουν το όνειδος και υποστήριζαν ότι όχι μόνο ήταν δυνατή η προέλαση, αλλά και ενδεδειγμένη, για να εξαναγκαστεί η Τουρκία να επανέλθει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, από τις οποίες είχε αποχωρήσει από τις 5 φεβρουαρίου 1923, και να τηρήσει μετριοπαθέστερη τακτική. Η Στρατιά του Έβρου πραγματικά ανασυγκροτήθηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και είχε καταστεί αξιόμαχη και ετοιμοπόλεμη. Ο Βενιζέλος δεν ενθάρρυνε την εισβολή στην Ανατολική Θράκη γιατί γνώριζε ότι η Τουρκία θα έριχνε τον όγκο του στρατού της εκεί, και ταυτόχρονα ο ελληνικός στρατός θα βρισκόταν αντιμέτωπος με τις δυνάμεις των Συμμάχων που στάθμευαν εκεί. Στην Αθήνα κυβέρνηση και λαός ήταν ανυπόμονοι με τις εξελίξεις, ενώ στον ελληνικό Τύπο εμφανίστηκαν άρθρα που έψεγαν τον Βενιζέλο για τους χειρισμούς του. Ο Βενιζέλος, μπροστά στην κατάσταση αυτή, αμέσως μετά τη διακοπή των εργασιών της συνδιάσκεψης κάλεσε τον Πάγκαλο στη Λωζάννη για συζήτηση των εξελίξεων και των τρόπων αντιμετώπισης της Τουρκίας. Αντί αυτού, η επαναστατική κυβέρνηση έστειλε στη Λωζάννη τον υπουργό Εξωτερικών Απόστολο Αλεξανδρή για αντικατάσταση του Βενιζέλου. Ο Αλεξανδρής, παλαιός συνερ-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 26

2

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

γάτης, υπουργός και φίλος του Βενιζέλου, έφτασε αρχές Μαΐου στη Λωζάννη και είχε εντολή να εξασφαλίσει είτε την ουδετερότητα ή την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων, είτε έστω τη σύμπραξη μιας από αυτές, ώστε να επαναρχίσουν οι επιχειρήσεις. Οι δύο άνδρες απέφυγαν μια ενδοελληνική ρήξη και μεθόδευσαν από θέση μεγαλύτερης ισχύος τη συνέχιση των διαπραγματεύσεων. Ο Βενιζέλος επιδίωξε άμεση συνάντηση με τον Ισμέτ πασά για εξεύρεση λύσης στις εναπομείνασες ελληνοτουρκικές διαφορές. Η διάσταση απόψεων ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Αλεξανδρής επικοινώνησε με την ελληνική κυβέρνηση και εισηγήθηκε την καταγγελία της συμφωνίας ανακωχής και έναρξη των επιχειρήσεων στη Θράκη στις 26 προς 27 Μαΐου. Άγνωστο αν επρόκειτο για συμπαιγνία ΒενιζέλουΑλεξανδρή ώστε αυτό να διαρρεύσει προς τις Δυνάμεις και την Τουρκία, σε μια εποχή που η Λωζάννη είχε καταστεί κέντρο της διεθνούς κατασκοπείας. Τις επόμενες ημέρες οι διαβουλεύσεις υπήρξαν ραγδαίες και αποτελεσματικές. Η Τουρκία παραιτήθηκε με εύσχημο τρόπο, όπως αυτός διατυπώθηκε στο άρθρο 59 της συνθήκης, από την απαίτηση πολεμικών επανορθώσεων από την Ελλάδα, και η Ελλάδα συναίνεσε στην παραχώρηση στην Τουρκία του τριγώνου του Καραγάτς στον Έβρο. Ο δρόμος προς την υπογραφή της τελικής συνθήκης είχε ανοίξει. Στις 24 Ιουλίου 1923 ο Βενιζέλος, με τηλεγράφημά του προς τον πρωθυπουργό Στυλιανό Γονατά και τον αρχηγό της Επανάστασης Νικόλαο Πλαστήρα, ανάγγειλε την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης: Ευχαρίστως αγγέλλων υμίν ότι σήμερον μεταμεσημβρίαν, εις την μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της Λωζάννης, υπεγράφη η συνθήκη ειρήνης μετά πασών των σχετικών συμβάσεων, δηλώσεων και πρωτοκόλλων. Η συνθήκη αύτη, συναφθείσα μετά την Μικρασιατικήν καταστροφήν, δεν σημαίνει ατυχώς ελληνικόν θρίαμβον. Αλλά η Επανάστασις δύνα-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 27

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΔΙΑΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...

2

ται να είναι υπερήφανος ότι, αναδιοργανώσασα εθνικόν στρατόν, έδωκε τα μέσα εις την αντιπροσωπείαν της να επιτύχη την συνομολόγησιν της εντίμου ειρήνης, ήτις επιτρέπει εις την Ελλάδα να επιστρέψη εις τα έργα της ειρήνης και να αφοσιωθή εις το έργον της εσωτερικής της περισυλλογής. Εάν διά της προσεχούς διεξαγωγής ελευθέρων εκλογών τερματισθή οριστικώς ο εμφύλιος πόλεμος, επανέλθη η κανονική λειτουργία του πολιτεύματος και λυθή το προσφυγικόν ζήτημα δι’ οριστικής εγκαταστάσεως των προσφύγων, η Ελλάς δύναται να αποβλέπη μετά εμπιστοσύνης εις καλύτερον μέλλον. Εγώ προσωπικώς αισθάνομαι την ανάγκην να ευχαριστήσω την Βασιλικήν Κυβέρνησιν και την Επανάστασιν διότι με περιέβαλον εν πλήρει εμπιστοσύνη, ήτις μοι επέτρεψε να ανταποκριθώ εις το ανατεθέν μοι δυσχερές έργον.

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 28

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Η Μικρασιατική Εκστρατεία αποτέλεσε τον καταλύτη για τη συνθήκη των Σεβρών. Τολμηρή σύλληψη του Ελευθερίου Βενιζέλου, όχι μόνο η καταψήφισή του –με εσωτερικά, κατά βάση, κριτήρια–, αλλά και ο πλήρης παροπλισμός του ως αρχιτέκτονα της πολιτικής αυτής, η μεταστροφή των διαθέσεων των Μεγάλων Δυνάμεων –στις οποίες εντούτοις βασιζόταν η συγκεκριμένη διπλωματική στρατηγική– και, επιπλέον, πολιτικά έκτοτε και στρατιωτικά λάθη έφεραν ως αποτέλεσμα την ελληνική καταστροφή. Η οριστική απώλεια των ανατολικών παραλίων του Αιγαίου, ο αναγκαστικός ξεριζωμός δύο εκατομμυρίων Ελλήνων και η κατάσβεση μιας κοινωνικής εστίας και ενός πνευματικού φάρου για τον Eλληνισμό σηματοδοτούν τις επιπτώσεις του φαινομένου. Τα σχετικά με την υποχρεωτική νέα ρύθμιση θα συζητούνταν σε νέο συνέδριο το οποίο θα καλούνταν να αποφασίσει για την αντικατάσταση της συνθήκης των Σεβρών. Ιδού η προϊστορία της συνδιάσκεψης της Λωζάννης, η οποία οδήγησε, στις 24 Ιουλίου 1923, μετά από οκτάμηνες διαπραγματεύσεις, στη σύναψη συνθήκης ειρήνης από τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ιαπωνία, την Ελλάδα, τη ρουμανία και τη Γιουγκοσλαβία από τη μια πλευρά, και την Τουρκία από την άλλη. Η τελική πράξη, σε συνδυασμό με τις παρακόλουθες ειδικές συμφωνίες, καθόριζε τη νέα εδαφική φυσιογνωμία της ευρύτερης γεωγραφικής ζώνης που είχε για μακρούς

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 29

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

2

αιώνες υπαχθεί στην τουρκική κυριαρχία και προέβλεπε τη διαδικασία για την επίλυση των πολλαπλών προβλημάτων που είχαν απορρεύσει από την κατάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι αποφάσεις της συνδιάσκεψης επέτρεψαν τόσο τον καθορισμό των εδαφικών ορίων ανάμεσα στην Τουρκία και τα βαλκανικά κράτη, όσο και τον διακανονισμό των σχέσεων στο οικονομικό και το δημοσιονομικό πεδίο, της συνεργασίας στον επικοινωνιακό και τον υγειονομικό τομέα, καθώς και ποικίλων ειδικότερων προβλημάτων, συνυφασμένων με τη διεξαγωγή του πολέμου και την αποκατάσταση της ειρήνης. Η εξέλιξη των διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο της συνδιάσκεψης συνυφάνθηκε με σοβαρές δυσχέρειες, απότοκες μιας αναπόφευκτης αντίφασης: Η Τουρκία, ηττημένη δύναμη στο Συνέδριο της Ειρήνης, αντιμετώπιζε τους νικητές από θέση ισχύος μετά τη νικηφόρα έκβαση του μικρασιατικού πολέμου. Η αποκατάσταση του τουρκικού παράγοντα σε θέση ισχύος στον ευρύτερο χώρο της Eγγύς Ανατολής παρείχε στους εκπροσώπους της Άγκυρας τη δυνατότητα να επιβάλουν τις θελήσεις τους προς την κατεύθυνση όχι μόνο της Ελλάδος, αλλά και των Μεγάλων Δυνάμεων. Αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας, ο στρατηγός Ισμέτ πασάς αναδεικνυόταν ικανός να αξιοποιήσει τα ισχυρά αυτά ερείσματα και να αντιμετωπίσει, χωρίς να ηττηθεί, κορυφαίες διεθνείς προσωπικότητες – όπως ενδεικτικά ο λόρδος Κώρζον, πρόεδρος της συνδιάσκεψης. Όταν τον Ιούλιο του 1923 ολοκληρώνονταν οι εργασίες της συνδιάσκεψης, το εθνικό τουρκικό κράτος είχε επιβάλει την κατοχύρωση της ανεξαρτησίας του και την ικανοποίηση του μεγαλύτερου μέρους των εδαφικών του διεκδικήσεων, στη βάση περίπου που είχε προδιαγραφεί από το Εθνικό Σύμφωνο του 1920. Το ευρύ φάσμα των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων επικάλυψε θέματα άμεσα συναρτημένα με την τύχη ή τα συμφέροντα των περισσότερων από τα κράτη που συμμετείχαν, όπως η κατάργηση των διομολογήσεων, η κατανομή του δημόσιου οθωμανικού χρέους, η θέση των μειονοτήτων στο εσωτερικό

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 30



ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

της τουρκικής επικράτειας, η καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων και η ρύθμιση πολύπλευρων οικονομικών διαφορών, το πρόβλημα της Μοσούλης και το καθεστώς των Στενών. Στο πλαίσιο αυτό ο διακανονισμός των εδαφικών ζητημάτων άμεσου ελληνοτουρκικού ενδιαφέροντος αποτέλεσε έναν από τους θεμελιακούς άξονες των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων. Η ομαλή μελλοντική συμβίωση των δύο λαών ήταν ακόμη συναρτημένη με την επίλυση και ειδικότερων προβλημάτων – όπως ιδίως η κατανομή του οθωμανικού χρέους, η καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, το καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου ή η τύχη των ομοεθνών πληθυσμών που ζούσαν έξω από τα εδάφη της ελληνικής επικράτειας. Οι διαπραγματεύσεις για τη χάραξη των ηπειρωτικών συνόρων ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, ένα από τα θεμελιακά σημεία των διαπραγματεύσεων, με διαχωριστικό άξονα τον ποταμό Έβρο, δεν προσέκοψαν σε αγεφύρωτες αντιθέσεις. Η εθνολογική εξάλλου σύνθεση των δύο περιοχών της Θράκης είχε σημαντικά διαφοροποιηθεί μετά τη μετανάστευση μεγάλου αριθμού μουσουλμάνων της Βοσνίας στο ανατολικό και ελλήνων προσφύγων από το ανατολικό στο δυτικό τμήμα. Η τουρκική πλευρά δεν παρέλειψε όμως να διατυπώσει πρόσθετες αξιώσεις: διεξαγωγή δημοψηφίσματος στη Δυτική Θράκη, επιστροφή στην Τουρκία των παλαιών «καζάδων» του Καραγάτς και του Διδυμότειχου, στρατηγικών περιοχών επιδικασμένων στην Τουρκία τον Οκτώβριο του 1913. Η αποφασιστική εντούτοις αντίθεση τόσο της Ελλάδος όσο και των συμμαχικών αντιπροσωπειών προς κάθε ιδέα επέκτασης της Τουρκίας στην περιοχή αυτή, σε συνδυασμό και με την υπεροχή του ελληνικού στοιχείου, έκαμψε τελικά τις τουρκικές αντιδράσεις. Περισσότερο επίπονος αποδεικνυόταν ο καθορισμός της τύχης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου. Η αδυναμία της Άγκυρας στην προβολή διεκδικήσεων οφειλόταν σε λόγους τυπικούς και ουσιαστικούς: ελληνική κυριαρχία σ’ ολόκληρο το νησιωτικό σύμπλεγμα του Αρχιπελάγους από την περίοδο των

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 31

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ



Βαλκανικών Πολέμων· επιφόρτιση των Μεγάλων Δυνάμεων να καθορίσουν το μελλοντικό εδαφικό καθεστώς και συγκατάνευση της Πύλης σε προγενέστερη απόφασή τους για την αποκατάσταση της τουρκικής κυριαρχίας σε μόνη την Ίμβρο και την Τένεδο· αδιαμφισβήτητος ελληνικός χαρακτήρας του νησιωτικού Αιγαίου από άποψη ιστορική και εθνολογική. Ο Ισμέτ, στην προσπάθειά του να διεκδικήσει την προσάρτηση της Ίμβρου, της Τενέδου και της Σαμοθράκης και την επιβολή ειδικού καθεστώτος «ουδέτερης και ανεξάρτητης πολιτικής υπάρξεως» στη Λήμνο, τη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο και την Ικαρία, προσέφυγε στην επίκληση κριτηρίων γεωπολιτικής φύσης: γεωγραφική εξάρτηση του βορειοανατολικού νησιωτικού συμπλέγματος του Αιγαίου από τη Μικρά Ασία· σημασία της περιοχής «για την ειρήνη και την ασφάλεια της Ανατολίας». Ο οριστικός καθορισμός της τύχης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου βασίστηκε τελικά στα πορίσματα της ειδικά επιφορτισμένης υποεπιτροπής της συνδιασκέψεως, αλλά και συνυφάνθηκε με την παράλληλη διαρρύθμιση του καθεστώτος των Στενών. Ο Κώρζον, εισηγητής του γενικού συμμαχικού προσχεδίου ειρήνης, αφού πρότεινε την πλήρη αποστρατικοποίηση της Ίμβρου, της Τενέδου, της Σαμοθράκης και της Λήμνου, δεχόταν και την παραχώρηση των δύο πρώτων στην Τουρκία, μολονότι αναγνώριζε τον ελληνικό χαρακτήρα τους. Η αναγκαστική υποχώρηση της ελληνικής πλευράς συνοδευόταν από τη ρητή συγκατάνευση της τουρκικής στην πρόβλεψη ενός «ειδικού καθεστώτος τοπικής αυτοδιοίκησης» στα δύο νησιά: στην Ίμβρο και την Τένεδο. Παράλληλα η ελληνική κυριαρχία στα νησιά της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας υπόκειτο στον όρο της μερικής αποστρατικοποίησης. Χωρίς αμφιβολία, η επιβολή περιορισμών στην άσκηση της εθνικής κυριαρχίας στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου συνδεόταν λιγότερο με πραγματικές αναγκαιότητες και περισσότερο με πιέσεις απότοκες της ενισχυμένης διεθνούς θέσης της Τουρκίας. Η άμεση γεωγραφική γειτνίαση με τα Στενά ε-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 32

2

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

πέβαλε την επέκταση του καθεστώτος της ολικής αποστρατικοποίησης στη Σαμοθράκη και στη Λήμνο· ενώ η μερική αποστρατικοποίηση των τεσσάρων νησιών του ανατολικού Αιγαίου κρίθηκε σαν απαραίτητο μέτρο για την προστασία των μικρασιατικών παραλίων από ελληνική επίθεση! Πέρα από την κατάργηση του καθεστώτος της αποστρατικοποίησης των Στενών και, κατά συνέπεια, και των δύο παρακείμενων νήσων, της Λήμνου και της Σαμοθράκης, από κάθε δέσμευση, σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης του Μοντραί, η εμπειρία των 90 σχεδόν ετών που μεσολάβησαν έχει καταδείξει ότι, αν στον χώρο του ανατολικού Αιγαίου υπάρχει απειλή, αυτή δεν στρέφεται κατά της τουρκικής, αλλά της ελληνικής κυριαρχίας. Η τελεολογική ερμηνεία των όρων της συνθήκης και το αναφαίρετο δικαίωμα της νόμιμης άμυνας, αλλά και η αρχή της απαλλαγής από τις συμβατικές υποχρεώσεις όταν ο αντισυμβαλλόμενος αθετεί τις ιδικές του αναιρούν τη νομιμοφάνεια από την επίκληση της συμβατικής δέσμευσης της Ελλάδος να εφαρμόσει σχολαστικά τη συμφωνία για την αποστρατικοποίηση. Οι όροι της τελικής απόφασης για την ανταλλαγή των πληθυσμών είχαν διαγραφεί προτού αρχίσουν οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Η πρόθεση της Άγκυρας να απαλλαγεί από την παρουσία κάθε αλλογενούς στοιχείου είχε οδηγήσει στην αμείλικτη δίωξη και τη μαζική εξόντωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Η συγκεκριμένη πρόταση για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, υπό τις συνθήκες αυτές, θα διατυπωθεί –όπως έχω αποδείξει– όταν, στις 13 Οκτωβρίου, ευθύς μετά την ανακωχή των Μουδανιών, ο Βενιζέλος την είχε προτείνει στον φρίντγιοφ Νάνσεν, εντεταλμένο επίτροπο της ΚτΕ για την παροχή αρωγής στους πρόσφυγες. Η δραματική αυτή πρωτοβουλία ήταν απότοκη της ψύχραιμης στάθμισης των τετελεσμένων γεγονότων: Η μαζική φυγή των τελευταίων υπολειμμάτων του ελληνικού στοιχείου από τα εδάφη της Μικρασίας, του Πόντου και, ήδη, της Θράκης είναι αδύνατο να ανακοπεί· αν δεν εξασφαλιστεί έγκαιρα η αντίστοιχη απαλλαγή των βό-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 33

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ



ρειων ελληνικών επαρχιών από την παρουσία των μουσουλμανικών πληθυσμών, η Ελλάδα θα στερηθεί πλέον από κάθε μέσο πίεσης για την εκτόπισή τους. Η ουσιαστική σύγκλιση των απόψεων θα επιτρέψει τη σύντομη επίτευξη συμφωνίας στο πλαίσιο των εργασιών της ειρηνευτικής συνδιάσκεψης. Η θεσμοθέτηση επιπλέον του υποχρεωτικού χαρακτήρα της ανταλλαγής θα συνοδευόταν από την πρόβλεψη της εξαίρεσης, μετά από επίμονο ελληνικό αίτημα, των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και, σε αντιστάθμισή της, των μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης. Στην ιστορική έδρα του θα παρέμενε και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, περιορίζοντας τη δραστηριότητά του σε αυστηρά θρησκευτικά πλαίσια. Η ανασύνθεση των πληθυσμικών όρων στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο όπου είχαν για αιώνες συμβιώσει Έλληνες και Τούρκοι συνιστούσε ιστορική πρόκληση, από την αντιμετώπιση της οποίας θα εξαρτηθεί σε σημαντικό βαθμό και η εξέλιξη των σχέσεων ανάμεσα στους δύο λαούς. Το μουσουλμανικό στοιχείο αριθμούσε στη Δυτική Θράκη το 1920 86.793 ψυχές, ενώ ο ελληνικός πληθυσμός στην Κωνσταντινούπολη ανερχόταν σε 279.788, σύμφωνα με τη στατιστική του 1924. Το κρίσιμο ερώτημα εντοπιζόταν κατ’ αρχήν στη δυνατότητα για τη διασφάλιση της αμοιβαιότητας σ’ ό,τι αφορούσε τόσο την αριθμητική ισορροπία, όσο και την ισότιμη μεταχείριση των δύο μειονοτικών ομάδων – κάτι που δεν αντέφασκε με τις βασικές στρατηγικές επιδιώξεις των δύο κρατών. Η τυχόν καταστρατήγηση του κανόνα αυτού, με την προσβολή των δικαιωμάτων ή και τον αφανισμό της μιας από τις κοινότητες, πέρα από τον άμεσο αντίκτυπο στο διμερές επίπεδο, θα επέσυρε και τον κίνδυνο της πιθανής μετατροπής εκείνης που θα επιβίωνε σε όργανο πίεσης και αναταραχής, στην περίπτωση μάλιστα που δεν θα είχαν οριστικά απεμποληθεί οι επεκτατικές τάσεις του ενός σε βάρος του άλλου γειτονικού κράτους. Οι διαπραγματευτικές συνομιλίες και οι τελικές αποφάσεις της συνδιάσκεψης καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εδαφική  – Λωζάννη 1923

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 34



ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

φυσιογνωμία της Ελλάδος σε σχέση με την Τουρκία και προδιέγραψαν τη θέση και τον ρόλο του Ελληνισμού στα πλαίσια της νέας διεθνούς πραγματικότητας. Εκτεταμένη στα παλαιά εδάφη του Ελληνικού Βασιλείου, στο νησιωτικό σύμπλεγμα του Αιγαίου με περιθωριακή εξαίρεση την Ίμβρο και την Τένεδο, στο μέγιστο τμήμα της «ιστορικής» Μακεδονίας και της Ηπείρου, στη Δυτική Θράκη, η νέα Ελλάδα αναδεικνυόταν σε ένα από τα εθνολογικά ομοιογενέστερα κράτη της Ευρώπης. Το τίμημα όμως ήταν βαρύ: η οριστική αποκοπή του ελληνικού στοιχείου από τις προπατορικές εστίες της Μικράς Ασίας και του Πόντου, και η συρρίκνωσή του, για πρώτη φορά μετά από χιλιετηρίδες, στα στενά εδαφικά όρια της κυρίως Ελλάδος. Η νέα όμως πραγματικότητα που ανέκυψε από τις αποφάσεις της Λωζάννης δεν ήταν απότοκη των εξελίξεων στο επίπεδο και μόνο των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Η οριστική προσάρτηση της Δυτικής Θράκης, σε εφαρμογή των προγενέστερων συνθηκών του Νεϊγύ και των Σεβρών, επιβεβαιωνόταν στη διάρκεια των εργασιών της συνδιάσκεψης. Η προσπάθεια της βουλγαρικής αντιπροσωπείας να διεκδικήσει την επιβολή καθεστώτος διεθνούς ελέγχου προσέκρουσε στην καθολική αντίδραση των μελών του συνεδρίου. Τέλος, παρά την απόπειρα της Αθήνας, καμία συγκεκριμένη πρόβλεψη δεν διατυπωνόταν στο πλαίσιο της συνδιάσκεψης για την αποκατάσταση της εθνικής κυριαρχίας στην Κύπρο ή τα Δωδεκάνησα, πέρα από την παραίτηση της Άγκυρας από κάθε δικαίωμα κυριαρχίας. Από γενικότερη σκοπιά, η συνθήκη της Λωζάννης προσεπικύρωσε τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη γένεση του εθνικού τουρκικού κράτους. Η αποφασιστική αυτή τομή συνεπέφερε τον ριζικό μετασχηματισμό της πολιτικής φυσιογνωμίας στο ευρύτερο γεωγραφικό πεδίο της Εγγύς Ανατολής. Οι ριζικές όμως ανακατατάξεις δεν συνέβαλαν σε κάθε περίπτωση στην καταξίωση της αρχής των εθνοτήτων. Οι νικήτριες δυνάμεις έτρεφαν σχέδια για αποικιακή ή ηγεμονική επέκταση στον ανατολικομεσογειακό και μεσανατολικό χώρο, α-

GIORGIS_LOZANI DDD_Layout 1 14/9/17 10:07 π.μ. Page 35

Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ – ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ



συμβίβαστα με την αναγνώριση των εθνικών δικαιωμάτων των λαών της περιοχής. Η Συρία και η Παλαιστίνη, η Μεσοποταμία, η Αραβία, η Αίγυπτος και το Σουδάν, η Λιβύη, η Κύπρος και, τέλος, τα Δωδεκάνησα υπάγονταν στον κυριαρχικό έλεγχο των Μεγάλων Δυνάμεων – της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Η τελική ρύθμιση του προβλήματος των Στενών δεν αντέφασκε με τις ευρωπαϊκές αξιώσεις. Αντίθετα, η Ελλάδα υποχρεωνόταν, με τη συνθήκη της Λωζάννης, να εγκαταλείψει τα περισσότερα από τα εδάφη που είχε εξασφαλίσει με τη συνθήκη των Σεβρών. Η Σμύρνη και η ενδοχώρα της, η Ανατολική Θράκη και η χερσόνησος της Καλλιπόλεως, η Ίμβρος και η Τένεδος, τέλος η Κωνσταντινούπολη, επανέρχονταν υπό την τουρκική κυριαρχία. Η αμφίπλευρη αναφορά στην ικανοποίηση καίριων δυτικοευρωπαϊκών αξιώσεων και στην παραγνώριση ελληνικών διεκδικήσεων εξεικονίζει παραστατικά την έκβαση των διαπραγματεύσεων της Λωζάννης. Η απόφαση της Ελλάδος να αποδεχτεί ως μόνιμο, κατά βάση, το καθεστώς της Λωζάννης δεν θα όφειλε να αναζητήσει, μολοντούτο, τη δικαίωση σε μόνο το κριτήριο της αναγκαστικής υποταγής στις υπαγορεύσεις ορισμένης πολιτικής συγκυρίας, αλλά και στο στοιχείο της αναγκαστικής δυναμικής προσαρμογής σε μια νέα πραγματικότητα. Η κρίση των παραδοσιακών εθνικών αξιών θα παρωθούσε στον εμπλουτισμό ή και στη μερική ανανέωση του περιεχομένου των εθνικών προσανατολισμών· και η πίεση των δυσβάστακτων για το εξουθενωμένο ελλαδικό κράτος οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων, αντί να οδηγήσει στην κατάρρευση, θα απέληγε σε ενεργοποίηση των δυνάμεων του Ελληνισμού. Η απορρόφηση των εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων της Μικράς Ασίας και της νότιας Βαλκανικής και η αποφασιστική συμβολή τους στην παραγωγική ανάπτυξη της χώρας υποδηλώνουν τα όρια των θετικών επιτεύξεων της δεκαετίας που ακολουθεί τη σύναψη των συμφωνιών της Λωζάννης.