978 960 03 6273 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 5

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

ΔΥΟ ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΔΥΟ ΘΕΕΣ Νουβέλες

‫ﱣﱢ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 6

©

Copyright Ρέα Γαλανάκη – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2017

Έτος 1ης έκδοσης: 2017 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα

210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com %

www.kastaniotis.com

ISBN 978-960-03-6273-2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

«Αθηνά βοσκοπούλα» [ 13-128 ]

Εγώ, η Αριάδνη [ 131-187]

ΕΠΙΜΕΤΡΟ [ 191-214 ]

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 8

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 9

« ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ » ένα γλυπτό του Χαλεπά

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 10

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 11

Είναι ηλίθιοι οι άνθρωποι που θέλουν τη θεά της Σοφίας με περικεφαλαία και δόρυ. Πιο πολύ ταιριάζει σαν μια βοσκοπούλα. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 12

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 13

Κεφάλαιο Πρώτο

Μ

ΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ούτε εξήντα εκατοστά, από νερό

και κόκκινο πηλό. Τα υλικά, όπως λένε, του Θεού. Τα ταπεινά δικά σας υλικά, αφού εκείνο τον καιρό το μάρμαρο, η δόξα της νεότητάς σας, ήταν απρόσιτο για σας. Όσο κι η καλοσύνη των ανθρώπων. Μια χοϊκή, λοιπόν, γυναίκα πλασμένη μόνο από τα δάχτυλά σας. Δεν αποκλείεται και με τη βοήθεια ενός απλοϊκού, αυτοσχέδιου εργαλείου, κάποιο καρφί ή ένα κλαράκι για παράδειγμα. Τα εργαλεία του γλύπτη ήταν κι αυτά απρόσιτα για σας, τον άλλοτε μεγάλο γλύπτη – μολονότι ζούσατε ξανά στο τηνιακό κεφαλοχώρι Πύργος, όπου είχαν γεννηθεί και μάθει τόσοι και τόσοι γλύπτες και αρχιμαστόροι του μαρμάρου, ανάμεσά τους και ο κύρης σας. Μολονότι ζού

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 14

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

σατε ξανά μέσα στο πατρικό σας σπίτι, ένα αρχοντόσπιτο της εποχής, με υπόγειο μεγάλο και αυλή, που σήμερα είναι σαν ένα μικρό προσωπικό μουσείο, έρχεται ο κόσμος να σας θυμηθεί, να σας θαυμάσει, ίσως να σας λυπηθεί. Στο υπόγειο του πατρικού σας δουλέψατε, με πηλό και με νερό κυρίως, σε δύο φάσεις της ζωής σας. Σαν από κάποια μοίρα, σαν από κάποια αναγκαιότητα του βίου, κράτησαν η καθεμιά τους χρόνια δεκατέσσερα, η πρώτη ως τον θάνατο της μάνας σας, η δεύτερη κατόπιν. Λες και ο θάνατός της έκοψε με το ξίφος του στα δυο τον χρόνο. Ακριβοδίκαια, ανελέητα, μα δεν τον σκότωσε. Δεν σκοτώνεται ο χρόνος. Κυλά, ξεφεύγει. Κρυφά απ’ τη μάνα σας δουλεύατε το πρώτο διάστημα, και φανερά το δεύτερο. Με το ίδιο πάθος όμως. Πάθος ήταν η μέσα λέξη σας. Δεν ήταν τότε η πρώτη φορά που πλάθατε κρυφά, ενοχικά, με το ίδιο πάντα πάθος, τα γλυπτά σας. Μικρά σε μέγεθος ώστε να κρύβονται αν έπρεπε, ή επειδή τούτο μόνο σας επέτρεπαν τα υλικά σας. Το ίδιο θα πρέπει να είχε συμβεί παλιότερα, κατά τη 

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 15

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

διάρκεια των δεκατριών εκείνων χρόνων, δέκα μηνών και είκοσι εφτά ημερών – ιδού άλλος ένας μοιραίος κύκλος του βίου σας. Διάστημα μετρημένο λεπτό προς λεπτό στο ρολόι του μυαλού σας, τότε που ζήσατε έγκλειστος στο φρενοκομείο της Κέρκυρας. Με του πατέρα σας βεβαίως την εντολή «ως πάσχων από άνοιαν»», «ως επικίνδυνος». Εσείς, «ο προώρως απολεσθείς διά την πτωχήν ημών τέχνην», όπως θα έγραφε σε αθηναϊκή εφημερίδα για σας ο Γεώργιος Βιζυηνός, αμέσως μόλις έγινε γνωστός ο εγκλεισμός σας εκεί πέρα. Μακριά, απίστευτα μακριά από την Αθήνα, από το Μόναχο, από την Τήνο. Μακριά από τους τόπους της ζωής σας όλους. Ποτέ κανένας συγγενής δεν ήρθε να σας επισκεφτεί εκεί όσο γνωρίζω, όσο γνωρίζουμε. Δεν θα οφειλόταν, υποθέτω, μονάχα στη μεγάλη απόσταση, τα έξοδα, σε άλλες τέτοιου τύπου δικαιολογίες. Οι περισσότεροι άντρες συγγενείς σας που συνεργάζονταν με τον μαρμαρογλύπτη κι εργολάβο Ιωάννη Χαλεπά, τον κύρη σας, τεχνίτες κι αυτοί του μαρμάρου και λαϊκοί αρχιτέκτονες, ταξίδευαν συχνότατα εντός κι εκτός Ελλάδας για τις ανάγκες της οικογενειακής σας επιχείρησης. Η μετακίνηση ήταν κομμάτι της 

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 16

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

δουλειάς τους, πήγαιναν όπου τους ζητούσανε να πάνε, ήξεραν από ταξίδια, από ξένους τόπους, δεν θα δίσταζαν. Ακόμη και η πτώχευση του κύρη σας, ενδεχομένως δεν θα υπήρξε το πιο ισχυρό επιχείρημα στην άρνησή τους να έρθουν να σας επισκεφτούν στο μακρινό φρενοκομείο. Το πιο πιθανό, δεν ήθελαν να ξέρουν τον δικό σας «τόπο». Διότι δεν ήταν τόπος επί γης το μέρος που βρεθήκατε, ούτε ταξίδι για δουλειά στα ξένα. Και ας σημειωνότανε φαρδιά πλατιά η πόλη της Κέρκυρας στον χάρτη της Ελλάδας, οι πόλεις δεν δείχνουν σε κανένα χάρτη το πραγματικό τους πρόσωπο, ή μάλλον τα άπειρα πρόσωπά τους. Μια απλή μαύρη κουκκίδα είναι, τίποτε άλλο – και πρέπει να πάει επί τόπου κάποιος προκειμένου να καθρεφτιστούν όχι μόνο στους οφθαλμούς αλλά και βαθιά στην ψυχή του οι πόλεις. Το ξέρουν, ίσως φοβούνται, κρύβονται πίσω από μιαν απλή μαύρη κουκκίδα περιμένοντας. Σας έστειλαν πολύ μακριά όχι μονάχα από την άποψη του τόπου αλλά και από την άποψη του χρόνου. Διότι το ρολόι του μυαλού σας, σε αντίθεση με τα συ

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 17

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

νήθη ημερολόγια, καταμετρούσε λεπτό προς λεπτό τον προσωπικό σας χρόνο χωρίς διαλείμματα, χωρίς μέτρημα, μα προπαντός χωρίς προορισμό. Ο συμπαγής και μάταιος χρόνος σας βρισκότανε πολύ κοντά στο αίσθημα θανάτου. Κάλλιστα θα μπορούσατε να είχατε τελευτήσει εκεί, να είχατε πεταχτεί σε κάποιο λάκκο, και οι δικοί σας να το μάθαιναν αργότερα, αναρωτιέμαι με τι είδους συναισθήματα... Τίποτε μπορεί και να μην άλλαζε για τους πιο πολλούς άντρες, ίσως όχι τις γυναίκες, της μεγάλης σας φαμίλιας μετά την πρώτη θλίψη και τις πρώτες ενοχές, ενώ εσείς θα είχατε κάνει εκείνη τη μικρή κίνηση, ένα μόνο βήμα, μέσα στον συμπαγή και μάταιο χρόνο σας. Προς το χάος. Ούτε πιο λίγο, ούτε πιο πολύ. Υπήρχε όμως και μια τρίτη εξορία, πιο ύπουλη από τη διπλή σας εξορία στον τόπο και στον χρόνο. Θέλω να πω ότι σας έστειλαν μακριά και απ’ αυτό καθεαυτό το μάρμαρο. Από την τέχνη σας της γλυπτικής, όπου είχατε διαπρέψει μέχρι την ώρα που σας έκλεισαν, όμορφον άντρα τριάντα εφτά ετών, ήδη διάσημο γλύπτη έργων που θαυμάστηκαν στην εποχή τους,  2 – Δυο γυναίκες, δυο θεές

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 18

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

έργων που σας είχαν ήδη από τη νεότητα ευεργετήσει με την αθανασία της τέχνης. Μικρό αντίδοτο, θα μπορούσε ίσως να ειρωνευτεί κανείς, η αθανασία της τέχνης μπροστά στον συμπαγή και μάταιο χρόνο που σας έμελλε να ζήσετε στην Κέρκυρα. Διότι γρήγορα ξεχνά ο κόσμος τον τρελό που μαντρώθηκε επιτέλους, τον διαφορετικό, τον πάσχοντα. Σιωπητήριο, λοιπόν, για ένα πολύ μεγάλο διάστημα, παρά τρίχα χρόνια δεκατέσσερα. Έργα μαρμάρινα, σπουδαία, μέχρι που το χέρι σας σταμάτησε στην ηλικία των τριάντα εφτά. Κλασικότροπα, όπως επέβαλε ο κανόνας τότε, όμως ήδη διαβρώνοντας από τα μέσα τούτη την αισθητική. Έργα που σήμερα θαυμάζονται ακόμη πιο πολύ, όχι εξαιτίας της τόσο δραματικής, της με πολλά σκαμπανεβάσματα ζωής που σας έλαχε να ζήσετε, ζωής που εγείρει πλήθος συναισθήματα. Ούτε εξαιτίας των περιστατικών που, καθώς λένε, συνόδεψαν κάποια έργα σας, δημιουργώντας μια χρυσοσκότεινη αύρα μύθου γύρω από ένα άγαλμά σας, έναν επιπλέον μύθο για τη σχέση έργου και δημιουργού – όπως έγινε με την εξαίσια «Κοιμωμένη» σας εξαιτίας του καβγά που είχατε με τη μητέρα της άγνωστης σε σας νεκρής κο

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 19

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

πέλας, την οποία λάβατε παραγγελία να απαθανατίσετε σε μάρμαρο. Μέχρι που, επιτέλους, σας άφησε στην ησυχία σας κι εκείνη η μάνα, τη στιγμή που ήσασταν έτοιμος να ορμήσετε και να καταστρέψετε το γύψινο πρόπλασμα. Σας φοβήθηκε; Εσείς πάντως φτιάξετε το άγαλμα όπως ακριβώς το θέλατε, διασώζοντας μέσω μιας φωτογραφίας την κοριτσίστικη μορφή από τα ερέβη του θανάτου. Ακόμη σήμερα βλέπει το φως και το σκοτάδι, βλέπει άνθη και δέντρα γύρω της, βλέπει τις πομπές των λυπημένων, βλέπει όλους εμάς που σταματάμε και της ρίχνουμε ένα εκστατικό φίλιο βλέμμα. Σ’ αυτήν, και νοερά σε σας. Για να ακριβολογήσω, το ίδιο συμβαίνει και με τα αγάλματα που φτιάξατε με γύψο στην ίδια περίοδο, στα ακμαία χρόνια της νεότητάς σας. Όσα σώζονται, αφού ο γύψος είναι μαλακός, τρίβεται η σάρκα του σχεδόν σαν την ανθρώπινη. Εγώ, η ελάχιστη, δεν έχω δει ποτέ πιο συναρπαστική μορφή σε άγαλμα από το δαιμονικό «Κεφάλι Σάτυρου» σε γύψο, το τελευταίο ενυπόγραφο έργο σας πριν από τον εγκλεισμό. Έτσι λένε: το τελευταίο σας έργο πριν από τον εγκλεισμό. Κι έπρεπε να περάσουν από τότε που το πλάσατε πενήντα δύο χρόνια, έπρεπε να έχει γυρίσει 

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 20

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

για μισόν αιώνα προς τα μπρος, μπορεί και προς τα πίσω, της ζωής σας ο ξεχαρβάλωτος τροχός, ώσπου να έρθει η ώρα που εσείς, ο «νεκραναστημένος» πλέον και αναγνωρισμένος για δεύτερη φορά ως μεγάλος γλύπτης, λίγο προτού ξεσπάσει ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και λίγο πριν από τον κανονικό σας θάνατο σε όλβια γεράματα στην Αθήνα – να έρθει ώρα που εσείς να εξομολογηθείτε σε έναν επισκέπτη σας, με την καρτερικότητα που δίνει όχι τόσο η σοφία της τέχνης όσο η συμπόρευσή της με μια μαρτυρική ζωή: «Κόντεψα όμως να το χαλάσω κι αυτό το ωραίο έργο· πόσα δεν του χ’ ω πετάξει για να σπάσει. Δεν έσπασε όμως... Εδώ είναι πηλός που του πέταξα κατ ’επάνω του. Αυτά τα μαύρα είναι μολυβιές, που τον γρατζούνιζα για να του χαλάσω το ειρωνικό, το σαρκαστικό, το πειρακτικό του γέλιο. Πάνω στην τρέλα μου, νόμιζα πως με κορόιδευε, το γέλιο του με πείραζε. Όλα του με στενοχωρούσαν». Με γύψο ξαναπλάσατε εξαιρετικά γλυπτά κι αργότερα, τότε που, στα γεράματα, σας δόθηκε η χάρη μιας «νεκρανάστασης». Κάποιοι μάλιστα θεωρούν τα όψιμα γύψινά σας καλύτερα και από τα νεανικά μαρμάρινα. Πλην όμως το μάρμαρο, αυτό φαίνεται 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 21

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

πως δεν το ξαναγγίξατε από τη στιγμή που σας κλείσανε στην Κέρκυρα. Δεν έτυχε; Το φοβηθήκατε; Αποφύγατε την επαφή με τούτο το σκληρό αλλά γεμάτο αίσθημα και φως υλικό, που το χέρι σας ήξερε να το δαμάζει και να το ζωογονεί; Κανείς δεν μπορεί να πει. Το γεγονός είναι ότι, μετά το φρενοκομείο, δεν ξαναγγίξατε ποτέ το μάρμαρο όσα χρόνια ζήσατε, όπου και όπως τα ζήσατε – και ήταν πολλά. Δεν το ξαναγγίξατε ακόμη κι όταν η μοίρα σάς έστησε αυτή την άθλια παγίδα, να επιστρέψετε εκών άκων στον Πύργο της Τήνου και να ζήσετε ξανά ανάμεσα στους μαστόρους μαρμαράδες και στα φημισμένα μάρμαρα του τόπου σας. Εσείς όμως δεν πέσατε στην παγίδα, δεν ξαναγγίξατε το μάρμαρο, σας προστάτεψε απ’ αυτή την επικίνδυνη χειρονομία ο ταπεινότατος πηλός. Τότε ήταν που πλάσατε και την πήλινη «Αθηνά βοσκοπούλα». Ας ξαναπιάσουμε όμως το κομματιασμένο νήμα της ζωής σας, με αφορμή το πρώτο σωζόμενο αγαλματάκι σας μετά το μακρύ σιωπητήριο της Κέρκυρας.

2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 22

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

Σαν θαύμα έμοιαζε ότι διασώθηκε ένα αγαλματάκι από γύψο, εννιά μόλις πόντων, από την περιτειχισμένη εκείνη φάση της ζωής, που, εκτός από το ρολόι του μυαλού σας, καταμετρήθηκε επίσημα και στην προσωπική «μερίδα» σας στα Κατάστιχα του φρενοκομείου: δεκατρία χρόνια, δέκα μήνες, είκοσι εφτά ημέρες – παρά τρίχα δεκατέσσερα, όπως αναφέρθηκε. Τίποτε δεν μπορεί να είναι σίγουρο σε ένα θαύμα, οι ειδικοί ωστόσο ισχυρίζονται ότι το αγαλματίδιο ανήκει σ’ εκείνη την περίκλειστη φάση της ζωής σας, κι εσείς, ο πάντα φειδωλός στις λέξεις, ούτε το διαψεύσατε ούτε το επιβεβαιώσατε. Το πολύ μικρό του μέγεθος ενισχύει τους ισχυρισμούς των ειδικών, επειδή εύκολα θα μπορούσε να διασωθεί κρυμμένο μες στα ρούχα σας. Τα ρούχα σας θα πρέπει να ήτανε παλιά, τριμμένα, ξηλωμένα, μπαλωμένα ίσως, μέχρι και τρύπια, όσο ζήσατε στην Κέρκυρα. Εύκολα μπορεί να το φανταστεί κανείς, αφού ο πατέρας σας, τέσσερα μόλις χρόνια μετά τον εγκλεισμό σας, κι έχοντας χρεοκοπήσει, έπαψε να πληρώνει τα νοσήλια. Το αποτέλεσμα ήταν να ζείτε εφεξής «εις βάρος του δημοσίου, κατά διαταγήν του Υπουργείου», όπως ρητά αναγρά22

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 23

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

φεται στο Βιβλίο Κινήσεως. Όμως, κρυμμένο βαθιά μέσα σε μια τσέπη-μήτρα, εσείς θα συνεχίζατε να δίνετε ζωή στο μικρό εκείνο αγαλματάκι των εννέα πόντων, να το νανουρίζετε, να το χαϊδεύετε. Δηλαδή να αντλείτε θάρρος. Να σπάτε σχεδόν τα δεσμά σας μέσα από την ύπαρξή του. Να επιβεβαιώνετε το ασίγαστο και μέγα καλλιτεχνικό σας πάθος μέσα από τούτο το ελάχιστο: μέσα από την ύπαρξη αυτής της μικροσκοπικής, λιτής, όσο κι εφιαλτικής, «Προτομής ανδρός» που είχατε λαθραία πλάσει. Ποτέ δεν θα αναρωτηθώ για το όνομα του συγκεκριμένου άντρα σ’ αυτό το αγαλματάκι. Ούτε για τον συμβολισμό του θα αναρωτηθώ, όσο κι αν ξέρω ότι σας γοήτευαν οι συμβολισμοί, ότι συχνά δουλεύατε μ’ αυτούς και στο μάρμαρο, και στον γύψο, και στον ταπεινόφρονα πηλό. Κι ας ισχυρίζονται οι γνώστες ότι μάλλον τη δική σας, τη βασανισμένη σας μορφή είχατε απεικονίσει. Δεν τολμώ να ξέρω. Το μόνο σίγουρο είναι ότι το νοιαστήκατε πολύ. Και το διασώσατε, για να μπορεί κι αυτό να σας διασώσει. Τίποτε άλλο δεν διασώθηκε από τα πολλά χρόνια του εγκλεισμού σας. Να σημαίνει αυτό ότι οι γιατροί στάθηκαν ακόμη πιο σκληροί κι από τη μάνα σας, 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 24

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

την τσατσα-Ρήνη, που κι εκείνη σας βασάνισε επί χρόνια χαλνώντας επί τόπου τα μικρά πήλινα γλυπτά που ανασταίνατε στο υπόγειο του πατρικού σπιτιού σας, όταν πια σας έφερε να ξαναζήσετε εκεί, μετά την Κέρκυρα; Μου αρέσει να φαντάζομαι πως, όταν επιτέλους ήρθε να σας βγάλει από το φρενοκομείο, να σας πάρει μαζί της για τη μεγάλη επιστροφή στα πατρώα, θα σας είχε αγοράσει μερικά καινούργια ρούχα. Ένα κουστούμι, ένα πουκάμισο, εσώρουχα, ένα παλτό, α! – κι ένα καπέλο, όλα τους αγορασμένα στα μέτρα που είχε το κορμί του μακρινού εκείνου τριανταεφτάχρονου άντρα, του πρωτότοκού της, όπως τον θυμότανε η μάνα. Ίσως δεν υπολόγισε ότι δεν σας είχε ξαναδεί για δεκατέσσερα περίπου χρόνια, ενώ οι συνθήκες της ζωής εκεί σας είχαν αφήσει κυριολεκτικά πετσί και κόκκαλο. Βάσιμα μπορώ να υποθέσω ότι θα σας έπεφταν φαρδιά σαν ράσα τα καινούργια ρούχα που σας έφερε. Όχι! Ούτε σεις ούτε η μάνα θα αμαυρώνατε ποτέ τη χαρμόσυνη στιγμή με κάτι τέτοιες λεπτομέρειες, αν ήτανε «στα μέτρα σας» τα ρούχα. Ενώ επίμονα φαντάζομαι ότι μέσα σε κάποια τσέπη θα αποθέσατε με προσοχή τη μικρή εφιαλτική «Προτομή ανδρός», 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 25

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

αφού τη φασκιώσατε στο καθαρό λευκό μαντίλι που συνόδευε τα καινούργια ρούχα. Κι ότι, έτσι φασκιωμένη, θα τη μεταφέρατε κρυφά απ’ όλους, και από τη μητέρα, στη μέσα τσέπη του σκούρου σακακιού. Τώρα μπορούσατε να φύγετε ήσυχος, όχι μονάχα «ως ήσυχος», όπως έγραφε το εξιτήριό σας, επειδή όλα αυτά τα χρόνια δεν είχατε πάψει να είστε δημιουργός, αυτού έστω του γλυπτού. Τέτοιο ελάχιστο, εκρήγνυται καμιά φορά σε μέγιστο, ιδιαίτερα όταν διασώζει και διασώζεται. Τολμώ να πω ακόμη ότι εκείνη η «Προτομή ανδρός», το εννιά πόντων γύψινο αγαλματάκι σας, ήταν η απόληξη της πρώτης δημιουργικής σας φάσης. Περισσότερο όμως ήταν ο προάγγελος εκείνης της μεγάλης και βαθιάς στροφής που ακολούθησε έκτοτε η γλυπτική σας. Άραγε μόνο από έλλειψη των αναγκαίων, ή μήπως μετά την Κέρκυρα το οτιδήποτε, ακόμη και το ελάχιστο, δεν μπορούσε πια να είναι για σας το ίδιο, όπως και πριν; Την παραμονή που θα βγαίνατε, για να ξανασυναντηθείτε με τη μάνα και να ξαναπιάσετε έτσι την ά2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 26

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

κρη της μακρινής παλιάς ζωής σας, φέρατε στον νου πολλά. Εκείνο το βράδυ, μάλιστα, ονειρευτήκατε ότι ένα θαλάσσιο κύτος σας σήκωσε, σας έβαλε καβάλα στη χοντρή κυρτή του ράχη και μαζί διασχίσατε πελάγη κι αφρισμένα κύματα, ώσπου τέλος σας έφερε και σας ακούμπησε στα σκαλοπάτια του μεγαλόπρεπου μαρμάρινου ναού της θαυματουργής Παναγίας στην Τήνο – έτσι τουλάχιστον διασώζει το όνειρο ο φίλος σας, ο Στρατής Δούκας. Μπορεί και να κλάψατε, όταν θυμηθήκατε ότι αυτή η μάνα που θα σας έκλεινε στην αγκαλιά της την επόμενη αυγή, η μάνα που στο ρωμαλέο, σχεδόν τερατώδες, γυναικείο σώμα της θα εμπιστευόσασταν το εύθραυστο δικό σας, ήταν το ίδιο πρόσωπο που είχε αρνηθεί παλιότερα, δυο φορές μάλιστα είχε αρνηθεί, να συναινέσει στον εγκλεισμό που συνιστούσαν οι γιατροί για την περίπτωσή σας. Την τρίτη φορά της επιβλήθηκε ο κύρης, απελπισμένος από όλες τις προσπάθειες που είχαν προηγηθεί. Την επόμενη αυγή, όταν η μάνα σάς παρέδωσε τα ρούχα να ευπρεπιστείτε για την καινούργια είσοδό σας στην παλιά ζωή, δεν ήταν πια το θαλάσσιο κύτος μα ένας άγγελος-ελευθερωτής. Όχι επειδή ήταν η 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 27

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

πρώτη της φορά που ήρθε ως εκεί, μα διότι σκοπός της ήταν να σας απαλλάξει από τον εγκλεισμό, γι’ αυτό την είδατε έτσι. Τουλάχιστον εκείνη τη φορά, αφού, όπως ισχυρίζονται οι πάντες, συνήθως τη σκεφτόσασταν μέσα από τον συμβολισμό της Μήδειας. Μια Μήδεια άγγελος-ελευθερωτής ήρθε στην Κέρκυρα. Το ένα δεν αποκλείει το άλλο, το γνωρίζατε. Ήρθε δύο χρόνια αφότου είχε ξεκινήσει ο εικοστός αιώνας. Ολομόναχη. Ήρθε δύο χρόνια αφότου είχε πεθάνει ο πατέρας σας. Αυτό την παρακίνησε, κι όχι η ανοησία των πανηγυρισμών για το ξεκίνημα ενός καινούργιου αιώνα. Το γνωρίζατε κι αυτό, η μάνα απελευθερώθηκε από τον σύζυγό της. Εσείς τότε στα πενήντα ένα, σύμφωνα με την πιο πιθανή χρονολογία της γέννησής σας. Κυριολεκτικά θα πρέπει να σας πήρε κάτω από τη φτερούγα της η τσατσα-Ρήνη, «ως ήσυχον» πια, κατά την κρίση των γιατρών, ό,τι κι αν θα μπορούσαν να κρύβουνε αυτές οι λέξεις. Θα πρέπει να της φανήκατε ξανά ένα παιδί αδύναμο και κακοταϊσμένο, με 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 28

ΡΕΑ ΓΑΛΑΝΑΚΗ

φόβο για όσα θα αντίκριζε σε λίγο έξω από τα ψηλά τείχη που είχαν γίνει σπίτι του, ανίκανο να προστατέψει τον εαυτό του – έτσι δείχνουνε καμιά φορά οι πρόωρα γερασμένοι από τα πολύ μεγάλα βάσανα. Ένα παιδί που τώρα είχε την ανάγκη της περισσότερο κι από τον καιρό που το ταχτάριζε όλο καμάρι, αυτός ήταν και θα ήταν εσαεί ο χαϊδεμένος της πρωτότοκος. Και σας έφερε να ζήσετε στο τηνιακό σας σπίτι, εκεί όπου σαν σε κάποιον άλλο χρόνο, σαν σε κάποιαν άλλη ζωή, είχατε γεννηθεί και μεγαλώσει σε μια μεγάλη οικογένεια λαϊκών μαστόρων μαρμαράδων. Εκεί όπου κι άλλες φορές, πριν σας πάνε στην Κέρκυρα, είχατε επιστρέψει για να αντλήσετε δυνάμεις, ή για να ξεκουραστείτε. Σας έφερε να ζήσετε μαζί της, αλλά μαζί και με την πιο μικρή αγαπημένη αδερφή σας, την Αικατερίνη – η συμπάθεια για τη μοναδική μικρή αδερφή σας εξακολουθεί να λάμπει στη γύψινη προτομή της, που είχατε φιλοτεχνήσει όταν η Αικατερίνη ήταν κάτι λίγο παραπάνω από κοριτσάκι. Και θα πρέπει, λέω, να μουγκανίσατε σαν το μοσχάρι που οδηγείται με τη βία στη σφαγή όταν, μερικά χρόνια από τότε που επιστρέψατε, βάδισε στο μονοπάτι το 2

GALANAKH_GYNAIKES DD Final + tsodes + fodra_Layout 1 8/11/17 1:46 μ.μ. Page 29

«ΑΘΗΝΑ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑ»

ανεπίστρεπτο η βαριόμοιρη αδερφή. Επειδή μοιάζατε οι δυο σας στη μορφή, επειδή σας ένωνε η ίδια νόσος, επειδή κι επειδή... Μα κι ο αδερφός σας, ο Αριστοκλής, ο μουσικός της οικογένειας, είχε αυτοκτονήσει πέφτοντας από τη γέφυρα της Χαλκίδας. Το δε στερνοπαίδι, ο Πραξιτέλης, που δούλευε κι αυτός στις επιχειρήσεις του πατέρα σας στα Αλάτσατα της Μικράς Ασίας, και παρέμεινε εκεί λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του κύρη σας, πνίγηκε μια μέρα ενώ κολυμπούσε στα παράλια της περιοχής. Ο δε Νικόλαος, ο καλός σας ο Νικόλας, ο αδερφός που μαζί του συνδεθήκατε όσο με κανέναν άλλο στη φαμίλια, βρισκόταν τότε μακριά, στο Βουκουρέστι, επίσης στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Στο σπίτι του Πύργου θα ζούσατε λοιπόν εσείς, ο «ως ακίνδυνος», και οι δύο γυναίκες, η μάνα και η αδερφή σας, καθώς είχε φυλλορροήσει η μεγάλη σας φαμίλια. Το σπίτι έλαβε τη μυρωδιά της απουσίας, αν όχι της απόγνωσης. Δύσκολο να πείτε ποια απ’ τις δυο, καθώς επίμονα κάποιες καλές αναμνήσεις, μα και η δική σας αντοχή στα βάσανα, αραίωναν τη μυρωδιά. Άλλωστε δεν ήσασταν πια στην Κέρκυρα, γύρω σας αντί για τείχη υπήρχε ένα σπίτι κι ένας ξα2