978 960 03 6304 3

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 5

ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΜΑΤΣΗΣ

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ Για την Ιστορία και την Αλήθεια

h ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Δρ ΕΡΑΤΩ ΚΟΖΑΚΟΥ-ΜΑΡΚΟΥΛΛΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 6

Οι φωτογραφίες του βιβλίου ανήκουν στο προσωπικό Αρχείο του συγγραφέα.

©

Copyright Γιαννάκης Μάτσης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2017

Φιλολογική και τυπογραφική επιμέλεια: Πόπη Μουπαγιατζή (popcy8@yahoo.com) Έτος 1ης έκδοσης: 2017 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6304-3

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ Επίσημος προσκεκλημένος στην Ουάσινγκτον, 17 v Από την επιτυχία στη χαμένη ευκαιρία, 24 v Ο λόγος της μη επαναδιεκδίκησης της Προεδρίας του ΔΗΣΥ, 24 v Ανατροπή από τον Γλαύκο Κληρίδη, 26 v Η αναζήτηση της επίμαχης επιστολής, 26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Σ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Τα παιδικά μου χρόνια: αγώνας για επιβίωση, 29 v Οι συμμαθητές μου στο Δημοτικό, 31 v Ο «δάσκαλός» μου, Κυριάκος Μάτσης, 31 v Στο Γυμνάσιο, 32 v Τουρκοκύπριοι ψηφίζουν Ένωση, 33 v Η ένταξη στην ΕΟΚΑ, 34 v Βόμβες στη Ραδιοφωνική Υπηρεσία, 35 v Σύλληψη και ανακρίσεις, 37 v Η σύλληψη και ο βασανισμός του Κυριάκου, 37 v Στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, 38 v Η ζωή στα κρατητήρια, 39 v Ο φίλος μου Ευαγόρας Παπαχριστοφόρου, 41 v Η Επιτροπή των Κρατουμένων, 41 v Η επικοινωνία του Διγενή με τους κρατουμένους, 42 v Η μεγάλη απόδραση, 42 v Επεισόδια στα κρατητήρια, 43 v Σκοτσέζος στρατιωτικός εκπαιδεύει τους κρατουμένους στα όπλα, 44 v Η απόλυσή μου και η επιστολή των Βρετανών στον Κυριάκο Μάτση, 45 v Μήνυμα του Κυριάκου: «Μη με συναντήσεις!», 46 v Επαναδραστηριοποίηση στην ΕΟΚΑ, 47 v «Σκοτώστε τον όπου τον βρείτε...», 48 v Τα κρησφύγετα, 49 v Σωτήριο το γάλα της κατσίκας, 49 v Στο πατάρι για έξι μήνες!, 50 v Ευτράπελα και περίεργα των κρησφύγετων, 51 v Η δύναμη της ΕΟΚΑ μεγαλώνει, 53 v Το στέγνωμα του δυναμίτη!, 53 v «Πάει και ο Μήτρος...», 54 v Ο Διγενής αποχαιρετά τους τομεάρχες, 56 v Μια ξεχασμένη βόμβα, 57

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 8

8

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΒΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΚΑΡΙΟ Η πρώτη συνάντηση με τον Μακάριο, 60 v Η οικογένεια Χαραλάμπους, 62 v Η μυστική συνάντηση με τον Χάρτινγκ, 64 v Η πρώτη, σύντομη εμπλοκή μου στην πολιτική, 66 v Η δύναμη των αγωνιστών ανησυχεί τον Μακάριο, 68 v Όχι στον Μακάριο για υπουργοποίηση, 71 v Δεν ανέμενε το πραξικόπημα ο Μακάριος, 73 v Η επιστροφή του Μακαρίου, 73

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΟΙ ΔΙΑΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ (1963-64) Γνωστές στον Γιωρκάτζη οι κινήσεις των Τουρκοκυπρίων, 82 v Η έκρηξη του 1963, 82 v Οι συγκρούσεις παίρνουν διαστάσεις, 85 v Οι μάχες της Τηλλυρίας, 88

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΜΑΚΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ Οι συνθήκες αποδοχής της Διζωνικής, 91 v Οργή Μακαρίου για την άρνηση Ντενκτάς, 93 v Μακάριος: «Θα καταγγείλω τη διζωνική», 94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΜΕ ΤΟΝ ΓΛΑΥΚΟ ΚΛΗΡΙΔΗ: ΣΥΜΠΟΡΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Η πρώτη απόπειρα γνωριμίας, 97 v Το ψευδώνυμο «Υπερείδης», 98 v Οι πρώτες προεδρικές εκλογές, 98 v Ο Κληρίδης επιδιώκει την εύνοια του Μακαρίου, 99 v Η πρώτη σκιά, 100 v Η εφαρμογή ενός καταστροφικού σχεδίου, 102 v Προσπάθεια του Μακαρίου να εμποδίσει τη συμμετοχή μου στον ΔΗΣΥ, 106 v Αναπληρωματική εκλογή 1977, 108 v Ο Βίλλυ Μπραντ και η ευρωπαϊκή προοπτική της Κύπρου, 110 v Προεδρικές του 1983, 111 v Η υποψηφιότητα Κοκή Ιωαννίδη, 112 v Παραίτηση Κληρίδη, 112 v Η εκλογή του Γιώργου Βασιλείου, 113 v Μια ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της Κυπριακής Δημοκρατίας, 116 v Ο Κληρίδης στην Προεδρία και η υποψηφιότητά μου εναντίον του, 116 v Αρνητική στάση του Γλαύκου Κληρίδη, 117 v «Προσέξτε το κόμμα σας», 118 v «Μην υιοθετείτε εισηγήσεις Μάτση στο Υπουργικό», 119 v Η ανακούφιση του ΑΚΕΛ, 121 v Ο Κληρίδης παρεμποδίζει λύση του Κυπριακού, 121 v Οι εκλογές

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 9

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

του 1998 και οι S-300, 121 v Η διελκυστίνδα για το Σχέδιο Ανάν, 122 v Ο ψευδορεαλισμός ως αντίπαλο δέος, 124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΑΚΕΛ: ΑΝΑΚΟΛΟΥΘΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΡΕΥΣΕΙΣ Μια μη βιώσιμη λύση, 126 v Η πολιτική συγκρότηση στην Κύπρο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, 127 v Η Αριστερά και η Δεξιά στο Παλαιχώρι των παιδικών μου χρόνων, 128 v Το ΑΚΕΛ και ο Αγώνας της ΕΟΚΑ, 129 v Μακάριος και ΑΚΕΛ: από τη λασπολογία στη συμπόρευση, 130 v ΑΚΕΛ και πολιτικές παλινδρομήσεις, 132 v Συνέχεια της αντιπαλότητας, 136 v Το κοινό ανακοινωθέν και η σύγκρουση με τον Παπαϊωάννου, 137 v Καιροσκοπικές συνεργασίες, 139 v ΝΑΤΟ, Συνεταιρισμός για την Ειρήνη και ιδεολογικές αγκυλώσεις, 140 v Πρωτοβουλίες για ενότητα, 143 v Αθλητισμός, πολιτική και ΑΚΕΛ, 146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΑΝΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΤΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ Σ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Τρεις σημαντικές επιτυχίες, 148 v Η επιστολή της 2ας Απριλίου 1991 στον Πρόεδρο Βασιλείου, 151 v Στιγμιότυπα από τις συνεδριάσεις του Εθνικού Συμβουλίου, 166

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ Σ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ραΐφ Ντενκτάς, 172 v Στο Συμβούλιο της Ευρώπης, 173 v Επίσκεψη Τουρκοκύπριων πολιτικών στις ελεύθερες περιοχές, 175 v Η συνεργασία με τον Οζγκιέρ Οζγκιούρ, 179 v Συνεχείς και ειλικρινείς σχέσεις, 180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

Σ ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ (1986-1992) Η πρώτη διερευνητική αποστολή της ΚΣΣΕ στην Κύπρο, 186 v Η μάχη κατά του εποικισμού, 191 v Ακιντζί: Λύση στα ευρωπαϊκά πλαίσια, 199 v Η αντίδραση της Τουρκίας στην Έκθεση Κουκό, 200 v Τα κυπριακά

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 10

10

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

διαπιστευτήρια στην ΚΣΣΕ, 203 v Η επικύρωση της ατομικής προσφυγής, 204 v Αγνοούμενοι, 205 v Το θέμα των αγνοουμένων στην αίθουσα του τουρκικού υπουργικού συμβουλίου, 207 v Πολιτιστική κληρονομιά, 211 v Η πολιτιστική κληρονομιά στο Εθνικό Συμβούλιο, 214 v Ανεξάρτητο ευρωπαϊκό ίδρυμα, 216 v Κοινή συνεδρία Επιτροπών του Ευρωκοινοβουλίου και της ΚΣΣΕ για την πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου, 220

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΓΙΑ «ΔΕξΑΜΕΝΕΣ ΣΚΕψΗΣ» Η συμφωνία με το ΙΔΙΣ, 223 v Εθνική Στρατηγική και Κυπριακό, 227 v Ο τορπιλισμός της προσπάθειας, 229

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

Σ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Μάχη εναντίον του Σχεδίου Ανάν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 231 v Αφαίρεση της αναφοράς στο Σχέδιο Ανάν και στη Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία, 232 v Προσπάθεια για ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στον Συνεταιρισμό για την Ειρήνη, 234 v Η Ευρώπη παίρνει θέση, 235 v Βάση λύσης το ευρωπαϊκό κεκτημένο και οι αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 237 v Ο τετραγωνισμός του κύκλου, 238 v Αγώνας για την πολιτιστική κληρονομιά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 240 v Έρευνα για την καταπίεση του κουρδικού πληθυσμού, 244 v Διάσωση της ποντιακής διαλέκτου, 244 v Ο κοινοβουλευτικός θεσμός των ερωτήσεων, 244 v Δεν αναγνωρίζεται η λεγόμενη «Τουρκική Δημοκρατία Βόρειας Κύπρου», 246 v «Επιτροπή για μια ευρωπαϊκή λύση στο Κυπριακό», 247 v Θέσεις της Διεθνούς Επιτροπής για το Κυπριακό, 248 v Αμμόχωστος, πόλη-φάντασμα, 249 v Αναπτυξιακό μοντέλο για την Κύπρο, 251 v Ένταξη της Κύπρου στις νησιωτικές περιοχές, 253 v Περιφερειακή ανάπτυξη και Κοινοτικές αρχές, 254 v Η κρίση του Λιβάνου, 255 v Η Κύπρος στον δρόμο των πετρελαίων, 255 v Πρόσκληση Τούρκων καθηγητών του Πανεπιστημίου Μπιλγκί (Bilgi), 256 v Είσοδος στην κατεχόμενη Αμμόχωστο, 257

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΝ ΚΑΙ Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΡΡΙψΗ ΤΟΥ Το δίλημμα του δημοψηφίσματος, 259 v Το έκτακτο Παγκύπριο Συνέδριο του ΔΗΣΥ, 260 v Άγνωστες πτυχές του Σχεδίου Ανάν, 265

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 11

11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ Σ ΤΗ ΔΙΖΩΝΙΚΗ ΔΙΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ: ΜΙΑ ΣΥΓΚΑΛΥΜΜΕΝΗ ΜΕΤΑΛΛΑξΗ Η αντίθεσή μου στη Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία, 267 v Βρετανική πρωτοβουλία η διχοτόμηση της Κύπρου, 269 v Ο Κληρίδης και οι τουρκικές θέσεις, 273 v Το ΑΚΕΛ υποστηρίζει λύση Διζωνικής Δικοινοτικής Ομοσπονδίας, 275 v Η εφαρμογή Διζωνικής Δικοινοτικής Ομοσπονδίας στην Κύπρο, βόμβα στα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 278 v Λύση βασισμένη στις αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ευρωπαϊκού κεκτημένου, 279

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Προθέσεις και δεσμεύσεις Τουρκοκυπρίων, 289 Ευρώπη και Ανθρώπινα Δικαιώματα; 290 Ομιλίες του Γιαννάκη Μάτση, 291 Θεσμοί και αξίες, 318 Έγγραφα, 322 Επιλογικό σημείωμα, 341 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

343

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 12

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 13

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αποφάσισα να μιλήσω ύστερα από βαθύ προβληματισμό. Χωρίς υπεκφυγές, με γνώμονα την αλήθεια και την ανάγκη να καταγραφεί η πραγματική Ιστορία για την Κύπρο. Με βασανίζει το ερώτημα πώς φθάσαμε εδώ, ύστερα από έναν τιτάνιο αγώνα και θυσίες που είχαν προκαλέσει την παγκόσμια συμπάθεια και τον θαυμασμό. Αναμέτρηση ψυχής και έπος πνευματικό ήταν ο αγώνας μας. Αντι-κομμουνιστικός δεν υπήρξε ποτέ. Αντι-τουρκοκυπριακός ουδέποτε. Ο Αγώνας της ΕΟΚΑ ήταν και παρέμεινε μέχρι τέλους γνήσια απελευθερωτικός και μόνιμα αντιαποικιακός. Και παρ’ όλα τα πολλαπλά εμπόδια που παρενεβλήθησαν στον δρόμο μας –προϊόντα κακόβουλων ερμηνειών των στόχων του αγώνα μας, οδηγιών έξωθεν ή τεχνασμάτων και εμπλοκών της αποικιοκρατίας–, δεν εκτροχιάσθηκε η πορεία μας από τον γνήσιο αντιαποικιακό, απελευθερωτικό χαρακτήρα της. Κάθε άλλη προσέγγιση αποτελεί φοβερή ιστορική παρερμηνεία. Οι Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου και η ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας με το δοτό Σύνταγμα ήταν μια τεράστια υποχώρηση. Έκτοτε ο δρόμος των υποχωρήσεων συνεχίζεται αδιάκοπα. Η Τουρκία εμμένει από το 1957 σε βασικές διεκδικήσεις που ουδέποτε μεταβλήθηκαν: πολιτική εξίσωση του 18% με το 82%, πλήρης διαχωρισμός των δύο Κοινοτήτων, βέτο, εναλλαγή στην Προεδρία, τουρκική στρατιωτική παρουσία στο νησί, εγγυήσεις και μονομερές δικαίωμα επέμβασης, στο όνομα της προστασίας των Τουρκοκυπρίων. Η Κυπριακή Δημοκρατία ιδρύθηκε το 1959 ερήμην των αγωνιστών και του κυπριακού λαού. Ήταν μια ελληνοτουρκική συμφωνία, με προκαθορισμένες επιδιώξεις της τουρκικής διπλωματίας, η οποία από τότε επιδίωκε μια ομοσπονδιακή λύση, με ρυθμιστή των εξελίξεων την Τουρκία. Οι τεράστιες παραχωρήσεις προς τη μέχρι τότε τουρκική μειονότητα, η αναβάθμισή της σε Κοινότητα, οι αναλογίες 50:50 και 70:30 στην άσκηση της εξουσίας και της διοίκησης, αντίστοιχα, δεν προσμετρήθηκαν ως εκφράσεις καλής

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 14

14

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

θέλησης και πίστης για ειρηνική συμβίωση με το σύνοικο στοιχείο. Αντίθετα, η Τουρκία ουδέποτε έπαυσε να διεκδικεί ολοένα και περισσότερα. Άσχετα με το δίκαιο της λύσης, οφείλαμε Έλληνες και Τούρκοι της Κύπρου να στηρίξουμε το κυπριακό κράτος ως σκάφος σωτηρίας, προόδου και ευδαιμονίας για όλους. Δυστυχώς, αυτό δεν έγινε κοινή πεποίθηση και συνείδηση. Ενωρίς άρχισε η υπονόμευση του δικού μας κράτους και καλλιεργήθηκε η αντιπαράθεση και οδηγηθήκαμε σε τραγικά λάθη. Το πραξικόπημα έδωσε στην Τουρκία την ευκαιρία της εισβολής. Έκτοτε, αποκλειστικός σκοπός και στόχος της Τουρκίας παραμένει η διάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Γι’ αυτό αποτελεί μέγιστη πράξη αντίστασης και ευθύνη όλων μας η υπεράσπισή της. Οι διάφορες θεωρίες για μετεξέλιξη ή επανίδρυσή της απλώς διευκολύνουν την τουρκική στόχευση. Η Κυπριακή Δημοκρατία αποτελεί σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, μοναδική ευκαιρία για ειρηνική συμβίωση. Ο τεράστιος πλούτος της κυπριακής ΑΟΖ είναι το εχέγγυο για την κοινή πρόοδο και την πορεία προς την ευδαιμονία όλων των νομίμων κατοίκων της Κύπρου. Όλες οι δήθεν λύσεις αποτελούν προϊόντα της αγγλο-τουρκικής συμπαιγνίας που άρχισε το 1955, με την Τριμερή Διάσκεψη του Λονδίνου, και συνεχίζεται με διάφορες μορφές και μεθοδεύσεις μέχρι σήμερα. Η Βρετανία διατηρεί μόνιμα εχθρική στάση έναντι της Κυπριακής Δημοκρατίας, ενώ σε όλα τα διεθνή φόρα εμφανίζεται σταθερά με φιλοτουρκικές θέσεις. Γι’ αυτό προκαλεί ερωτηματικά η προσκόλληση κάποιων Κυπρίων πολιτικών στις απόψεις, τις εκτιμήσεις, τις ιδέες και τις συμβουλές που διοχετεύει η βρετανική Πρεσβεία.

Ακολούθησα τον δρόμο του αγώνα από τα εφηβικά μου χρόνια. Δεν συμβιβάσθηκα ούτε γοητεύθηκα από την προσφορά αξιωμάτων. Βίωσα με οδύνη τα γεγονότα που ακολούθησαν την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Μπήκα στην πολιτική ύστερα από έντονο προβληματισμό, πιστεύοντας πραγματικά ότι έπρεπε να μην παραδώσουμε ελάττω την πατρίδα. Η σωτηρία της πατρίδας ήταν ύψιστος νόμος για μένα: να την παραδώσουμε στα παιδιά και στους επιγόνους μας πλείω και αρείω. Στο πέρασμα του χρόνου, κάποιοι από εμάς ξέχασαν αυτό το δεύτερο σκέλος... Συμπαρατάχθηκα με τον Γλαύκο Κληρίδη στην ίδρυση και τη μεγαλειώδη πορεία του Δημοκρατικού Συναγερμού, που αναδείχθηκε στο μεγαλύτερο κόμμα της κυπριακής πολιτικής σκηνής. Έζησα μέσα στο κόμμα μεγάλες στιγμές, αλλά πήρα και πικρίες. Εκείνο που πιο πολύ με απογοήτευσε ήταν η βαθμιαία διαφοροποίηση του Γλαύκου Κληρίδη προς επιλογές που θεω-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

ρούσα βλαπτικές και ασύμφορες για το σύνολο του κυπριακού λαού. Δύο φορές βρέθηκα σε μεγάλη αντιπαράθεση μαζί του. Την πρώτη, όταν δεν υιοθέτησε το σχέδιο λύσης που είχα προωθήσει σε συνεργασία με τον Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, με την αποστολή μυστικής επιστολής προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Γεβγκένι Πριμακόφ, οπότε η όλη προσπάθεια ναυάγησε. Η δεύτερη και πιο έντονη αντιπαράθεσή μας ήταν όταν διαφοροποιηθήκαμε στο Σχέδιο Ανάν. Στήριξα με όλες μου τις δυνάμεις το ΟΧΙ, σε αντίθεση με τον Γλαύκο Κληρίδη που, μαζί με άλλους, υπήρξε πρωτοστάτης του ΝΑΙ. Το 1996 μπορούσε να γίνει ορόσημο για το Κυπριακό και την Ιστορία της Κύπρου. Οι επαφές και οι συνομιλίες που είχα στην Αμερική με τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους της Κυβέρνησης Κλίντον, του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και του ΟΗΕ έφεραν το Κυπριακό σε πορεία τελικής διευθέτησης για λύση. Μια λύση χωρίς στρατούς κατοχής και χωρίς επεμβατικά δικαιώματα τρίτων. Μια λύση βασισμένη στις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δυστυχώς, η προοπτική αυτής της λύσης αθετήθηκε μυστικά από την ίδια την Κυβέρνηση και τον Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, Γλαύκο Κληρίδη. Συνέπεια αυτής της πολιτικής ήταν, τελικά, το Σχέδιο Ανάν, το 2004, το οποίο καταργούσε την Κυπριακή Δημοκρατία, καθιστούσε την Κύπρο όμηρο των αγγλο-τουρκικών συμφερόντων και έφερνε τον κυπριακό Ελληνισμό προ του φάσματος του αφανισμού του. Αντισταθήκαμε τότε και σώσαμε την Κυπριακή Δημοκρατία. Καταφέραμε να ενταχθούμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και, με σκληρούς αγώνες, πετύχαμε όπως το ευρωπαϊκό κεκτημένο αποτελεί βασική προϋπόθεση οποιασδήποτε λύσης του Κυπριακού. Δυστυχώς, δεν εκμεταλλευθήκαμε πλήρως τα οφέλη της ένταξής μας στην ενωμένη Ευρώπη και, σήμερα, βρισκόμαστε και πάλι ενώπιον εξελίξεων που θέτουν σε άμεσο κίνδυνο την επιβίωση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Η απογοήτευσή μου από την άρνηση στήριξης και προώθησης του πλαισίου λύσης που είχα εξασφαλίσει κατά την επίσκεψή μου στις ΗΠΑ, το οποίο διασφάλιζε την άμεση αποχώρηση των τουρκικών κατοχικών στρατευμάτων, με οδήγησε τον Απρίλιο του 1997 στην απόφαση να αποσυρθώ από την ηγεσία του ΔΗΣΥ και να μη θέσω εκ νέου υποψηφιότητα για την Προεδρία του κόμματος. Η αποχώρησή μου ήταν μια πολιτική πράξη με σαφές πολιτικό μήνυμα. Διετέλεσα αντιπρόεδρος, αναπληρωτής πρόεδρος και Πρόεδρος του Δημοκρατικού Συναγερμού, βουλευτής και ευρωβουλευτής. Έδωσα μάχες για μια σωστή και δίκαιη λύση του Κυπριακού, αγωνίσθηκα με όλες μου τις

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 16

16

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

δυνάμεις για τη διακρίβωση της τύχης των αγνοουμένων μας και τη σωτηρία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς στα κατεχόμενα, καταγγέλλοντας ταυτόχρονα τον εποικισμό των κατεχομένων από την Τουρκία ως έγκλημα πολέμου και ως μεθοδική τουρκική στόχευση για τη δημογραφική αλλοίωση του πληθυσμού της Κύπρου. Παράλληλα, συνέχιζα τις προσπάθειές μου για επαναπροσέγγιση με τους Τουρκοκύπριους, προτάσσοντας την ανάγκη συμβίωσης και συμπόρευσης στους κόλπους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Τα τρία τελευταία χρόνια ασχολήθηκα με τη σύνταξη των απομνημονευμάτων μου. Όχι για την εξασφάλιση οποιασδήποτε υστεροφημίας ή υστερόχρονης πολιτικής δικαίωσης. Σκοπός μου είναι, με τα όσα γράφω και αποκαλύπτω, να συμβάλω στην αποτροπή μιας μη λειτουργικής και βιώσιμης λύσης, παρόμοιας με αυτή του Σχεδίου Ανάν, να προβληματίσω πάνω στην επίμονη τοποθέτηση της πολιτικής ηγεσίας υπέρ της Διζωνικής Δικοινοτικής Ομοσπονδίας –με τα ολέθρια συνεπακόλουθα σε περίπτωση εφαρμογής της– και να προωθήσω τη χωρίς παρεκκλίσεις επανατοποθέτηση του Κυπριακού πάνω στις αρχές των Ηνωμένων Εθνών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πιστεύω ότι η Κυπριακή Δημοκρατία χρειάζεται τη στήριξή μας και όχι την υπονόμευσή μας. Μακριά από εμένα κάθε εθνικιστική προσέγγιση ή προσωπική ιδιοτέλεια. Η Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην τουρκοποίηση της Κύπρου. Οι συνεχείς υποχωρήσεις μας στα διάφορα φόρα ανοίγουν ακόμη περισσότερο την όρεξη στην Τουρκία, της οποίας στόχος είναι η κατάργηση της Κυπριακής Δημοκρατίας και η τουρκοποίηση ολόκληρου του νησιού. Ανησυχώ όταν ακούω από τον Τούρκο Πρόεδρο και τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών να αναφέρονται σε «εκλιπούσα Κυπριακή Δημοκρατία». Αυτός είναι ο απροκάλυπτος στόχος της Τουρκίας. Δεν είναι δυνατόν να προσποιούμαστε ότι δεν το αντιλαμβανόμαστε. ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΜΑΤΣΗΣ

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΜΙΑ Σ ΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

Σταθμός στην πολιτική μου πορεία ήταν το 1996, όταν έφερα το Κυπριακό κοντά στη λύση, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη φορά. Η εξέλιξη εκείνη τορπιλίσθηκε μυστικά. Η απογοήτευσή μου ήταν μεγάλη, όταν συνειδητοποίησα ότι το πλαίσιο λύσης που είχα πετύχει να προωθήσω στην Ουάσινγκτον ανατράπηκε και ουσιαστικά ματαιώθηκε με μυστικές ενέργειες του Προέδρου Γλαύκου Κληρίδη. Ήμουν Πρόεδρος του Δημοκρατικού Συναγερμού, όταν, στις 29 Ιανουαρίου 1996, επισκέφθηκα τις ΗΠΑ ως επίσημος προσκεκλημένος της αμερικανικής Κυβέρνησης. Τον Ιανουάριο του 1995 είχε επισκεφθεί την Κύπρο ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ (Richard Holbrooke), υφυπουργός αρμόδιος για θέματα Ευρώπης, ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, που είχε επιτύχει την επίλυση του Βοσνιακού ζητήματος. Στο επίσημο δείπνο που παρέθεσε προς τιμήν του ο τότε υπουργός Εξωτερικών Αλέκος Μιχαηλίδης κάθισα δίπλα του, ως πρόεδρος του μεγαλύτερου κυπριακού κόμματος. Είχα τότε την ευκαιρία μιας πρώτης συζήτησης μαζί του και του ανέλυσα λεπτομερώς τις πτυχές του Κυπριακού, όπως και πολλές από τις συνέπειες της τουρκικής εισβολής και κατοχής . Στο τέλος του δείπνου, ο Αμερικανός υφυπουργός στάθηκε όρθιος και είπε εις επήκοον όλων: «Κύριοι, άκουσα κάτι πολύ σημαντικό από τον Πρόεδρο του ΔΗΣΥ για την τουρκική τακτική και τις συνέπειες του εποικισμού». Σε εκείνη τη συζήτηση οφείλεται, μάλλον, η επίσημη πρόσκλησή μου στην Ουάσινγκτον.

Επίσημος προσκεκλημένος στην Ουάσινγκτον Η επίσκεψή μου αυτή κράτησε έως τις 2 Φεβρουαρίου 1996. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκείνες τις μέρες είχε εκδηλωθεί η κρίση στα Ίμια, μια βραχονησίδα στο Αιγαίο, που παρ’ ολίγο να οδηγήσει σε πόλεμο μεταξύ Ελλά-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 18

18

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

δας και Τουρκίας. Υπήρξα τότε μάρτυρας της «πυροσβεστικής» παρέμβασης του Χόλμπρουκ. Τον συνάντησα στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, αμέσως μετά την άφιξή μου στην αμερικανική πρωτεύουσα. Με δέχθηκε φιλικά και είχα την ευκαιρία να του αναλύσω την ευρύτερη σημασία της Κύπρου για την περιοχή και να του τονίσω με έμφαση ότι το νησί αποτελούσε τη μοναδική διέξοδο του Ισραήλ, σε περίπτωση κινδύνου από τον αραβικό κόσμο. Του επισήμανα τους κινδύνους από τον εποικισμό και, κατ’ επέκταση, την ισλαμοποίηση της Κύπρου. Ανέφερα ότι η Τουρκία επαναλαμβάνει στην Κύπρο το προηγούμενο της Αλεξανδρέττας, όπου, αφού ενισχύθηκε με εποικισμό η τουρκική μειονότητα, στη συνέχεια η περιοχή προσαρτήθηκε στο τουρκικό κράτος. Υπήρχε ο κίνδυνος να συμβεί το ίδιο και στην Κύπρο, με καταστροφικές συνέπειες για όλους τους νομίμους κατοίκους της, Έλληνες και Τούρκους, και με ριζική ανατροπή των δεδομένων στην Ανατολική Μεσόγειο. Με άκουσε με προσοχή και μου έκανε εντύπωση η αντίδρασή του: «John, you are right». Ζήτησε κάποιες διευκρινίσεις και κρατούσε σημειώσεις. Για μια στιγμή διέκοψε, προκειμένου να δώσει οδηγίες για τον χειρισμό της κρίσης στα Ίμια. Αμέσως μετά, προς μεγάλη μου έκπληξη, σε μια έκφραση προσωπικής εμπιστοσύνης, μου ανέφερε λεπτομερώς το περιεχόμενο τηλεφωνικής του συνομιλίας με την πρωθυπουργό της Τουρκίας Τανσού Τσιλέρ (Tansu Çiller), η οποία, κατά παράβαση της συμφωνίας που είχε συνάψει με τον Πρωθυπουργό της Ελλάδας Κώστα Σημίτη και τον υπουργό Εξωτερικών Θεόδωρο Πάγκαλο –με τη συμμετοχή και του ιδίου του Χόλμπρουκ–, εγκατέστησε Τούρκους στρατιώτες σε μια δεύτερη βραχονησίδα. Ο Χόλμπρουκ ζήτησε από την Τσιλέρ να αποσύρει αμέσως τους στρατιώτες, διότι, διαφορετικά, θα είχε να κάνει με την Κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών. Μου μίλησε για τη σημασία της κρίσης στα Ίμια, όπως και για τον ρόλο του Πάγκαλου, του Σημίτη και της Τσιλέρ σε όλη αυτή τη διαδικασία, την οποία χειριζόταν ο ίδιος. Προτού τελειώσει η συνομιλία μας, τον ενημέρωσαν ότι η Τουρκάλα πρωθυπουργός είχε αποσύρει τους στρατιώτες από τη δεύτερη βραχονησίδα. Και η συζήτηση επί του Κυπριακού συνεχίσθηκε. Εισηγήθηκα στον Χόλμπρουκ ότι η λύση δεν μπορούσε να είναι άλλη από την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων και των εποίκων από το νησί, και ότι αυτή έπρεπε να συνδυασθεί με την ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο ΝΑΤΟ και την εφαρμογή του ευρωπαϊκού κεκτημένου. Κάτι τέτοιο θα τερμάτιζε όλους τους κινδύνους τόσο για την ύπαρξη της Κυπριακής Δημοκρατίας και τους κατοίκους της στο σύνολό τους όσο και για την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 19

ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

19

Το σημαντικό στην όλη υπόθεση είναι ότι η τοποθέτησή μου αυτή βρήκε πλήρη απήχηση και αποδοχή από τον Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ο οποίος και δρομολόγησε πρακτικά τις ενέργειες προς υλοποίηση των απόψεων αυτών. Ο Αμερικανός αξιωματούχος διευθέτησε, επίσης, συνάντησή μου με τον Αλεξάντερ Βέρσμποου (Alexander Vershbow), σύμβουλο του Προέδρου Κλίντον (Clinton) επί θεμάτων ασφαλείας για την Ευρώπη, ο οποίος από τον Φεβρουάριο του 2012 έως τον Οκτώβριο του 2016 είχε αναβαθμισθεί σε Αναπληρωτή Γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ, δηλαδή στην ουσία διοικούσε τον Οργανισμό. Η συνάντησή μας έγινε αμέσως μετά τη συνάντηση με τον Χόλμπρουκ. Ο Αλεξάντερ Βέρσμποου υποστήριξε κατηγορηματικά ότι τότε ήταν η κατάλληλη στιγμή για εκδήλωση πρωτοβουλίας των ΗΠΑ στο Κυπριακό. Αυτό, όπως ανέφερε, είχε διαπιστώσει ο Ρίτσαρντ Μπήτι (Richard Beattie), Προεδρικός Απεσταλμένος για το Κυπριακό, μετά την τελευταία του επίσκεψη στην Κύπρο. Ο Βέρσμποου δήλωσε ότι ο Χόλμπρουκ δεν ήθελε να εγκαταλείψει την Κυβέρνηση, γιατί θεωρούσε ότι στην Κύπρο είχε εκκρεμείς υποχρεώσεις. Θεωρούσαν ότι η προσπάθεια θα κατέληγε επιτυχώς με κυβέρνηση Τσιλέρ στην Τουρκία, γιατί η Τσιλέρ όφειλε πολλά στις ΗΠΑ. Ο Βέρσμποου υπογράμμισε, επίσης, ότι ήταν εφικτή και η διασύνδεση με το ΝΑΤΟ. Όταν ανέλυσα στον Αλεξάντερ Βέρσμποου τις εισηγήσεις μου, υπογραμμίζοντας ότι με τον τρόπο αυτό το Κυπριακό θα έπαιρνε τη σωστή πορεία για διευθέτηση και τερματισμό των οιωνδήποτε κινδύνων, εντός και εκτός Κύπρου, εκείνος συμφώνησε πλήρως, λέγοντάς χαρακτηριστικά: «That’s a terrific idea, mr Matsis» (Είναι εξαιρετική ιδέα, κύριε Μάτση). Πρόσθεσε ότι ήταν έτοιμος να εισηγηθεί την ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ και τον τερματισμό οποιουδήποτε κινδύνου για την Κύπρο. Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας, ο Βέρσμποου με ρώτησε –και μου έκανε εντύπωση αυτό– τι σκέφτεται ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας Γλαύκος Κληρίδης για όλες αυτές τις εισηγήσεις και για την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. και στο ΝΑΤΟ. Του απάντησα ότι ο Πρόεδρος Κληρίδης συμφωνεί απολύτως μαζί μου. Άλλωστε αυτές ήταν οι θέσεις που εξέφραζε σε δημόσιες τοποθετήσεις του. Αυτό το ανέφερα επειδή θεωρούσα ότι δεν υπήρχε λόγος ο Γλαύκος Κληρίδης να διαφωνεί με αυτά που εισηγούμουν στους Αμερικανούς αξιωματούχους. Συζητήσαμε, επίσης, διάφορες άλλες πτυχές του Κυπριακού. Αναφέρθηκα, για παράδειγμα, στους εποίκους, οι οποίοι αλλοιώνουν τον δημογραφικό χαρακτήρα της Κύπρου και καταστρέφουν την πολιτιστική μας κληρονομιά, επισημαίνοντας ότι πολλοί εξ αυτών είναι ισλαμιστές ή χαμηλής μορ-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 20

20

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

φωτικής στάθμης, γεγονός που εξαναγκάζει πολλούς Τουρκοκυπρίους να μεταναστεύουν. Στο τέλος της συνομιλίας μας, αφού τον αποχαιρέτησα, στράφηκα πίσω και τον ρώτησα τι θα γίνει με τους Τούρκους στρατιώτες, όταν η Κύπρος υποβάλει αίτηση για ένταξή της στο ΝΑΤΟ. Η απάντησή του ήταν ότι, από τη στιγμή που υποβληθεί η αίτηση για ένταξη, σε έξι μήνες δεν θα υπάρχει Τούρκος στρατιώτης στο νησί. Επιπλέον, μου είπε ότι η αίτηση για ένταξη στο ΝΑΤΟ θα γινόταν αποδεκτή.

Ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ διευθέτησε ακόμη επαφές μου με όλη την ηγεσία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, προς τους οποίους ανέφερα τα ίδια πράγματα. Ο Χόλμπρουκ φαινόταν να θέλει να ενημερωθούν όλοι οι αξιωματούχοι γι’ αυτά τα θέματα από τον Πρόεδρο του κυβερνώντος κόμματος στην Κύπρο, προκειμένου να αποκτήσουν μια σφαιρική άποψη για τα όσα θα υιοθετούσαν στη γραμμή λύσης του Κυπριακού. Ο Χόλμπρουκ συμπεριφέρετο γενικώς ως να πίστευε ότι η λύση του Κυπριακού ήταν θέμα μηνών και ότι εντός του 1996 το πρόβλημα θα διευθετείτο. Έτσι, κατά τη διάρκεια εκείνης της επίσκεψής μου στις ΗΠΑ, είχα επαφές με πολλούς αξιωματούχους που κατείχαν θέσεις-κλειδιά, όπως οι παρακάτω: • Τζέιμς Ουίλλιαμς (James Williams), Ειδικός Συντονιστής στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ για το Κυπριακό.

• Κάρεϋ Κάβανο (Carey Cavanaugh), Διευθυντής Νοτίου Ευρώπης στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ.

• Μάρσαλ Αντέρ (Marshal Adair), Αναπληρωτής υφυπουργός Εξωτερικών για θέματα Ευρώπης.

• Τζον Κόρνμπλουμ (John Kornblum), Αναπληρωτής υφυπουργός Εξωτερικών και αντικαταστάτης του Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ.

• Ρίτσαρντ Μπήτι (Richard Beattie), Προεδρικός Απεσταλμένος για το Κυπριακό.

• Καρλ Ίντερφερθ (Carl Inderfurth), Αναπληρωτής Μόνιμος Αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στον ΟΗΕ.

• Μάρανγκ Γκούλντινγκ (Marrang Goulding), Βοηθός Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ. Παραθέτω σε συντομία το περιεχόμενο των συνομιλιών μου με τους Αμερικανούς επισήμους και τον Βοηθό Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ:

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 21

ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

21

Στη συνάντησή μου με τον Τζέιμς Ουίλλιαμς, Ειδικό Συντονιστή στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ για το Κυπριακό, ο συνομιλητής μου χαρακτήρισε πολύ ανησυχητικές τις διαστάσεις της δημογραφικής αλλαγής στα κατεχόμενα από τον συνεχιζόμενο εποικισμό, ενώ ζήτησε να πληροφορηθεί τον αριθμό των Τουρκοκυπρίων που μετανάστευσαν μετά το 1974. Το Κυπριακό, υποστήριξε μεταξύ άλλων, πρέπει να αντιμετωπισθεί ως θέμα ασφάλειας και σταθερότητας στην περιοχή και τόνισε τους κινδύνους που μπορούσαν να προκύψουν από τον εποικισμό και την αύξηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού μεταξύ των εποίκων. Στη συνάντησή μου με τον Διευθυντή Νοτίου Ευρώπης στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Κάρεϋ Κάβανο, υποστήριξα ότι τη λύση στο Κυπριακό την προσφέρει η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε., η οποία μπορεί να εγγυηθεί την ασφάλεια, την πρόοδο και την ευημερία των δύο Κοινοτήτων. Εξήγησα ότι η πρόταση για ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ περιείχε το στοιχείο διευκόλυνσης της Τουρκίας για απόσυρση των κατοχικών στρατευμάτων, όπως βέβαια και το στοιχείο αντικατάστασης των αναχρονιστικών εγγυήσεων.

O Κάβανο τόνισε ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ και του Χόλμπρουκ θα ήταν

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 22

22

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

ουσιαστική και αποφασιστικής σημασίας. Το Κυπριακό, υποστήριξε, ήταν πολύ πιο εύκολο πρόβλημα από το Βοσνιακό, επειδή στο Βοσνιακό ήταν νωπά ακόμη τα σημάδια του πολέμου. Ο Τζον Κόρνμπλουμ, Αναπληρωτής υφυπουργός Εξωτερικών και αντικαταστάτης του Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, με διαβεβαίωσε για την απόφαση των ΗΠΑ να αναλάβουν ουσιαστική πρωτοβουλία για λύση του Κυπριακού μέσα στο 1996. Η πρωτοβουλία, υποστήριξε, θα ήταν σοβαρή, με ουσιαστικό περιεχόμενο. Εκείνο που είχε σημασία, τόνισε, ήταν να εκδηλωθεί την κατάλληλη στιγμή, ώστε να επιτύχει. Είχε γίνει πολλή ουσιαστική εργασία και υπήρχαν όλα τα στοιχεία και οι αρχές πάνω στα οποία θα στηριζόταν η πρωτοβουλία. Η ευρωπαϊκή πορεία της Κύπρου θα δημιουργούσε μια νέα δυναμική (momentum) για την επίλυση του προβλήματος. Του ξεκαθάρισα ότι η Κυριαρχία πρέπει να είναι μία, αδιαίρετη και να ανήκει στην Κεντρική Κυβέρνηση της Ομόσπονδης Δημοκρατίας. Ο Κόρνμπλουμ συμφώνησε ότι η Κυριαρχία είναι μία και αδιαίρετη και πρέπει να είναι ενοποιητικό στοιχείο της λύσης. Τόνισε ότι ο Ντενκτάς δεν μπορεί να χρησιμοποιεί την Κυριαρχία για να διαιρεί το κράτος. Την 1η Φεβρουαρίου συναντήθηκα με τον Καρλ Ίντερφερθ, Αναπληρωτή Μόνιμο Αντιπρόσωπο των ΗΠΑ στον ΟΗΕ, ο οποίος με πληροφόρησε ότι οι ΗΠΑ εξέφρασαν προς τη Ρωσία την αποφασιστικότητά τους να προχωρήσουν σε οριστική λύση του Κυπριακού μέσα στο 1996. Επισήμανε ότι το μέλλον της Κύπρου είναι στενά συνδεδεμένο με τη σταθερότητα στην περιοχή και υπέδειξε ότι η αμερικανική πρωτοβουλία θα εκδηλωνόταν την κατάλληλη στιγμή, όταν όλοι οι παράγοντες θα ήταν ευνοϊκοί, ώστε να τελεσφορήσει. Στις 2 Φεβρουαρίου 1996, στη συνάντησή μου με τον Ρίτσαρντ Μπήτι, εκπρόσωπο του Προέδρου των ΗΠΑ Μπιλ Κλίντον για το Κυπριακό, επανέλαβα τους λόγους για τους οποίους το θέμα της Κυριαρχίας ήταν αδιαπραγμάτευτο για την ελληνοκυπριακή πλευρά και τόνισα πόσο επικίνδυνη για τη βιωσιμότητα του ομοσπονδιακού κράτους θα ήταν η εκχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων στις Κοινότητες, καθώς, στην περίπτωση αυτή, ο Ντενκτάς θα επιδίωκε την αναγνώριση του κατοχικού καθεστώτος και τη δημιουργία ανωμαλιών στο κράτος μετά τη λύση. Ο Μπήτι συμφώνησε πως η πρότασή μου για συμμετοχή της Κύπρου σε κάποιο συλλογικό όργανο ασφαλείας, όπως το ΝΑΤΟ, θα συνέβαλλε στην ειρήνη και τη σταθερότητα στην περιοχή.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 23

ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

23

Ο Μάρανγκ Γκούλντινγκ, Βοηθός Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, μου ανέφερε ότι ο Οργανισμός τηρούσε στάση αναμονής ενόψει της πρωτοβουλίας των ΗΠΑ στο Κυπριακό. Ο ίδιος προσδοκούσε να υπάρχουν σύντομα θετικές εξελίξεις, που να προδιαγράφουν επιτυχία και άρση του αδιεξόδου.

Καθεμιά από τις συνομιλίες μου με τους πιο πάνω Αμερικανούς επισήμους κράτησε αρκετά, ανάλογα με την περίπτωση. Πέρα όμως από αυτές τις επαφές, πραγματοποίησα τότε και διάφορες ομιλίες στην ελληνική ομογένεια της Νέας Υόρκης. Παρατήρησα ότι τις ομιλίες εκείνες παρακολουθούσε και μια νεαρή από τη Φλόριντα, μέλος του Κογκρέσου, η οποία πραγματοποιούσε ομιλίες σε συγκεντρώσεις Ελλαδιτών και Κυπρίων. Ήταν η Ιλεάνα Ρος-Λέιτινεν (Ileana Ros-Lehtinen), κατοπινή Πρόεδρος (2011-13) της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων του Κογκρέσου. Με έκπληξή μου, είδα αργότερα ένα εξαιρετικά σωστό και τεκμηριωμένο άρθρο της στην εφημερίδα Washington Post για το Κυπριακό Τέτοια πρόσωπα αποτελούν μεγάλη δύναμη και, αν τα αξιοποιούσαμε σωστά, θα είχαμε σίγουρα καλύτερα αποτελέσματα στην εθνική μας υπόθε-

Ο Γιαννάκης Μάτσης με τη βουλευτή από τη Φλόριντα και κατοπινή Πρόεδρο της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων του Κογκρέσου, Ιλεάνα Ρος-Λέιτινεν. Ουάσινγκτον, 1997.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 24

24

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

ση και όχι μόνο. Πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων της Γερουσίας, εξάλλου, διετέλεσε και ο Μπομπ Μενέντες (Bob Menendez), ο οποίος ήταν και αυτός σθεναρός υποστηρικτής των δικαίων της Κύπρου και του λαού της. Δυστυχώς, ούτε και αυτόν τον αξιοποιήσαμε αποτελεσματικά.

Από την επιτυχία στη χαμένη ευκαιρία Επέστρεψα στην Κύπρο ενθουσιασμένος. Με αυτά τα δεδομένα, το Κυπριακό φαινόταν να δρομολογείται προς οριστική λύση, αν υπήρχε η ανάλογη ανταπόκριση και στην Κύπρο. Από τη στιγμή, δηλαδή, που οι Αμερικανοί αξιωματούχοι συνέπλεαν με τις προσεγγίσεις αυτές, η επίλυση του προβλήματος δεν φαινόταν πλέον μακριά. Δυστυχώς, όμως, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως έπρεπε. Με την επιστροφή μου στην Κύπρο, συνάντησα αμέσως τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Γλαύκο Κληρίδη. Του είπα: «Γλαύκο, έχεις την ευκαιρία να γίνεις ο ιστορικότερος ηγέτης της Κύπρου, εάν προωθήσεις αυτές τις δύο θέσεις, τις οποίες έχουν δεχθεί οι Αμερικανοί. Την αίτηση για ένταξή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την αίτηση για ένταξή μας στο ΝΑΤΟ». Δεν διαφώνησε, ούτε σχολίασε. Όμως, με έκπληξή μου, πληροφορήθηκα αργότερα από τον Γενικό Γραμματέα του ΑΚΕΛ, Δημήτρη Χριστόφια, τον τορπιλισμό της πρωτοβουλίας αυτής. Μου αποκάλυψε ότι ο ίδιος μετέφερε επιστολή του Προέδρου Κληρίδη προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσικής Ομοσπονδίας Γεβγκένι Πριμακόφ, με την οποία τον διαβεβαίωνε ότι η Κύπρος απέρριπτε την εισήγηση για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Όλα αυτά, βεβαίως, εν αγνοία μου και χωρίς καμιά διαβούλευση μαζί μου.

Ο λόγος της μη επαναδιεκδίκησης της Προεδρίας του ΔΗΣΥ Θεώρησα ανεπίτρεπτη αυτή την εξέλιξη και, επειδή η παρουσία μου στην πολιτική ζωή δεν ήθελα σε καμιά περίπτωση να είναι διακοσμητική, αποφάσισα να μην επαναδιεκδικήσω την Προεδρία του ΔΗΣΥ, όπως ανακοίνωσα, τελικά, σε ομιλία μου, στις 7 Απριλίου 1997. Έκρινα ότι η απόφασή μου αυτή δεν ήταν απαραίτητο να γίνει με δημόσιες καταγγελίες, γιατί κάτι τέτοιο θα προκαλούσε μεγάλη αναστάτωση στην πολιτική ζωή του τόπου και ιδιαίτερα εντός του Δημοκρατικού Συναγερμού. Η παρουσία μου στην πολιτική ζωή απέβλεπε σε έναν και μόνο

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 25

ΜΙΑ ΣΙΓΟΥΡΗ ΑΛΛΑ ΧΑΜΕΝΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

25

στόχο: στην κοινή συμπόρευση ολόκληρου του Κυπριακού Ελληνισμού για απαλλαγή της Κύπρου από την τουρκική κατοχή και τη συμμετοχή όλων των νομίμων κατοίκων της σε ένα κοινό ευρωπαϊκό μέλλον. Η επιστολή του Προέδρου Γλαύκου Κληρίδη προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσικής Ομοσπονδίας Γεβγκένι Πριμακόφ, η οποία μεταφέρθηκε από τον τότε Γενικό Γραμματέα του ΑΚΕΛ Δημήτρη Χριστόφια, ανέτρεπε όλα όσα υποστήριξα κατά την επίσκεψή μου στην Αμερική, εκθέτοντάς με προς τους Αμερικανούς συνομιλητές μου. Αν ο Γλαύκος Κληρίδης υιοθετούσε τα όσα συζήτησα τότε, δεν νομίζω να υπήρχε σήμερα κυπριακό πρόβλημα. Μάλιστα, ο ίδιος ο Χόλμπρουκ είχε πεισθεί τόσο για την αναγκαιότητα της ένταξής μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε είχε ήδη αναλάβει εκστρατεία προς αυτή την κατεύθυνση. Στο πλαίσιο αυτό συνάντησε τον Καγκελάριο της Γερμανίας Χέλμουτ Κολ (Helmut Kohl), τον πρωθυπουργό της Βρετανίας Σερ Τζον Μέιτζορ (Sir John Major), τον πρόεδρο της Γαλλίας Ζακ Σιράκ (Jacques Chirac) και άλλους Ευρωπαίους ηγέτες, υποδεικνύοντάς τους ότι η Κύπρος έπρεπε να ενταχθεί στην Ε.Ε. Όμως το θέμα του ΝΑΤΟ είχε ναυαγήσει μετά την επιστολή του Γλαύκου Κληρίδη προς τη Ρωσική Ομοσπονδία... Κατά την άποψή μου, αυτή ήταν η τελευταία σημαντική ευκαιρία για ε-

Ο αποχαιρετισμός του Γιαννάκη Μάτση στο Συνέδριο του ΔΗΣΥ, όπου ανακοίνωσε ότι δεν θα επαναδιεκδικούσε την Προεδρία του κόμματος. Λευκωσία, 7 Απριλίου 1997.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 26

26

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

πίλυση του Κυπριακού, με πρωτοβουλία των Ηνωμένων Πολιτειών και παρακάμπτοντας τη βρετανική εξωτερική πολιτική, η οποία χειρίζεται διαχρονικά το θέμα. Ανατροπή από τον Γλαύκο Κληρίδη Μετά τη συνάντησή μου με τον Γλαύκο Κληρίδη, στην οποία τον κατατόπισα για τα διαμειφθέντα με τους Αμερικανούς αξιωματούχους, ο Πρόεδρος είχε προβεί σε μια δήλωση ευνοϊκή για το ΝΑΤΟ. Στη συνέχεια, όμως, άλλαξε γραμμή πλεύσης. Κατ’ εμέ, εφόσον η Κύπρος ανήκει στη δυτική σφαίρα επιρροής, οποιαδήποτε άλλη πορεία είναι αντιπαραγωγική και μόνο την Τουρκία ευνοεί. Ας μην ξεχνούμε ότι η κατεχόμενη Κύπρος ανήκει, ουσιαστικά, στο ΝΑΤΟ, καθώς το αεροδρόμιο Λευκονοίκου χτίστηκε από το ΝΑΤΟ και οι 40.000 Τούρκοι στρατιώτες που βρίσκονται στα κατεχόμενα αποτελούν ΝΑΤΟϊκή δύναμη. Στην αγγλική βάση του Αγίου Νικολάου Αμμοχώστου είναι εγκατεστημένο το δορυφορικό παρατηρητήριο του ΝΑΤΟ (Echelon)1, οι βρετανικές Βάσεις είναι ΝΑΤΟϊκές, ενώ στη Βάση της Επισκοπής υπήρχαν και συμβατικές πυρηνικές κεφαλές. Στο Κάβο Γκρέκο υπάρχει παρατηρητήριο του ΝΑΤΟ και κάθε έξι μήνες όλες οι εγκαταστάσεις στην κατεχόμενη Κύπρο και στις βρετανικές Βάσεις επιθεωρούνται από Τούρκο στρατηγό του ΝΑΤΟ που εδρεύει στη Σμύρνη. Γιατί πρέπει να είμαστε στο ΝΑΤΟ μέσω των Βρετανών και των Τούρκων και όχι ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος; Ο Γλαύκος Κληρίδης νομίζω ότι, ανεξάρτητα από το τι πίστευε ο ίδιος, ακολουθούσε την πολιτική που εισηγούντο οι Άγγλοι, διά της βρετανικής Υπάτης Αρμοστείας, οι οποίοι σαφώς ήταν πολέμιοι μιας προοπτικής ένταξης της Κύπρου στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μια τέτοια εξέλιξη θα μείωνε την επιρροή του Λονδίνου στο Κυπριακό και στον ευρύτερο χώρο της Μέσης Ανατολής, γιατί πλέον η Κυπριακή Δημοκρατία θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικότερο ρόλο. Η αναζήτηση της επίμαχης επιστολής Γράφοντας τα απομνημονεύματά μου, επικοινώνησα με τον Παντελή Κούρο, για να μου επιβεβαιώσει το περιεχόμενο της επιστολής Κληρίδη προς τον 1

Σημαντικό δορυφορικό παρατηρητήριο του ΝΑΤΟ, το οποίο αναδιαμορφώθηκε πρόσφατα με δαπάνη πολλών εκατομμυρίων.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 27

Η επιβεβαίωση από τον Παντελή Κούρο της μεταφοράς επιστολής στον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, Γεβγκένι Πριμακόφ.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 28

28

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, σε σχέση με την ένταξή μας στο ΝΑΤΟ. Ο Παντελής Κούρος ήταν παρών όταν παρεδόθη η επιστολή στον Χριστόφια, σε ανοικτό φάκελο –προφανώς για να τη διαβάσει ο Γενικός Γραμματέας του ΑΚΕΛ–, και του εξηγήθηκε ο σκοπός της αποστολής της. Ζήτησα από τον Παντελή να με συνοδεύσει στο Κρατικό Αρχείο, όπου παρεδόθη το σύνολο του Αρχείου Κληρίδη. Μου επισήμανε ότι μπορούσαμε να εντοπίσουμε την ίδια την επιστολή Κληρίδη προς τον Πριμακόφ και να πάρω αντίγραφό της. Στο γραφείο της Εφόρου του Κρατικού Αρχείου, της κυρίας Έφης Παρπαρίνου, καθ’ υπόδειξη του Παντελή Κούρου, μεταφέρθηκαν πολλά κιβώτια του Αρχείου Κληρίδη. Τα εξετάσαμε, χωρίς όμως αποτέλεσμα, στη διάρκεια τριών πολύωρων επισκέψεών μας προς τον σκοπό αυτό. Κατόπιν, με εισήγηση και πάλι του Κούρου, πήραμε από την κυρία Νίκη Σάββα, γραμματέα του Κληρίδη, γραπτό κατάλογο του περιεχομένου των κιβωτίων του Αρχείου Κληρίδη, χωρίς και πάλι να εντοπίσουμε την επιστολή. Τέλος, επικοινώνησα με τον Μάκη Γεωργίου στη Λάρνακα, στην αποθήκη του οποίου φυλασσόταν όλο το υλικό του Αρχείου προτού μεταφερθεί και παραδοθεί στο Κρατικό Αρχείο της Δημοκρατίας. Ο Γεωργίου μου είπε ότι ο ίδιος ο Γλαύκος Κληρίδης επισκέφθηκε κάποια στιγμή τις αποθήκες στη Λάρνακα και απέσπασε μερικά έγγραφα, διότι, όπως του ανέφερε, δεν έπρεπε να δημοσιευθούν. Παραθέτω επιστολή από το Αρχείο μου, με ημερομηνία 10 Μαΐου 2017, την οποία απέστειλα στον Παντελή Κούρο. Η απάντησή του επιβεβαιώνει την αποστολή επιστολής εκ μέρους του Προέδρου της Δημοκρατίας Γλαύκου Κληρίδη προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Πριμακόφ, με την οποία τον ενημέρωνε ότι η Κύπρος δεν θα υπέβαλλε αίτηση ένταξης στο ΝΑΤΟ.

Είκοσι και περισσότερα χρόνια μετά, πιστεύω ότι η επίσημη επίσκεψη και οι επαφές μου στην Αμερική είχαν ανοίξει τον δρόμο προς τη λύση του Κυπριακού. Σίγουρα η ένταξη στο ΝΑΤΟ θα συναντούσε την αντίδραση της Αριστεράς, όπως και η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ήταν όμως ένας σίγουρος και ασφαλής δρόμος. Ο Χόλμπρουκ ήταν τότε έτοιμος να προωθήσει τις θέσεις αυτές. Όμως όχι μόνο δεν αξιοποιήθηκε εκείνη η ευκαιρία, αλλά υπονομεύθηκε από τον ίδιο τον Γλαύκο Κληρίδη. Μέχρι τώρα διερωτώμαι: Γιατί;

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 29

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Σ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

Τα παιδικά μου χρόνια: αγώνας για επιβίωση Γεννήθηκα το 1933 στο Παλαιχώρι Μόρφου, το όμορφο ορεινό χωριό της Πιτσιλιάς. Γονιοί μου ο Χριστοφής και η Κυριακού, αγρότες σ’ όλη τους τη ζωή, που δεν έφυγαν ποτέ από το χωριό. Συγχωριανοί μου ο Καραολής, ο Γιωρκάτζης, ο Κατσαμπάς. Λιγότερο γνωστός ο Νίκος Γεωργίου, ένας σεμνός αγωνιστής που πέθανε από τα βασανιστήρια στα κρατητήρια των Πλατρών. Ήμουν ο μικρότερος από τέσσερα αδέλφια. Έζησα δύσκολα παιδικά χρόνια, όπως όλα τα παιδιά που οι γονείς τους μοχθούσαν στα χωράφια. Ήταν μια εποχή φτώχειας για την Κύπρο. Όλη η οικογένεια, μικροί και μεγάλοι, πάλευαν για την επιβίωση. Αν και μικρός, έπρεπε να ασχολούμαι, κοντά στα άλλα, με το πότισμα φυτών και δέντρων (πατάτες, φασόλια, φουντουκιές), τη βόσκηση των ζώων... Η οικογένεια είχε τρεις-τέσσερις αίγες που μας έδιναν γάλα, με το οποίο φτιάχναμε τα χαλούμια, τις αναράδες (μυζήθρες), τον τραχανά και όλα τα συναφή. Είχαμε και έναν τράγο, τον οποίον εκτρέφαμε για να τον πουλήσουμε. Πήγαμε μια φορά στο πανηγύρι της Παναγίας στον Αγρό, στις 21 Νοεμβρίου, και τον πουλήσαμε σε έναν χασάπη στην εκπληκτική τιμή των 9 λιρών, ποσό που αποτέλεσε σημαντικό έσοδο για την οικογένεια. Θυμάμαι έντονα μια επίσκεψη που έκανα με τον πατέρα και τον παππού μου στην Ακανθού, όπου μεταφέραμε πάνω σε τρία γαϊδούρια πατάτες και κρασί, με σκοπό να τα ανταλλάξουμε με ελαιόλαδο. Τότε ήταν η πρώτη φορά που αντίκρισα τη θάλασσα... Η διαδρομή κράτησε μέρες. Διανυκτερεύαμε όπου τέλειωνε το φως της ημέρας. Μια νύχτα την περάσαμε σε ένα τουρκοκυπριακό χωριό, τα Κνώδαρα, κοντά στο Λευκόνοικο. Οι Τουρκοκύπριοι του χωριού μάς πρόσφεραν γάλα και αναρή και ο πατέρας μου τους έδωσε πατάτες. Μια φορά πήγα μαζί με συγχωριανούς μου στα Φοινικάρια και στη Μαθηκολώνη, χωριά της Λεμεσού, για να μαζέψουμε τεράτσια (χαρούπια). Η δουλειά μου ήταν να οδηγώ στο σπίτι τα γαϊδούρια και τις μούλες όπου

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 30

Η οικογένεια του Χριστοφή και της Κυριακούς Μάτση. Από αριστερά, όρθιοι, ο Γιώργος, ο Κυριάκος και ο Γιαννάκης. Παλαιχώρι, 1950.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 31

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

31

φορτώναμε τα τεράτσια. Πληρωνόμουν ένα τριάρι την ημέρα, δηλαδή ένα τρίτο του σελινιού, το οποίο είχε τότε εννιά γρόσια. Αρχίζαμε δουλειά πρωί πρωί και συνεχίζαμε ως το βράδυ. Το πιο συνηθισμένο μας φαγητό ήταν πουργούρι με ντομάτα. Ο παππούς μου μου έλεγε πάντα να προσέχω το φαγητό μου, γιατί δεν υπήρχε άλλο. Δεν είχαμε όλοι πιρούνια ή κουτάλια. Έτσι, έκανα τη χούφτα μου κουτάλι και έτρωγα... Πηγαίναμε και στην Περιστερωνοπηγή, χωριό της Αμμοχώστου, για να θερίσουμε. Αυτό απέφερε στην οικογένεια όχι μόνο εισόδημα, αλλά και σιτάρι, το οποίο αλέθαμε και κάναμε αλεύρι για τα ψωμιά ολόκληρου του χρόνου, τραχανά και άλλα πολλά. Η ζωή στο χωριό ήταν δύσκολη, ιδιαίτερα τους χειμωνιάτικους μήνες. Η κοινωνική ζωή εστιαζόταν γύρω από την εκκλησία. Ο κόσμος ήταν πολύ θρησκευόμενος και τηρούσε αυστηρά τις νηστείες. Θυμάμαι τη στετέ Ελένη, μητέρα της μάνας μου, η οποία πέθανε σε ηλικία 111 χρόνων. Κάναμε μαζί τριμέρι, δηλαδή αυστηρή νηστεία τριών ημερών, κατά την οποία δεν τρώγαμε τίποτε, μόνο πίναμε νερό. Μέχρι σήμερα θυμάμαι απ’ έξω το πλείστο μέρος του Εσπερινού, του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας. ψαλμούς, αίνους, κατεβασιές και άλλα.

Οι συμμαθητές μου στο Δημοτικό Στο Δημοτικό σχολείο ήμουν συμμαθητής με τον Μιχαλάκη Καραολή. Εκεί γνώρισα και τον Πολύκαρπο Γιωρκάτζη. Ήταν πιο μεγάλος από μένα και η σκηνή της γνωριμίας μας μου έμεινε αξέχαστη. Ήταν μια χιονισμένη μέρα. Εκείνος στεκόταν κάπου στην αυλή και έτρεμε από το κρύο, όπως όλοι μας βέβαια. Εκεί συστηθήκαμε. Μου είπε ότι ήταν γιος του μουχτάρη (κοινοτάρχη) από το άλλο χωριό, το Παλαιχώρι Ορεινής, ενώ εγώ ήμουν από το Παλαιχώρι Μόρφου. Είμαστε ένα χωριό κτισμένο στις δύο όχθες του ποταμού, που ορίζει και τα διοικητικά όρια της κοινότητας.

Ο «δάσκαλός» μου, Κυριάκος Μάτσης Ο αδελφός μου, ο Κυριάκος, έζησε κι εκείνος τις ίδιες καταστάσεις, όταν ήταν στο Δημοτικό. Όταν το τελείωσε, οι γονείς μας τον έστειλαν στο Βαρώσι, στο σπίτι του θείου μας Γιάννη Μάτση, να φοιτήσει στο Γυμνάσιο. Ό-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 32

32

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

ταν όμως βρισκόταν στο χωριό, αισθανόταν την ανάγκη να βοηθήσει τον μικρότερο αδελφό του στα μαθήματά και να τον καθοδηγήσει. Μου έπαιρνε βιβλία και περιοδικά και μελετούσα. Θυμάμαι χαρακτηριστικά ένα σπουδαίο περιοδικό της εποχής, τη Νέα Εστία, του γνωστού λόγιου Πέτρου Χάρη. Ένα άλλο περιοδικό που μου αγόραζε ήταν το Κυπριόπουλο, που εξέδιδε ο τότε επιθεωρητής Δημοτικής Εκπαίδευσης, Μ. Τροκκούδης. Μάλιστα, δεν του αρκούσε να διαβάζω όλα όσα μου έφερνε στο σπίτι, αλλά με εξέταζε κιόλας, για να δει αν τα είχα εμπεδώσει. Με έβαζε, επίσης, να γράφω εκθέσεις, πάνω σε αυτά που διάβαζα. Χάρη στον Κυριάκο, μαθήτευσα και... στο θέατρο, κοντά στον ράφτη του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή Κ.Π. Καβάφη. Ο μαστρε-Κυριάκος, όπως τον έλεγαν κι αυτόν, καταγόταν από το Παλαιχώρι, αλλά έζησε για πολλά χρόνια στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου, όπως έλεγε, γνώρισε τον ποιητή. Από τον κύκλο του Καβάφη, αλλά και γενικά από την Αλεξάνδρεια, όπου άκμαζαν τα γράμματα και οι τέχνες, έμαθε πολλά για το θέατρο: τον τρόπο έκφρασης, την ανάγνωση και απόδοση κειμένων και άλλα. Όταν κάποτε ο μαστρε-Κυριάκος επέστρεψε επιτέλους στο χωριό, ο Κυριάκος σκέφτηκε να τον αξιοποιήσει. Τον έπεισε, λοιπόν, να διδάξει στα παιδιά κάποια στοιχεία υποκριτικής, ώστε να μπορούν να λαμβάνουν μέρος σε θεατρικές παραστάσεις κατά τις διάφορες εορταστικές εκδηλώσεις του σχολείου. Ακόμα, ο Κυριάκος έκανε σε μας τους μικρότερους μαθήματα Αστρονομίας. Ανεβαίναμε πάνω στο ντεπόζιτο του χωριού και κοιτούσαμε τα αστέρια, τη Μεγάλη και τη Μικρή Άρκτο. Ο Κυριάκος μάς έδειχνε τον Πολικό Αστέρα και μας εξηγούσε ότι πάντοτε η κατεύθυνσή του δείχνει τον Βορρά. Μας μιλούσε για τους γαλαξίες, τα νεφελώματα, τους πλανήτες και τα άλλα άστρα. Διατύπωνε επίσης διάφορα ερωτήματα που αφορούσαν το Σύμπαν, τους κανόνες του και μας μετέφερε τον θαυμασμό του για τη Θεία Δημιουργία.

Στο Γυμνάσιο Μόλις τελείωσα το Δημοτικό, ο πατέρας μου με έστειλε στο Βαρώσι, όπως προηγουμένως και τον αδελφό μου, για να φοιτήσω στο Γυμνάσιο. Πήγα στην πόλη με το τρένο, συνοδευόμενος από κάποιον γνωστό, ο οποίος εμπορευόταν καρύδια στην Αμμόχωστο. Αυτός με οδήγησε στο σπίτι του θείου μου. Στο διπλανό σπίτι διέμεναν μαθητές από την Ακανθού και μαζί τους ο

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 33

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

33

Γρηγόρης Αυξεντίου από τη Λύση, ο οποίος συνδεόταν φιλικά με τους Ακανθιώτες. Η παρέα αυτή με οδήγησε στο Γυμνάσιο, για να μου δείξουν τον δρόμο και να κάνω την εγγραφή μου. Μου έκανε εντύπωση που ο Αυξεντίου φορούσε άσπρα λαστιχένια παπούτσια. Θυμάμαι πως έκανα τη σκέψη: «Τι τυχερός άνθρωπος! Έχει παπούτσια!». Ο Αυξεντίου έκανε παρέα με έναν κορυφαίο αθλητή και ακέραιο άνθρωπο, τον Αντώνη Παπαδόπουλο, που αγωνιζόταν στο άλμα επί κοντώ και σε άλλα αθλήματα. Ήταν, επίσης, ποδοσφαιριστής της Ανόρθωσης. Ο πατέρας του ήταν παπάς στην εκκλησία του Σταυρού. Οι μαθητές εκείνης της γειτονιάς ήταν όλοι φίλοι: ο Κυριάκος Πλησσής, ο Σωτήρης Έλληνας και άλλοι. Όλοι οι τότε συγκάτοικοι του Αυξεντίου υπήρξαν αργότερα κορυφαίοι αγωνιστές της ΕΟΚΑ. Στην Ακανθού, εξάλλου, είχαν κρησφύγετα τόσο ο Αυξεντίου όσο και ο Κυριάκος. Διπλανός μου στο Γυμνάσιο, για έξι χρόνια, ήταν ο Φώτης Πίττας, ο μετέπειτα δάσκαλος και ήρωας της ΕΟΚΑ, που έπεσε στη μάχη του Αχυρώνα του Λιοπετρίου. Θρήνησα πικρά τον θάνατό του, όπως λίγο αργότερα του μεγάλου αδελφού μου. Πολλές φορές νωρίς το πρωί, σχεδόν χαράματα, προτού αρχίσουν τα μαθήματα, πήγαινα μαζί με τους συμμαθητές μου και παίζαμε ποδόσφαιρο στο ΓΣΕ, το οποίο συνόρευε με το Γυμνάσιο. Χωριζόμασταν σε ομάδες της Ελλάδας. Εγώ έπαιζα με την ΑΕΚ, ενώ άλλοι ήταν με τον Ολυμπιακό Πειραιώς, όπως ο Τάκης Πελεκάνος, μετέπειτα πρόεδρος της Ανόρθωσης, βουλευτής και υπουργός. Τέσσερις από τους συμμαθητές μου έπαιζαν στην πρώτη ομάδα της Ανόρθωσης.

Τουρκοκύπριοι ψηφίζουν Ένωση Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα αυτής της περιόδου ήταν το Ενωτικό Δημοψήφισμα. Στις 15 Ιανουαρίου 1950 ήμουν με άλλους φίλους και συμμαθητές στο Βαρώσι και χτυπούσαμε τις καμπάνες των εκκλησιών, για να θυμίσουμε στον κόσμο ότι έπρεπε να πάει να ψηφίσει υπέρ της Ένωσης. Ο κόσμος έσπευδε μαζικά να ψηφίσει και, ανάμεσα στους Έλληνες, υπήρχαν και αρκετοί Τουρκοκύπριοι που πήγαιναν κι αυτοί να ψηφίσουν. Κανείς, τότε, δεν ξεχώριζε τους Τουρκοκύπριους, επομένως το ότι πήγαιναν να ψηφίσουν δεν το θεωρούσαμε κάτι το ιδιαίτερα σημαντικό. Την ημέρα του Δημοψηφίσματος, ξεκινώντας από την Ανόρθωση, συνόδευσα τρεις Τουρκοκύπριους ως την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, όπου πήγαν για να ψηφίσουν υπέρ της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.

2 – Μετά παρρησίας

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 34

34

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

Σύχναζα τότε στην Ανόρθωση, όπου τρεις Τουρκοκύπριοι, αδέλφια, αποτελούσαν την επιθετική γραμμή της ομάδας. Αρκετοί Τουρκοκύπριοι ήταν φανατικοί οπαδοί της Ανόρθωσης και άλλων ελληνικών ομάδων, παρά το ότι υπήρχε και η τουρκοκυπριακή ομάδα Τσετίν Καγιά. Και σε άλλες ελληνικές ομάδες υπήρχαν Τουρκοκύπριοι ποδοσφαιριστές, όπως ο Σεβήμ στην ΑΕΛ. Με τον Αλή, που ήταν ο κεντρικός επιθετικός της Ανόρθωσης, είχαμε αρκετή επικοινωνία. Τον θυμάμαι που βρισκόταν στην εκδήλωση για την 25η Μαρτίου, νομίζω του 1951, όταν, μαθητής ακόμα, έκανα την πρώτη μου ομιλία για την επέτειο στη μεγάλη αίθουσα της Ανόρθωσης. Ομιλία εκφώνησα και κατά την τελετή αποφοίτησής μου από το Γυμνάσιο Αμμοχώστου. Κατόπιν φοίτησα για δύο χρόνια στην Αμερικανική Ακαδημία στη Λάρνακα, ολοκληρώνοντας με επιτυχία την έκτη και την εβδόμη τάξη. Η φοίτησή μου εκεί σχετιζόταν με τον στόχο μου, που ήταν να πραγματοποιήσω πανεπιστημιακές σπουδές στη Βρετανία.

Η ένταξη στην ΕΟΚΑ Ανεξίτηλες παραμένουν οι αναμνήσεις μου από την περίοδο της προετοιμασίας και της δράσης του Αγώνα της ΕΟΚΑ, με τις πολλές και δυνατές εμπειρίες. Είναι ανθρωπίνως αδύνατο να τις αφηγηθώ όλες εδώ. Θα περιορισθώ σε ένα μικρό μέρος, εν πολλοίς άγνωστο, σεμνή κατάθεση στην Ιστορία του τόπου μας, που το νιώθω σαν χρέος σ’ αυτούς που έφυγαν. Άλλωστε η θυσία του αδελφού μου, του Κυριάκου, που τον είχα δάσκαλο, πρότυπο και καθοδηγητή, οριοθέτησε όλη την υπόλοιπη ζωή μου. Η πρώτη επαφή μου με την ΕΟΚΑ ήταν λίγες μόνο μέρες πριν από την έναρξη του μεγάλου ξεσηκωμού της 1ης Απριλίου 1955. Ήμουν παρών σε μια συνάντηση του αδελφού μου Κυριάκου με τον Γρηγόρη Αυξεντίου. Συναντήθηκαν στην Κοντέα, πάνω σε ένα γεφύρι, κι εκεί μιλούσαν για ώρες, μέχρι τις τρεις το πρωί. Ακούγοντάς τους, είχα αντιληφθεί ότι σε λίγες μέρες θα άρχιζε ο Αγώνας. Ενώ βρισκόμασταν στο γεφύρι, μας είδε ο Τουρκοκύπριος λοχίας του Αστυνομικού Σταθμού Βατυλής, που έκανε περιπολία στην περιοχή. Μας πλησίασε, κουβέντιασε μαζί μας και μας είπε: «Πώς αντέχετε και κάθεστε τέτοια ώρα μέσα σ’ αυτή την παγωνιά;». Όταν ξεκίνησε ο Αγώνας και είχε επικηρυχθεί ο Αυξεντίου από τις πρώτες μέρες, ο Κυριάκος έλαβε τα μέτρα του. Τότε μου είπε ότι, σε περίπτωση που κληθώ για ανάκριση σχετικά με τη συνάντηση της Κοντέας, να πω ότι τάχα συζητούσαν για γεωργικά θέματα.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 35

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

35

Θα αναφέρω ορισμένα περιστατικά που αντιμετώπισα κατά την περίοδο που ήμουν καταζητούμενος. Θα αποφύγω να περιγράψω τις ενέργειες και τη γενικότερη δράση των ομάδων που συντόνιζα, διότι θα μπορούσε να γραφτεί ένα ολόκληρο ξεχωριστό βιβλίο γι’ αυτές, αλλά θα εκτρεπόταν ο στόχος για τον οποίο γράφεται το παρόν.

Βόμβες στη Ραδιοφωνική Υπηρεσία Η πρώτη ενεργή συμμετοχή μου ήταν στην οργάνωση ανατίναξης στη Ραδιοφωνική Υπηρεσία, το μετέπειτα ΡΙΚ, όπου είχα προσληφθεί ως υπάλληλος-εκφωνητής. Η πρόσληψή μου είχε μεθοδευθεί και προωθηθεί από τους Γρηγόρη Αυξεντίου και Κυριάκο Μάτση, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι σκοποί της ΕΟΚΑ. Ήταν λίγο πριν από την έναρξη του Αγώνα. Ο Αυξεντίου και ο Κυριάκος βρίσκονταν στη Λύση, στο σπίτι του Γρηγόρη, και ασχολούνταν με την προετοιμασία του μεγάλου ξεσηκωμού. Εγώ τότε μόλις είχα αποφοιτήσει από την Αμερικανική Ακαδημία. Κάποια στιγμή, ο Γρηγόρης Αυξεντίου με ρώτησε: «Τι θα κάνεις τώρα που τέλειωσες το σχολείο;». Του απάντησα ότι δεν είχα τίποτα υπόψη μου και ο Γρηγόρης συνέχισε: «Έχουν προκηρυχθεί θέσεις στη Ραδιοφωνική Υπηρεσία. Εκεί να πας. Σε χρειαζόμαστε». «Ναι, εκεί να πας», συναίνεσε και ο Κυριάκος. Ήταν ξεκάθαρο, όπως φάνηκε αργότερα, γιατί με ήθελαν στην καρδιά της ενημέρωσης του κυπριακού λαού. Για πολλές μέρες κατάφερνα να περνώ στη Ραδιοφωνική Υπηρεσία «μολυβδοκόνδυλα» και άλλες εκρηκτικές ύλες, αφού προηγουμένως δημιούργησα καλές σχέσεις με τον υπεύθυνο ασφαλείας, που λεγόταν Σόγιερ. Όταν μαζεύτηκε ικανοποιητική ποσότητα εκρηκτικών υλών, αποφάσισα να προχωρήσω σε τρεις ανατινάξεις. Οι εκρήξεις έπρεπε να γίνουν κατά τη διάρκεια της μεσημβρινής διακοπής, όταν το προσωπικό δεν βρισκόταν στα γραφεία, ώστε να μην υπάρξουν θύματα. Αφού τοποθέτησα τα εκρηκτικά, άρχισα τη δουλειά μου. Κάναμε πρόβα τότε για ένα ραδιοφωνικό θεατρικό έργο με θέμα την Οδύσσεια, στο οποίο υποδυόμουν τον Τηλέμαχο. Ενώ εργαζόμουν, άκουσα μια εκκωφαντική έκρηξη. Ήταν η πρώτη βόμβα, την οποία είχα τοποθετήσει στο ανατολικό μέρος της Υπηρεσίας, στη δισκοθήκη. Είχε εκραγεί πριν από την ώρα της, προφανώς λόγω της ζέστης. Ευτυχώς, δεν προκάλεσε θύματα. Σειρά είχε η δεύτερη βόμβα, η οποία ήταν τοποθετημένη μέσα στο στούντιο. Η Σοφούλα Αργυρίδου, γνωστή αθλήτρια της εποχής, πήγε στο στού-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 36

Πλαστή ταυτότητα του Γιαννάκη Μάτση, την οποία χρησιμοποιούσε για τις ανάγκες του Αγώνα.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 37

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

37

ντιο για να προετοιμάσει την εκπομπή της. Κατά την προθέρμανσή της, πριν από την έναρξη της εκπομπής, χόρευε. Όμως γλίστρησε και έπεσε. Τότε είδε ένα κιβώτιο κάτω από τον πομπό, αλλά, φυσικά, δεν υποψιάστηκε τίποτα. Νομίζοντας ότι το κιβώτιο περιείχε βιβλία, το σήκωσε και το έβαλε στο τραπέζι. Προς μεγάλη της έκπληξη, όμως, όταν ήρθε και το άνοιξε ο αρραβωνιαστικός της, ο οποίος εκτελούσε καθήκοντα τεχνικού, είδαν ότι περιείχε έναν εκρηκτικό μηχανισμό. Ειδοποίησαν τότε την ασφάλεια της Υπηρεσίας και, με τη βοήθεια πυροτεχνουργών, η βόμβα απομακρύνθηκε.

Σύλληψη και ανακρίσεις Στις 9 Ιανουαρίου 1956 με συνέλαβαν και με μετέφεραν στην Ομορφίτα. Στο ανακριτήριο της Ομορφίτας μεταφέρθηκε την ίδια ημέρα και ο Κυριάκος, μετά από προδοσία. Ένας πληροφοριοδότης των Βρετανών είχε καταδώσει τον αδελφό μου, μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της ηγεσίας της ΕΟΚΑ Αμμοχώστου. Η δοκιμασία της παραμονής μου στην Ομορφίτα είναι απερίγραπτη. Μέρα και νύχτα άκουγα τις ατέλειωτες βασανιστικές ανακρίσεις των στελεχών της Οργάνωσης και ιδιαίτερα του Κυριάκου. Δίπλα από το ανακριτήριο λειτουργούσε ένα Δημοτικό σχολείο. Οι φωνές των παιδιών που έπαιζαν, γελούσαν και τραγουδούσαν έφταναν στο κελί μου και με έκαναν να νιώθω πραγματικά παράξενα. Κάπου, έξω από τους τοίχους της φυλακής μας, η ζωή συνεχιζόταν...

Η σύλληψη και ο βασανισμός του Κυριάκου Εκείνες τις ημέρες, στα ανακριτήρια βρίσκονταν και άλλοι αγωνιστές, που αποτελούσαν την ηγετική ομάδα της Αμμοχώστου. Ήταν ο Παύλος Παυλάκης, ο Αντώνης Παπαδόπουλος, ο Χριστόδουλος Παρλάς, ο Φώτης Παπαθωμάς και άλλοι. Γνωρίζοντάς το αυτό ο Κυριάκος, καθώς έμπαινε στα ανακριτήρια, άρχισε να λέει το τραγούδι «Ένας φίλος ήρθε απόψε απ’ τα παλιά, φορτωμένος με χιλιάδες αναμνήσεις...», για να καταλάβουν οι συναγωνιστές του πως ήταν κι αυτός εκεί. Οι Βρετανοί οδήγησαν τον Κυριάκο στον πιο πάνω όροφο των ανακριτηρίων και του έκαναν φριχτά βασανιστήρια, απάνθρωπα και εξαντλητικά: ηλεκτροσόκ, τεχνητούς πνιγμούς, υποχρεωτική αϋπνία καθ’ όλη τη διάρκεια του 24ώρου. Αξιοσημείωτο είναι το ότι ο Κυριάκος Μάτσης ήταν ο μό-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 38

38

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

νος από τους συλληφθέντες αγωνιστές, ο οποίος παραδέχθηκε θαρραλέα ενώπιον των ανακριτών του ότι ήταν στέλεχος της ΕΟΚΑ και μάλιστα υψηλόβαθμο, τονίζοντάς τους ότι τόσο ο ίδιος όσο και οι συναγωνιστές του πάλευαν για την αυτοδιάθεση, που μας είχαν υποσχεθεί ότι θα γινόταν μετά την ήττα του ναζισμού και του φασισμού. Οι ανακρίσεις και τα βασανιστήρια γίνονταν από τον ταγματάρχη ΜακΚάουαν (επικεφαλής του Special Branch), τον Ρόμπινσον, τον ταξίαρχο Χάρρις και τους Περέιρα και Λιτς. Όταν οι ανακριτές κουράζονταν να τον ανακρίνουν, τον άφηναν στο κελί του για να ξεκουραστούν. Εκεί τον φύλαγε Τουρκοκύπριος βαριάνος, ο οποίος τον κρατούσε ξύπνιο. Εγώ βρισκόμουν στο διπλανό κελί. Ο Κυριάκος, για να με ενημερώνει ότι ήταν ζωντανός, κάθε φορά που επέστρεφε στο κελί του, χτυπούσε τον τοίχο. Την τρίτη μέρα των βασανιστηρίων, λόγω της εξάντλησής του, δεν είχε τη δύναμη να χτυπήσει τον τοίχο. Ανησύχησα και ζήτησα από τον βαριάνο Νουρή-μπέη να μου επιτρέψει να τον δω. Ο Νουρή-μπέης, αφού βεβαιώθηκε ότι δεν τον έβλεπε κανείς, μου επέτρεψε για λίγα δευτερόλεπτα να τον δω. Ήταν καταβεβλημένος και δεν επικοινωνούσε με το περιβάλλον. Λίγες μέρες μετά, ο περιβόητος ανακριτής Περέιρα όρμησε έξαλλος στο κελί μου και άρχισε να φωνάζει με οργίλο ύφος: «Μα ποιος νόμισε, τέλος πάντων, ότι είναι αυτός ο Κυριάκος; Πώς μας προσβάλλει έτσι και πόσο θράσος έχει να χτυπά το χέρι του στο τραπέζι και να σηκώνεται να φεύγει μπροστά στον Κυβερνήτη;!...». Αργότερα πληροφορηθήκαμε ότι ο ίδιος ο Κυβερνήτης Χάρτινγκ είχε επισκεφθεί τον Κυριάκο στα ανακριτήρια της Ομορφίτας. Τότε ήταν που του πρόσφερε το μυθικό ποσό του μισού εκατομμυρίου λιρών, για να παραδώσει τον Αρχηγό και τους συναγωνιστές του. Και είναι γνωστή η απάντηση του Κυριάκου: «Ου περί χρημάτων τον αγώνα ποιούμεθα, αλλά περί αρετής».

Στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς Μετά από πολυήμερη κράτηση, μεταφέρθηκα στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, παίρνοντας τον αριθμό D.P. 194. Για δύο ολόκληρα χρόνια θα ζούσα εκεί. Στα ίδια κρατητήρια μεταφέρθηκε μετά την ανάκρισή του και ο Κυριάκος. Έμενα με τριάντα περίπου συγκρατουμένους στην παράγκα 12 και είχα το δικαίωμα να κυκλοφορώ μόνο στον περιορισμένο χώρο που περιέβαλλε κάθε παράγκα. Συγκρατούμενοί μου ήταν νεαροί μαθητές, καθηγητές, ιερείς, γεωργοί, υπάλληλοι...

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 39

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

39

Στην παράγκα 12, μετά το δείπνο, συγκεντρώνονταν όλοι οι κρατούμενοι και συζητούσαν διάφορα θέματα, τα οποία έθετε κάποιος από αυτούς. Η συζήτηση συντονιζόταν από τον Κυριάκο, που έχαιρε καθολικής αναγνώρισης από όλους τους συγκρατουμένους του και ήταν ουσιαστικά ο ηγέτης μέσα στα κρατητήρια. Οι κρατούμενοι κλείνονταν στις παράγκες τους γύρω στις 6 το απόγευμα. Προτού αποσυρθούν, μαζεύονταν στον περίβολο, στη γωνιά κοντά στην είσοδο κάθε παράγκας, και έκαναν την προσευχή τους, ψάλλοντας εκκλησιαστικούς ύμνους, καθώς και τραγούδια. Στο τέλος έψαλλαν τον Εθνικό Ύμνο. Σε κάθε παράγκα υπήρχε ένα μεγάφωνο, από το οποίο μεταδίδονταν οι ειδήσεις του ελεγχόμενου ραδιοφωνικού σταθμού, με παραπλανητικές βέβαια πληροφορίες, για να συγχύζονται οι αγωνιστές και να πλήττεται το ηθικό τους. Στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, η ηγεσία της αγγλικής αποικιοκρατίας και οι γνωστοί ανακριτές συνέχισαν να επισκέπτονται τον Κυριάκο. Σε κάποια φάση και ενώ ο Μακάριος βρισκόταν στην εξορία, θεωρήθηκε ότι προσέγγιζαν σε λύση. Ο Διγενής, ο οποίος κατατοπιζόταν ανελλιπώς, ενημερώθηκε για τις τελικές εισηγήσεις των Άγγλων για λύση του Κυπριακού. Τότε απέστειλε επιστολή στον Κυριάκο, με την οποία ανέθετε τις τελικές αποφάσεις για λύση του Κυπριακού στον Μακάριο, ως τον μόνο εντολοδόχο του κυπριακού λαού.

Η ζωή στα κρατητήρια Οι έγκλειστοι στα κρατητήρια είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τους άλλους αγωνιστές και να δημιουργήσουν φιλίες μεταξύ τους. Ο Κυριάκος, με πολλή διακριτικότητα, τους μετέφερε τις οδηγίες της Οργάνωσης. Τους συνιστούσε, κυρίως, να είναι πολύ προσεκτικοί με τους άλλους κρατουμένους και να μην τους ξεφεύγουν κουβέντες, διότι ανάμεσα σε αυτούς μπορεί να υπήρχαν και πράκτορες των Εγγλέζων. Ο Κυριάκος φρόντισε να λειτουργήσει στα κρατητήρια σχολείο, ώστε οι μαθητές κρατούμενοι να μη χάσουν τη χρονιά τους. Ανάμεσα στους κρατουμένους αγωνιστές υπήρχαν αρκετοί καθηγητές, οι οποίοι αξιοποιήθηκαν για τον σκοπό αυτό. Αξιοποιήθηκαν επίσης και οι ιερείς, οι οποίοι τελούσαν τη Θεία Λειτουργία στα κρατητήρια. Πέραν αυτών, ο Κυριάκος οργάνωνε διάφορες συζητήσεις μεταξύ των κρατουμένων, συμβάλλοντας έτσι στη βελτίωση του πνευματικού τους επιπέδου. Οι συζητήσεις είχαν να κάνουν με ιστορικά, θρησκευτικά, φιλοσο-

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 40

Η επιστολή του Διγενή στον Κυριάκο Μάτση (Μιλτιάδη), όπου δηλώνει πως μόνος «εντολοδόχος και ηγέτης των διεκδικούντων την ελευθερίαν των Ελλήνων Κυπρίων» ήταν ο εξόριστος τότε Μακάριος.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 41

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

41

φικά, γεωργικά και άλλα θέματα. Επίσης, στα κρατητήρια οι αγωνιστές κατασκεύαζαν διάφορα χειροτεχνήματα, περνώντας έτσι την ώρα τους.

Ο φίλος μου Ευαγόρας Παπαχριστοφόρου Γνώρισα αρκετούς αγωνιστές μέσα στα κρατητήρια, αλλά ιδιαίτερη φιλία ανέπτυξα με τον Ευαγόρα Παπαχριστοφόρου, από τον Κάτω Αμίαντο Πιτσιλιάς, τον οποίο σκότωσε άνανδρα και ύπουλα, ενώ κοιμόταν, ο Μιχάλης Ασσιώτης, ένας αισχρός προδότης και δολοφόνος. Γίναμε πολύ καλοί φίλοι με τον Ευαγόρα. Το κρεβάτι του ήταν δίπλα στο δικό μου. Τον φωνάζαμε Λιονταρούδι, γιατί ήταν πραγματικό παλικάρι. Στα κρατητήρια γυμναζόταν για να διατηρήσει τη φυσική του κατάσταση, ώστε, όταν αποδράσει, να μπορέσει να συνεχίσει τη δράση του ως αντάρτης. Θυμάμαι, του ξύριζα το κεφάλι και ξύριζε κι εκείνος το δικό μου. Κάτι χαρακτηριστικό που θυμάμαι επίσης, από εκείνα που μου έλεγε, ήταν ότι μετά τη μάχη των Σπηλιών, όταν οι Άγγλοι κυνηγούσαν τον Διγενή και τους αντάρτες του, ο Ευαγόρας μετέφερε τον Αρχηγό στους ώμους του.

Η Επιτροπή των Κρατουμένων Σε μια περίοδο της κράτησής μου στην Κοκκινοτριμιθιά, όταν δραπέτευσε ο Κυριάκος, έγινα μέλος της πενταμελούς Επιτροπής των Κρατουμένων, που είχε το δικαίωμα να επικοινωνεί με τους έγκλειστους σε όλες τις παράγκες. Οι παράγκες ήταν πολλές, αφού οι κρατούμενοι σε κάποιο στάδιο είχαν ξεπεράσει τους χίλιους. Έτσι, απέκτησα το προνόμιο να κυκλοφορώ ελεύθερα παντού και να συνομιλώ με τους κρατουμένους. Πληροφορούσα και πληροφορούμουν, ιδίως από τους νεοφερμένους κρατουμένους και τους επισκέπτες τους, όλα όσα έπρεπε να γνωστοποιηθούν προς την Οργάνωση. Σύνδεσμοι για μεταφορά και παραλαβή μηνυμάτων από την ΕΟΚΑ και ιδίως τον Διγενή λειτουργούσαν με διάφορους τρόπους. Η Επιτροπή έγινε με την άδεια των αρχών των Φυλακών και ήταν υπό την έγκριση της ΕΟΚΑ. Πρώτιστο καθήκον μου, ως μέλος της Επιτροπής αυτής απέναντι στους νεοεισερχομένους στα κρατητήρια, ήταν να τους πλησιάζω και να τους κατατοπίζω. Τους τόνιζα πως δεν έπρεπε να έχουν εμπιστοσύνη σε κανέναν και ότι δεν έπρεπε να μιλούν για θέματα που αφορούν την Οργάνωση.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 42

42

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

Πέραν όμως αυτών, οι κρατούμενοι αντιμετώπιζαν προσωπικά και οικογενειακά προβλήματα, τα οποία η Επιτροπή, στο μέτρο των δυνατοτήτων της, προσπαθούσε να επιλύει. Οι περισσότεροι ήταν παντρεμένοι και είχαν οικονομικά προβλήματα. Υπήρχαν επίσης ηλικιωμένοι, οι οποίοι αντιμετώπιζαν προβλήματα υγείας και άλλα.

Η επικοινωνία του Διγενή με τους κρατουμένους Με τη σύλληψή τους, οι αγωνιστές δεν αδρανοποιούνταν ούτε τέλειωνε γι’ αυτούς ο Αγώνας. Η δράση, έστω με τους αυστηρούς περιορισμούς που επέβαλλε η κράτησή τους, συνεχιζόταν και μέσα στα κρατητήρια. Από εκεί διεξαγόταν με τις δέουσες προφυλάξεις η αλληλογραφία του Διγενή με τους αγωνιστές. Υπήρχαν διάφοροι ευρηματικοί τρόποι ώστε να γίνεται αυτή η αλληλογραφία. Όταν, για παράδειγμα, έστελλαν οι κρατούμενοι έξω ή δέχονταν χάρτινα κιβώτια με ρούχα ή αντικείμενα προσωπικής χρήσης, ανάμεσα στο χοντρό χαρτόνι έκαναν μια σχισμή και έκρυβαν την επιστολή. Ένας άλλος τρόπος μεταφοράς επιστολών ήταν μέσω του οδοντιάτρου, του Μακρή, ο οποίος ήταν μυημένος στην ΕΟΚΑ και επισκεπτόταν συχνά τα κρατητήρια. Έκανε τη δουλειά του, ως οδοντίατρος, αλλά παράλληλα εξυπηρετούσε και θέματα που αφορούσαν την ΕΟΚΑ.

Η μεγάλη απόδραση Χαρακτηριστική περίπτωση των αλληγορικών μηνυμάτων που περιέχονταν στις επιστολές αποτελεί η αλληλογραφία του Κυριάκου αναφορικά με την οργάνωση της απόδρασης επτά κρατουμένων από τα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, που πραγματοποιήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1956. Για την οργάνωση της επιχείρησης αυτής εκρατείτο ενήμερος ο Διγενής μέσω αλληλογραφίας, στην οποία βέβαια λήφθηκε πρόνοια, ώστε, σε περίπτωση που διέρρεε, να μην κινήσει τις υποψίες. Για τον σκοπό αυτό αξιοποιήθηκε μια μόδα της εποχής: η αλληλογραφία νέων με κοπέλες, κυρίως μέσω του αθηναϊκού περιοδικού Ο Θησαυρός. Έτσι ο Κυριάκος, ο οποίος είχε οριστεί από τον Διγενή υπεύθυνος των κρατουμένων, αλληλογραφούσε με μια κοπέλα από την Κόρινθο. Όπου ο επιστολογράφος αναφερόταν σ’ αυτήν, εννοούσε τον Διγενή, γράφοντας όσα ήθελε να του μεταφερθούν: «Ανυπομονώ πότε θα φθάσει ο καιρός να

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 43

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

43

με αφήσουν ελεύθερο για να σε συναντήσω», έγραφε ο Κυριάκος, εννοώντας την απόδραση. Ο Διγενής του απαντούσε: «...Δεν νομίζω ότι είμαστε έτοιμοι να συναντηθούμε. Χρειάζομαι ακόμα λίγο χρόνο...», εννοώντας ότι, με βάση το σχέδιό του, δεν ήταν ώριμες οι συνθήκες για την απόδραση. Όταν έφθασε η κατάλληλη στιγμή, ο Διγενής έγραψε: «...είμαι σίγουρη πως σύντομα θα σας αφήσουν ελεύθερους, ώστε να πραγματοποιήσουμε τη συνάντησή μας που τόσο πολύ επιθυμείς. Να μου στείλεις πρόσκληση να ’ρθώ να σε γνωρίσω...». Όταν τελικά δόθηκε η έγκριση για την απόδραση, ο Κυριάκος μού ζήτησε να παρακολουθώ αν η δραπέτευση εξελισσόταν ομαλά. Ο ίδιος δραπέτευσε τελευταίος, αφού του ανέφερα ότι όλα είχαν πάει καλά. Κατά την επιχείρηση αυτή, μαζί με τον Κυριάκο Μάτση απέδρασαν ο Μιχαήλ Γιωργάλλας, ο Ευαγόρας Παπαχριστοφόρου, ο Τεύκρος Λοΐζου, ο Γιαννάκης Επαμεινώνδας, ο Παναγιώτης Αριστείδου και ο Φειδίας Συμεωνίδης.

Επεισόδια στα κρατητήρια Όπως ανέφερα ήδη, κάθε παράγκα είχε ελάχιστο χώρο μέχρι τα συρματοπλέγματα που την περιέβαλλαν και όλη η ζωή των κρατουμένων περιοριζόταν εκεί. Κατά καιρούς επιτρεπόταν η διακίνηση σε όλες τις παράγκες κι έτσι οι κρατούμενοι είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν γνωστούς, συγγενείς και φίλους. Αυτή η ελευθερία διακίνησης αναστελλόταν όποτε οι Αρχές των κρατητηρίων αντιλαμβάνονταν ή υποψιάζονταν ότι σχεδιαζόταν κάποια απόδραση. Τότε οι κρατούμενοι προέβαιναν σε διαμαρτυρίες, ενίοτε έντονες. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι κρατούμενοι είχαν συγκεντρωθεί στην είσοδο της παράγκας και διαμαρτύρονταν. Ο φρουρός, που βρισκόταν πάνω στους πύργους, πυροβόλησε. Οι σφαίρες του οπλοπολυβόλου «μπρεν» πέρασαν δίπλα από τους κρατουμένους. Αμέσως οι φρουροί τούς έκλεισαν όλους υποχρεωτικά στις παράγκες. Τότε όρμησαν μέσα στρατιώτες και άρχισαν να τους χτυπούν αδιακρίτως. Οι κρατούμενοι προσπάθησαν να βγουν έξω για να γλιτώσουν, αλλά στις πόρτες βρίσκονταν άλλοι στρατιώτες, για να τις κρατούν κλειστές. Εκεί έπεφτε περισσότερο ξύλο. Γινόταν ένα πανδαιμόνιο... Καθηγητές, παπάδες, μαθητές, αγρότες, όλοι αντιμετώπιζαν την ίδια μεταχείριση. Την επομένη το πρωί, οι περισσότεροι κρατούμενοι έφεραν μώλωπες και ήταν πρησμένοι σε διάφορα σημεία του σώματός τους.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 44

44

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

Σκοτσέζος στρατιωτικός εκπαιδεύει τους κρατουμένους στα όπλα Μια από τις συγκλονιστικότερες στιγμές στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς ήταν όταν οι Σκοτσέζοι στρατιώτες, που μας φρουρούσαν, πείσθηκαν ότι ήμασταν έντιμοι αγωνιστές της ελευθερίας της πατρίδας μας και όχι τρομοκράτες, εν αντιθέσει προς τους Άγγλους, που θεωρούσαν τους αγωνιστές της ΕΟΚΑ αδίστακτους τρομοκράτες και αυτή την εικόνα μετέφεραν και στους δεσμοφύλακες των κρατητηρίων. Οι Άγγλοι δεσμοφύλακες δεν δέχονταν να τους μιλήσεις. Αν δοκίμαζε κάποιος να τους μιλήσει, έστρεφαν απειλητικά το όπλο εναντίον του. Ο Κυριάκος, σε κάποιο βαθμό, άλλαξε αυτό το σκηνικό με τη φιλική συμπεριφορά του. Κατά καιρούς, έδινε στους φρουρούς είτε ένα πορτοκάλι, είτε λίγο κέικ, ό,τι μπορούσε... Κουβέντιαζε μαζί τους και τους εξηγούσε ότι δεν είμαστε τρομοκράτες, αλλά αγωνιζόμαστε για την πατρίδα μας. Τους έλεγε ότι πριν από λίγα μόνο χρόνια οι Κύπριοι πολεμήσαμε στο πλευρό των Άγγλων στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, εναντίον του φασισμού και του ναζισμού. Τους τόνιζε ότι η μαζική συμμετοχή των Ελλήνων Κυπρίων στο πλευρό του βρετανικού στρατού, η οποία εκδηλώθηκε κυρίως μετά την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, έγινε μετά τις υποσχέσεις των Βρετανών ότι, πολεμώντας στο πλευρό των Συμμάχων, ήταν σαν να πολεμούσαν για τη δική τους ελευθερία. Έτσι, οι Έλληνες της Κύπρου πίστεψαν πως, μετά το τέλος του πολέμου, θα αποκτούσαν το δικαίωμά τους στην αυτοδιάθεση και θα μπορούσαν να επιτύχουν την Ένωση με την Ελλάδα. Ο Κυριάκος τους έλεγε ακόμα ότι όλοι οι Κύπριοι αγωνιστές της ελευθερίας είχαν ενταχθεί στον Αγώνα χωρίς να γνωρίζουν τίποτε από όπλα ή στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ακούγοντας όλα αυτά, ο υπεύθυνος αξιωματικός της σκοτσέζικης φρουράς των κρατητηρίων –του ιστορικού συντάγματος Gordon Highlanders– άλλαξε άρδην στάση απέναντί μας. Εξέφρασε, μάλιστα, τον θαυμασμό του, λέγοντάς ότι είχε πεισθεί πως δεν ήμαστε τρομοκράτες, όπως τόνιζαν οι προϊστάμενοί του, αλλά αγωνιστές για την ελευθερία του τόπου μας. Τόσο μεγάλη ήταν η αλλαγή της προσέγγισής του, ώστε ταυτίστηκε στην ουσία με τους κρατουμένους. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να πηγαίνει στις παράγκες και να εκπαιδεύει αγωνιστές στη χρήση του οπλοπολυβόλου! Καθόταν δίπλα τους και τους μάθαινε λύση και αρμολόγηση του όπλου. ξάπλωνε στο πάτωμα και τους έδειχνε πώς να σκοπεύουν. Αργότερα, όταν οι Σκοτσέζοι μεταφέρθηκαν στο Κυβερνείο ως φρουροί, επαναστάτησαν, δείχνοντας την απέχθειά τους για εκείνο που τους υποχρέωναν να κάνουν. Λόγω της στάσης τους αυτής, μεταφέρθηκαν όλοι πίσω στην Αγγλία.

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 45

ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ

45

Η απόλυσή μου και η επιστολή των Βρετανών στον Κυριάκο Μάτση Τον Μάιο του 1958, απολύθηκα από τα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, έπειτα από δύο χρόνια κράτησης. Ο νέος Κυβερνήτης σερ Χιου Φουτ, που είχε αντικαταστήσει τον στρατάρχη Χάρτινγκ, έκανε μια επίδειξη καλής θέλησης, απελευθερώνοντας πολλούς κρατουμένους. Ταυτόχρονα, αναζητούσε επίμονα επαφή με την ΕΟΚΑ. Για τη δήθεν ομαλή επανένταξη των απολυομένων «τρομοκρατών» στην κοινωνία, οι Βρετανοί είχαν δημιουργήσει στο Πυρόι ένα... «πουργατόριο», όπως το ονόμασαν, από το οποίο περνούσαν υποχρεωτικά όσοι κρατούμενοι επρόκειτο να απολυθούν. Βεβαίως, πέρασα κι εγώ από εκεί. Μετά την απόλυσή μου, ήμουν υποχρεωμένος να δίνω το «παρών» δύο φορές την ημέρα στο Σπέσιαλ Μπραντς στη Λευκωσία. Μια μέρα, συναντήθηκα τυχαία εκεί με κάποιους από τους ανακριτές, που μου είπαν: «Θα έρθει η στιγμή που θα βρούμε τον αδελφό σου και ξέρουμε τότε ποιο θα είναι το τέλος του. Η Κύπρος θα χάσει τον άνθρωπό της». Ήταν προφανές ότι οι Βρετανοί γνώριζαν πολύ καλά την εμβέλεια της προσωπικότητας του Κυριάκου και την πολιτική του οξυδέρκεια και καταλάβαιναν ότι όντως ο θάνατός του θα αποτελούσε μεγάλη απώλεια για την Κύπρο. Σύντομα θα καταλάβαινα και έναν ακόμα λόγο για την απροσδόκητη απελευθέρωσή μου από τα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς. Ο αρχηγός του Σπέσιαλ Μπραντς, Μέιτζιορ ΜακΚάουαν, ήθελε να αποστείλει μια επιστολή στον Κυριάκο και οι Βρετανοί έκριναν ότι ήμουν το πιο κατάλληλο πρόσωπο για να διευθετήσει την παράδοσή της. Είχα βρει την επιστολή κάτω από την πόρτα του δωματίου μου, στην οδό Νικηφόρου Φωκά. Ο φάκελος ήταν κλειστός και θύμιζε ακριβώς τον τρόπο με τον οποίο η ΕΟΚΑ απέστελλε τις επιστολές της. Απ’ έξω ήταν γραμμένο στα ελληνικά: «Προς Μήτρον, πρώην ξενία», που ήταν τα ψευδώνυμα του Κυριάκου. Άνοιξα τον φάκελο, ο οποίος περιείχε ένα δισέλιδο δακτυλογραφημένο κείμενο γραμμένο στα αγγλικά, διατυπωμένο με πολλή διπλωματικότητα και υπογραμμένο από τον ΜακΚάουαν. Ορισμένα αποσπάσματα της επιστολής αυτής δημοσιεύθηκαν στον Φιλελεύθερο το 1961, όταν την έδωσα στον συγχωριανό μου δημοσιογράφο, Χριστάκη Κατσαμπά. Η επιστολή έφτασε στον αδελφό μου μέσω των συνδέσμων της Οργάνωσης. Ο Κυριάκος, αφού τη διάβασε, τη διαβίβασε στον Διγενή. Το πιο σημαντικό που ανέφερε η επιστολή ήταν ότι, αν δεν συνεχιζόταν η ανακωχή, η ΕΟΚΑ θα συγκρουόταν με τους κομμουνιστές και τους Τουρκοκυπρίους,

MATSIS_KYPRIAKO DD_Layout 1 22/11/17 3:33 μ.μ. Page 46

46

ΜΕΤΑ ΠΑΡΡΗΣΙΑΣ

με συνέπεια τη διχοτόμηση της Κύπρου! Έγραφαν επίσης στον Κυριάκο: «...γνωρίζουμε πως δεν θα κάνεις τίποτα που να έρχεται σε αντίθεση με τις θέσεις και αρχές σου...». Και κατέληγαν: «...συγχαρητήρια για τη δραπέτευσή σου στον Καραβά». Λίγες μέρες μετά, άρχισαν οι βιαιοπραγίες στην τουρκική συνοικία της Λευκωσίας και ακολούθησαν οι δολοφονίες των Κοντεμενιωτών στο Κιόνελι από Τουρκοκυπρίους.

Μήνυμα του Κυριάκου: «Μη με συναντήσεις!» Μετά την απελευθέρωσή μου από τα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, δεν είχα συναντήσει τον αδελφό μου. Ο Κυριάκος, τομεάρχης Κερύνειας και ολόκληρου του Πενταδακτύλου, ήταν επικηρυγμένος από τους Βρετανούς, που προσπαθούσαν να εντοπίσουν τις κινήσεις του. Κάποια μέρα, πήρα ένα μήνυμα από τον Κυριάκο, που έλεγε: «Μην επιδιώξεις να με συναντήσεις». Αυτό σήμαινε ότι, αν προσπαθούσα να έρθω σε επαφή με ανθρώπους που θα με οδηγούσαν στον Κυριάκο, θα κινδύνευαν όλοι. Υπάκουσα. Η τελευταία συνάντησή μας έγινε απροσδόκητα το καλοκαίρι του 1958. Γίνονταν τότε οι παγκύπριοι αθλητικοί αγώνες στο Στάδιο «Πράξανδρος», στην Κερύνεια, ενώπιον χιλιάδων θεατών. Ένας γνωστός μου με πλησίασε και μου είπε να πάω μαζί του. Ήμουν με έναν εξάδελφό μου, τον Κωστάκη Κυριάκου, ο οποίος ήταν και εκείνος μέλος της ΕΟΚΑ και από τους τελευταίους καταζητούμενος. Μπήκαμε σε ένα αυτοκίνητο, φθάσαμε μέχρις ενός σημείου και μετά αλλάξαμε αυτοκίνητο. Το ίδιο επαναλήφθηκε ξανά και ξανά. Μέχρι να φθάσουμε στον προορισμό μας, αλλάξαμε πέντε αυτοκίνητα. Τελικά μας άφησαν σε ένα αγροτόσπιτο κάτω από τον Άγιο Ιλαρίωνα, μεταξύ Αγίου Γεωργίου και Αγίου Ιλαρίωνος. Σε λίγο κατέφθασε και ο αδελφός μου, διαμέσου ενός ξεροπόταμου, με το όπλο του κρεμασμένο στον ώμο. Στο αγροτόσπιτο εκείνο καθίσαμε για αρκετή ώρα. Ο Κυριάκος τηγάνισε πατάτες και αυγά, φάγαμε και συζητήσαμε για πολλά θέματα, με προεξάρχον το Κυπριακό. Το κρησφύγετο του Κυριάκου ήταν κοντά στο σημείο όπου βρισκόμασταν. Όπως μου ανέφερε ο ίδιος, κατά την κατασκευή του κρησφυγέτου είχε ανακαλύψει έναν αρχαίο τάφο. Τότε είχε γράψει ένα κείμενο, που έλεγε μεταξύ άλλων: «Πώς ήλθαμε εμείς, έπειτα από τρεις χιλιάδες χρόνια, να ταράξουμε την ησυχία αυτών των ανθρώπων;». Τα αγγεία που βρέθηκαν